«QƏ­ZƏL DE Kİ...»

Son illər bədii yaradı­cı­lığa, xüsu­sən poeziyaya küt­ləvi bir axın müşahidə olunur. İstedadı olan da, olmayan da, ədəbi növ­lər­dən, janrlardan, forma və üslub mə­sə­lə­lərindən baş açan da, açmayan da - hamı yazır. Ək­səriyyəti də iddialı­dır. Hərc-mərclik baş alıb gedir. Əl­bət­tə, bu, təbii bir prosesdir və heç kim tə­rəfindən də idarə olunmur. Amma çox əfsus. Çünki müəy­yən bir nizamlama işləri­nə həmi­şə ehtiyac var. Hətta təb­iət­də də belədir; güc­lü yağın­tılardan sonra sel-su aləmi basır, çaylar məcrasından çı­xır. Amma insanlar buna biganə qalmır, yı­ğı­şıb bir tədbir gö­rür­lər; bənd­lər - bə­rə­lər tikir, daşqınların qarşı­sı­nı alır, azğınlaşmış çayları ram edirlər. Sə­nət aləmində, o cüm­lə­dən də bədii söz yaradı­cı­lı­ğı sahəsində vaxtında profilaktik tədbirlər gö­rül­mə­yən­də belə daşqınların fəsadları daha da ağır olur, cəmiyyətin mə­nəvi durumuna, insanların əxlaqına mənfi təsir gös­tərir, ən azı onların zöv­qü­nü korlayır. Bu baş verməsin deyə, zaman - zaman tənqidçi, ədəbiyyatşünas, elə şair və nasirlərin də, bir söz­lə, ədəbiyyatı­mı­zın təəs­sü­bü­nü çə­kən hə­r bir peşəkar yazı­çı­nın ədəbi - bədii tə­sər­rüfa­tı­mı­zın sə­nətkarlıq mə­sə­lə­ləri ətrafında, xüsu­sən forma, janr, üslub, ədəbi növ mə­sə­lə­ləri ətrafında fikir mübadiləsi aparmalarına bö­yük ehtiyac var.
Bu ehtiyacı nə­zər alaraq biz "Azərbaycan" jurnalında müx­təlif mövzularda "Dəyirmi masa"lar keçirmək qəra­rına gəldik və çətinliklə də olsa keçirdik. Ona gö­rə çətinliklə ki, söh­bət­lə­rə də­vət olunanları bir yerə toplamaq çox müş­kül bir işdir; laqeydlik, bədbinlik, hətta, deyərdim ki, tən­bəllik imkan vermir.
Xüla­sə, keçirdiyimiz ilk "Dəyirmi masa" ətrafına gör­kəmli ədəbiy­yat­şünas - alim Əlyar Sə­fərli, şair Hacı Ələmdar Mahir, şair, nasir və dra­maturq İlqar Fəhmi, gör­kəmli tənqidçi Vaqif Yusifli, istedadlı gənc şair Arif Buzovnalı və mən - "Azərbaycan" jurnalı­nın baş redaktoru İnti­qam Qasımzadə toplandıq. Söh­bətimiz qə­zəl janrı və əruz vəzni ətrafında getdi. Diqqətinizə təqdim edirik.

İntiqam Qasımzadə: - Lap bu yaxınlara kimi qə­zəl janrına, əruza bizdə yad bir münasibət vardı. Onları hətta keçmişin qalıqları, zamanəmizlə ayaqlaşmayan janr, vəzn hesab edən­lər də tapı­lır­dı. Əl­bət­tə, bu, əsassız və qə­rəzli münasibət idi. Unutmaq olmaz ki, yüz illər­lə bizim zəngin poeziyamız heca vəzni ilə yanaşı, həm də əruzda yazıl­mış­dır. Füzuli, Nəsimi, Xətai və başqaları qə­zəlin tək­cə Azərbaycan ədəbiyyatı çərçivəsində yox, dünya miqyasında misilsiz nümu­nə­lərini yaratmışlar.
Son illər, sə­nətin ideoloji buxovlardan qurtulduğu bir vaxtda, qə­zəl janrında yazıb - yaradanlar yarıleqal vəziyyət­də fəlaiyyət gös­tə­rən dar, məhdud çərçivəli məclislər­dən geniş mətbuat səhi­fə­ləri­nə çıxmağa başlamışlar. Bu çox yaxşı­dır; poeziyamız ahəngdar inkişaf etməlidir.
Azərbaycanda bu gün əruz vəzninə, qə­zə­lə, elə başqa klassik formalara da, sadiq qalanlar var və onlar öz yolları­nı tutub gedirlər. Uğur qazananlar da az deyil. Bununla belə, çoxlu sayda "qə­zəlxanlar" da peyda olub ki, bir saf, təmiz beytləri, orijinal dəsti - xət­ləri yoxdur, yüz illər­lə deyilmişləri çox bəsit şəkildə yamsıla­yırlar. Maraqlı burası­dır ki, hecada, sər­bəst­də yazıl­mış zəif şeirlər bir o qə­dər qı­cıq vermir, geri oturdulmur, klassik vəzn­də, klassik janrlarda yazıl­mış zəif şeirlər isə dərhal gö­zə sataşır, güc­lü müqavimə­tə rast gəlir...
