«Hər kimin ağı qara isə, utansın!»
çağdaş tənqidimiz: problemlər, mülahizələr…

«Hər kimin ağı qara isə, utansın!»
çağdaş tənqidimiz: problemlər, mülahizələr…

AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin Gənc Alimlər Şurasının təşəbbüsü ilə «Çağdaş tənqidimizin vəziyyəti» mövzusunda keçirdiyi elmi seminarın materialları                                                            

İştirakçılar:     

Mübariz Məmmədli
Rahid Ulusel
Vaqif Yusifli
Əsəd Cahangir
Aydın Xan
Məlahət Kələntərli
Şəfəq Əlibəyli
Kamil Allahyarov
Nərgiz Cabbarlı
Raminə Məmmədova
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat Muzeyinin əməkdaşları
Gənc Alimlər Şurasının üzvləri
tələbələr

MÜBARİZ MƏMMƏDLİ:  Xoş gəlmisiniz.
Azərbaycan ədəbiyyatının indiki dövrünü sovet dövrü ilə müqayisə edək. Sovet dövründə ədəbiyyatşünaslığın digər sahələrində olduğu kimi, ədəbi tənqiddə də bir nihilizm var idisə, indi biz daha çox özünəməftunluğa, narsisizm deyilən bir şeyə rast gəlirik. O vaxtlar biz bəzən bədbin olur, deyirdik ki, ədəbi proseslə ayaqlaşmırıq, bizdə Çingiz Aytmatov, Nodar Dumbadze kimi yazıçılar yetişmir, ədəbiyyatımızda «hadisə» ola biləcək əsərlər yoxdur və sair…
Amma indi əsassız olaraq, sübutsuz-filansız özünəməftunluğa varırıq, özümüzə aludə oluruq. Bu, ifrat dərəcəyə varmaqdı. Elə bilirəm özünəməftunluq və özündənimtina – bunların hər ikisi inkişafımıza xələl gətirən şeylərdi. Tənqidimiz də bu qüsurlardan xali deyil.
İndi isə «Çağdaş tənqidimizin vəziyyəti» adlı məruzə ilə çıxış etmək üçün sözü Rahid Uluselə müəllimə verirəm. Sonra məruzə ətrafında çıxışlar olacaq.

RAHİD ULUSEL:  Tənqid hər hansı normal cəmiyyət və mədəniyyətin vacib komponentidi. O, mədəniyyətdə təlim üslubu yaradır. İnsanlar düşünür, araşdırır, tənqidçilər özləri tənqid obyekti olunmaq üçün imkanlar qazanırlar. Yəni ədəbiyyatda tənqidi baxışın özü də tənqidi münasibətin obyekti ola bilir.
Son üç yüz ildə Şərq cəmiyyətlərinin Qərb cəmiyyətlərindən geriqalma səbəblərindən biri də budur ki, Şərq mədəniyyətləri əsasən monoloq üslubu, monoloq ruhu, Qərb cəmiyyətləri isə tənqid, özünütənqid ruhunda inkşaf edib. Monoloq üslubu Şərqdə monarxiyaya, yuxarıdan deyilənlərə sözsüz itaətə gətirib çıxarıb. Qərbdə isə aşağıdan yuxarıya cəmiyyət daim özünü tənqid edib.  Təsəvvür edin ki, Volter öz malikanəsindən bütün Avropaya məktublar yazırdı. İndi məlum olur ki, o, ömrü boyu 70.000 məktub yazıb. Bu məktubların böyük əksəriyyəti Avropa monarxiyasını tənqid ruhunda idi.
Tənqid təkcə ədəbiyyatda deyil, mədəniyyətin ümumi ruhunda olmalıdı. Adətən, bizdə belə olmur, çox təəssüf… Mən gənclik yaşlarında, universiteti qurtaran vaxtlarımda bir kitab yazmışdım: «Tənqidin metodologiyası». Təsəvvür edin ki, Rəsul Rza kimi hörmətli, nüfuzlu bir şəxs, Aslan Aslanov kimi bir adam nə qədər çalışdılarsa, o kitabı həmin vaxt çap etdirə bilmədilər. Əleyhdarlarım deyirdilər ki, bunu gənc alim yazıb, olmaz belə.    Demək istəyirəm ki, Azərbaycan cəmiyyətində tənqid qəbul olunmurdu. Sağ olsun Anarı, «Qobustan» jurnalının redaktoru olanda, həmin əsərin əsas tezislərini jurnalında müəyyən qədər çap etdi.
İnsan ruhunun, bədii təfəkkürün bütün formaları arasında təbii əlaqə var. Və bu əlaqə gəlib tənqiddə sintez olunur. Hər bir sahənin, eləcə də ədəbiyyatın özünün professional tənqidçiləri - mütəxəssislər olmalıdı. Və bunlar bir-birinə üzvi şəkildə bağlı olmalıdılar. Yalnız bu zaman mədəniyyət tam görünür.
Çox təəssüf ki, belə bir ideal, ya da normal vəziyyət hələ bizim mədəniyyətdə öz əksini tapmır. Yəni hər kəs ayrıca tənqid edir, amma bunlar hansısa müstəvidə bir-birilə birləşmir.
Müasir tənqidin vəziyyətini araşdırmaq ona görə aktualdı ki, bununla biz ən azı yaxın dövr üçün milli mədəniyyətimizin, ictimai-humanitar düşüncənin hansı ovqatda, hansı professional səviyyədə olduğunu, hansı tendensiyalarla hərəkət etdiyini, üçüncü minilliyin ilk beş ilinin özünəqədərki və özündənsonrakı ədəbi-tarixi zamanı özündə necə birləşdirə bildiyini, bəşəriyyətin tarixi həyatının bu yeni epoxasına onun hansı dəyərlər kompleksi ilə daxil olduğunu və nəhayət, milli müstəqillik düşüncəsinin ədəbi-estetik mədəniyyətə necə proeksiya olunduğunu, obrazlaşdığını dərk etməyə və aydınlaşdırmağa yön tuta bilərik. 
Ədəbiyyat stixiya ilə yaradılır, ədəbiyyatşünaslıq və tənqiddə isə qanunauyğun biçim alır. Mədəniyyətin təbii inkişafının məntiqi belədi. Bu məntiqlə hərəkət etdikdə, mədəniyyət, eləcə də ədəbiyyat özünü orqanizm kimi struktur müəyyənliyində, perspektivli tendensiyaları proqnozlaşdırma imkanlarında dərk edə bilir.
2001-2005-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatının problemləri ilə bağlı çap olunmuş kitabların yalnız az bir qismi sırf tənqid yaradıcılığının məhsuludu. Bu kitabların əksəriyyətində ədəbi-tənqidi və elmi-nəzəri təhlillər vahid bir kontekstdə və ya paralel şəraitdə aparılır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatı üzərində düşüncələrin məzmun və janr diapazonu genişlənir. Əsərlərin bədii-estetik məziyyətlərindən dolayı onların sosial-fəlsəfi aspektinə diqqət yönəldilir. Müəlliflər daha çox publisistik-estetik araşdırma və ricətlərə, ədəbi faktdan çıxış edib özlərinin zamanla dialoqunu qurmağa üstünlük verirlər. Bundan başqa son illər ədəbi prosesin diqqəti cəlb edən belə bir cəhəti də qabarır - yazıçılar ədəbi-məntiqi əsərlərlə çıxış edir, tənqidçilər isə özlərini bədii yaradıcılıqda sınayırlar.
Çağdaş Azərbaycan tənqidinin hərəkət dinamikası öz əksini mətbuatımızda tapıb. Ədəbi qəzet və jurnallarımızın, eyni zamanda, qeyri-ədəbi jurnal və qəzetlərin səhifələrində gah sıx-sıx, gah seyrək, gah da nadir hallarda ədəbi tənqid materialları – məqalə, esse, resenziya, intervyu, və s. çap olunub. «Azərbaycan», «Ulduz», «Qobustan», «Literaturnıy Azerbaydcan» jurnalları və «Ədəbiyyat qəzeti» ilə bir sırada ictimai-siyasi qəzetlərin – «525-ci qəzet», «Yeni Azərbaycan», «Ədalət», «Azadlıq», «Bizim əsr», «Sənət», «Rezonans», «Üç nöqtə» qəzetlərinin müxtəlif tezlik və rejimlərdə bədii əsərlərlə yanaşı tənqidi yazılara da yer verməsi göstərir ki, artıq tənqidi canlandırmağın ümummilli maraqları hərəkətə gəlib. Təqdirəlayiqdi ki, bu proses incəsənətin digər sahələrində də getməkdədi. Artıq bütün ciddiyyəti ilə başa düşülür ki, musiqi, rəssamlıq, memarlıq, teatr və sair incəsənət sahələrinin öz spesifik tənqid sahələri fəaliyyətdə olmasa, Azərbaycan incəsənəti əhəmiyyətli dərəcədə profesionallıq keyfiyyətini itirər, yabançı təsirlərin basqısından qurtula bilməz və əcnəbi incəsənətin epiqonuna – yamsılayıcısına çevrilər.
Cəmiyyətin mənəvi-estetik həyatında tənqidin ən başlıca funksiyası ədəbi prosesi ədəbi orqanizmə çevirməkdən ibarətdi. Tənqid bu vacib işin öhdəsindən hazırda necə gəlir? Son dövrün ədəbi prosesini geniş və hərtərəfli şəkildə analitik təhlildən keçirən sanballı tənqid əsərlərinə, təəssüf ki, olduqca az rast gəlinir. Buna Vaqif Yusifli, Cavanşir Yusifli, Rüstəm Kamal, Tehran Əlişanoğlu, Əsəd Cahangir, İradə Musayeva, Aydın Xan, Nərgiz Cabbarlı, Elnarə Akimova, Xanverdi Turaboğlu müəyyən qədər səy göstəriblər. Qalanlarının məqalələrində bu dövrün ədəbi prosesinin ümumi mənzərəsinə ayrı-ayrı fraqmentlər, mülahizələr, rəylər şəklində baxılıb. Yəni ancaq bir fakt götürür və onun ətrafında fikir yürüdürlər. Bunu bir qədər geniş, yəni mədəniyyət kontekstində həll etmək lazımdı. Özü də hansı kontekstdə? Mədəniyyətə mədəniyyət tarixinin kontekstində baxılmalıdı. Hətta elə baxılmalıdı ki, orada Füzuli zövqü, Nəsimi səviyyəsi görünsün. Yəni bizim ədəbiyyatmızıda bu olub.
Müasir tənqidçilərdən Cavanşir Yusifli diqqətli, məsuliyyətli insandı, deyilən sözün çəkisini bilir. Amma çox təəssüf ki, o da dolanışıq xatirinə bizim hamımız kimi ora-bura qaçır, müxtəlif işlərlə məşğul olur, sırf professional tənqidlə az məşğul olur. Bizdə sovet dövründə belə bir ənənə var idi. Ədəbiyyat üzrə mütəxəssislər namizəd olur, doktor olur, sonra ədəbiyyatdan çəkilir, ədəbiyyata kənardan, eynəyin arxasından baxırdılar. Həmin ənənə bu gün də davam edir. Amma tənqid ədəbiyyata çox məhrəm, isti bir nöqtədən baxa bilər. Doğma bir münasibət var tənqidlə ədəbiyyat arasında. Ədəbiyyatı sevmədən onu təhlil etmək mümkün deyil, ümumiyyətlə. Hətta yanlış deyilən sözü də sevmək lazımdı. Çünki Azərbaycan sözüdür. Sözlər yanaşı duranda onların enerjisi yaranır. Tənqidçi bu ruhda çıxış edəndə, ədəbiyyatın ruhunu duyub, dəqiq, obyektiv fikir söyləyə bilər.
Kamil Vəli Nərimanoğlu indi daha çox siyasətlə məşğuldu. Amma vaxtilə yaxşı tənqidi yazıları var idi. İndi də onun çox maraqlı kitabı çap olunub «Özümüz, sözümüz». Bu, Azərbaycan mədəniyyətində hadisədi. Bu əsərdə Azərbaycan ədəbiyyatının həm klassikası, həm də müasir dövrü öz əksini tapıb.
Yaşanan ədəbi həyatda bir diqqətəlayiq hadisə də 2004-ci ildən başlayaraq gənc tənqidçi Əsəd Cahangirin baş redaktorluğu ilə «Körpü» ədəbi tənqid dərgisinin çap olunmağa başlamasıdı. Dərginin 2005-ci il sayları daha sanballıdı. Ötən ilin ikinci sayında çap olunan tənqidi yazılar içərisində ikisi daha çox seçilir: Əsəd Cahangirin «Platondan Anara qədər» və Rüstəm Kamalın «Nüsrət Kəsəmənlinin «tale» mətni: simvol və gerçəklik» yazıları.
