|
«Ürəyin böyüdülmüş portreti»
2005-ci il belorus poeziyası haqqında qeydlər
Ruscadan İlahə Quliyeva çevirib
Bu gün cəmiyyətdə geniş vüsət almış fikirlərdən biri də odur ki, biz postədəbiyyat zamanında yaşayırıq. Deyəsən, bu fikri söyləyənlər yanılmırlar. Mağazalarda kitab əlindən tərpənmək belə olmur. Alıcılara gəldikdə isə vəziyyət o qədər də ürəkaçan deyil. Bu yaxınlarda əlimə «Literaturnaya qazeta»nın son saylarından biri keçdi. Qəzetdə Yeni Arbat küçəsində yerləşən «Moskva kitab evi» mağazasında çağdaş şairlərimizin kitablarına olan tələbat barəsində məlumat dərc olunmuşdu. Buradan aşkara çıxan müəllif reytinqləri insanı ağır düşüncələrə qərq edir. İlk yerlərə Sergey Mixalkov, İqor Quberman və Eduard Əsədov sahib çıxır. Onlar Yevgeni Yevtuşenko, Aleksandr Kuşner, Yuri Kublanovski, Konstantin Vanşenkini geridə qoyublar. Rimma Kazakova və Andrey Voznesenskinin isə kitabları il ərzində üç nüsxədən bir nüsxəyə qədər satılmaqla ən son yerləri bölüşdürüblər.
Minskdə də mərkəzi kitab mağazasında belə bir araşdırma aparılsaydı, nəticələri ilə tanış olmaq maraqlı olardı. Düşünürəm ki, bizim əksər tanınmış şairlərimiz şokabənzər bir hala düşər və ürəklərindən xoşagəlməz bir sual keçərdi: «Axı, biz kimin üçün yazırıq». Soyuq rasional təfəkkür sahibi, hazırcavablıq pərdəsinin altında dərin ədəbsizlik gizlənən Qubermanın və ya sentimental, öz ağır taleyi ilə qəlbləri kövrəldən, acı göz yaşlarına səbəb olan Əsədov kimilərinin şöhrətinə göz dikməkdənsə, bəlkə də özün üçün yazmaq daha yaxşıdır. Adama elə gəlir ki, bu iki şairin məşhurluğu (Sergey Mixalkovu mötərizəyə alaq, belə ki, onun Styopa dayısı hələ ölmək fikrində deyil) artıq postədəbiyyat zamanının yetişməsindən xəbər verir, çünki onların hər ikisinin poeziyasını ancaq şərti anlamda qəbul etmək olar.
Xoşbəxtlikdən, başqa yönümlü sübutlar da var. Cəmiyyətdə əsl poeziyaya qarşı oyanan və ya canlanan marağın əlamətləri sezilir. Yaxşı ki, o kədərli Moskva siyahısında böyük şairlərin adları da var. Minskdə poeziya gecələri baş tutanda boş zallarda keçmir. Ədəbiyyatçı evində «Yana və mən» adlı məhəbbət şerlərinin antologiyasının təqdimat mərasimində iştirak edənlər (əksəriyyəti gənclərdən ibarət idi) zalın keçidlərində dayanmışdılar, döşəmədə, hətta səhnədə oturanlar da var idi. Hələ də bizim qalın jurnallarımızın poetik poçtu azalmır, əksinə, gündən-günə artır və öz əksini dərc olunan şerlərin sanballı seçimində tapır.
Mən o fikirdə deyiləm ki, ölkədə yavaş-yavaş artan ədəbi-bədii jurnalların nüsxələrinin uğurlarını məhz poeziyanın ayağına yazmaq lazımdır, ancaq onun burada azacıq da olsa rolunun olmağı barədə mübahisə etmək, zənnimcə, mənasız olardı. «Neman» dərgisində ötən il ərzində dərc olunan poeziya nümunələrini oxuyanda buna bir daha əmin olursan. Geniş oxucu kütləsinə tanış olmayan istedadların bolluğu, məşhur klassiklərdən biri demişkən, «ağıl diplomu» cəmi 1-2 şeirdən ibarət olan və müntəzəm olaraq dərc olunan diplomluların, artıq çoxdan tanınmış adların iştirakı, poetik bölmələrin dolğunluğu (hətta sırf kəmiyyət baxımından da), poeziyanın bu gün öz üzərinə düşən başlıca vəzifəni necə yerinə yetirməsi barədə fikir yürütməyə əsas verir. Bir az tələsərək deyim ki, ən uğurlu nəşrlərdə biz şairin səmimiyyəti və hisslərinin zərifliyinin üzvi olaraq fikrin yeniliyi və dərinliyinə qarışdığının da şahidi oluruq. Bu isə öz növbəsində yüksək poeziyadan xəbər verir.
Şairə onun ən yaxşı məhsullarına əsasən qiymət verirlər, hətta onlar bir neçə sətirdən ibarət olsa belə. Nikolay Uşakovu bu gün əsasən onun məşhur aforizmini yada salıb xatırlayırlar: «Sükut nə qədər uzun sürərsə, söhbət bir o qədər gözəl olar». (Təsəvvür edin ki, müxtəlif qurumlarda qeydiyyatda olan hər yüz şairdən biri gözəllik və tutumluluqda buna bənzər ibarə yarada bilsəydi, onda bizim hiss və düşüncələr aləmimiz nə qədər zənginləşərdi.) Məhz elə ona görə də 2005-ci ilin «Neman» dərgisinin poeziya xülasəsinə Anatoli Mozqovun (№ 11) silsilə şeirlərindən iki gözəl sətirlə başlamaq istərdim: «Poeziya – sadəcə inikas deyil, o, ürəyin böyüdülmüş portretidir».
Poeziyanın təbiətinin həqiqi meyarı, onun ilkin xüsusiyyəti, bax, budur. Ürəkdən gələn hisslər, fikirlər və onları gözəl ifadə etmək bacarığı– əsl poeziya bunların üçünü də cəmləşməlidirmək bacarığına malik olmalıdır. Mozqovun səlis formulu “Poeziya sosial kateqoriya kimi nədir?” sualına da cavab verir. Əgər ürək hiss edir, ağıl isə görürsə, onların məhsulu bütün fəlsəfi, mənəvi və sosial problemləri ilə birlikdə elə şairin yaşadığı zamanın portreti olacaq...