Bu gün XXI əsrin başlanğı­cında təbii olaraq mövzumuzla əla­qədar çoxlu suallar ortaya çı­xır. Zənnimcə, onlardan bir neçəsi daha kəskin səs­lənir: əv­vəla gəlin gö­rək, bu gün qə­zəl janrında, əruzda yazıb - yaradanlar müasir ədəbiyyatı­mı­zın inkişafında iştirak edə bilirlərmi və bilirlər­sə hansı səviyyə­də? Ikincisi, bugün­kü qə­zəl necə olmalı­dır, min il əv­vəlki kimi, yoxsa klassik nümu­nə­lərindən fərq­lən­məlidir?.. Başqa suallar da meydana çıxa bilər...
Əlyar mü­əllim, gəlin Sizdən başlayaq.
Əl­yar Sə­fər­li:- Bir­ba­şa qə­zəl­dən da­nı­şaq. Qə­zə­lin təs­ni­fa­tı or­ta və ali mək­təb dərs­lik­lə­rin­də yox də­rə­cə­sin­də­dir. Bə­zi mü­la­hi­zə­lər irə­li sü­rül­sə də, sis­tem­li təs­ni­fat nə­zə­rə çarp­mır. Mən qə­zə­lin təs­ni­fa­tı ilə bağ­lı ilk də­fə “A­zər­bay­can müəl­li­mi” qə­ze­tin­də ay­rı­ca mə­qa­lə yaz­mış­dım. Ali mək­təb müəl­lim­lə­ri­nin çox xo­şu­na gəl­miş­di. Ümu­miy­yət­lə, biz qə­zəl ba­rə­sin­də nə bi­li­rik? Klas­sik tə­ri­fə gö­rə, qə­zəl qa­dın gö­zəl­li­yi haq­da söz, aşi­qin mə­şu­qa tə­ri­fi­dir. Qə­zə­lin tə­ri­fi bu­nun­la bit­mir. Çox za­man qə­zəl­dən söz açan­da yal­nız aşi­qa­nə qə­zəl nə­zər­də tu­tu­lur. Am­ma bu, qə­zə­lin yal­nız bir ün­sü­rü­dür. Aşi­qa­nə, hə­ki­ma­nə, ari­fa­nə, şu­xa­nə və s. qə­zəl­lər­dən də söz aç­ma­lı­yıq. Şu­xa­nə qə­zəl gö­zəl­lik haq­da şeir­dir, şux - gö­zəl­lik de­mək­dir. Rin­da­nə - ümid sö­zün­dən­dir, kef­cil, eyş-iş­rət­lə məş­ğul olan, ari­fa­nə - Al­lah haq­qın­da bil­gi, tə­səv­vür, hə­ki­ma­nə - tə­səv­vüf haq­da ya­zıl­mış bil­gi­lər­dir. Bu­gün­kü ədə­biy­yat­da şu­xa­nə qə­zəl var­mı? Mən gör­mü­rəm. Or­ta əsr­lər­də iki tip qə­zəl var idi. Ye­ka­həng, ye­ka­vaz. Ye­ka­həng - bir möv­zu­da ya­zıl­mış şe­ir, ye­ka­vaz - hər bey­ti ay­rı möv­zu­da ya­zıl­mış şeir­dir. Mən­ti­qi cə­hət­dən bi­ri di­gə­ri­ni ta­mam­la­yır. Qə­zəl­xan - qə­zəl de­yən ada­ma de­yi­lir. Qə­zəl ya­za­na isə sə­ra­qə­zəl de­yir­lər. Qə­zəl oxu­yan ra­bi ad­la­nır - Sul­tan Nə­cə­fov, Hə­sə­na­ğa Tu­ra­bov və b. Qə­zəl ərəb poe­zi­ya­sın­da tə­şək­kül ta­pıb, son­ra fars poe­zi­ya­sın­da onun ən par­laq nü­mu­nə­lə­ri ya­ra­nıb. Bü­tün təd­qi­qat­çı­lar qeyd edir­lər ki, qə­zəl qə­si­də­nin nə­sib, təş­bih his­sə­sin­dən ya­ra­nır. Hə­min his­sə eşq və tə­biə­tin­dən da­nı­şır. Son­ra müs­tə­qil­lik qa­za­nır və ay­rı­ca janr ki­mi fəa­liy­yə­tə baş­la­yır. İn­di gə­lin, qə­zə­lin öz struk­tu­ru­na nə­zər sa­laq. Qə­zəl­də hər bey­tin xü­su­si mə­na­sı və adı var. Baş­lan­ğı­cı mət­lə­qə­zəl, son­ra gə­lən hüs­nü-mət­lə (mət­lə­nin gö­zəl­li­yi) ad­la­nır. Son­ra gəl­mə­li­di şah beyt. Son­ra gə­lir məq­tə, on­dan əv­vəl­ki hüs­nü-məq­tə. Ya­xud da tə­xəl­lüs. Elə qə­zəl­lər var ki, tə­xəl­lüs yox­du. Mə­sə­lən, Q.Bür­ha­nəd­din və Ni­za­mi­nin bə­zi qə­zəl­lə­rin­də ol­du­ğu ki­mi. Qə­zəl və qə­si­də­nin fər­qi­ni izah edək. Qə­zə­lin həc­mi qə­si­də­dən fərq­li­di. Ən ki­çik qə­zəl 5 beyt­dən iba­rət­dir; son hədd 33 beyt­dir. 33-dən ar­tıq ol­du, ar­tıq qə­si­də­di. Elə qə­zəl var ki, bi­rin­ci beyt mü­sər­ra qə­zəl­di, həm­qa­fi­yə­di. Ba­şı bü­töv qə­zəl­lər də var. Baş­dan-ba­şa mü­sər­ra­dı. Bəhr­lər haq­da da ge­niş da­nış­maq olar. Müa­sir və klas­sik qə­zəl­lə­ri də mü­qa­yi­sə et­mək olar.