Müəlliflərin hər ikisi dünya poetikasına, fəlsəfi fikir təcrübəsinə söykənərək mülahizə yürüdürlər, amma tamamilə bənzərsiz. Əsəd Cahangir 2400 illik məsafədə yaşayan düşüncələrlə Anarın «realist» utopiyasını müqayisə edir, irrealilərdə  ideya və loqos axtarır. Rüstəm Kamal isə Nüsrət şerinin romantikasında simvolun gerçəkləşmə, gerçəyin simvollaşma texnologiyasını arayır. Zərif poeziya materialına belə həssasca yanaşmaq nə qədər çətin olsa da, Rüstəm bunun öhdəsindən gəlib.      Ədəbi-tənqidi dərgi kimi «Körpü» tənqid yaradıcılığına çox geniş meydan açır. Bu meydanda milli və dünya ədəbiyyatının dürlü problemlərinə çıxmaq üçün əlverişli imkan var.
Təbiidir ki, Azərbaycan ədəbi-tənqidi və elmi-humanitar fikrində modernizm və postmodernizm dünyagörüşünə, fəlsəfəsinə, bədii praktikasına, eləcə də onun oxucu qavrayışında necə reaksiya tapmasına daha çox atüstü, nadir hallarda isə ciddi münasibət açıqlanıb. Sonuncuya nümunə – Aydın Dadaşovun «Modernizm nədi? Nədi modernizm?» («Ulduz», 2004 №6 səh.45-48; №7 səh.38-43), Qorxmaz Quliyevin «Postmodernizm» («Azərbaycan», 2005 №9 səh.172-183) və Əhməd Qəşəmoğlunun «Postmodernizim: yarımçıq dünyagörüşün məhsulu» («Ədəbiyyat qəzeti», 4 mart 2005) analitik məqalələridi. Qorxmaz Quliyev postmodernizm haqqında aydın və dolğun təsəvvür yaradır. Məlum olur ki, bu cərəyan Azərbaycanın bədii-estetik şüuruna nə dərəcədə yararlıdı və bu «məkanda» necə qərarlaşa bilər. Əhməd Qəşəmoğlu isə Azərbaycan mədəniyyət düşüncəsindən çıxış edərək postmodernizmə münasibət bildirir. O, Şərq və Qərb mədəniyyətinin qarşılıqlı münasibətlərinə, bir-birini təsirləndirmələrinə obyektiv yanaşmada belə bir həqiqəti ortaya qoyur ki, bir çox yazarlar postmodernizmin nə demək olduğunu, onun genezisini, hansı fəsləfi, siyasi nəzəriyyələrdən, ənənələrdən qidalandığını, hansı tarixi situasiyada, hansı mental kompleksdən, dünyagörüşündən törəndiyini bilmədən onun ətəyindən yapışırlar. İndi o, Qərbin özü üçün çoxdan köhnəlib. Bizim qoca cavanlarımızsa, hələ də ondan əl çəkmək istəmirlər. Açığını deyim ki, müasir Qərb çağdaş dünya üçün daha çox klassikası ilə, məsələn, İntibah, romantizm, XX yüzilliyin monumental roman, poeziya janrları ilə,  filosofların məktəb yaradıcılığı ilə örnək ola bilər. Qoy Qərb özünün sönmüş hesab etdiyi mədəniyyətini özü göyərtsin. Bizim öz problemlərimiz var. Bu problemləri kimlərisə yamsılamaqla ört-basdır edə bilmərik. Qlobal məkanda milli mədəniyyətimizin taleyini, varlığını, perspektivini düşünə bilən adamlar bunun nə demək olduğunu yaxşı başa düşürlər.
Psevdomodernləşməyə aşırı meylin bir yarıtmaz cəhəti də onun ədəbi düşüncə dilini və praktikasını yabançılaşdırmaqdan ibarətdi. Həyatın hər sahəsində olduğu kimi, özünüyeniləşdirmə burada da baş verməlidi. Ancaq belə kökündənazma şəklində yox. Bir sıra ədəbiyyatçılar, tənqidçilər az qalıblar ki, nəinki ümumən humanitiar elmlərdə, hətta fiziologiya, zoologiya, baytarlıq, kibernetika, astronavtika, genetika və sairdə işlənən yeni terminləri ədəbi tənqid dilinə, ümumiyyətlə, mədəniyyət düşüncəsinə gətirsinlər. Hər yerdə olduğu kimi, burada da geydirmə əməliyyat fayda vermir və süniliyini, zahiri effektliyini dərhal nəzərə çarpdırır. Tənqid hər şeydən öncə estetik düşüncə mədəniyyətidi. Onun öz dili, köhnəlmiş, yatıb qalmış üslub qanunları, terminoloji çevrəsi, fərqli manerası, manevrləri, daim cilalanan, hərəkətdə olan, dərinləşən və professionallaşan texnologiyalarının dəsti var.
Tənqid son illərdə məsuliyyətli bir işlə, demək olar ki, məşğul olmayıb:
- dünya ədəbi prosesinin Azərbaycanda, Azərbaycan ədəbi prosesinin xarici ölkələrdə öyrənilməsi, yayılması və təbliği ilə;
- Azərbaycan-dünya ədəbi əlaqələrindəki müasir durumun araşdırılması ilə.
Çağdaş ədəbiyyatın mühərriki olan tənqid müasir dünya ədəbi proseslərindəki dinamikanı, qarşılıqlı ilgilərin səmərəliliyini, bu proseslərdəki əsas yönləri də öyrənməli və milli ədəbiyyatımızın dünya ədəbiyyatı ilə qoşa addımlamasını, daha doğrusu, onun içində özünü necə hiss etməsini diqqətdə saxlamalı, bu ədəbiyyatların balansında oxucu meylinin və zövqünün istiqamətlənməsinə kömək etməli, bunları stimullaşdırmalıdı.
Hazırda Azərbaycanda əsasən gənc yazarların qüvvəsi ilə «Dünya ədəbiyyatı» jurnalı çap olunur. Biz uzun zaman həsrətində olmuşuq ki, kaş Azərbaycanın da «İnostrannaə literatura» kimi bir jurnalı olaydı. İndi var. Bəs münasibət? – Yoxdu. Jurnalda dünya ədəbiyyatının ünlü, yeni sözlü, yeni ideyalı yazarlarının, fikir adamlarının əsərləri çap olunur. Yəqin ki, jurnal getdikcə daha çox orijinaldan tərcüməyə üstünlük verəcək. Bu, olduqca vacibdi!. Xüsusilə, milli ədəbiyyatımızla müqayisələr aparmağa, tənqidi mülahizələr yürütməyə kifayət qədər bol material var. Təəssüf ki, tənqidimiz dar çərçivədə düşünmək «ənənəsi»ndən əl çəkməyib – o hələ də resenziya orbitindən güclə çıxır. Ən ağrılısı budu ki, mövzu, problem dairəsi geniş olan yazılarda da çox zaman «resenziya» ağlı, ülgüsü ilə düşünülür. Tənqid həm də monumental yaradıcılıq üsulu kimi ədəbiyyat dünyasının orbitində hərəkət edə və onu professional düşüncə-yanaşma obyektinə çevirə bilər.
Yenilikçiliyə həssaslıqla yanaşan, dünya ədəbiyyatı ilə fəal ünsiyyətə can atan ədəbiyyatçıların redaktorluğu ilə çap olunan «Körpü», «Dünya ədəbiyatı», «Ulduz» jurnalları ardıcıl olaraq dünya ədəbiyyatından seçmələr verir. Bu, qeyd etdiyimiz kimi, milli ədəbi düşüncənin özünü dünya ədəbiyyatı məkanında hiss etməsi üçün olduqca vacibdi. Çağdaş tənqidimizin belə təbii kontakt situasiyasına münasibətsiz qalması qeyri-normaldı. Halbuki, həm görülən işin texnologiyasına münasibət, həm də çap olunan materialların araşdırılması tənqid üçün yetərincə olmalıdı.
Çap olunan kitablarda, əsasən, ədəbiyyat problemlərinə, ayrı-ayrı yazıçı və şairlərmizin yaradıcılığına ədəbiyyatşünaslıq və tənqidin müştərək münasibətinin şahidi oluruq. Tədqiqatlar daha çox nəzəri, şərhi planda aparılır. Ancaq tənqidi analitikanın yetərincə əhatəli münasibətini görmürük. Bu münasibət daha çox fraqmentar xarakter daşıyır. Tənqid daha çox Azərbaycan mətbuatında çevik görüntüləri, hərəkət dinamikası ilə təzahürünü tapır. Sosial-tənqidi düşüncə ədəbi-tənqidi diskussiya meydanına çağırır. Dialoq mühitinin gücləndirilməsinə, ədəbi polemosa meyllər oyanır. Diqqətçəkəndi ki, buna səylər tənqidin özü ilə bərabər yazıçı və jurnalistlərdən də gəlir.
Tənqid yazıçılarımızın nəsr, şairlərimizin poeziya yaradıcılığına daha çox fərqli planda baxır, nəzəri-tənqidi ümumiləşdirmələrlə ədəbi prosesin axar və yönləri əhatə olunmur. Yalnız «İlin ədəbi yekunları»nda onu müəyyən sistem parametrlərində çevrələməyə cəhd edilir.
Ədəbi prosesi bütün spektrləri ilə konseptual tutarda görükdürmək tənqidin ən mühüm vəzifələrindəndi ki, hələ tənqid buna yetərincə nail olmur. Tənqid bunu onunla izah edir ki, ədəbi proses ortaya o qədər də sanballı əsərlər çıxara bilmir. Belə əsərlər nadir hallarda olsa da, ərsəyə gəlir. Ancaq gəlməsə də, tənqid ədəbiyyatın vakuumlarını görməli, göstərməli, ədəbi prosesin dinamikasını yaradıcı enerjidən, təpərdən düşməyə qoymamalıdı.
Tənqidin öz nəzəri-metodoloji problemlərinə, peşəkarlıq məsələlərinə, yeni dövrün ədəbi istiqamətlənmələrində özünümüəyyənləşdirmə xüsusiyyətlərinə də diqqət yönəldilir. Tənqid çalışır ki, ədəbi prosesin öz ümumi tempindən aşağı düşməsinin qarşısı alsın, böhran və tənəzzül dövrü başa çatsın. Tənqidin yeni nəzəri-metodoloji və estetik prinsiplərlə, özü də hər cür orijinallığa imkan verən prinsiplərlə işləməsi zərurətini son illərin yaradıcılıq axtarışları bütün aydınlığı və kəskinliyi ilə üzə çıxarır.
Ədəbi prosesin və ayrı-ayrı əsərlərin, əlbəttə, daha çox təzə çap olunan əsərlərin təhlilində tənqid bir sıra çatışmazlıqları, əsasən də, cəmiyyəti saran dürlü problemlərin, qaynar soruların, mənəviyyatda baş verən yeni dəbərtilərin, insani münasibətlərdə gərginləşmələrin, Azərbaycanın qlobal dünya axınlarında özünü toparlaya bilməsinin, yabançı təsirlərə müqavimət duyğusunun qabarıq görüntüləri ilə, süjet, xarakter, obraz yaradılışları ilə bədii sənətdə mükəmməlcə əks tapmamasını az və ya çox dərəcədə görür və vurğulayır. Ədəbiyyatda, poetik təcrübədə təqlid-imitasiya hallarını, plagiatlıq, xüsusilə şeirdə bir-birini yamsılamaqdan əl çəkməzliyi, vaysınma psixolojisini, süni dərdçəkərliyi görür və tənqid edir.
Tənqidi düşüncəni çərçivələyən ortodoksal ölçülər öz əhəmiyyətini itirdikcə, sökülüb atıldıqca, tənqidi yaradıcılıqda subyektiv başlanğıc güclənir. Amiranə tənqid, diqtə tənqidi tükəndikcə ortaya ədəbiyyata doğma münasibətin istiliyi, məhrəmliyi gəlir. Və bu da təbii olaraq tənqiddə janr müxtəlifliyi, üslub əlvanlığı, forma axtarışlarını törədir. Tənqiddə həm yazıçıların, həm də oxucuların marağına səbəb olan bu dəruni qatların açılması başlanğıc ərəfəsindədir. Özünü eşitməklə ədəbiyyatı dinləməyin üsulları tükənməzdir.
Tənqidin mədəniyyət kontekstində dərki və fəaliyyətinin yeni perspektivləri açılır. Ümumən, Azərbaycan mədəniyyətinə tənqidin müxtəlif professional sferalardan estetik baxışı bu mədəniyyətin harmonik bütövlüyü ilə inkişafını təmin edən özül və pillələri hazırlayır, onun axar və yönlərini stimullaşdırır.