İlk baxışdan çox sadə görünən Vladimir Qarbarukun «Kəndim» şerindəki kimi (№9):
Mənim Dneprobuqsk kəndim,
budaqların ulduzlara çatir.
Kosmosdan baxanda ensiz də olsan,
küləklər üçün sən cənnət kimisən.
Xoş arzular məskənidi qucağın,
neçə-neçə oğul-qız böyütmüsən.
Bəla da görmüsən, çörəksizlik də.
Qonaqlar üçun əliaçıq olmusan.
Hərdən qəmgin payıza oxşayırsan,
məndən ötrü isə solmayan baharsan!
Mənim Dneprobuqsk kəndim
Sən kiçik kənd deyilsən –
Həyatın əzəlisən!
(Valeri Qrişkovetsin ruscaya tərcüməsi əsasında sətri tərcümə)
Böyük ingilis şairi Ted Hyuz bir dəfə belə fikir irəli sürdü ki, hər bir şeir öz müəllifinin DNT-sinin daşıyıcısıdı. Nə qədər dəqiq bir metafora! Eləcə də insanın doğulduğu torpağa sevgisi də onunla doğmalığın, ümumiliyin ifadəsidir, bəlkə də tək mənəvi baxımdan deyil, eyni zamanda hətta bioloji səviyyədə də. Elm hələ bunu izah etməli olacaq. Öz doğma vətənini həmişəlik tərk etmiş adamlar niyə görəsən qəribçilikdə yazıb-yarada bilmir və ya yazsalar da bunlar yalnız nostalji mövzuya həsr olunur. Yaddaşın inləyən ağrısı, sanki özü onlara sətirləri diktə edir. Öz taleyini doğma diyarının taleyindən ayrı təsəvvür edə bilməmək duyğusu həssas Oleq Saltuka Vətən haqqında şeirdə dəqiq kəlmələr tapmaqda kömək edir (№4):
Kol basmış cığırla sonadək gedib,
Səkkiz əyri daxmaya çatacağam.
Ordan çoxdan toy-büsat səsi gəlmir,
Yetim bağçamdakı güllər solubdur.
Çəpərdən acı tüstü iyi gəlir,
Quşlar da dəstəylə cənuba uçur.
Ey həmvətənlərim, ey mogikanlar
Siz bu yerlərin son sakinlərisiz.
Üzümə narın yağış çilənəcək,
Zülmətdə bir işartı görünəcək.
Ya Rəbbim, bu, doğma vətənimdi,
Bu bizik, bu əbədi bizik.
Vətənə məhəbbət heç də nazimi ilk növbədə şair olmaq məsuliyyətindən azad etmir. Axı şairin vəzifəsi duyduğu sevgi hissini geniş oxucu kütləsinə çatdırmaqla bitmir. Saxta hisslər həqiqət maskası taxır, ancaq onu gündəlik sözlərdən tanımaq olur. Məhəbbət isə son dərəcə fərdidi, onun siması təkraredilməzdi. Onun haqqında yazılan şeirlərdə mütləq şəkil, obraz, assosiasiyalar olur: «Sənin kimi bataqlıqla sürünüb, Hey sevimli sahillərə doğru gedirəm...» ( № 1, Andrey Mazko Yaselda barədə); «Qarğaların qarıltısından sevinc notları sezilir» ( №12, Andrey Mazko); «... kiçik çay, nabat kimi meteorit qaya parçasını // yumşaqca dili ilə yalayır» (№ 10, Vasil Makareviç); «Şam ağaclarının altına günəşdən xalılar döşənmişdir» (№ 3, Mikola Metlitski, tərcümə Bronislav Sprinçanındır); «Qamış divarları ilə əhatələnmiş sehrli göl, // Zanbağın incə və zərif görkəmi // Seyr etdikcə ruhum təzələnir // Həyata saf körpə nəzərləri ilə baxıram» (№ 1, Mixas Pozdnyakov, tərcümə: Bronislav Sprinçan).
Bu cür şeirlərə yumşaqlıq və qəlbi titrədən səmimilik xasdı. Əslində, həqiqi poeziyanın səs telləri çox zərifdi. Fikrini bir az ucadan demək istəyirsən – hiss belə etmədən çığırtıya keçirsən. Vaxtında dayanmadınsa – səsin batdı. Xüsusilə, bu təhlükə o şairlər üçün var ki, onlar hiss-həyəcanlarını publisistik formada, açıq tərzdə, gizli məna olmadan ifadə edirlər: «İmtina etmişik biz azadlıqdan, // O əzəli təmizlikdən, paklıqdan... // Mənəvi korluğun əsarətində // Özümüzü sanmışıq biz Yaradan!» (№ 10, Andrey Skorinkin).
Çox eşitdiyimiz ritorika, mücərrəd, başqa sözlə, soyuq qəbul olunur, məhz o səbəbdən ki, bu halda gözəl bir şairin insanın hörmətinə səbəb olan fikri yeni səslənmir, bu cığır artıq yüzlərin, minlərin getdiyi bir yolu yada salır. Bizim müəllif (Andrey Soronikin nəzərdə tutulur – tərcüməçi) o yoldan yenə də istifadə edir. Və ya onun belə bir passajını nəzərdən keçirək: «Alt-üst oldu köhnə, yeni dünyalar, // Marşallar da üz üstə palçığa yıxıldılar, // Təkcə uşaqlar adət üzrə doğularaq // Vətəni fəlakətdən qurtardılar» (№ 10). Təəssüf ki, şair «uşaqlar adət üzrə doğularaq» fikrinin nə qədər gülünc səslənməsi barədə öncədən düşünməmişdir. Buradan aydın göründüyü kimi, ritorikanın həqiqəti arxada qoyduğunun bir daha canlı şahidi oluruq, müəllifin burada gözə çarpdırmaq istədiyi də, əslində, elə bundan ibarətdir.