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Bəl­kə, bu gün qə­zəl­dən uzaq dur­maq, on­dan üz dön­dər­mə­yin əsl sə­bə­bi elə bu sərt qay­da-qa­nun­la­rın xo­fun­dan­dır, sa­də­cə eti­raf et­mir­lər. Siz ba­yaq­dan qə­zə­lin struk­tu­ru haq­da, onun for­ma və məz­mun qar­şı­sın­da qoy­du­ğu tə­ləb­lər­dən da­nış­dıq­ca, mən is­tər - is­tə­məz bu qə­naə­tə gəl­dim.
Əl­yar Sə­fər­li: - Fü­zu­li de­yir ki, qə­zəl cey­ra­nı­nı ov­la­maq çə­tin­di. Ni­yə? Çün­ki söz sü­rü­şür, tə­fi­lə­lə­ri qə­lib­lə­rə sı­ğış­dı­ra bil­mir­sən. Bun­dan baş­qa, türk söz­lə­ri­ni tap­maq çə­tin olur. Fars di­lin­dən iza­fət­lə­ri, mü­qəy­yəd bir­ləş­mə­lər­dən is­ti­fa­də edir­sən, tək­rar­la­yır­san. Ori­ji­nal qə­zəl ya­rat­maq çə­tin­di. Müa­sir qə­zəl ya­zan­la­rın bə­zi­lə­ri jan­rın poe­ti­ka­sı­na bə­ləd ol­ma­dı­ğın­dan bu sa­hə­də uğur­suz­lu­ğa dü­çar olur­lar. Əv­vəl­lər klas­sik şe­ir şək­il­lə­ri, o cüm­lə­dən qə­zəl məd­rə­sə­lər­də öy­rə­di­lir­di, qa­fi­yə ilə bağ­lı ay­rı dərs təd­ris olu­nur­du. Ali mək­təb müəl­li­mi isə bu haq­da iki kəl­mə de­yir. So­ruş­san qa­fi­yə­nin rə­bi hər­fi han­sı­dı, tunc, zən­gin qa­fi­yə nə­di, bil­mir. Müa­sir qə­zəl­lər­də for­mal xü­su­siy­yət­lə­rə əsa­sən əməl olu­nur. Am­ma diq­qət et­dik­də gö­rür­sən ki, hə­zəc və rə­məl bəhr­lə­ri səhv sa­lı­nıb. Hət­ta bə­zən qa­fi­yə­nin özü­nü la­zı­mi sə­viy­yə­də bil­mir­lər.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - İs­tə­yi­rəm bu yer­də İl­qar Fəh­mi­yə söz ve­rək. İki­lik­də et­di­yi­miz söh­bət­lər za­ma­nı də­fə­lər­lə on­dan eşit­mi­şəm ki, müa­sir qə­zəl baş­qa cür ol­ma­lı­dı. Gə­lin qu­laq asaq gö­rək, müa­sir şa­ir müa­sir qə­zə­li ne­cə gö­rür?
İl­qar Fəh­mi: - Elə şey­lər var ki, ora­da ana xətt qal­ma­lı­dı. Mə­sə­lən, mu­ğa­mı gö­tü­rək. Klas­sik yo­lu tu­tan­lar və imp­ro­vi­za­si­ya­lar edən Alim Qa­sı­mov. Ye­ni mu­ğam öy­rə­nən Alim Qa­sı­mov­dan heç nə öy­rən­məz, çün­ki o, eks­pe­ri­ment­lə­rin­də klas­sik mu­ğam­dan çox uzaq­la­şır. Qə­zəl də elə. Bir çox­la­rı ənə­nə da­şı­yı­cı­sı olub, di­gər­lə­ri ye­ni tə­fək­kür­lə gə­lib­lər, janr­da ye­ni­lik edib­lər. Ə.­Va­hid, mə­sə­lən, döv­rə çox ya­xın­laş­dı. Va­hi­ddən öy­rən­mək ol­maz bü­tün qə­zə­li. Kök­dən çı­xır hər şey. Bu ba­xım­dan se­vi­ni­rəm ki, biz­dən son­ra gə­lən­lər klas­sik­lər­dən öy­rə­nir­lər. Biz gö­zü­mü­zü açan­da qə­zə­lə mü­na­si­bət yum­şaq idi. Təd­bir­lər ke­çi­ri­lir­di, Mə­də­niy­yət fon­dun­da bi­zə yer ve­ril­miş­di. Am­ma Ha­cı Ələm­dar­gi­lin nəs­li bir qə­dər sərt vaxt­da baş­la­yıb­lar, bu­na bax­ma­ya­raq sın­ma­yıb­lar. Elə dövr­də ki, han­sı re­dak­si­ya­ya qə­zəl apa­rır­dın, de­yir­di­lər ki, biz qə­zəl çap et­mi­rik.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Qə­zəl­dən ne­cə üz dön­dər­mək olar? Şü­caət odur ki, for­ma­nı sax­la­yıb ye­ni fi­kir söy­lə­yə­sən, ye­ni ob­raz ya­ra­da­san, sən­dən əv­vəl­ki­nin tək­ra­rı ol­ma­sın.