Son illərin tənqid təcrübəsi onu göstərir ki, Yeni Çağ Azərbaycan tənqidi özünün yeni metodoloji və estetik prinsiplərini, eyni zamanda, ideoloji prinsiplərini müəyyənləşdirməlidi. Bəzən düşünülür ki, ideologiya soyuq müharibə dövrünün antikvarı kimi artıq gərəksizləşib. Əvvələn, Azərbaycan sovet dönəminə daxil olduğu dövlətin ideologiyası ilə hərəkət edirdi. Buna görə də biz əsil ideologiyanın ləzzətini görməmişik. İndi müstəqil dövlətik və müstəqil dövlətin milli ideologiyası var: azərbaycançılıq. Ədəbiyyat mütləq bu ideologiyanın prinsiplərini nəzərə almalıdı. Ədəbiyyat və mədəniyyət siyasəti bu milli ideologiyanın əsaslarında qurulmalıdı. Bu heç də o demək deyil ki, bu, ədəbiyyatın, sənətin yenidən ideolojiləşdirilməsinə, ideologiyanın ədəbiyyat üzərində yeni hökmranlığına gətirib çıxaracaq. Nə ədəbiyyatın incə ruhu, nə də müasir dünyadakı liberallaşma prosesləri belə diqtəni, məçncə, qəbul etməz. Sadəcə olaraq, ədəbiyyat içindən çiçəkləndiyi dövlətin ideoloji prinsiplərinin ləngərini həssaslıq və incəliklə duymalıdı. Bu duyarlıq olsaydı, mədəniyyətimizdə ifrat meyllər bu həddə olmazdı, yabançı təsirlərin basqısına bu həddə məruz qalmazdıq. Tənqidin barışmazlıq ruhu, milli mədəniyyətə dayaqlığı onun bu istiqamətdə də kəsərliliyini artırmalıdı.
Azərbaycan tənqidi çağdaş milli ədəbiyyatımızı dünya ədəbiyyatının orqanikasında duyaraq, onun ən aparıcı tendensiyalarının kontekstində, yeniləşmə axarında görərək təhlilə almağı bacarmalıdı. Milli, ədəbi-bədii düşüncə özünü bu yaradıcı, dinamik sistemin durğun, dəbərişməz bir sahəsi kimi, yalnız başqalarını imitasiya edən, yapılmış yeniliklərin dalınca qaçan tək yox, onun öncül xətlərinin başında duran tək qərarlaşdırmalıdı. Azərbaycan klassikası tarixən bu məqamları yaşaya bilibsə, demək, müasir epoxanın gərgin rejimində yaşayaraq onun nəfəs və ruhunu özündə ifadə etmək istəyən çağdaş mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız, tənqidimiz də buna qadir ola bilər.
Diqqətinizə görə, çox sağ olun.
MÜBARİZ MƏMMƏDLİ:  İndi isə istərdik seminar iştirakçılarının fikrini öyrənək. Biz səslənən müddəalar, məqamlarla bağlı məruzəçiyə suallar verə bilər, yaxud məruzə və çıxışlarda səslənmiş məqamlarla bağlı fikir yürüdə bilərik. Elə bilirəm ki, hamını dinləyib sonra ümumi bir fikir yürütməmiz daha məqsədəuyğun olar. 
AYDIN XAN: Derridanı postmodernizmin peyğəmbəri adlandırmaq olar. Mənşəcə yəhudi bir insan olaraq o, Fransada böyük işlər görmüş, fəlsəfəni ədəbi tənqidlə, ədəbiyyatla birləşdirərək postmodern ədəbi-tənqidi ortaya qoymuşdu. Amma yaradıcılığının müəyyən bir zamanına gəlib çatanda görmüşdü ki, artıq nə fəlsəfə, nə də ədəbiyyat insan həyatı və reallıqla məşğul ola bilmir. Buna görə də bütün bu məsələləri bir kənara qoyub, öz həmkarları ilə birlikdə getmişdi             həbsxanaya, insan hüquqlarını qorumağa başlamışdı. Bir tənqidçi, görün, nə qədər həyatın içinə girə bilmişdi.
Çox təəssüf olsun ki, bizim çoxumuz xarici dilləri bilmirik, ingilis, fransız, alman dillərini… Kulturologiya, xüsusən də, onun humanitar kulturologiya adlanan ayrıca sahəsi var ki, birbaşa ədəbiyyatla bağlıdı və əsasən alman və fransız dillərində, qismən də ingilis dilində yaradılır.
Son illərdə ədəbiyyata gələn bir çox gənclərimiz heç ruscanı da fərli bilmirlər. Onlar, sadəcə, haradasa, məndən və yaxud başqasından eşitdiklərini özününküləşdirərək cəmiyyətə təqdim edir, elə bilirlər ki, üzr istəyirəm xanımlardan, ədəbiyyata cinsi akt, yaxud tənqidə söyüş gətirməklə ədəbt-bədii fikrə postmodernizm gətirirlər. Və bu da zahirən maraqlı, amma maraqlı olduğu qədər də ziyanlı bir meyl doğurur.
Bəzən bizdə ədəbi tənqid çevrilir olur ədəbi tərif, yaxud ədəbsiz təhqir. Lap son nümunəni deyək: Rafiq Tağının İslam dini ilə bağlı «fəlsəfi esse»sini yada salmaq istəyirəm. Niyə görəsən, Rafiq İslam peyğəmbərini belə təhqir edir? Düzdü, insan hüquqlarına hörmət edən şəxs kimi onun fərdi mövqeyi ilə işim yoxdu. Amma kiminsə fərdi fikri bir milyon və yaxud bir milyarda yaxın müsəlmanın hüquqlarını pozursa, bunun ədəbiyyata gətirilməsinin qəti əleyhinəyəm. Bunu tənqidə şamil etsək, görəcəyik ki, bizim bir dəstə belə cavan və yavan yazıçılarımız tənqiddə də sınayırlar pinti qələmlərini, ədəbiyyatda özlərini təsdiq etmək üçün ədəbsiz təhqirə keçir, həm özləri, həm də yaşlı nəsli aşağılayırlar, ədəbiyyat isə qalır bir qıraqda.
Mən bayaq Derridanın adını çəkdim. Baxın, Derrida nə eləyib? O, cəmiyyət tərəfindən atılmış insanların hüquqları, sosiumun ruhu ilə məşğul olurdu və ondan sonra da böyük dəyişmə oldu. Çağdaş Avropa demokratik fəlsəfəsinin əsası onda qoyuldu. Dünyada insan haqları ilə bağlı çoxlu konvensiyalar qəbul olundu. O konvensiyaların hamısının əsası, əslində, Derrida başda olmaqla, postmodernist filosofların qələmindən çıxan yazılardan gəlirdi.
Əgər bir az da kulturoloji mövqedən baxış etsək, görəcəyik ki, mən ədəbiyyatçıları qoyuram bir qırağa, tənqidçilərin nə elədiyini deyirəm, tənqidçilər çox böyük sosial məsələlərlə, insan haqları, dövlətin, insanların və cəmiyyətin demokratikləşməsi, üzərinə tabu qoyulmuş sosial məsələlərin açılması ilə bağlı çox böyük işlər görüblər.
Təəssüflər olsun ki, bizim ədəbi tənqidi məcbur edirlər ki, göydən, Tanrıdan, nə bilim,  ilahi məhəbbətdən danışsın, amma dünyəvi sevgidən, insanı düşündürən, qayğılandıran gerçək problemlərdən danışmasın. Məncə, ədəbi tənqid, ümumiyyətlə, tənqid və yaxud hər hansı bir yaradıcılıq növü artıq göydən yerə enməlidi. Tanrı ilə qoy dindarlar, ilahiyyatçılar məşğul olsun. Tanrıdan insana enməyin vaxtı çatıb.
Tək-tək halları çıxmaq şərti ilə, bizim yazıçılardan kim deyə bilər ki, hansısa bir əzilən insanın müəyyən problemini, lap elə böyük olmasın, kiçik bir problemini ədəbiyyata gətirib? Sovet dövrü ədəbiyyatına məsxərə ilə baxırıq. Halbuki, sovet dövrü ədəbiyyatı, xüsusən də, ötən əsrin 60-cı illərindən etibarən insan problemlərini gətirdi qoydu ortaya. Oxucu gördü ki, heç də hamı ucdantutma kolxozçu deyilmiş, fəhlə işləmirmiş, cəmiyyətin həm də alimi, ziyalısı, azad sevgi tələb edən səriyyələri, təhminələri, təvərə papaq altında baladadaşları varmış…
Biz tənqidçilərə çox vaxt qalın kitablar gətirib verirlər. İnandırım sizi, indi hamı öz babasından, nənəsindən, nə bilim, kəndindən yazır və bizi məcbur edirlər ki, mütləq bu barədə təhlili-analitik məqalə yazaq. Mən tənqidçi dostlarıma müraciət elədim. Dedim ki, gəlin biz də qonorar tələb edək o insanlardan – 500 yeni Azərbaycan manatı. Əgər istəyirlərsə, onların kitabları haqqında yazaq, bizim qonorarımızı versinlər. Mən bir aya o kitabı oxumalıyam, sonra görəcəm ki, üzr istəyirəm, zibil bir şeydi. Ardınca da dərin fikirlərə qərq olmalıyam, bu zibil şey haqqında normal bir yazı yazmalıyam. Sonra da yalvarmalıyam Əsəd Cahangirə, Vaqif Yusifliyə, Ayaz Vəfalıya ki, sən Allah, bunu «Körpü» dərgisində, yaxud «Azərbaycan» jurnalında və ya «Ədəbiyyat qəzeti»ndə verək. O da hələ qalacaq, bir ildən sonra kəsib-doğrayacaqlar, verəcəklər, ya da verməyəcəklər. Bir sözlə, şah məni alacaq, nə bilim «nə»yi qalacaq məsələsi. Axırda da kitabın müəllifi mənə düşmən kəsilir. Belə hallar olmasın deyə, yenə təkrarlayıram ki, biz müəyyən hədd qoymalıyıq. Sovet dövründə tənqidçilər necə dolanırdılar? Dövlət onlara normal yaşamaları üçün pul verərdi, sonra kitablarını buraxdırardı, onlar da öz ailələrini dolandırardı. Düzdür, düz deyil?
NƏRGİZ CABBARLI: Zibil bir əsər haqqında yazmaq üçün sənə müəllif müraciət edir və 500 yeni Azərbaycan manatı da verirsə və sən də bilirsən ki, bu, zibil əsərdi, 500 manatı da alıb onu gözəl əsər kimi necə təqdim edirsən?
AYDIN XAN: İndi mən ona gəlib çıxıram.
REPLİKA: 500 manatı alıb tənqid edəcək.
AYDIN XAN: İstənilən bir yaradıcılıq növündə olduğu kimi, ədəbi tənqiddə də, özünüz yaxşı bilirsiniz problemimizi. Yəni kimi dindirsək, 100 manatdan çox maaş alan çətin tapıla, o cümlədən də mən. Yaxşı, indi özünüz deyin, mən bu bir ayı necə edim, ailəmi-uşağımı necə dolandırım? Mən yaxşı qidalanmasam, mənim beynim necə normal işləyər, kitab alıb baxmasam, jurnalları alıb oxumasam, məndən necə kulturoloq, tənqidçi, yazıçı çıxar, necə dünya ilə ayaqlaşa bilərəm? Ona görə də belə olmasın deyə, bəzən prinsiplərimizdən geri çəkilib güzəştə getməyə məcbur oluruq və öz əsərlərimizi həmin kitablar haqqında guya resenziya və yaxud tənqidi yazı kimi təqdim edirik. Biz daş daşıya və ya şoudakı kimi müğənnilik edə bilmərik axı. Biz də özümüzü birtəhər dolandırmalıyıq, ya yox? Niyə belə açıq danışıram? Çünki istərdim ki, bizim söhbətimiz həyati olsun. Onsuz da Yazıçılar Birliyi, Elmlər Akademiyasında tənqidlə bağlı son vaxtlar lüzumsuz söhbətlər edirik, elə söhbətlər ki, nə cəmiyyət, nə də bizim özümüz  üçün lazım deyil, zaman onu tələb etmir…
VAQİF YUSİFLİ: Bəlkə də Aydın mənimlə razılaşmayacaq, ancaq mən belə hesab edirəm ki, tənqidçinin tənqid haqqında danışmasına ehtiyac yoxdu. Qoy tənqid haqqında başqa sənət sahibləri söz desin. Amma bununla bərabər bir-iki kəlmə demək istəyirəm. Tənqid haqqında çox fikirlər deyilib. «Tənqid bədii ədəbiyyatın təfəkkürüdü» – deyəsən, Dostoyevski deyib. «Tənqid yazıçı ilə oxucu arasında əlaqə yaradan bir körpüdü», – deyəsən, Şıklovski deyib. Və yaxud «Ədəbiyyatın bədiilik dərəcəsi, tənqidin yüksəlişi, ya enişi bədii ədəbiyyatla bağlıdı», – bunu da deyəsən, Puşkin deyib. Jül Renar isə deyibdi: «Tənqidçi öz rotasına atəş açan əsgərdi» və sair...