Publisistika janrların poetik orkestrində zərb musiqi alətlərinə bənzəyən bir rol ifa edir. Publisistikaya zərif ahlar, bütün ruhu bürüyən qüssə xas deyil, ona düzlük, ümumiləşdirmə gərəkdir, lirika onu sıxır. Onun meydanlarda bağırmağa ehtiyacı var. Onun da qanunları həmindir: təmtəraqlı fikir, qısa, parlaq ifadələr. Amma publisistik şeirin də maraqlı nümunələri ola bilər. Məsələn, Ales Bakaç bir şeirində Belarus kəndçisi barədə belə yazır ( № 9):
Torpağa bənzəyən
qara insanlar,
Qara çörəyi də
yeyir qabardan.
Burada şair mahir bir heykəltəraş kimi minimum vasitələrdən istifadə etməklə kəndçinin yaddaqalan surətini yaradıb. Bircə lakonik «Xatın öz səssizliyi ilə qışqırır» sətri ilə Nina Davıdenko müəllifi olduğu «Xatın» ( № 4) şerini bu mövzuda yazılmış saysız-hesabsız şerlərin içində itib-batmaq təhlükəsindən xilas etdi. «Günah-93» (№ 5) şerində Yevgeni Nefedov da 1993-cü ildə Moskvada Sovetlər Evini yaxından güllələyən tankçının surətini yaradan zaman həmin vasitəyə əl atır. İndi onun qəhrəmanı etdiyi əməllərə görə dərin peşimançılıq hissi keçirir: «Bilmək olmur o, ölü ya diridir. // Gecə-gündüz papiros tüstülədir. // Bir şey ona heç cür rahatlıq vermir, // Kaş, o tank olaydı indi burada // Qalanı darmadağın edərdi bir anda! // Yadları güllələməyə nə var ki, // O ki ola yaxınlara qıymış zamanda…». Göründüyü kimi məharətli qələm ustası şerin poetik yaylımını ən sona saxlamaqla bir daha yüksək sənətkarlığını sübuta yetirir.
Nəyə görəsə təntənəli çağırış sədaları olan poeziyaya daha çox müharibə haqqında yazılmış sənət nümunələrində rast gəlinir: « Burda qəddar güllə boranı ilə // Onları meydanlara uzatdılar, // Burda sonuncu amansız yataq // Oldu onlar üçün bu nəmli torpaq...// (Gennadi Avlasenko, № 5). «Polad yanır, dənizlər də daşırdı, // Kül kömürdə xəfif-xəfif yanan tək // Müqəddəs inam da, hey, işarırdı // Qoy bütün cahanda daim sülh olsun!» (Bronislav Sprinçan, № 2). Mücərrəd və dəfələrlə səslənmiş fikirlərdir, deyilmi?
Əgər müharibə şairin ürəyini yaralamışsa, hətta yaş həddinə görə əlinə silah almaq ona qismət olmasa da belə, onun şeirlərində rentgen surətində olduğu kimi konkretlik duyulacaq. Borisovlu Valeri Çernışevski iki belə şeirin müəllifidir: «Onuncu vaqon», «Müharibə təqvimi» (№ 8). Birinci şeir qırx birinci ildə alman təyyarəsinin içində uşaqlar olan onuncu vaqonu bombalamasından danışılır. «Qırmızı Xaç maneə yaratmadı, //O ki məqsədində israrlı idi. // Alman zarafatla nişanlamışdı // Bizim onuncu vaqonumuzu. // Gecə yenə də göstərəcək // Mənə uşaq yuxularını // Mən şahidəm, deməli, // Müharibə iştirakçısıyam». Ikinci şeirində isə şair müharibədən sonrakı vəziyyəti – oradan qayıdan çolaq əsgərlər, vəfat edənlər, teleqramları qeyd edir.
Brestli Sergey Omelçukun «Samofrakiyalı Nika» (№ 9) şeiri tamamilə fərqli təəəssürat bağışlayır. Müharibə və qələbənin təsviri üçün şair gözlənilməz açıq metaforadan istifadə edir:
Qələbə ilahəsi, zənn edirlər ki, sənin
əllərin də olubdur, əllərindəsə çələng,
qənimətlər üçün şüvül tutmuşsan.
Qələbə ilahəsi , zənn edirlər ki, sənin
ayaqların da əzilməmişdi,
qanadların da sıyrılmamışdı.
Beləcə zənn edirlər, zənn edir, görmürlər ki,
sən Qələbə necə ola bilərsə,
məhz eləsən.
Gözəl fikirdir. Belə şeirləri bizim ən yaxşı cəbhəçi-şairlərin şeirlərinin sırasına tam aid etmək olardı. Bunlardan biri də Aleksey Pısinin (№ 5) – «Döyüşdən qabaq mən maxorka çəkirəm...» kimi ürək titrədən sətirlərə malik şeiridir:
...Yenə də həmin təpədə dayanıb
ağrı ilə döyüş meydanına baxıram...
Bilin, nə zamansa birdən olmasam –
mən öz diviziyama qoşulmuşam.
Və ya yaşı ilə bağlı olaraq döyüş sıralarına qoşulmaq qismət olmayan şair Vladimir Pavlovun:
Onları tabutlarda ehmalca aparırlar,
sanki yaralarını incitməkdən qorxurlar.
Onları öləndən sonra ucalacaqları
ən sonuncu zirvəyə qaldırırlar.
Döyüşlərdə onları partlayışlar boğurdu,
amansız güllələr də onlara tuşlanmışdı.
Bu gün də onlar qəbiristanlıq dağında
qəm həlqəsi ilə kəndi qoruyurlar.
(«Mənim Zamoşye kəndimdə kişilər ölür...» şerindən parça, № 11, tərcümə İvan Smirnovundur)
Müharibənin bitməsindən bir il sonra dünyaya gəlmiş Aleksandr Bordovski güclü metafora taparaq sanki zamanları bir-birilə əlaqələndirir:
Alov saçan sərhədlər
nə çox həyat apardı.
Ağ gövdəli çinarlar
batalyonunu aldı.
Ya özləri müharibədə iştirak etmiş, ya onun dağıdıcı mahiyyətini hələ uşaqkən dərk etmiş, ya da əziz və doğmalarının itkisi ilə qarşılaşmış və yaxud Əfqanıstan və ya Çeçenistanda şəxsi faciəvi təcrübə qazanan adamlara bu mövzu daha yaxındır. Axı müharibələr hamısı eyni simaya malikdir.