Ha­cı Ələm­dar: - Bi­lir­siz, mən­cə, şai­rin qar­şı­sı­na heç bir şərt qoy­maq la­zım de­yil. Əgər şai­rin qar­şı­sı­na şərt qoy­san, çər­çi­və­yə sal­san, at o şei­ri. O şe­ir beş gün ya­şa­yar. Şa­ir öl­dü­sə, əsər­lə­ri də onun­la ölər. Şai­rə yal­nız azad­lıq ver­mək la­zım­dır. Ne­cə is­tə­yir qoy yaz­sın, ye­tiş­sin qə­zəl şair­lə­ri. O ki qal­dı nə­zə­riy­yə­yə, bu, ar­tıq alim­lə­rin, tən­qid­çi­lə­rin işi­dir:

Mən nə da­nəm fai­lə­tün fai­lət
Şeir qu­lu­yam behiş­ti abu-hə­yat.

Mən bil­mi­rəm failə­tün nə­di, am­ma şe­ir ya­zı­ram ki, abu-hə­yat ki­mi əbə­diy­yət qa­za­nır. Ni­za­mi, Fü­zu­li, Sa­bir ona gö­rə da­hi­di­lər ki, həm nə­zə­riy­yə­ni bi­lib­lər, həm də şair­lik­lə­ri olub. Bu gün bir­dən bu mə­sə­lə­lə­ri in­san qar­şı­sı­na qoy­maq düz­gün de­yil. Azər­bay­can­da bu gün 100 əruz şai­ri var­sa, onun 99-u əru­zu bir elm ki­mi bil­mir. On­la­rın fit­rə­tin­də şair­lik var. Əsas mə­sə­lə bu­dur ki, şair­dən “nə cür de­mi­sən” so­ruş­mur­lar, “nə de­mi­sən” so­ru­şur­lar. Şai­rin bö­yük­lü­yü sö­zü ne­cə de­mək qa­bi­liy­yə­tin­də­dir. Fü­zu­li­nin bö­yük­lü­yü qə­zəl de­yib in­sa­nı hey­ran et­mə­yin­də­dir. Ha­mı o ir­fa­nı ba­şa düş­mür. Ha­mı­nı ləf­zi - gö­zəl­lik hey­ran edir.

Əq­li yar ol­say­dı, tər­ki-eş­qi yar et­məz­mi­dim?
İx­ti­yar ol­say­dı, ra­hət ix­ti­yar et­məz­mi­dim?

Heç nə ax­tar­maq la­zım de­yil bur­da. Xal­qı­mı­za gə­lən bə­la­dı ki, o cür Va­hi­də “so­nun­cu bay­quş” adı qoy­du­lar. Biz­də mü­səl­man Şər­qin­dən gə­lən ənə­nə­lə­rə əməl edən­lər hə­mi­şə köl­gə­də qa­lıb­lar, Qərb­dən gə­lən ənə­nə­lər da­lıy­ca ge­dən­lər isə hör­mət-iz­zət sa­hi­bi olub­lar. Ni­yə öl­mə­li­di əruz? Ni­yə bu boy­da sə­nət he­çə get­mə­li­di? Ni­yə əruz şair­lə­ri əl­də al­tın­cı bar­maq ki­mi kə­si­lib atıl­ma­lı­dı? Azad bu­ra­xın şair­lə­ri, gö­rün nə qə­dər əruz şai­ri çı­xır:

Gə­lir sə­ba kü­lə­yi, şə­fa gə­ti­rir,
Qa­da­sın al­lam onun, xoş gə­lir, sə­fa gə­ti­rir.

Ni­yə Fü­zu­li­nin ir­fa­ni şər­hi­ni ve­rən­də, is­la­ma ya­xın­la­şan­da bir çox yer­lər­də ada­ma əy­ri ba­xır­lar? Bö­yük ada­mın da­nı­şı­ğı da bö­yük olur. Axı Fü­zu­li­nin şeir­lə­ri­ni Ma­ya­kovs­ki şei­ri ki­mi izah elə­mək gü­nah­dı. Onun şeir­lə­ri­ni izah et­mək üçün Al­la­hın zat və si­fət­lə­ri­nə to­xun­maq la­zım­dı.