Doğurdan da, tənqid çox ağır sənətdi. Bunu mənim dostlarım, həmkarlarım yaxşı bilirlər. Ədəbiyyat bir az haradasa durğunluq keçirəndə tənqidin və tənqidçinin yaxasından yapışırlar. Yaxşı bir əsər meydana çıxanda, tənqid ona bir az gec yanaşanda yenə də tənqidçinin yaxasından yapışırlar. Sovet dönəmində də, elə bugünkü illərdə də demək olar ki, ən çox günahlandırılan bir sənətçi varsa, o da tənqidçidi. Hamı tənqidçidən umur, hamı, zəif, ortabab bir əsər yazan, kitabının üzü içindəkilərdən daha qəşəng olan müəlliflər belə, o ki, qaldı, doğrudan da, tənqidi fikri öyrənməyə cəhd edən, səy edən müəlliflər ola. Amma tənqid lazımdı. Ən çox tənqidə məruz qalan - mən sovet dönəmində deyirəm - Əkrəm Əylisli də yazır ki, tutaq ki, bir meşəyə girmişik. Orada gözəl hər şey var - yaşıllıq-filan, amma bülbül oxumur. O, tənqidin gərəkliliyini, zəruriliyini belə bildirir.
Deyirlər ki, tənqid yoxdu. Bunu əvvəlki illərdə də deyirdilər. Amma Azərbaycan tənqidi var, indi də fəaliyyət göstərir. Tənqidçi nəsilləri, şairlər, yazıçılar, nasirlər nəsli kimi bir-birini əvəz edir və bir nəsil ola bilsin ki, o biri nəsli bəyənmir, inkar edir, yaxud müəyyən ənənəni davam etdirir. Məsələn, biz ədəbiyyata gələndə Aydın Məmmədov, Kamil Vəli Nərimanoğlu, Rəhim Əliyev vardı, sonra Nadir Cabbarov, mən, Rahid də bu sıraya qoşulduq. Biz çalışdıq ki, özümüzdən əvvəlki tənqidçilərin yolu ilə getməyək. Yəni onlar daha çox sosioloji tənqidin nümayəndələri idi. Biz başqa cür yazırdıq. Nə dərəcədə buna nail olduq, onu deyə bilmərəm. Amma hər halda, qismən də nail olduq. Bizdən sonra da ədəbiyyata yeni tənqidçi nəsli gəldi. Cavanşir, Tehran, Əsəd… Bu tənqidçi nəsli də özlərindən əvvəlkilər kimi yazmadı. Təbii ki, bunlarla birlikdə tənqidə yeni düşüncə tərzi gəldi. Mən onların yazılarını oxuyuram, zövq alıram. Onlar bizim kimi düşünmür, fərqli üslubda yazırlar. Bu, tənqidin inkişafı deməkdi. Bəlkə də yeni bir nəsil gələcək, bu nəsillə polemikaya girəcək, bu, gələcəyin işidi.
O ki, qaldı tənqidə qayğı məsələsi, deyə bilərəm ki, əsas məsələlərdən biri budu. Siz elə bir tənqidçi göstərin ki, o, məsələn, Dövlət Mükafatı alıb. Ola bilər, Məmməd Arif Azərbaycan Dövlət Mükafatı almışdı, o da Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, ədəbiyyatşünaslıq səpgisində olan kitabına görə. Heç bir tənqidçi belə bir mükafat almayıb. Halbuki, tənqid ədəbiyyatın ən çətin, ağır sahəsidi. Yəni tənqidçi şeiri haradasa şairdən də yaxşı bilməlidi, nəsri də, dramaturgiyanı də həmçinin. Qərb ədəbiyyatını, Şərq ədəbiyyatını yaxşı bilməlidi, gözəl nəzəriyyəçi olmalıdı. Bizdə belə tipli tənqidçilər var və yetişir. Sovet ədəbiyyatı dövründə tənqidi məqalələr ancaq bir-iki jurnalda, məsələn, "Azərbaycan" jurnalında çap olunurdu, tənqidçilərin kitabları gec çap olunurdu. İndi mənə elə gəlir ki, bu sahədə müəyyən bir irəliləyiş var. Məsələn, Əsəd Cahangirin redaktorluğu ilə «Körpü» jurnalı çıxır. Maraqlı məqalələr işıq üzü görür orada. «Azərbaycan» jurnalı da həmçinin öz ənənəsini davam etdirir. Digər belə ədəbi jurnalların çıxması, özü də tənqidi materiallara yer verməsi yaxşıdı. Amma, məncə, bu, çox azdı.
Rahid müəllim bir məsələyə də toxundu  – tənqiddə resenziyaçılığın hökm sürməsi. Mən elə bilirəm ki, barmaqla sayılacaq qədər tənqidçi var. Rahid müəllim, o resenziyaçılığın, resenziya yazanların bu professional tənqidçilərə heç bir dəxli yoxdu. Tənqidçi adı ilə çıxış edən adamların sayı çoxdu. Amma professional tənqidçilərin sayı azdı, özümü də hətta bu sıraya qatmıram. İndi nə qədər yazmışam, yazıram. Mən arzu edirəm ki, bax, bu barmaqların sayı qədər olmasın tənqidçilər, yetişsin. Biz yetişdirək.   
Mən, məsələn, fəxr edirəm ki, «Azərbaycan» jurnalında İradə Musayevanın, Elnarənin, Nərgizin yazılarının çıxmasında mənim də rolum olub. Gərək belələrinin sayı artsın. Çünki Azərbaycan torpağı bəlkə hər dəqiqədə, fantastik deyirəm bunu, şair yetişdirə bilər. On nəfər Rüstəm Behrudi yetişdirə bilər, qırx nəfər İslam Sadıq yetişdirə bilər. Mən belə arzulayıram. Amma Rahid Ulusedən, Əsəddən, yaxud da ki, bir başqa tənqidçidən çox az-az meydana gələ bilər.
Bugünkü görüşü təşkil edən şəxslərə, özəlliklə Rafael müəllimə, Hacı Mübarizə də öz dərin təşəkkürümü bildirirəm. Mən cəmi iki dəqiqə danışacaqdım. Amma bir az artıq danışdığıma görə üzr istəyirəm.
ƏSƏD CAHANGİR:  Mən Vaqif müəllimin qurtardığı yerdən başlamaq istəyirəm. Vaqif müəllim deyir ki, Məmməd Arifdən başqa heç bir tənqidçi mükafat almayıb. Təkcə tənqidçilər yox, bizdə söz sənəti ilə məşğul olanların heç biri mükafat almır. Rusiyada hər il nə qədər yazıçıya müxtəlif mükafatlar verirlər. Mən heç Fransada beynəlxalq dərəcəli ədəbi mükafatları demirəm. Bizim üçün bütün bunlar fantastikadı.
Bu qədər iş adamlarımız ola-ola, göydələn binalarımızın başı gedib buluda çata-çata, bu qədər ziyalılarımız parlamentdə otura-otura, şair, yazıçı, eləcə də tənqidçilərimizi hər hansı bir illik mükafatla mükafatlandırmaq, doğrudanmı, bu qədər çətin bir işdi? Bu mükafatlar üçün ayrılan pul olsa-olsa dəryadan bir damla olmazdımı? Çox təbiidir ki, hər kəs öz əməyinin haradasa seçildiyini, fərqləndiyini kiminsə dilindən eşitmək istəyir. Bu, mən məsələnin hələ heç maddi tərəfini demirəm, yaradıcı şəxsə ən azı mənəvi stimul verərdi.
Rahid müəllimə məruzə üçün öz tərəfimdən minnətdaram. Amma düzünü desəm, mən bütün bu tədbirləri, ümumiyətlə o qədər də xoşlamıram. Çünki bu tədbirlər formal səciyyə daşıyır, heç bir problemi həll etmir. Gedirsən böyük bir ümidlə və görürsən ki, gözəl çıxışlar da, onlar ətrafındakı müzakirələr də söz olaraq qalır. Hamletin məşhur kəlamı yada düşür: sözlər, sözlər, sözlər…
Rahid müəllimin məruzəsi bütövlükdə götürəndə maraqlı idi. Bilik və məlumat səviyyəsi ilə seçilirdi. Amma bütün bunların nəticəsi nə olacaq görəsən? Bax, məni bu maraqlandırır. Bu tədbirin bizim ədəbi tənqidimizin inkişafına xeyri nə olacaq? Şəxsən mən arzu edərdim ki, olsun, amma təkcə mənim arzumla iş bitmir. Mənə elə gəlir ki, biz tədbirimizin həm də praktik mənasının olmasına çalışmalıyıq. Rafael müəllim kimi tanınmış, görkəmli bir ziyalı var, bizim ağsaqqallarımız var, bilavasitə səlahiyyət sahibləridirlər. Məncə, onlar bu işdə bizə kömək edə bilərlər.
REPLİKA: Yazıçılar Birliyindən də kömək lazımdır.
ƏSƏD CAHANGİR: Nəzərə alın ki, Yazıçılar Birliyi ictimai təşkilatdı, dövlət təşkilatı deyil.
REPLİKA: Ayırmaq lazım deyil.
ƏSƏD CAHANGİR: Mən konkret olaraq məruzənin üzərinə gəlmək istəyirəm. Rahid müəllimin «Körpü» dərgisinin son sayında tənqidlə bağlı bir məqaləsi dərc olunubdu. Bu, mənim Rahid müəllimin yaradıcılığına olan münasibətimin ifadəsidi. Bundan əvvəl də onun «Azərbaycan» dərgisində tənqidlə bağlı iri həcmli bir yazısı dərc olunmuşdu və ona görə də məruzəçi kimi Rahid müəllimin adını elanda görəndə bunu qanunauyğun hesab elədim. Həmçinin indiki çıxışına qulaq asanda da.
Rahid müəllim bir sıra tənqidçi imzalarını seçdi, ayırdı, çox özünəməxsus bir şəkildə qeyd elədi. Amma mənə elə gəlir ki, Rahid müəllimin çıxışında da, burada edilən bir çox çıxışlarda da bütün imzaları sanki eyni sıraya düzmək meyli var - fərqinə varmadan, onların yazılarındakı təfəkkür səviyyəsini, gördüyü işlərin dərəcəsini, əhəmiyyətini, cəmiyyətdə doğurduğu rezonansı və sair amilləri ikinci plana keçirərək... Heç kim başqasının xətrinə dəymək istəmir, bu da tənqidmizin xətrinə dəyir. Bəzən siyahılarda elə adamların adları bir yerdə çəkilir ki, adam məəttəl qalır. Yəni ölçülər bu qədər itib? Rahid müəllim seçimində, məncə, ehtiyatlı idi. Amma müəyyən qədər də olsa, onun məruzəsində də sözügedən meyl hiss olunurdu. Məncə, bu, olmasaydı, daha yaxşı olardı.
REPLİKA: O demir, Siz deyin.
ƏSƏD CAHANGİR: Onda belə çıxır ki, məruzəni mən etməliydim. Mən son illərdə ədəbi-bədii tərcümə sahəsindəki arzuolunmaz vəziyyət barədə tənqidi bir yazı yazılması təklifi ilə bir çox tərcüməçilərə müraciət etdim. Amma heç kəs bu işi boynuna götürmək istəmədi. «Dünya ədəbiyyatı» ilə bağlı Rahid müəllim danışdı. «Dünya ədəbiyyatı» tənqid dərgisi deyil. Düzdü, orada müəyyən esselər-filanlar dərc olunur, amma o, bədii tərcümə dərgisidi. Gözlədim ki, Rahid müəllim «Dünya ədəbiyyatı»ndan danışırsa, dərginin ədəbi-tənqidi qiymətini də verəcək. Amma məruzəçi də bu məsələnin üstündən sükutla keçdi. Məncə, bədii ədəbiyyata bələd adam üçün hər hansı bir dərginin bir neçə səhifəsini vərəqləmək onun qiymətini vermək üçün kafidi. AYB-nin son qurultayından sonra işıq üzü görən dərgilər təşkilatın cüzi maddi imkanları hesabına dərc olunur və zəif dərgi çıxarmaq bu vəsaiti Araza tökmək deməkdi. Təsəvvür etmirəm ki, hər hansı Azərbaycan oxucusu «Dünya ədəbiyyatı»nı oxumaqla dünya ədəbiyyatını oxuya bilsin.