Şair-cəbhəçilər öz diviziyalarına gedirlər. İndi birinci yerdə dünyanın stereoskopik və çoxvariantlı problemləri durur. Yeni şairlərin yaradıcılıq axtarışlarının predmeti – həyatın mənasının fəlsəfi dərki, insani münasibətlərdəki gözəl və ya nöqsanlı tərəflər, sivilizasiyanın belə biçimsiz inkişafı qarşısında təbiətin gücsüzlüyü, nəsillərdən-nəsillərə keçən xeyirxahlıq, şərin çoxüzlülüyüdür. «İnsan ruhu» kimi mücərrəd və əzəli mövzu barəsində danışmaq üçün Yelena Lapşina çox dəqiq və adi gözlə görünən bir obrazdan istifadə edir:
Ruh kəpənək kimidir
nə qədər ki, özünü gizlədir
qanadlarının naxışı görünmür.
Onu barama kimi qorxu hər an bürüyür –
doğulmaq və yeni şəklə düşmək.
Əsərək sakitcə yaşayıb
öz məxməri parıltısını aləmə göstərmir.
Ruhum, nə çoxdu libasın sənin
və beləcə yığılmış qalmaq həvəsin.
Necə də güclüdür açılmamaq istəyin.
Digər bir şeirdə şairin əxlaqi sayıqlığı və təmizliyi, kiçicik bir detalın köməyilə böyük bir mənzərəni canlandırması insanı heyran edir: (№ 2, Aleksandr Krasovski) və bununla da insanları təbiəti sevməyə çağırır:
Kiçik ot saplağının üç barmağı
yumulmuş balaca yumruqcuqda.
Ona ayaq basdıqda
hər kəsin çəkməsini
göz yaşıyla təmizlər.
Və ya Marina Babiçin (№10) taleyin dönüklüyünə dair düşüncələri də diqqəti çəkəndir:
Gərəksiz, gecikmiş qızılın səsi
saxta gülüşləri çox xatırladır.
Yaşlaşmış söyüd də, ağcaqayın da
nə vaxtsa çoxların ovsunlamışdır.
Aleksandr Striqalyovu oxuyanda isə işıqlı və xoş hisslər varlığina hakim kəsilir: «Saatlarım həmişə beş dəqiqə tələsirlər, // Görüşlərə gecikməyi sevmirəm, // Hətta bu, əbədiyyət olsa belə // Onu da qadın kimi gözlətmərəm» (№ 1), Aleksandr Tropinin bu şeiri: Vasili, ürəyim inləyir, dostlarımın yerinə öz qucaqlarını mənə // Onların qəbrində olan xaçlar açanda» (№ 8), İqor Sidorukda: «Qoca şairənin təbəssümü // Atılmış körpələrin ağlamasına bənzər», Vladimir Mixeyçikdə: «Gözlənilməz quş tək uçaraq // Sən qapıma gəlmisən.// Küləyə sarılaraq, gah göz önündə rəqs edirsən,// Gah da əzilib-büzülürsən, // Sanki, bizdən bağışlanma diləyirsən. // Xoş gördük, ilk qar!» (№ 11).Olqa Diqlovanın aşağıdakı təsviri eləcə təsvirlə qurtarır (№ 11):
Sentyabrdır. Qurumuş ot toxumu üstə
civildəşir sərçələr.
Asta-asta sürünür
zəhmətkeş qarışqalar.
Yoncanın qırmızı gülü
mənimtək yersiz açıb.
Ancaq baldan bir damcı
eşşəkarısı üçün saxlayıb.
Belə də şairlər sonsuz səadətdən xoşhallanaraq və ya itkilərinin yasını tutaraq gül-çiçəkli məhəbbət bağçalarından ilham nektarını yığırlar. Deyəsən, elə sevgiyə həsr olunmuş şerlər də keçən il üstünlük təşkil edirdi. Bəziləri üçün o, həyatın əsası, şövq, füsunkarlıq, duyğuların baharı, bir başqaları üçün tənhalıqdan qurtuluş, üçüncülər üçün isə faciədir. Bir sözlə, skeptik həyasızcasına burda heç bir yenilik yoxdur deyəcəkdir. Nikbin Dmitri Morozov isə bu barədə belə düşünür:
Ömrümün yarısı arxada qalıb,
ruhum da dünyəvi hər şeydən dadıb.
İndi məni təəccübləndirəcək
bu fani dünyada bir sevgi qalıb...
Yaxşı ki şairlər məhəbbət barədə yazırlar (bu isə o deməkdir ki, dünyada sülhdür, əmin-amanlıqdır), hərgah bu, onlarda gözəl və mənalı alınırsa, o zaman ikiqat yaxşıdır. Sonsuz mövzu variasiyaları: «Onegin, gizlətməyəcəyəm: // Mən Tatyananı dəlicəsinə sevirəm» sözləri ən gizli hisslərin səmimi etirafı kimi insanı mütəəssir edir, ancaq hiyləgər və poeziyaya yeganə aidiyyatı olan «Necə?» sualına cavab vermir. «Dəlicəsinə» sözü sevginin hər hansı bir konkret anında şərh tələb edir. Bu hissin təkrarolunmazlıq və təzəliyini bəzi şairlər (ya özündə tanıya bilmirlər, ya öz hisslərindən qorxurlar, yaxud da ki, onlara inanmırlar) eynən yad əllərə verirlər – gündəlik motivlər, çeynənmiş sözlər, tanış intonasiyalar. Və allah eləməsin ki, sevgi şairə ancaq ötəri nəzər salaraq onun yanından ötsün. İlahi, bu anda o özünü hansı çıxılmaz kədər və sıxıntı burulğanlarına atmır! Dünya onun gözlərində sönür, həyat dayanır. Hərdənbir şair özünə qıraqdan baxmağı da bacarır. Qarşılıqlı məhəbbətin olmamasına görə özünü mənən ölü bilən qəhrəmanın rolu ilə əlaqədar ifrata varılmırmı? O, belə şeirlərdə süni bir uca səslə danışır. Və həmin Morozov da özü-özü ilə səmimi söhbətdə bəzən hiss belə etmədən saxtalaşır: «Hələ ki, ehtirasımızın küləkləri bizi // Məhəbbətin gözəl körfəzinin üzəri ilə aparır». Gözəl səslənir, ancaq burada böyük anlaşılmazlıq duyulur, belə ki, körfəz çayın (gölün) ən durğun və sakit yeridir. Burada küləklər olmur.