O ki qal­dı gənc şair­lə­rin əruz nə­zə­riy­yə­si­ni öy­rən­mək­lə­ri­nə, əl­bət­tə ki, mək­təb ol­ma­lı­dı, Əl­yar müəl­li­min de­di­yi ki­mi. Tu­si ki­mi adam ke­fi gə­lən­də 5-10 şe­ir de­yib. Onun şeir­lə­ri­nə de­yir­lər sü­ni, can­sız şe­ir. Çün­ki elm-sa­vad var, nə­zə­riy­yə­ni bi­lir, am­ma şair­lik is­te­da­dı yox­dur. Əlia­ğa Va­hi­di gö­tü­rək. Tə­bi aşıb-da­şır. Am­ma sa­va­dı yox­du. Əsil şe­ir odur ki, Va­hid tə­bi ilə, mi­sal­çün, Sa­bir sa­va­dı vəh­dət təş­kil et­sin. Bir­dən-bi­rə adam gö­zəl şe­ir de­yir, am­ma nə­zə­riy­yə ba­xı­mın­dan sa­va­dı yox­du. Ona de­mək ol­maz ki, sən şa­ir de­yil­sən. Mən tən­qid­çi­yəm­sə, zəh­mət çə­kə­rəm onun əsə­ri haq­da mə­qa­lə ya­za­ram.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Bəs, gənc qar­da­şı­mı­zın fik­ri nə­dir bu de­yi­lən­lər ba­rə­də?
Ha­cı Arif: - Gü­na­hı Azər­bay­ca­nın in­for­ma­si­ya mü­hi­tin­də ax­tar­maq la­zım­dı. Əruz ne­cə ki 50-60 il bun­dan əv­vəl təc­rid olun­muş­du, bu gün də hə­min təc­rid sə­viy­yə­sin­də­dir. Mən gə­lib ax­tar­ma­ma­lı­yam. Şair­də hə­ya ol­ma­lı­dır. İn­for­ma­si­ya va­si­tə­lə­ri özü mə­ni ax­tar­ma­lı­dı. On­lar cə­miy­yə­ti də­yiş­di­rir­lər, on­lar və­si­lə ol­ma­lı­dır­lar.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Siz­də də kə­nar gəz­mək var, qay­na­yıb-qa­rış­mır­sız.
Ha­cı Ələm­dar: - Gö­zü­mü­zü elə qor­xu­dub­lar ki.
Ha­cı Arif: - De­yə­cəm in­di. Mə­nim qü­ru­rum var. Mən qü­ru­ru­mu şei­rim­də ya­ra­dı­ram. Ha­cı Mai­lin bir sö­zü var idi ki, sə­nət­ka­rın ya­rat­dı­ğı onun öv­la­dı ki­mi­di, özü də qız uşa­ğı­dı. Ata ki­mə de­yər gəl mə­nim qı­zı­mı al?! Ona bən­zər şey­di. Bir də­fə nəş­riy­ya­ta get­miş­dim, şei­ri­mi ver­dim. De­di­lər qə­zəl vax­tı de­yil. Bir ne­çə müd­dət keç­di, hə­min adam mə­nim haq­da çı­xış et­di. Ya­dı­na da sal­dım onun. Bə­zən olur, baş­da otu­ran adam­lar gənc­lə­rin üs­tü­nü pin­ti gö­rüb ya­xın qoy­mur­lar. Bəl­kə onun gö­zəl sə­nə­ti var. Fü­zu­li bə­yəm im­kan­lı idi?!
Ha­cı Ələm­dar: - Va­hid­dən son­ra xalq di­li­nə ya­xın mək­təb ya­ran­dı. Am­ma on­dan son­ra gə­lən­lər öz­lə­ri­ni Va­hi­də ox­şat­dıq­la­rı üçün art­ma­dı­lar, Va­hi­din köl­gə­sin­də qal­dı­lar. Əsər­lə­ri də zə­if ol­du, zəif­lik çıx­dı or­ta­ya, ona gö­rə də qə­bul edil­mə­di­lər.
İl­qar Fəh­mi: - Ari­fin de­di­yi hə­ya mə­sə­lə­si ma­raq­lı mə­qam­dı. Sə­viy­yə­li əruz­çu­lar nəşr olun­ma­ğa çox da ça­lış­mır­lar, əvə­zin­də əruz adı al­tın­da elə şeir­lər çap olu­nur ki, ora­da əruz­dan əsər-əla­mət yox­du, vəzn sı­nıq-sı­nıq­dı. Oxu­cu da elə ya­zı­la­rı oxu­yur və fi­kir­lə­şir ki, in­di sə­viy­yə­li əruz ya­zan yox­du.