Bu dərginin xətti ilə ona yaxın tərcümə kitabı da işıq üzü görüb. Mən bilmirəm bu kitablar hansı vəsaitlə dərc olunur və məsələnin bu tərəfinə toxunmaq istəmirəm. Bu kitabları şəxsi cəhdləri hesabına dərc edən Səlim Babullaoğlunun təşəbbüsləri bəlkə də təqdirəlayiq olardı. Bir şərtlə ki, bu cəhdlər nəticə etibarilə doğrudan da ədəbiyyata fayda verəydi. İndiki halda isə bir məsələ dəqiqdi – bu kitabların da ədəbi-bədii tərcümə səviyyəsi sözügedən dərgidən seçilmir. Ona görə bu tərcümələrdən biri barədə «Azərbaycan» dərgisində «Zərif şairənin kobud səhvləri» adlı bir məqalə ilə çıxış etməli oldum. Və təsəvvür edə bilməzsiniz ki, o məqaləyə görə nə qədər başağrısı gördüm! Bu dərgi və onun gördüyü iş Azərbaycan ədəbiyyatı hələ bir yana, hətta Azərbaycan cəmiyyətində, doğrudanmı, bu qədər əhəmiyyətli bir şeydi? Şəxsən, mən praktik olaraq bunu görmürəm. Azərbaycan tənqidçisinin durumunu müzakirə etmək istəyirsinizsə, budur onun durumu. Və əgər hətta küçə səviyyəsində bir adam məni yumruqla hədələyirsə, bundan sonra mən özümü nə hesab etməliyəm?
VAQİF YUSİFLİ: Sən dözməlisən. Məni hətta döyüblər.

ƏSƏD CAHANGİR: Belə çıxır ki, hər tənqidçi yanında cangüdən gəzdirməlidi. Mən təsəvvür eləmirəm ki, sovet dövründə tənqidçilər bu qədər çətin vəziyyət görüblər.
Rahid müəllim məruzəsində dedi ki, təkcə ideoloji, estetik kriteriyalar pozulmayıb, həm də mənəvi kriteriyalar pozulub, həm də belə deyək, sırf hüquqi baxımdan qanunsuzluqdu. Kim kimin haqqında nə istəyir yazır, heç bir mənəvi haqqı olmayan adamlar çıxıb böyük-böyük intervyülər verirlər. Kiməsə cavab verirlər, kimisə tənqid edirlər, istənilən sözü istənilən adam deyə bilirlər, adını da qoyurlar azadlıq, demokratiya. Çünki mətbuat haqqında qanun işləmir bizdə. Mətbuat haqqında qanunların işləməməsi ona gətirib çıxarır ki, bu gün Azərbaycan mətbuatı artıq şoumenliyə çevrilib. Hansısa adını güclə yazan baş redaktor öz qəzetini şou eləmək istəyir və yazıçıları, tənqidçiləri başlayır təhqir eləməyə, ən yüksək səviyyəli yazıçılardan tutmuş sıravi yazıçılara qədər.
Rahid müəllimin məruzəsində maraqlı məqamlardan biri postmodernizmlə bağlı hissə idi. Mən son beş-altı ildə ardıcıl olaraq Azərbaycan ədəbiyyatında postmodernizmlə bağlı yazılar yazmış, rus və dünya filoloji fikrindən bu haqda məqalələr və kitablardan müəyyən fəsilləri dilimizə çevirmişəm. Dugindən, İlindən, Adelgeymdən, Zatonskidən, Andreyevdən…
REPLİKA: Yuri Andreyevdən?
ƏSƏD CAHANGİR: Yox, Leonid Andreyevdən. «Körpü» dərgsində İlqar Fəhminin tərcüməsində Sergey Kornevdən «Şərq postmodernizmi» adlı bir məqalə də verdik. Onun postmodernizmə çox maraqlı bir yanaşması var. Deyir ki, postmodernizm Qərbin özü özünü məhv etməsi üçün hazırlanmış zəhərdi. Və əgər postmodernizm Qərb üçün dağıdıcı silahdırsa, niyə biz, yəni Şərq, bu silahdan Qərbin özünə qarşı istifadə etməyək? Məncə, bu, məsələyə orijinal bir yanaşmadı, bir az da belə deyək, diplomatik bir yanaşma.
REPLİKA: Səhv yanaşmadı.
ƏSƏD CAHANGİR: Hərə bir cür yanaşa bilər. Postmodernizmin xüsusiyyətlərindən biri də budu ki, fikir polifoniyasına, plüralizmə geniş meydan verir. «Voprosı literaturı» jurnalının ötən ilki saylarından birindəki müzakirədə Vladimir Novikovun fikri belədi ki, postmodernizmi bilməyən birisi ümumən necə tənqidçi ola bilər? O, rus ədəbiyyatının yenilikçilik qanadının nümayəndəsidi. Tutaq ki, Sorokini tərifləyir, Pelevini və müəyyən qədər qeyrilərini. Və indi Rahid müəllim də mənə qəribə gələn belə bir cümlə işlətdi ki, «Qərb ədəbiyyatında bu cındır qurtarıbdı». Səhv etmirəmsə, belə dedi və əlavə etdi: «Artıq yeni bir etap başlayır». Axı biz qapalı natural təsərrüfatı üstündə qurulan feodal dövlətində yox, qlobal bir dünyada yaşayırıq və mənə elə gəlir ki, dünyada gedən proseslərdən heç olmasa müəyyən qədəri bizim mətbuatda öz əks-sədasını tapmalıdı. Azərbaycan bütün planetlə birlikdə Günəşin ətrafına fırlanır. Əlahiddə bir xalq, əlahiddə bir dövlət yoxdu. Dünyanı öyrənməkdən isə məqsəd birdi: müsbət və mənfi cəhətlərimizə daha geniş alanda baxmaqla özümüzü daha yaxşı dərk etmək.
Amerikan ədəbiyyatşünası, yeni yaranmış biopoetika məktəbinin aparıcı təmsilçilərindən Cozef Kerrolun «Voprosı literatura»nın son saylarından birində dərc olunmuş «Nəzəriyyə altı nəzəriyyə və empirik ədəbiyyatşünaslıq» adlı məqaləsini tərcümə edib «Körpü»də dərc eləmişəm. Kerrola görə, bu gün dünya ədəbiyyatşünaslığında üç başlıca xətt var: marksizmə söykək sosioloji istiqamət, freydizmə söykək psixoanalitik istiqamət və postmodernizm. Kerrol yazır ki, bunların arasında dominant postmodernizmdi. İndi mən Kerrolun sözü ilə Rahid müəllimin fikrini təkzib etmək fikrində deyiləm. Sadəcə, faktları konstatasiya edirəm.
Fikrimcə, postmodernizm yeni ədəbiyyatın yaranması üçün zəruri təmizləmə işləri görən keçid mərhələsidi. Keçid mərhələsi nə qədər narahatlıq doğursa da, bu, zəruridi. Yəni bir yerdən başqa yerə köçməyin əzabları var, amma bizi yeni köçəcəyimiz evdə yeni də rahatlıqlar gözləyir. O köçməyin çətinliyinə dözmək lazımdı. Mən postmodernizmə belə baxıram.
Rahid müəllimin çıxışında bu məsələ də var idi ki, bəzi tənqidçilər tutaq ki, biologiya, fizika, ümumən, qeyri-ədəbiyyatşünaslıq elmlərinin terminoloji elementlərindən nahaq yerə istifadə edir, yüz arxın suyunu bir yerə qatırlar. Amma Kerrol və onunla birlikdə biopoetika məktəbinin təmsilçilərinin fikrincə, biologiya ilə sosiologiya birləşməlidi və ədəbiyyatşünaslıq özünün gələcək inkişafını bu əsasda tapa bilər. Təbiidi ki, Rahid müəllimin fikri bir Azərbaycan alimi, bu da bir amerikan aliminin fikridi. Bunların hər hansı birini mütləqləşdirib ona önəm vermək fikrindən uzağam. Sadəcə, fikirlərin rəngarəngliyini diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.
Mən Rahid müəllimin məruzəsində bir fikirlə razıyam ki, ideoloji-estetik konturlar cızılmalıdı. Doğrudan da, sosrealizm ədəbiyyatı dövründə, yəni Məmməd Arifin vaxtında sosrealizm metodu var idi. Ədəbiyyatda da, tənqiddə də şair, yazıçı nə yazacağını, hansı metodla yazacağını bilirdi – mən əməkçi insan, yaxud inqilabçı, yaxud da ziyalı obrazı yaratmalıyam. Qəhrəman bir sıra çətinliklərdən keçməlidi. O müəyyən tərəddüdlərə də düşə bilər, özəlliklə də kənddən şəhərə gəlmiş bir gəncdisə. Amma son nəticədə tutaq ki, kimsə bir ideoloq ona «həqiqəti» başa samalı, onu düz yola qaytarmalıdı. Əsər nikbin sonluqla, qəhrəmanın da olmasa, ən azı ideyanın qələbəsi ilə bitməlidi.
Və bu əsasda da tənqid var idi. İndi yanlış idi, doğru idi, bu, başqa söhbətdi. Onların əsərə dəqiq yanaşmaq üçün metodları varıydı. Doğrudan da, bizim indiki tənqiddə bu metod yoxdu, köhnə dağılıb, yenisi formalaşmayıb. Jurnalının, yaxud saytının adını «Yenisi» qoymaq isə hələ heç nə demir və ədəbi prosesə ciddi bir şeylər vermir. Şekspirin dili ilə desək, həm də ad nədi ki? Qızılgülün adını dəyişməklə onun ətri, rayihəsi də dəyişərmi?
İndiki dövrdə sanki hər bir tənqidçinin öz «ideologiyası», «estetikası» və öz «kriteriyaları» var: yerlibazlıq, qrupbazlıq, təşkilatbazlıq, mənafebazlıq, ümumən «bazlıq» kriteriyaları… Bu da xaosa gətirib çıxarır. Estetik-ideoloji kriteriyaların müəyyənləşdirilməsi ədəbi tənqidin qarşısında duran ciddi məsələlədən biridi.
Və nəhayət, arzu edərdim ki, bizim tənqidçilərimizin özünün bir müstəqil təşkilatı olsun. Nə qədər ki, tənqidçi hansısa bir təşkilatın daxilindədi, hansısa bir qurumdadı, hansısa bir qəzetdə, yaxud jurnaldadı, məcburən, zorən həmin qurumun, təşkilatın, jurnalın fikrini ifadə edəcək. Əgər tənqid ideal dərəcədə obyektiv olmalıdısa, heç olmasa tənqidçilərin öz aralarında birləşdiyi nəsə bir qurum olmalıdı. Bir-biri ilə fikir mübadiləsi eləmək, bir-birini yeri gələndə mətbuatdakı təhqirlərdən, hücumlardan qorumaq üçün.
Madam ki, Rahid müəllim bu yükü öz üzərinə götürübdü, elə özü təşəbbüs göstərə bilər və məncə, bizim tənqidçilərimizi nəsə bir bir qurumda birləşdirmək olar. Mənə elə gəlir ki, bu məsələnin üzərində gələcəkdə düşünməyə dəyər.
Sizə səbrinizə görə, Rahid müəllimə isə məruzəsinə görə minnətdarlığımı bildirirəm. Sağ olun.
NƏRGİZ CABBARLI: Burada tənqidlə bağlı nə qədər problemlər qabardıldı. Söhbət hətta tənqidçinin bugünkü sosial vəziyyətinə qədər gedib çıxdı. Amma mən istərdim ki, ilk növbədə tənqidin metodologiyası barədə danışım.
Tənqidçi metodologiyanı, nəzəriyyəni, dünya ədəbiyyatını bilməli, dünya ədəbiyyatında gedən müasir prosesləri izləməlidi. Və məhz bu məqamdan çıxış edib bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında yaranan hər hansı bədii nümunəyə qiymət verməyi bacarmalıdı.
Amma bütün bunlarla bərabər tənqidçinin özünün daxili obyektivlik hissi yoxdusa, mənə elə gəlir ki, o istəyir dünya ədəbiyyatını gözəl bilsin, ya zəif bilsin, ortabab bilsin, bunun bir nəticəsi olmayacaq. Təəssüf ki, bizim müasir tənqidimizdə məhz obyektlik hissi zəifdi.