Oleq Novojilovun sevgisi isə ovu xatırladır. Onun sevgisi, bax, belə həyata keçir: «Bir addım, sıçrayış... və yarğandan // Kimdir o arxadan üstümə atılan? // Qaranlıqdan heyvan şücaəti ilə // Kim məni yerə sıxdı?// Beş nömrəli «Şanel»in ətri ilə // Məni bihuş eləyib // Sıxılmış vəziyyətdə // Şam yatağına yıxdı? // Nə heyvandır dodaqları ilə // qaranlıqda öpüş axtaran? // Birdən-birə zülmətdə gözdən itən? // nə dəhşətli qəşəng vəhşidir...» (№ 1). Məhz bu cür: İzinə düşdü, yıxdı, sevdi və özünü göstərməyərək qaçdı. Vəziyyətin inanılmaz dərəcədə komikliyi bu sözlərdə özünü büruzə verir: «Sıxılmış vəziyyətdə məni yatağa yıxdı”. Yəni yerə sıxılmış insanı yenidən yerə necə yıxmaq olar?
Oxucu həqiqətə inanır, uydurmaya yox. Georgi Litvinin sətirlərindəki kimi: «Ey dərd, niyə məni izləyisən // Ot biçini zamanı // Dəryaz qurbağanın dalına düşdüyü kimi» (№ 8, «Şairin şikayəti»)
Anatoli Bulanın qələmə aldığı sevgi dramı bu dünyanın özü qədər qədimdir. Onun başlanğıcı da çox sadədir:
Əfsuslar olsun ki, bir-biriminizi
anlaya bilmədik çox çalışsaq da.
Qığılcıma bənzər ümidlərimiz
əridi tufanda, qarda, boranda.
Belə bir şeri oxuyan zaman kədərlə düşünürsən ki, buyur, yenə də artıq çoxdan möhürlənmiş şerilərdən daha biri. Və birdən artıq səninkinə çevrilən, keçirdiyin hissləri tam parlaqlığı ilə canlandıran və biçimsiz həyatını işıqlandıran obrazdan ani olaraq diksinirsən:
Sən ilk bahar kimi göz oxşayırdın,
hərdən «hə», hərdən «yox» pıçıldayırdın.
Ətraf bürünmüşdü bəyaz qarlara
əvvəli və sonu görünməyirdi.
Gördüyümüz kimi təsvir vasitələrində minimum və gündəlik sözlərdən istifadə edilmişdir. Ancaq bu sözlər şüurda necə də ilişib qalır!
Bəzənsə kədər notları sezilən kiçik bir zarafat, yazarın özünün özünə yüngülcə istehzası, sevgilisinin hisslərinin qarşılığına əmin olmayan bir insanın yazıq təbəssümü hisslər haqqında sevgiyə həsr olunmuş böyük bir poemadan daha çox deyə bilir. Georgi Bartoşun şeirindəki kimi (№ 8):
Qar əriyib, yağışlar yağacaqdır,
mən də təqvimə baxıb baş əyəcəm.
Dovşanla bəzədilmiş nəlbəkini
sənə yadigar olaraq hədiyyə edəcəm.
Hər dəfə hədiyyəmə toxunanda,
kefsiz anlarında ona baxanda,
Xatırlarsan ki, sadiq dovşanınam,
məndən vəfalısı yoxdur cahanda!
Gözdən, həsəddən, hiylədən
gizlədəcəksən bu hədiyyəni sən.
Yanında da iki kələm yarpağı
hər ehtimala qarşı qoyarsan.
Poeziya müxtəsərdir. Hətta gündəlik həyatımızda milyon dəfə təkrarladığımız ən sadə sözlər də böyük hisslərin ifadəsi üçün çox uğurlu tapıntı olur. Natalya Malaxova «Sevgi dumanda yox oldu...» (№ 8) şeirində bircə dəqiq sözün vasitəsilə sevdiyi şəxslə münasibətlərinin bərpa olunmasına ümidini itirmiş və qəflətən bu ümidi əldə edən qadının hiss-həyəcanlarını göstərir: «Sorsan gözlərinlə sevirəmmi mən, // Köksünə bərk-bərk sıxıb qucaqlarkən // Yenə də boğulub göz yaşı içində, // Tutqun səslə deyəcəyəm sənə: «hə-ə-ə...»
Bu bənddə ümidsiz intizarın əzabını təsvir edən «tutqun» sözü olmasaydı – belə təsirli şeir də olmazdı.
Ancaq unutmaq lazım deyil ki, yersiz işlədilən, şairin şəxsi axtarışlarının uğursuz nəticəsi olaraq yaranan tək bir sözlə bütün şeiri məhv etmək də olar: «Torpaq hələ də barıt qoxuyurdu, // Mənzil də o zaman uzaqlardaydı // Əsgər ilk dəfə idi ki, qorxu və qəmsiz // Səngərdən çıxaraq addımlayırdı». Andrey Tyavlovskinin tərcümə etdiyi Pyotr Prixodkonun «Müharibədən evə yol» (№ 5) şerindən bir bənd. «Əsgər ilk dəfə idi ki, qorxu və qəmsiz // Səngərdən çıxaraq addımlayırdı» beyti istər şair, istərsə də tərcüməçinin təxəyyülünün məhsulu olsa da, yenə də qəm sözünü bura heç cür yaraşdırmaq olmur. Mənim indiyədək öz jurnalistlik karyeramda görüşdüyüm çoxsaylı müharibə iştirakçılarından hələ birindən hücuma qəm hissi ilə qalxdığı barədə eşitmək qismətim olmayıb. Qorxu və ya nifrətlə, ancaq qəmgin yox, belə olan halda döyüşlərin sonu labüd bir ölümlə bitərdi. Özü də ki şeirdə hələ o da vurğulanır ki, ilk dəfə qəmsiz. Yəni həmişə əsgər səngərdən qəmgin halda qalxırdı. Aleksey Pısin isə hücumqabağı dəqiqələr haqqında başqa cür yazır: «Döyüşlərdən əvvəl tütün çəkirəm, // Dnepryanı yamacları seyr edirəm: // Görəsən, o təpəciyə yetəcəyəm // Yoxsa xain gülləsinə tuş gələcəyəm?» (№ 5, tərcümə Bronislav Sprinçanındır). Bax, belə bir psixoloji vəziyyətə inanmaya bilmirsən!