Ha­cı Arif: - Əru­zun bə­dii tən­qi­di də in­ki­şaf et­mə­di. Şa­ir söz­lə sə­nət əsə­ri ya­ra­dır, nə­sə bir söz de­yir, fi­kir söy­lə­yir. Gə­rək ilk növ­bə­də tə­fək­kür sa­hi­bi ol­sun. Bə­dii şə­k­lə sal­sın sö­zü, be­lə de­mək müm­kün­sə, onu ge­yin­dir­sin, çıl­paq­lı­ğı­nı ört­sün. Bəs şa­ir ne­cə qə­bul olun­ma­lı­dır? Qə­bul et­di­rən tən­qid­di də. Tən­qid ol­ma­lı­dır ki, onun müs­bət və mən­fi cə­hət­lə­ri­ni gös­tər­sin.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Ümu­mi­lik­də ədə­bi tən­qid, zən­nim­cə, bu gün ədə­bi pro­ses­lə ayaq­la­şa bil­mir. Elə­dir­mi, Əl­yar müəl­lim?
Əl­yar Sə­fər­li: - De­yir­siz, nə­zə­riy­yə­ni yax­şı bil­dik-bil­mə­dik ya­zı­rıq. Ba­şa düş­mə­dim! Fü­zu­li, Nə­si­mi şei­riy­ya­tın Al­la­hı­dı. Hə­vəs­kar və əsil şa­ir var. Mu­ğa­mı sa­də­ləş­dir­mək olar­mı? Qə­zəl də be­lə­di. Qə­zə­lin poe­tik qa­nun­la­rı­nı öy­rən­mək la­zım­dı. Əgər şa­ir asan dil­də ya­zır­sa, bu onun qə­lə­bə­si­di. Bu, qə­zə­lin ye­ni mər­hə­lə­si­di. Xə­tai qə­zəl də, qoş­ma da ya­zıb. Hər iki­si ara­sın­da fərq çox­du, am­ma sa­də dil­də­dir. Qə­zəl asan mə­sə­lə de­yil. Poe­zi­ya gün­lə­ri­nin səd­ri ol­mu­şam. Or­da da de­yir­dim klas­sik ir­si­mi­zin poe­ti­ka­sı­nı öy­rə­nin. Klas­sik ədə­biy­ya­tı öy­rən­mə­dən qə­zəl ya­rat­maq ol­maz. Şe­ir ob­raz­lı tə­fək­kü­rün bəh­rə­si­dir.
Ha­cı Ələm­dar: - Şa­ir in­sa­nın da­xi­lin­də püs­kü­rən, tə­la­tü­mə gə­lən ila­hi əh­val-ru­hiy­yə­ni bə­şə­ri dil­də xal­qa çat­dı­ran­dı.
Əl­yar Sə­fər­li: - O de­di­yin vul­kan bə­dii-es­te­tik prin­sip­lə­rə uy­ğun ol­ma­lı­dır. Şei­rin qa­nun­la­rı var, axı...
Ha­cı Ələm­dar: - Şa­ir üçün onu ay­dın­laş­dır­maq ol­maz. Mi­sal­çün, XIX əsrdə Ha­cı Sər­raf var idi.

Qur­ban ola­ram adı­na ləh­beyk əli ləh­beyk
Gəl­dim ye­ti­şəm da­dı­va ləh­beyk əli ləh­beyk.

Mət­lə bey­tin­də de­yir:

Sər­raf, xə­yal elə­mə sər­ra­fi-sü­xən­sən
Ya in­di de­mə sey­ri­fi­hi-nəqdi-mü­hən­sən.
Söz sa­hi­bi öz­gə­dir val­lah nə­sən sən
Sal­mış onu sə­nin ya­dı­na ləh­beyk, əli ləh­beyk.

Ə­gər bu­nu de­yən şai­rin il­ha­mı var­sa, şei­ri de­yə­cək. Tən­qid­çi isə son­ra onun ne­cə de­di­yi­ni müəy­yən edə­cək. Hər şe­yi atıb fi­kir­ləş­sən ki, müəy­yən elm­lə­ri öy­rən­dik­dən son­ra şa­ir ola­cam, bu, ol­duq­ca yal­nış fi­kir­dir.
Əl­yar Sə­fər­li: - Mən elə de­mi­rəm axı. Mən de­yi­rəm ki, qə­zə­lin poe­ti­ka­sı­nı, prin­sip­lə­ri­ni şa­ir bil­mə­li­dir. El­mi ilə is­te­da­dı bir­ləş­mə­li­dir. Hə­ma­həng­lik ya­ran­ma­lı­dı, on­da əsil şe­ir ya­ra­na­caq. Tə­səv­vür edin ki, rast mu­ğa­mı­nı oxu­maq is­tə­yir­sən, sə­sin çox gö­zəl­di, am­ma əy­rüş-üy­rüş oxu­yur­san. Fü­zu­li de­mir­di­mi elm­siz şe­ir əsa­sı yox di­var ki­mi­dir?
Ha­cı Arif: - Bu, bir nə­fə­rin məc­li­si ol­du. Siz aq­res­siv da­nı­şır­sız, biz də si­zin aq­res­si­ya­nı­za qar­şı ca­vab ver­mə­li olu­ruq. Əgər poe­tik in­cə­lik­lər­dən söh­bət ge­dir­sə, siz ne­cə bi­lə bi­lər­siz ki, mən onu ne­cə bi­li­rəm.