Bizim müasir ədəbi mühitdə zəif olan bir cəhət də tənqidi qəbul etmək bacarığının olmamasıdır. Nə yazıçılarımızda, nə də şairlərimizdə bu yoxdu. Hətta tənqidçilərimizin özlərində belə tənqidi qəbul etmək, tənqidi düşmənçilik və qərəz kimi qəbul etməmək bacarıqları təəssüf ki, həddindən artıq azdı. Və bu da nəticədə ədəbi mühitdə müəyyən qarşıdurmalara, müəyyən fikir ayrılıqlarına gətirib çıxarır.
Hardasa on ilə yaxındı ki, bu problem fərqli qurumlar, fərqli insanlar və hətta tənqidçilər özləri tərəfindən tez-tez qaldırılır. Ümumiyyətlə, tənqidə ehtiyac varmı? Tənqid bu gün yazıçıya nə verə bilər? Cəmiyyətə nə verə bilər? Bilirsiniz, bu problemlər, sadalanan suallar təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında meydana çıxmır, təkcə bizim tənqidimizə aid deyil. Bu, postsovet məkanında, Rusiyanın özündə də qaldırılır. Bu o deməkdir ki, sovet ideologiyasının formalaşdırdığı, yəni tənqidlə bağlı formalaşdırdığı fikirlər beynimizdən silinməyib. Biz nə qədər desək də ki, bizdə müasir tənqid yaranıb, müasir tənqidçilərimiz həm ədəbiyyata, həm tənqidə tamam fərqli yanaşmağa başlayıblar, elə deyil.
İlin nəsri, ilin poeziyası ilə bağlı bu gün məruzələr hazırlanır. Bunun özü sovet dövründən qalma ənənənin hələ də davam etməsi deməkdi. Əgər bu gün də illərə nəzər salaraq ədəbiyyata nəzər salmaq məcburiyyətindəyiksə, bu o deməkdi ki, sovet dövründən qalma ənənələr hələ bizim təfəkkürümüzdən silinməyib. Yəni dəyişiklik bir o qədər də yoxdu. O ki qaldı məruzədə bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Rahid müəllim, bu da postmodernizmlə bağlıdı.
Bilirsiniz, bu, bir mərhələdi, bu, bir dövrdü. Və bunun təsirindən qurtarmaq da mümkün deyil, bunu istiqamətləndirib dəyişmək də mümkün deyil. Bu, öz təbii axarıyla olmalıdı. Rusiyada postmodernizmlə bağlı mərhələ 60-cı illərdə başlandı. Biz hələ indi 2000-ci ilin əvvəllərində başlayırıq. Amma indi-indi biz hələ bu cərəyandan danışırıq. Bunun necə deyim, ilkin xüsusiyyətlərini hiss edirik. Yəni bu elə bir mərhələdi ki, mütləq bizim ədəbiyyatımızda da olmalı idi, təsirini göstərməli idi. Bu təsirlə gözəl nümunələr də yaranıbdı. Və bundan sonra ola bilər yaransın.
Mən bir də onu qeyd etmək istəyirəm ki, Aydın Xan da bunu qeyd etdi, həqiqətən də, bizim tənqidçilər istər mənəvi-psixoloji cəhətdən təzyiqlərə məruz qalır, istər sosioloji durumları o dərəcədə yaxşı deyil. Yəni bütün ədəbiyyatçılarda nə cürdüsə, bizdə də elədi. Amma buna baxmayaraq, bir söz var: «Tı dolcen slucitğ, a ne obslucivatğ». Yəni burada tənqidçinin ədəbiyyata töhfəsindən söhbət gedə bilər. Amma bizim, təəssüf ki, müasir tənqidimizdə rast gəlinən məqalələrin böyük əksəriyyətində yazıçıya xidmətdən söhbət gedir, ədəbiyyata yox. Mətnə dəyər verməkdənsə, ümumi şəxsi münasibət zəminində yazıçının özü dəyərləndirilir. Yəni biz buna yox deyə bilmərik, göz yuma bilmərik, bu var. Və bu gün bura gələndə də mən özüm çıxış etməkdən çox, məruzəni dinləməkdən çox - yəni biz hamımız bir-birimizi tanıyırıq, yəni hər birimiz bilirik ki, Rahid müəllim tənqidlə bağlı nə düşünür, Aydın nə düşünür, Vaqif müəllim nə düşünür, yəni mən bunu bilirəm - istərdim ki, Gənc Alimlər Şurasının üzvlərinin biz tənqidçilər haqqında, bizim yaradıcılığımız haqqında nə düşündüklərini eşidəydik. Bəlkə elə biz özümüz üçün yazırıq, bəlkə bizim imzamızdan heç kəsin xəbəri yoxdur? Və belə bir müzakirəni keçirdiyinə görə o Şuraya, həm də Sizin muzeyinizə dərin təşəkkürümü bildirirəm.
Və dəvətinizə görə də çox sağ olun. Və mən istərdim ki, gələcəkdə bu alimlərlə tənqidçilərin əməkdaşlığı da davam etsin.
ƏSƏD CAHANGİR: Bizim ədəbiyyatımızda postmodernizm problemi ciddi şərhini gözləyən məsələdi. Bu, problem birbaşa tənqidin durumunun göstəricisidi. Məsələn, Çingiz Hüseynov «Fətəli fəthi» romanını yazıb - təxminən 30 il bundan qabaq, İsa Hüseynov «İdeal» romanını yazıb 80-ci illərin əvvəllərində. Və bu əsərləri, xüsusən də «İdeal»ı bizim oxucu başa düşmədi. Daha doğrusu, tənqid buna qiymət verə bilmədi. Ya bunun üzərinə hücuma keçdilər, ya da ilahiləşdirib tərif elədilər. Hətta Kamil Vəli Nərimanoğlunun bir sözü var idi, deyirdi ki, mən bu əsəri başa düşmürəm, ona görə də bunun haqqında söz deməyə özümü mənən haqlı hesab etmirəm. Mən Kamil Vəli Nərimanoğlunu tənqidçi yox, ədəbi dil tarixçisi hesab eləyirəm, sadəcə, tənqidi yazılar da yazır hərdənbir. Odur ki, Kamil müəllimin bu sözü deməyə haqqı var, amma hər hansı tənqidçinin bu cür düşünməsi və özünü bu tərzdə sığortalaması absurd bir şey olardı. İndi - üstündən iyirmi il keçəndən, postmodernizm nəzəriyyəsi haqqında Azərbaycan oxucusunun, ədəbiyyatçısının təsəvvürüləri müəyyən qədər formalaşandan sonra dönüb geri baxır və görürük ki, «İdeal» danılmaz postmodernist tərəfləri olan romandı. Ümumiyyətlə, Ekonun «Qızılgülün adı»nı yazdığı vaxtda Azərbaycan ədəbiyyatında eyni sanbalda, eyni çəkidə, mən deyərdim ki, hətta ondan üstün bir əsər meydana çıxıb. Tənqidin isə ona qiymət vermək üçün lazımı elmi-intellektual gücü olmayıb. Romana həsr olunan yazılarlda belə bir analitik şərhin yerini oxucu məhəbbəti, sevgisi, hətta romantik dərəcədə böyük sevgi tutub. Nəticədə bu gün 80 yaşlı, xəstə İsa Hüseynov Mərkəzi Univermağın qarşısındakı beşmərtəbəli binanın sonuncu mərtəbəsindəki otağında tənha oturub, aşağı da düşə bilmir, gözləyir ki, nə vaxt Azərbaycan tənqidçiləri onun ağır zəhmətinə qiymət verəcək, onu dünyaya təqdim edəcək. Amma Umberto Ekonun adı bütün dünyanı bürüyüb, bütün planet onu tərcümə, çap, təbliğ və tərif eləyir.
Bunun əsasını tənqidi fikrin bədii fikirdən geridə qalmasında görürəm. Azərbaycana postmodernizm heç də 2000-ci ildə gəlməyib. 2000-ci illər sadəcə onun analitik dərki dövrüdü. Bədii təfəkkür isə onu hələ 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində yaratmışdı.

AYDIN XAN: Postmodernizm dünyadan fərqli olaraq, bizdə geniş yayılmayıb. Əgər o, bizdə də dünyada olduğu kimi yayılsaydı, İsa Muğannanın əsərləri xarici dillərə tərcümə olunardı.
Postmodernizmi biz haradasa sırf ədəbiyyat janrı kimi götürməyək, ədəbi düşüncənin bir növü kimi götürməyək. O, fəlsəfədə də var. Modern nədi? Postmodernizm sözünün atributudur da. Və yaxud kompyuterlər nədi? Postmodernizm dövrünün atributudu da.
Qısaca da olsa, bir şeyi də xatırlatmaq istəyirəm. Biz şəbəkə – elektorn ədəbi tənqidi haqqında danışmadıq. İntrenetdəki müxtəlif forumlarda tənqidlə, ədəbiyyatşünaslıqla, ədəbiyyatla bağlı çox qızğın müzakirələr gedir. Və o müzakirələr iştirak etmək üçün gəlib burada oturmaq, iki-üç saat acqarına iclaslarda iştirak etmək vacib deyil. Sadəcə, İnternetdə, kompyuterdə oturursan, yazışırsan, fikirlərini bölüşürsən, bütün düynada olduğu kimi. Biz hər dəfə olduğu kimi yenə də geridə qalırıq. Feodalizmdə geridə qaldıq, sosializmdə geridə qaldıq və bu gün çox absurd bir şey ortaya qoyuruq. Sonra da deyirik belədi, elədi. Qardaşlar, bu, elə deyil. Postmodernizmin elə nümayəndələri var ki, onlarla bütün prezidentlər oturur, məsələn, Roma klubunun üzvləri onlarla məsləhətləşirlər. Nobel mükafatlarını son illər dalbadal məhz postmodernizmin nümayəndələri alır. Orxan Pamuk kimdi? Postmodernizmin məhsulunu ortaya qoymuş birisi. Onun elə «Mənim adım qırmızı» və yaxud «İstanbul» əsərini götürək, «Qar» romanını götürək. «Qar»da azdı, amma bu iki əsərdə postmodernizm güclüdü. Varmı bizdə, Azərbaycanda postmodern romanı ortaya qoyan?
MƏLAHƏT KƏLƏNTƏRLİ: Orxan ona görə Nobel alıb ki, ermənipərəstdi.
AYDIN XAN: «İstanbul»u oxumusunuzmu?
MƏLAHƏT KƏLƏNTƏRLİ: Niyə oxumamışam?
AYDIN XAN: Siz «İstanbul»u oxumamısınız. Mən sizə deyim ki, İstanbulu qarış-qarış yunana, ingilisə, fransıza satanlar deyirlər ki, Orxan belədi, elədi. Bax, bu kitaba görə də o, Nobel mükafatı alıb. İstanbulda olanda bir fikir verin, baxın, sonra görərsiniz. O kəslər ki, türkün düşmənidi və İstanbulu qarış-qarış satıblar, onlar Orxan Pamuka indi barmaq silkələyirlər. Türkün cəmi bir Nobel mükafatı alanı var.
MÜBARİZ MƏMMƏDLİ: Məlahət xanım, mən sizə söz verəcəyəm. İndi isə Muzeyin Gənc Alimlər Şurasının sədri söz istəyir.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: Mən əvvəla, bütün qonaqlarımıza minnətdarlığımı bildirirəm. Mən bu məclisin ən böyük əhəmiyyətini onda görürəm ki, gənc alimlər tənqidçiləri yaxından gördülər. Onların hansısa məqalələrini oxuyub özlərini tanımırdılar, bu gün onlarla canlı ünsiyyətdə oldular.
İkincisi, internetin mövcud olduğu bir cəmiyyətdə belə tədbirlərin gerilik əlaməti olduğunu dediniz. Mən Sizinlə razı deyiləm. Çünki internetdən istifadə etmək imkanına hər adam malik deyil, rayondan gələn adamlar var, tələbələr var ki, onlar internetdən istifadə edə bilmirlər. Kirayədə yaşadıqları yerdə kompyuter alıb qoyası deyillər ki.
ƏSƏD CAHANGİR: İnternet klublara gedə bilərlər.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: İnternet klublarına da az gedirlər, xüsusilə də qızlar. Bu yönümdən hamı intrenetdən istifadə edə bilmir, hamı kompyuter işlədə bilmir.
Mən tənqidə bir az tənqidi yönümdən baxmaq istərdim. Bu gün Azərbaycan tənqidində nə yoxdur? Nəyə görə 30-60-cı illər tənqidçiləri diqqəti daha çox cəlb edirlər? Ancaq bugünkü tənqid göz qabağında deyil. Biz deyə bilərik – sovet ideologiyası onları önə çəkirdi. Onların əli ilə hansısa yazarlar, millətin, xalqın öndə gedənləri vurulurdular.