Şeirdə yerində işlədilməyən bircə söz – döyüşdəki həmin o güllə kimidir. Hədəfi isə şairdir. Boris Belejenko Vitebsk parkında gördüyü Beslanlı qız haqqında təsirli kəlmələr yazır (№ 3). O, bundan çox mütəəssir olur: «O cəhənnəm yarığından necə çıxa bilmisən?» – deyə şair özünə sual verir. Gözləri qeyri-ixtiyari yaşla dolur. Sonra isə göz yaşları elə süzülməyə başlayır ki, «…ağlamaqdan aydın görə bilmirəm // (qeyri-ixtiyari göz yaşlarımı ağrı ilə uduram): // bu – xəyal, ya gerçəkdir?..» deyə sual edir. Axı kim inanar ki, özü haqqında «Vilnüsün də, Tallinin də, Riqanın da küləkləri // Buşlatımı tamam sərtləşdirmişdir» yazan müəllif belə ağlağandır? Bir də ki, yeri gəlmişkən, göz yaşları nə üçün ağrı ilə udulur. Boğaza nə isə olub? Görünür, Sergey Popovun da yüksək həssaslıqla bağlı problemləri var: «İçin-için ağlayaraq mən zülmət qaranlıqda // sönmüş tonqalın külündə heç olmasa bir işartı axtarırdım...» (№ 8). «Göz yaşı bulağının içərisindən bir damla göz yaşın pıçıldayacaq» (№ 7, Ales Pisarik, tərcümə Yelena Sveçnikovaya məxsusdur). Gərək o qədər çox çalışasan ki, bir bulaq qədər göz yaşı axıdasan...
Hisslərin saxtalaşdırılması –– poeziyaya xəyanətdir. Görəsən, belələrini İlham pərisi bağışlayarmı? Şair tələskənlik və diqqətsizliyinə görə də bağışlanılmır. Onlar kostyumdakı ləkə kimidir. Bircəsi olsa, artıq evdən çıxa bilməzsən. Düzdür, bu qaydanın əksinə gedənlərə, yəni belə vəziyyətdə evdən çıxanlara da cəmiyyətimizdə vaxtaşırı rast gəlinir. Məharətli şair Vasil Makareviç qəpiyi belə tərənnüm edir: «Zahirən düyməciyə bənzəsə də, həmin bir qəpikliyin yer üzündə qiyməti yoxdur» (№ 10). Yəqin ki, şair burada məşhur nağıldakı «düyməciyi» nəzərdə tuturmuş. Amma açığı onların arasındakı oxşarlığı çox çalışsam da, sezə bilmədim. Şairin fantaziyasının rəngarəngliyinə lap həsəd aparılasıdır. Valeri Qrişkovets isə qeyri-adi bir sağsağan tapıb, belə ki o, cingildəyir. Özü də uğultulu fit kimi! «Vaxtsız qocaldım – nə sirdaşım var, nə də ki sevgi, // Ruhum da elə bil yox olub indi.// Cingildəyən sağsağanın, yoxsa fitin səsidir, // İndi bu yolun axırı görünməzdir (№ 4). Düzdür fitə uğuldamaq daha çox yaraşardı, ancaq onda, bəs, sağsağanın «dərdini» hara qoyaq? Bronislav Sprinçan da qabıqyeyən qurdları oyan ağacdələni də havayı yerə zəhmət çəkir (№ 2). Axı quru, artıq torpağa düşmüş, qırılmış budaqları nə qədər təmizləsən də, onları əvvəlki vəziyyətinə qaytarmaq mümkün deyil. Makareviçin ağacdələninin də, yeri gəlmişkən, «Mənim babam» şeirində bəxti gətirməyib. Bəlkə də həyatında ilk dəfədir ki, o, belə bir kədərli rol oynayır: «...Kədər var gücü ilə pəncərəni döyürdü...» Oleq Vinyarski Mayakovskinin Kuokkalada olmasından yazır: «Həmişəki kimi xəlvəti götürülüb // Körfəz sahilinə doğru qaçacaq. // Sahil onu görcək təbdən coşacaq // Şairin dinc-liyini əlindən alacaq» (№ 6). Mayakovski sakitcə aradan çıxa bilmədi, ona görə də o, xəlvəti götürülür. Bundan sonra sahilin başına gələnlər isə insanın ağlına sığmır. Oleq Novojilov quş və insanları təsvir etməklə kifayətlənməyib, indi də cinlərə keçib. Özü də onun cinləri «... gecələr uğur gümüşü ilə tale qızılını cingilti ilə döyərək // Ev üçün xoşbəxtlik yaradırlar» (№ 1). Cingilti ilə döyürlər... Nəcib metallardan isə gözlərə işıq gəlir. Leonid İvanov ağcaqayın yarpağında «damarların toxunuşunun anaqrammasını» görür (№ 4). Ancaq, o, bu zaman çox güman ki, anaqrammanın nə olduğunu belə unudub. Hər ehtimala qarşı xatırladaq ki, anaqramma – bir kəlmənin hərfləri ilə başqa söz düzəltməkdir ( fil –lif, daş–şad və s.).
İstedadlı şairlərimizin də yazılarında bəzən belə möcüzələr baş verir. Aleksandr Striqalyov, məsələn, maskaları güdüb və onların necə kök atması barədə düşüncələrini «…Maskalar kök atır» şerində oxucularla gizlicə bölüşür (№ 1). Qalina Varivonçik şeirinə qəribə bir etirafla başlayır: «Qəlbimin budaqlarından bir qalaq hiss üzüldü» (№ 11). Budaqlı qəlb bir yana dursun, lakin bildiyimə görə, “qalaq” sözü ilə hissləri ifadə etmək olmaz. İrina Zyablitskayanın almaları çox qeyri-adi bir qabiliyyətə malikdirlər: onlar: «yazda gələn nəsillərə ümid bəsləyirlər», üstəlik də ki, «soyuq dəyəndə tökülürlər» (№ 1). Lakin İrinaya elə bu dörd sətirin xatirinə çox şeyi bağışlamaq olar:
Gözlərin rəngi itir – illər sözünü deyir.