Əl­yar Sə­fər­li: - Mən müa­sir şair­lə­rin şeir­lə­ri­ni oxu­mu­şam və sö­zü­mü de­mi­şəm. Gə­lin, poe­ti­ka­nı in­kar et­mə­yin.
Ha­cı Ələm­dar: - Xa­hiş edi­rəm siz­dən dö­nə-dö­nə. Siz elə bil­mə­yin ki, biz bu in­cə­lik­lə­ri bil­mi­rik. Biz bu ba­rə­də mək­təb qoy­mu­şuq. Biz bun­la­rı öy­rə­di­rik. Bi­zim qar­şı­mı­zı kə­sən be­lə fi­kir­lər olub. Yı­ğın­caq­la­rı­mız­da qə­zəl oxu­nur, şərh olu­nur. Si­zin tim­sa­lı­nız­da baş­qa­la­rı da elə bil­mə­sin­lər ki, bi­zim bu haq­da mə­lu­ma­tı­mız yox­du. Siz bi­zi o elm­siz­lə­rin tim­sa­lın­da gör­mə­yə ça­lış­ma­yın.
Əl­yar Sə­fər­li: - Mən müasir di­van­lar­dan bi­ri­ni oxu­mu­şam. Adı­nı çək­mi­rəm, onun di­va­nın­da bir­cə də­nə də yad­da­qa­lan, qə­zəl adı­na la­yiq olan şe­ir nü­mu­nə­si ta­pa bil­mə­dim. Mən be­lə­lə­ri­ni de­yi­rəm, Si­zin is­te­da­dı­nız var.
Ha­cı Ələm­dar: - Bi­zim məc­lis­lə­ri­miz­də əruz da var, sər­bəst də, he­ca da. Meh­ri­ban xa­nım va­si­tə­si­lə mu­ğam yük­səl­di. Mu­ğa­mın da aqi­bə­ti qə­zə­lin­ki ki­mi idi. Bi­zə dəs­tək ve­ril­sin, gö­rün bi­z XXI əs­rin əruz mək­tə­bi­ni ya­ra­dı­rıq, ya yox.
Əl­yar Sə­fər­li: - Mək­təb ya­ra­da bil­səz, yax­şı­dı.
Ha­cı Arif: - ANS va­si­tə­si­lə şou ke­çi­ri­lir­di. Həf­tə­də iki də­fə qə­zəl de­yir­dim. Mən qə­zə­lin do­ğur­du­ğu re­zo­nan­sı gör­düm. Han­sı şai­rin ki­ta­bı in­di sa­tı­lır? Am­ma mə­nim­ki sa­tı­lır. Əq­li dü­şün­cə ilə ru­ha­ni dü­şün­cə­ni bir­ləş­dir­mək la­zım­dı. Nə qə­dər olar eks­ko­va­tor be­lə gəl­di, trak­tor be­lə get­di? İn­san­la­ra nə ro­man­ti­ka, nə də tə­miz rea­lizm la­zım­dı. İn­san­lar be­zib­lər ar­tıq. Har­da­sa rea­liz­mə söy­kə­nən ro­man­tizm la­zı­m­dı, am­ma ru­ha­ni dü­şün­cə­yə eh­ti­yac var. Av­ro­pa ru­ha­niy­yət ax­ta­rır, biz isə əx­la­qı­mız­da ola­nı rən­də­lə­yi­rik.
Əl­yar Sə­fər­li: - Qə­zəl hə­lə Ni­za­mi­dən əv­vəl for­ma­laş­mış­dı.
Ha­cı Arif: - Bu mə­lu­mat in­san­la­rı ma­raq­lan­dır­mır.
Əl­yar Sə­fər­li: - Rü­bai­dən, qə­si­də­dən, qə­zəl­dən da­nı­şan­da onun ya­ran­ma ta­ri­xi­ni müt­ləq bil­mək la­zım­dır. Onun öl­çü-bi­çi­si­ni, poe­tik xü­su­siy­yət­lə­ri­ni də bil­mək la­zım­dır.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Dün­ya­da bü­tün sə­nət­lər be­lə ya­ra­nıb. Leo­nar­do da Vin­çi bö­yük sə­nət­kar ol­ma­mış­dan əv­vəl us­tad­la­rın ya­nın­da ça­lı­şıb, on­la­rın qul­luq­la­rın­da du­rub, ay­lar­la, il­lər­lə gö­rüb-gö­tü­rüb. Əl­yar müəl­lim də bu­nu de­yir. Elə adam ta­pıl­maz ki, yaz­dı­ğı­nın mən­şə­yin­dən xə­bə­ri ol­ma­sın. Am­ma bu­nu bil­mək az­dır, is­te­dad da ol­ma­lı­dır şair­də. Bu iki­si ol­ma­dı, bir şey alın­maz. Mə­nim xə­bə­rim var qə­zə­lin ma­hiy­yə­tin­dən, qu­ru­luş xü­su­siy­yət­lə­rin­dən, di gəl ki, qə­zəl ya­za bil­mi­rəm.