Lakin gəlin etiraf edək ki, həmin dövrdə xalqın da kitaba marağı var idi. Bu gün ədəbiyyata maraq ölüb. Əgər ədəbiyyata maraq yoxdusa, tənqid təbii ki, ikinci dərəcəyə keçməlidi. Çünki tənqid ədəbiyyatın sayəsində yaranır. Bu, məsələnin ən əsas tərəflərindən biridir. Bu, bizim həll etmək gücünə malik olduğumuz bir məsələ deyil. Lakin mən inanıram ki, bir on ildən sonra təzədən hər kəs kitaba qayıdacaq və tənqidçilərin fikrinə də ciddi yanaşılacaq, onlara əvvəlki kimi hörmətlə baxacaqlar. Əsəd müəllim, Siz dediniz ki, onlara bir az başqa yönümdən yanaşırlar. Bu, təbiidir. Flober hətta tənqidçi haqqında deyirdi ki: «Tənqid yaranışından xeyirxah olmayıb».
ƏSƏD CAHANGİR: Flober özü də elə tənqidçi idi, sadəcə, ədəbi yox, bədii tənqidçi. Onun «Madam Bovari»si başdan-başa o vaxtkı fransız cəmiyətindəki mənəvi-əxlaqi tənəzzülün tənqidinə həsr olunub.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: Bəli, düzdü, mən Sizinlə razıyam. Ancaq tənqidin böyük bir qüsuru bu gün nədi? Mən üzr istəyirəm, tənqidçi olmadan bu sözü dediyim üçün. Tənqiddə nəzəri məsələlərin qoyuluşu yoxdu. Biz hər hansı bir əsərə ancaq məzmun və ideyisına görə yanaşırıq. Nə formasına, nə strukturuna, nə quruluşuna görə yanaşmırıq. Tənqidçi ən əvvəl ədəbiyyat nəzəriyyəçisi olmalıdı. O hər hansı bir yaradıcı şəxsin ictimaiyyətə təqdim elədiyi ədəbi əsəri ilə nə demək istədiyini, nələri ortaya qoyduğunu, hər hansı bir janra hansı yenilikləri gətirdiyini göstərməyi bacarmalıdı. Bu yoxdu bizim ədəbiyatımızda. Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq yönümündən tənqidi təhlil getmir. Razılaşarsınız yəqin mənimlə. Teatra, kinoya gedən olmadığı üçün, teatr, kino tənqidi demək olar ki, yoxdu.
Bayaq Rahid müəllim öz məruzəsində dedi ki, tənqid təkcə ədəbiyyatın tənqidi deyil. Tənqid ümumilikdə mədəniyyətin tənqidi olmalıdı. Bu gün ədəbiyyatın tənqidindən başqa digər sahələrin tənqidi yoxdu demək olar ki. Bu yönümdən tənqidçilər də öz işlərinə bir az tənqidi yanaşsaydılar, daha yaxşı olardı. Bir faktı qeyd etimək istəyirəm. Mənə elə gəlir ki, Azərbaycanda sırf postmodernizm üslubunda yazılan əsər yoxdu. Bəlkə də bu, mənim səhvimdi, amma bu fikri Qorxmaz müəllimdən də eşitmişdim.
NƏRGİZ CABBARLI: Üç ay bundan qabaq tədbirdə idik. Orada gənclər belə bir fikir söylədilər ki, mən filan şairi tanımıram, filan yazıçını tanımıram. Dedim ki, ay cavan oğlan, hansını oxumusan? «Azərbaycan» jurnalını oxumusan? Yox. «Ulduz» jurnalını oxuyursan? Yox. «Körpü» dərgisini oxuyursan? Yox. «Dünya toplusu»ndan xəbərin var? Yox. Filan qəzeti oxuyursan? Yox. Yaxşı, əzizim, əgər sən istənilən jurnalları oxumursansa, mənim gözəlim, sənin bizim ədəbiyyatda bu şairdən, bu yazıçıdan necə xəbərin ola bilər? Və mən bunu Sizə nöqsan tutmaq üçün demirəm. Sadəcə, mənim demək istədiyim odur ki, bizim gənclərimiz çox vaxt hətta təkcə gənclərimiz yox, tənqidçilərimiz, yazıçılarımızın özləri də bir-birlərini əsərlərini oxumurlar, bir-birlərinin kitablarını oxumurlar. Oxumadan bir fikirdir düşüb ortaya ki, yox, bizdə tənqidçi yoxdur, bizdə tənqid yoxdur. Mən Sizin sözünüzə görə demirəm, ümumiyyətlə deyirəm. Yaradıcılığı bilmədən ümumyekdil bir fikir irəli sürmək çətin məsələdir.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: Mən «Azərbaycan», «Ulduz», «Xəzər» jurnallarını mütəmadi olaraq oxuyuram. Bir faktı qeyd etmək istəyirəm ki, əgər postmodernizm nəzəri cəhətdən bizdə əsaslandırılmayıbsa, izah olunmayıbsa, nə cür bu xüsusda əsər yazıla bilər? Bəlkə mən yanılıram?
Mənə elə gəlir ki, postmodernizm üslubunda yazılan əsərləri oxuyub təsirinə düşən əsərlər var, ancaq sırf postmodernizm üslubunda yazılan əsər yox. Mənim bu fikrimi Mübariz müəllim bilir, Qorxmaz Quliyevlə söhbətdə o özü də bunu qeyd etdi. Modern üslubda yazılan əsərlər var, onu qeyd etmək olar.
Mən Əsəd müəllimin «Azərbaycan» jurnalında bir məqaləsini oxudum. O da türk dilindən olan tərcümə ilə bağlı idi. Nurlan xanımın tərcüməsi idi, səhv eləmirəmsə.
REPLİKA: Narıngül.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: Narıngül xanımın tərcüməsi ilə bağlı. Çox qəribədi, tənqid tərcüməçiliyə heç vaxt yer ayırmır. Bu məsələ ilə bağlı silsilə yazılarınızın olacağını orada qeyd edirsiniz, mən çox həvəslə gözləyirəm. Lakin mən tərcümə sahəsində tənqidi yazı görmürəm, demək olar ki, müasir dövrümüzdə belə yazılar yoxdu.
ƏSƏD CAHANGİR: Mən tərcümə ilə bağlı silsilə yazıların ləngiməsinin səbəbini bayaq, əslində, dedim. Bütün faktlar göz qabağındadı, sən də bunu sadəcə qeydə alır, faktı konstatasiya edirsən, amma sənə qərəzçi, hətta böhtançı damğası vurmağa çalışanlar olur. İclaslar keçirilir, məqalən müzakirəyə qoyulur. Burda deyirlər ki, oğru elə çığırdı, doğrunun bağrı yarıldı. Azərbaycan dilinin qrammatikasını orta məktəb şagirdi səviyyəsində bilməyəndən tərcüməçi, remarka ilə dialoqun fərqini bilməyəndən dramaturq, «İnostrannaə literatura»nı qarşısına qoyub tələm-tələsik Azərbaycan dilinə çevirən və orijinal əsər adı ilə təqdim edəndən nasir obrazı yaratmaq istəyirlər, hamısı da karnaval fiqurları. Və guya ucdantutma hamı bu yalanları müdafiə etməliymiş.
«Azərbaycan» dərgisinin ötən ilki dekabr sayında çağdaş nəsrlə bağlı «Başqaları və Aslan Quliyev» adlı yazım dərc olundu. Yazı yenilik adı altında çağdaş nəsrdə baş alıb gedən təqlidçiliyə, özəlliklə də dünya ədəbiyyatından olan təqlidçiliyin tənqidinə dair idi. Yeni nəsil yazarlardan Pərviz, Həmid Herisçi, Elçin Hüseynbəyli, Xanəmir, Balaxan, İlqar Fəhminin yazılarına istinadlar etmişdim. Pərviz yazıya narazılıq dolu sifarişlə, Həmid Herisçi salam verməməklə, Xanəmir dolayısı ilə də olsa, cavab yazdırmaqla reaksiya verdi. Elçin Hüseynbəyli isə bütün bu reaksiya «rekorlarını kıraraq» əməlli-başlı kompaniyaya başladı: əvvəla, yazının dərcinə mane olmaq istədi, bu mümkün olmadıqda, mənə məlum olmayan hansısa yollarla dərginin sözügedən sayının düz bir ay ləngimsəsinə nail oldu – dekabr sayı yalınz fevralda işıq üzü gördü. Dərginin məlum sayı Yazıçılar Birliyinin köşkündə «defisit» mal kimi altdan, gizli-gizli satılırdı. Guya ki, Radişşevin «Peterburqdan Moskvaya səyahət» kitabı işıq üzü görmüşdü. Amma Elçin Hüseynbəylinin bununla da ürəyi soyumayıb özünün baş redaktor olduğu «Ulduz» dərgisində mənim əleyhimə təhqirlərlə dolu iki məqalə dərc elədi: biri Nizami Cəfərov, o biri Nizaməddin Şəmsizadənin məqaləsi. Dedi-qodular, açıq və gizli təhqirlər də öz yerində. Axırda Anar müəllim işə qarışmalı oldu: Elçin haqqında «Ədəbiyyat qəzeti»ndə məqalə dərc etdirdi, onun müxtəlif xarici ölkə yazıçılarından uğursuz təqlidlərini dolayısı ilə təsdiq etdi, sintaksisi bərbad vəziyyətdə olan Elçinə cümlə qurmağı öyrətdi. Üstəlik də «Ulduz» dərgisində imkanlı müəlliflərin yazılarını dərc etmək, qonorar-filan məsələləri ilə əlaqədar məlum işlərilə bağlı onu gözütoxluğua, şəxsi mənafe amilinidən çıxış edərək gündə bir ədəbi və siyasi mövqe nümayiş etdirməməyə, başqalarının uğurlarına qarşı həsəd hissindən uzaq olmağa çağırdı. Amma bir qədər əvvəl APA-ya açıqlamasında tənqidçiləri qorxaqlıqda qınayan Anar müəllim özü də də bütün bu tənqidi fikirlərində üstüörtülü işarələrlə kifayətləndi.
Məni bir məsələ maraqlandırır: əvvəla, əgər tənqidçi doğrudan da, kiməsə böhtan atır, fakta əsaslanmırsa, niyə bundan qorxurlar? Axı yalan ayaq tutsa da, yeriyən deyil. Mən özüm haqqında yazılan ən ağ yalanlara belə cavab vermirəm, çünki özümü heç kəsin qarşısında cavabdeh saymıram. Bir də heç kəs kor deyil axı, hamı yaxşı bilir ki, kimin qabında nə var: kim sözün patrisisi, kim plebeyidi, kim sözün cahangiri, kim varlı adamların süfrəsinin qırın-qırtığı ilə dolanan tamada, karyerist «payşik»di.
İkincisi, əgər tənqidçi sözün düzünü yazıbsa, yenə də qorxmaq yox, gedib ona təşəkkür etmək lazımdı. Ən azı ona görə ki, Aydın Xanın dili ilə desək, zəhmət çəkib zibil bir yazını başdan-axıracan oxuyub, hətta onun haqqında yazı da yazıb. Digər tərəfdən, obyektiv tənqid yazıçını eyforiyaya uymağa qoymur, onu öz zəif tərəflərini islah etməyə vadar edir, nəticə yazıçının xeyrinə olur. Demək, heç bir halda nə tənqiddən qorxmağa, nə də tənqidçidən qorxunc monstr, manyak obrazı yaratmağa dəyməz. Həqiqət isə budu ki, məni nə tərcüməçi, nə şair, nə yazıçı yox, onun işi maraqlandırır və heç kəslə xüsusi qərəzim, şəxsi düşmənçiliyim yoxdu. Mənim davam ədəbiyyat, söz, istedad, ədalət davasıdı. Bir də ki, qərəzin bura nə dəxli var? Lap qərəzim var, nəyi özümdən uydurmuşuam ki? Necə deyərlər, kor kor, gör gör. «Fakt na lits». İstər tərcümə, istərsə də nəsrlə bağlı yazımın hərəsində iradlarımın həqiqiliyini sübut edən az qala yüz fakt var, nəzərə alın ki, Sabir demiş, hələ bildiklərimin yüzdə birin yazmamışam. Qoy bu faktlardan bircəciyinin yalan olduğunu sübut edən arqument ortaya qoysunlar, bu da olsun polemika. Amma buna getməzlər, çünki onda çox qaranlıq mətləblər üzə çıxa bilər. Yenə Sabir demiş,

Zahida, gəl soyunaq bir kərə paltarımızı,
çıxaraq zahirə batindəki əfkarımızı,
hər kimin ağı qara isə utansın, a balam.