Görkəm, arzu, məqsədlər də dəyişir.
Müdrikləşib hər şeyi anlayanda
Həyat özü əldən gedir o anda.
Dərginin hər sayında dərc olunan və yüksək peşəkarlıqla (bəzən hətta adama elə gəlir ki, şeirlər rus dilində yazılıb) həyata keçirilən tərcümələrdə isə dil problemi bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Rus və belarus dillərindəki yaxınlıq tərcüməçinin işini xeyli çətinləşdirir. Tanış olmayan dillərdən tərcümə etmək daha asandır. Arabir hər hənsı bir belarus sözünü rus dilinə gətirmək, sözü orijinalda olduğu kimi vermək istəyi qarşısında dayana bilmirsən və belə də edirsən. Beləliklə də, alınma sözlər yaranır. Məsələn: rus sözü olan «boyarışnik» əvəzinə «qloq», «nastroeniya» əvəzinə «nastroy», «vlezt» əvəzinə «vzlezt» və s. Bizim Belarusiyada tərcüməçi nümunəvi əməliyyat icra edən cərrahı xatırladır. Onun hər addımı insanların gözləri qarşısında baş verir. Hamı hər iki dili bilir və hər kəs orijinalı alınan məhsulla müqayisə etmək imkanına malikdir. İnsafla əslin dalınca sürünmək – onu digər dildə öldürməyə bərabərdir. Sözün, kəlmənin deyil, şeirin ruhunun oxucuya çatdırılmasında sərbəstlik və bununla da şeirə yeni həyat vermək üçün tərcüməçidə peşəkarlıqdan başqa xüsusi bir cəsarət, özünə əminlik hissi də olmalıdır.
Andrey Tyavlovskinin versifikasiya azadlığı özünə diqqəti cəlb edir. Maraqlı və gözlənilməz ahənglər, ümumilikdə tərcümələrə sərbəst yanaşması onun işlərini digərlərindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndirir. Təcrübəli Bronislav Sprinçanın versiyalarında da amorfluq yoxdur. O, ifrat səliqə-sahmandan, hamarlıq və bəsitlikdən həmişə qaçır. Mixas Pozdnyakov və Vasil Makareviçin tərcümələri də canlılıq və özünəməxsusluğu ilə təqdirəlayiqdi. Bütövlükdə Valeri Qrişkovetsin tərcümələrindən də xoş təəssüratlarla ayrılırsan.
Əgər tərcümələr barədə ümumi təəssüratlardan danışsaq, onda dediklərimizlə razılaşmaq olar. Ancaq işlərə təfsilatı ilə nəzər yetirdikdə vəziyyətin o qədər də ürəkaçan olmadığını görürsən. Belə ki ən xırda və gözəçarpmayan detal belə bütün şeiri gözdən sala bilər. Bəzən tərcüməçinin işini əməlli-başlı əngəlləyən onun lüğətlərdən lazımi məqamda istifadə etməməsi olur. Düşünmürəm ki, Valentin Lukşanın «Ördəklərin döyüşü» (№ 8) şerinin orijinalında belə bir sətirə rast gəlinsin: «Qədim adət-ənənə hamının ürəyincədir, // qaydalardan heç kim şikayətçi deyil» (Bronislav Sprinçan). Aydındır ki, burda söhbət ördəklərin döyüş qaydalarının hamını qane etməsindən gedir. Ancaq rus dilində «narekat» sözü şikayətçi olmaq deyil, kiməsə ad vermək, adlandırmaq mənalarında işlənir.
Vladimir Marukun «Nə surəti bəlli deyil, nə də mahiyyəti anlaşılır» (№12) sətiri Olqa Rusilkonun yazdığı və T.Krasnova –Qusaçenkonun ruscaya çevirdiyi «Spirtli içki» (№ 10) şeirini oxuyanda yada düşür: «O yovşan çaxırı da, // onun acı-spirtli dadı da, // artıq çoxdan hər şey qıcqırmışdır...». Yəqin burada acı, spirtli dadı olan çaxırın qıcqırması nəzərdə tutulub, çünki dad özü heç cür qıcqıra bilməzdi. Oleq Saltukun qəhrəmanında isə «… ruh bədənin içindən boy atır» (№ 4, «Sual», tərcümə Andrey Tyavlovskinindir).Yeri gəlmişkən, həmin o Saltukun Nekrasovla daxili polemikası da çox böyük maraq doğurur. Şair onun «Çapar atı dayandırar» şeirindən sitat gətirərək belarus qadınlarından danışanda onlar haqqında təhlükəli bir nəticə çıxarır: «Atı dayandırmaq asandır – (özü də çapar atı ha!–– Y.S.) // qəlbinizi qorumağı bacarın». Yenə də mənə elə gəlir ki, bizim qadınlara belə risklər etməyə dəyməz...
Yelena Sveçnikovanın tərcümələrində də çox anlaşılmaz və qəribə məqamlarla rastlaşırıq. Ales Pisariki rus oxucusuna təqdim etməyi qərarlaşdıran (№ 7) və demək lazımdır ki, bunun üçün çox uğurlu şeirlər seçən (onlardan biri də ecazkar «qarovul təzimləri» barədədir!) tərcüməçi xanım bəzən «Ürək güclə eşidiləcək səslə gəlinləşir» kimi bənzərsiz ağıl nümunəsi nümayiş etdirir. “Gəlinləşmək” sözünün mənası “gəlin olmaq” və ya “ərə getməyə hazırlaşmaq” deməkdir. Böyük çətinliklə də olsa, bunu ürəyin ünvanına deyək. Bəs onda görəsən, güclə eşidiləcək səslə gəlinləşmək necə olur? Özünü gəlin kimi sakit aparmaq? Bir başqa yerdə belə sətirləri oxuyuruq: «Sahillərdə çay qaynayır, // çəngin içərisindən hərdən çapaq balığı görünər…» Burdan belə bir sual doğur ki, əgər, çay qaynayırsa, onda bəs çəng onun içərisində hardan peyda ola bilər? Axı, çəng – qatı kütlə şəklində durğun və az axarlı sularda üzən yaşıl yosunlardır.