Raminə xanım, belə məsələlər var, gənc tənqidçi kimi bunu indidən nəzərə almanızı istərdim.

MÜBARİZ MƏMMƏDLİ: Buyurun, Məlahət xanım.
MƏLAHƏT KƏLƏNTƏRLİ: Mən insan tanıyıram ki, elmlər doktorudu, amma latın əlifbası ilə yazılan mətni oxuya bilmir. Vəzifədədi, adam yollayıb ki, Məlahət xanım «bunu «sroçnı» tərcümə elətdirin». İnsanlar tanıyıram ki, azəri dilindəki teksti oxuya bilmir. Deyirəm yaxşı, bu, heç olmasa, höccələyə də bilmir? Hərflər ki, eynidi. Əgər vəzifədə elə vücudlar mövcuddursa, onda kül elə ədəbiyyatın da başına, tənqidin də.
Söz sənətinə xidmət edən, ilham pərisi ilə dialoqda olan Yazıçılar Birliyidi. Belinski demişkən: «Yazıçı –peyğəmbərdi». Yazıçı qələminin yazdığı bir tribunadı – ictimai tribuna. Nə üçün bizim bu Yazıçılar Birliyimiz bu vəziyyətdədi? Və tənqidimiz belədi?
Tənqidin əsas məsələsi «nənəm mənə kor dedi, hər yetəni vur dedi» deyil. Ruslar demişkən: «İ v xvost, i v qribu».
Tənqid yazıçının ilham pərisinin qanadının bir tayıdı və yazıçı ilə oxucu arasında körpüdü. Biz bilirik ki, komplementar tənqid də var, yuxarıda oturanların ayağını öpən tənqid də var, şəxsiyyətə pərəstiş eləyən tənqid də var, manat dalınca qaçan tənqid də var. Düzdü. Amma bütün bunların ciddi tənqidə dəxli yoxdu.
Təbiətdə olduğu kimi, elmdə də, tənqiddə də, hər şeyin, hər bir məsələnin əsas qiymətini verən zamandı. Bütün bu tör-töküntülərdən qorxmayın. Bizim yer altında yatan zənginliklərimiz azdı, amma onların qiyməti nə qədərdi?
ŞƏFƏQ ƏLİBƏYLİ: Mən şərqşünasam və çox şadam ki, bu qədər tənqidçilər çələngi ilə üzbəüz oturdum. Və birdən-birə xəttatlıq aləmindən tamam başqa mühitə düşdüm. Gənclərin çıxışı da məni çox sevindirdi.
Rəhmətlik Əkrəm Cəfər Şərqşünaslıq İnstitutunda işləyirdi. Deyirlər ki, bir dəfə o, Səməd Vurğuna başlayır öz iradlarını deməyə, tənqidi qeydlərini eləməyə. Səməd də uzun müddət qulaq asır, asır, sonra deyir: «Ay, Əkrəm, özün bir şey yaz, qoy ortalığa». İndi tənqid deyəndə həmişə bu misal yadıma düşür.
Əsəd müəllim, Vaqif müəllim dedilər ki, onlara hücumlar olur. Mən indi bunun mənasını başa düşdüm ki, niyə farsdilli ədəbiyyatda daha çox klassikləri tənqid edirlər. Amma müasir şairlər haqqında ha axtarırsan ki, bir ədəbi tənqid görəsən, tapa bilmirsən.
Sonra Aydın müəllimə istəyərdim deyim ki, bir səhv söz dedi – «gəlin, enək insanların yanına». İnsanları sevmək üçün əvvəl gərək Tanrını sevək. Bütün klassik ədəbiyyatımız Tanrıya məhəbbət üstündə qurulub. Tanrı eşqi ilə yazan gənclər varsa, belə təkliflə onları endirməyək aşağıya. Qoy onlar özlərini orada tapsınlar.
Tənqidlə məşğul olanın böyük zövqü olmalıdı ki, oxucuda da o zövqü yarada bilsin. Özünün böyük nəzəri, elmi hazırlığı olmalıdı. Ədəbi tənqidçidə mənim xoşuma gələn əsas o cəhətdi ki, hər bir yanaşdığı əsərin, yazarın üslubunu bizə çatdırır. Bəzən biz mexaniki surətdə onu anırıq. Məsələn, o saydığınız «İdeal» əsəri kimi, Muğannanın yazdığı başqa əsərlər kimi. Onu elə bil təhtəlşüuri qavayırıq, ancaq tam aydınlaşdıra bilmirik.
Sizin, doğrudan da, ədəbiyyat qarşısında böyük xidmətləriniz odu ki, oxucunun gözünü açırsınız, onu elmi və zövq baxımından istiqamətləndirirsiniz.
KAMİL ALLAHYAROV: Hər yerdə olduğu kimi, tənqiddə də yalan-palan, riyakarlıq, ikiüzlülük, mənəm-mənəmlik var. Ortada əsas da var. Səviyyə və mədəniyyət deyilən şeydən demək olar ki, əsər-əlamət yoxdu. Bunun olması üçün biz başqa şey kəşf etməməliyik. Dünya təcrübəsi var, dünya mədəniyyəti, dünya ədəbiyyatı var, dünya tənqidi var. Bunu diqqətlə izləməliyik. Çalışmalıyıq ki, bizdə də tətbiq edək. Bizdə adam bilmir nədən başlasın ki, cəmiyyət bir balaca durulaşsın. Yəqin ki, elementar davranışdan başlamaq lazımdı.
Sovet dövründə yazıçılara böyük hörmət var idi. Ona görə hər cür fırıldaqçılar, riyakarlar, həyasızlar soxulurdular ədəbiyyata. O ənənə indi də davam edir. İndi gərək şeiri ancaq anekdot kimi oxuyasan. Bunun üçəün də gərək insan nə qədər axmaq ola.
İnsanların çoxunun özünü təsdiq etmək üçün heç nə əlindən gələ bilmir, deyir şeir yazım, bir kitabım çıxsın, boşluqda qalmayım. Bir kitab çap eləyir, deyir mən də adamam.
Bütün bunlardan əlavə, obyektiv olaraq ədəbiyyatın rolu xeyli azalıbdı cəmiyyətdə. Qədim dövrdə, Orta əsrlərdə, hətta XX əsrin özündə ədəbiyyat həyatı öyrənmək üçün bir vasitə idi. Çünki insanlar başqa yerə gedə bilmirdilər, öz kəndində, öz şəhərində çalışırdılar. Dünya təcrübəsindən istifadə edə bilmirdilər. Ona görə bunu bilən böyük yazıçılar ədəbi əsərlər yazırdılar. Xüsusilə də böyük həcmli əsərlər ki, bunu insanlar oxuyub həyatı öyrənsinlər.
Amma indiki dövrdə informasiya güclüdü, televiziya kanalları var. İndi roman oxuyan yoxdu, yazıçılar gərək elə güclü hekayələr yazsınlar ki, bütün fikirlərini hekayədə deyə bilsinlər. Bunu şairlər də başa düşməlidilər. Özləri əgər doğrudan da zəmanənin nəbzini tutmaq istəyirsə, zəmanəyə uyğun şeirlər yazmalıdırlar.
Bilavasitə tənqidə gəlincə, bizdə ədəbiyyat olmadığı kimi, tənqid də demək olar, yoxdu. Yaxud tənqidlə o adamlar məşğul olur ki, bilavasitə ixtisası yoxdu, maaşı azdı. Həqiqi tənqid yoxdu.
Vaxtilə «Füyuzat» məktəbi vardı, Mirzə Cəlil məktəbi vardı. Bax, elə qurumlar olmalıdı ki, hər kəs öz məktəbini tapsın. Həm də öz sözünü demək xatirinə, xalqa çatdırmaq xatirinə, müəyyən şeyləri ələ keçirmək xatirinə yox.
MÜBARİZ MƏMMƏDLİ: Əlavə çıxış etmək istəyən yoxdusa, məclisi yekunlaşdıraq. İki saat müddətində biz, elə bilirəm ki, əsas fikirlərimizi bölüşdük. Amma yekun olaraq nə demək olar?
Bayaq Əsəd müəllim də burada dedi ki, dünya ədəbiyyatı ilə məşğul olan adamlar fikirlərini bildirmirlər. Dünya ədəbiyyatı fənnini tədris edən bir adam kimi istəyirəm fikrimi deyəm.
Modernizm barədə. XIX əsrin sonlarında artıq onun rüşeymləri var idi. Amma 1910-1920-ci illərdə avanqard cərəyanlar meydana gəldi və modernizmə çevrildi. Azərbaycana bir az gec gəldi.
Postmodernizm İkinci Dünya müharibəsindən sonra meydana gəlib və artıq 80-ci illərin sonundan Avropada bu cərəyana olan ehtiraslar səngiyib. Bizdə isə yalnız XX əsrin sonlarından etibarən özünü postmodernist kimi qələmə verməyə çalışan yazıçılar meydana gəlir. İndi Azərbaycan ədəbi mühitində bir postmodernizm qalmaqalı diqqəti cəlb etməkdədi.
Nədir postmodernizm? Onun modernizmdən fərqi nədədi? Fikrimizcə, postmodernizmin nə olduğunu bilmək üçün ən əvvəl onun qaynaqlandığı liberalizm ideyasının mahiyyətini aydınlaşdırmaq lazımdı. Həm də modernizmin nə olduğunu bilmək pis olmazdı. Modern cəmiyyətdə ədəbiyyatın, mədəniyyətin hansı şəkildə olduğu mübahisəli məsələdi. Modernləşmənin cəmiyyətdə hansı dövrlərdən başlaması da mübahisə doğuran mövzudu. Ona görə də postmodernin nə vaxtdan başlanması haqqında mülahizələr də yekdil deyil. Əgər modernizm klassik anlamların üstündən xətt çəkirsə, postmodernizm modernizmə qarşı qoyulan bir cərəyan kimi, yenidən bu anlamlara qayıda bilir. Lakin bu zaman postmodernizm tamamilə müxtəlif tarixi dövrlərin, cərəyanların, hadisələrin ayrı-ayrı məqamlarını, elementlərini qarşı-qarşıya qoyur, qarışdırır. Dəyərli alimimiz Qorxmaz Quliyevin də bu barədə diqqətəlayiq fikri var. O qeyd edir ki, postmodernizmə qiymət verərkən, unutmayaq ki, bu söz iki kökdən ibarətdir: post və modern.
Bu anlayışların izahı bəzilərinə cəlbedici görünür. Onlar modernizmi, postmodernizmi tam mütərəqqi cərəyanlar kimi müdafiə edirlər. Amma bu insanlar məsələnin mahiyyətini axıra qədər düşünməyə cəhd etsələr, ortaya xeyli suallar çıxdığını görə bilərlər.
Hər şeydən əvvəl unutmamaq lazımdı ki, bu cərəyanlar Qərb elmi-nəzəri, fəlsəfi fikri əsasında ortaya çıxıb. Qərb elmi isə Qərb düşüncə tərzinin məhsuludu. Əslində isə Qərb elmi fövqəladə, Şərq elminin fövqündə duran, həqiqəti yüksək dərəcədə əks etdirən elm deyil.
Paradoks ondadı ki, bu və ya digər məsələ barədə qərbli alimlərin dediklərini təkrar edir, onlara istinad edirik. Rusiyada və Qərbi Avropada işıq üzü görmüş monoqrafiya və dərsliklərdə yazırlar ki, ilk romanın müəllifi fransız Kretyen de Trua, tarixi romanın müəllifi isə şotlandiyalı Valter Skottdu. Biz də bu məlumatı öz dərsliklərimizdə olduğu kimi verir və unuduruq ki, IX əsrdə yaşamış Firdovsinin «Şahnamə»si həm roman, həm də tarixi roman kimi daha əvvəl yazılıb.
Orxan Pamukla bağlı söhbətə gəlincə isə, mən onun Nobel mükafatı almaq üçün Türkiyəyə başucalığı gətirməyən bəyanat və çıxışlarına haqq qazandıra bilmirəm. Mükafatı verən fondun siyasi baxışlara üstünlük verdiyi əvvəldən bəlii faktlardandı. Mənim üçün İsveç Akademiyasının verdiyi mükafatın siyasətə bulaşdığı gün kimi aydındı. Yadınıza gəlirsə, 1964-cü ildə Jan Pol Sartr da məhz bu səbəbdən Nobeldən imtina etrmişdi. Şərq xalqlarının Qərb mədəniyyətindən geri qalmayan mədəniyyətləri və çox zəngin dilləri var və yalnız bunların sayəsində Orxan Pamuk böyük uğurlara imza ata bilib.
Çıxışımn sonunda seminarın bütün iştirakçılarına öz təşəkkürümü bildirirəm.