Belə mənasız sətirləri oxuyanda anlayırsan ki, bütün bunlar əksərən tərcümənin sırf texniki çətinliyi ucbatından yaranır. Məsələn, ifadəli, çeynənməmiş qafiyə axtarışındakı uğursuzluqlar son olaraq buna gətirib çıxarır. Ales Pisarikin qarovul təzimləri ilə bağlı şeirlərində olduğu kimi. Adamda belə təəssürat yaranır ki, şair elə birinci atılan qarmağa ilişir və heç cür ondan yaxa qurtara bilmir. Digərləri isə qafiyəni tamamilə bərbad vəziyyətə salırlar: Aleksandr Astaşeviç belə yazır: «Bağdan it səsləri eşidildi. // Əlbəttə ki, bu, gözlənilməz oldu, // Qapı sürgüsü ehmalca açıldı» (№ 2). Üçüncülər isə çox fikirləşmədən illərdən bəri qulaqları bezdirən qafiyələrdən istifadə edir: saz-daz, söz-göz, əsil-nəsil, dərd-mərd, çətir-ətir və s.
Lakin qafiyə hələ nədir ki! Bayağı mövzular , görünür, şairləri özlərinə elə cəlb edirlər ki, şairlər onlardan yan keçə bilmir və bu mövzularda nə isə yazıb öz adını da qeyd etməyi olduqca vacib bilirlər. Haqqında danışdığımız mövzulardan biri də nostalgiya mövzusudur. Heç vaxt mövcud olmayan keçmiş və indiki zaman, heç vaxt gəlməyəcək gələcək, tərk edən, indi yanında olmayan və heç zaman qayıtmayacaq sevgili üçün nostalgiya... Əsl ümumdünya kədəri epidemiyası. Dəbli virusdan düşən qüssə, ümidsizlik, apatiya... «Apatiya və tənbəllik //öz səlahiyyətlərini icra edir...» (№ 1, İrina Zyablitskaya), «Yenə nostalgiyanın əsiriyəm mən» (№ 12, Stanislav Volodko), «Lakin, heç də tufanlar, müharibələr və döyüşlərdən deyil, // İndi mən sıxıntıdan məhv oluram» (№ 2, Yelizaveta Poleyes), «Bu dünyamızdakı qəm-qüssəmizdən // Get-gedə uzaqlaşırıq göylərdən, // Məzara aparan yollar qısalır // Ürək də anbaan ona can atır» (№ 11, İrina Qriqoryeva)... Acı göz yaşlarından isə dərginin bəzi səhifələri tamamilə islanmışdır.
Maraqlıdır, şairlərimizin, hərdən isə hətta gənc şairlərimizin də yaradıcılığında özünü göstərən bu çarəsizlik və ümidsizlik nədəndir? Mənə elə gəlir ki, əksər vaxtlarda onların bu vəziyyəti sünidir, nə isə yazmaq xatirinə uydurmalara əl atmaqdır. İndi o zəmanə deyil ki, səhərdən axşamadək hönkürəsən. Öz gücümüzə inanaraq, öz ağlımızın, zəhmətimizin hesabına bir parça çörəyimizi qazanırıq. Bu ümumdünya kədərinə inanmıram, çünki ən azı onunla məşğul olmağa vaxt yoxdur: işsiz və yaşamaq üçün vəsaitsiz qalarsan. Əziz həmkarlarım, öz ətrafınıza boylanın. Bu zaman necə olsa da bizimdir. Və onu düzəltmək, irəli hərəkət etdirmək bizlərin üzərinə düşür. Boş-boş ağlamaqla iş düzəlmir.
Həyat və ölüm, xeyir və şər, gözəllik və eybəcərlik, vətən və qürbət, sevgi və nifrət... – gələn hər yeni nəsil uşaqlıq həvəsi ilə bu kateqoriyaları araşdırmaqla məşğul olur. Çağdaş Belarusiya poeziyası da (onun ən yaxşı nümunələri ) bu əzəli təfəkkür və qəlb işinə öz töhfəsini verməyə böyük səylə çalışır. Poeziyanı yaşadan da məhz bunlardır. Ona görə ki, intellektual həyat ümumilikdə, xüsusilə də poeziya – həqiqətə doğru getmə prosesdir. Bu yolda hərəkətin özü və ya onun son nəticəsindən hansının daha vacib olduğunu kim bilir? Poeziya həyatdan qaynaqlanır. Bəziləri üçün (Yanka Laykova) o, həyatın özüdür: «Taleyim fırtına və tufanlarla dolusa da // Qəlbim rahatlığı heç istəməyir, // Gözlərimdən axıtdığım göz yaşımı görmürəm // Poeziya göz önümü pərdələyir» (№ 11). Vadim Markov kimiləri üçünsə poeziya – «Bir zirvənin iki adı // Bir arzunun iki sahilidir» (№ 11). Uca tanrım, bu yüksəkliyə çıxmağı bizim hamımıza nəsib et! Kimlərsə Alp yamaclarına kimi, metaforalar çiçəklənən yerə qədər qalxa bilir, kimlərsə daha böyük yüksəklikləri fəth edib, cismən yox olub, ancaq mənən yaşayırlar. Burada əsası Zirvəyə qalxma prosesidir. Olqa Rusilko bu sətirləri qələmə alan zaman necə də haqlı idi (№ 10):
Dayan... Hamımız bildiyimiz tək yaşayırıq,
deməli, belə yazılmışdır taleyimiz.
Əfv et, ey Böyük Yaradan, bağışla ki, biz
kimlərəsə ağıl verməyə çalışmışıq.
(Tərcümə Tamara Krasnova-Qusaçenkonundur)
Poeziya barədə düşüncələr təbii ki, subyektiv olmaya bilməz. Bu qeydləri edən müəllif kimlərisə öyrətmək məqsədindən çox-çox uzaqdı. Əksinə, yuxarıda haqqında danışdığım bütün yazılar sözün yaxşı mənasında qəlbimə girib, onu daxildən titrətməsə idi, yəqin ki, mən onların barəsində yazmağı və öz təəssüratlarımı sizinlə bölüşməyi qət etməzdim.
 |
|