Ha­cı Ələm­dar: - Elə­si də var, bil­mir, am­ma ye­nə də ya­zır. İl­ham şair­lə­rə, vəhy pey­ğəm­bər­lə­rə ve­ri­lib. Fər­qi on­da­dır ki, vəhy göy­dən ye­rə ve­ri­lib, təb yer­dən gö­yə qal­xır. İl­ham şai­ri alır ağu­şu­na, qal­dı­rır göy­lə­rə. Şa­ir ha­çan is­tə­sə, ya­za bil­mir.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Bəs, ne­cə olur mən­şə­yin­dən, qa­nun­la­rın­dan xə­bə­ri ol­ma­dan qə­zəl ya­zır?
Ha­cı Ələm­dar: - Çün­ki qə­zəl yaz­maq is­tə­yir.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - De­mə­li, xə­bə­ri var qə­zəl­dən; baş­qa şey yox, məhz qə­zəl yaz­maq is­tə­yir.
Ha­cı Ələm­dar: - Şai­ri məc­bur et­mək ol­maz ki, sən bu­nu öy­rə­nib yaz­ma­lı­san. İyir­mi şai­rin için­dən bir şa­ir çı­xır. Ha­cı Ma­il vəzn bi­lir­di?
­İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Yə­qin ki, bi­lir­di. Kül­li miq­dar­da qə­zəl oxu­yur­du və qa­nı­na ho­pur­du.
Ha­cı Ələm­dar: - O, siz de­yən sə­viy­yə­də bil­mr­di, am­ma han­sı­sa fi­kir­lə­ri ifa­də edə bi­lir­di.
Əl­yar Sə­fər­li: - Biz onun sə­viy­yə­sin­də qal­ma­lı­yıq?
Ha­cı Ələm­dar: - Yox.
Əl­yar Sə­fər­li: - Us­tad şair­lər qa­fi­yə­ni bi­lir, di­gər poe­tik xü­su­siy­yə­tə­ri bi­lir və ya­zır. Lap elə Sa­ib Təb­ri­zi.
Ha­cı Ələm­dar: - Bir - iki də­nə­ni ye­tiş­dir­mək üçün o bi­ri­lə­ri dim­dik­lə­mək ol­maz.
Əl­yar Sə­fər­li: - Bəs­tə­kar no­tu bil­mir­sə, ne­cə olar? Bu hal­da Fik­rət Əmi­rov­dan söz aç­maq olar­mı?
Ha­cı Ələm­dar: - Ək­rəm Cə­fər qə­zəl­şü­nas (əruz­şü­nas) alim idi. Çı­xar bir şei­ri­ni qoy or­ta­ya. Yaz­ma­sı­na ya­zıb, am­ma...
Əl­yar Sə­fər­li: - Alim baş­qa, ya­zan baş­qa. Klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­zın zir­və­si­nə qalx­ma­lı­yıq. Ənə­nə­ni ya­şa­dın, ya­ra­dın. Beş yüz il­di bü­tün qə­zəl ya­zan­lar Fü­zu­li ədə­bi təc­rü­bə­sin­dən is­ti­fa­də edir.
Ha­cı Arif: - Bəhr po­zun­tu­su ol­sa, bu, bia­bır­çı­lıq­dır. Mən bəhr po­zun­tu­su ol­ma­yan­dan da­nı­şı­ram.
Əl­yar Sə­fər­li: - Qə­zə­li bil­mə­yən yox­du. Qə­zəl köh­nəl­mə­yib. Onun poe­ti­ka­sı­nı yük­sək sə­viy­yə­də bi­lən az­dır.
Ha­cı Arif: - Ağıl­lı sö­zün ya­şı ol­mur.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Sən mə­nim gör­dü­yüm tə­zə adam­san. Mən Əl­yar müəl­li­mi ba­şa düş­düm. O qə­dər zə­li­di hə­min qə­zəl təq­dim edən­lər. O, müəl­lim­di, tə­ləb edir.
Əl­yar Sə­fər­li: - Mən yox, Fü­zu­li təq­dim edir.
Ha­cı Arif: - İm­ta­han po­le­mi­ka­sı­dır­sa, otu­raq Əl­yar müəl­lim­lə ay­rı­ca da­nı­şaq. Ay­dın­laş­dı­ra bi­lə­rik. Ola bi­lər ki, el­mi cə­hət­dən nə­yi­sə bil­mə­yim, on­dan öy­rə­nim, ola bil­sin ki, o, nə­yi­sə əxz et­sin. Ağıl­lı sö­zün ya­şı yox­du. Bax­ma­yın ya­şım az­dı, ca­va­nam. İn­san­lar bir-bi­ri­nə elm­lə­ri ilə üs­tün gə­lə bi­lər­lər. Baş­qa heç nə ilə yox. Elm sə­ni qo­ru­yar, di­gər şey­lər sə­ni qo­ru­yar. El­mi əlin­dən ala bil­məz­lər, am­ma baş­qa şey­lə­ri sən­dən alar­lar. Al­lah in­sa­nın ağ­lı­nı əlin­dən al­ma­sın. Yə­qin ha­mı­nı­zın ölən­lə­ri olub, ta­but gö­tür­mü­şük. Ni­yə ölə­ni bas­dı­rır­lar? Çün­ki onun ru­hu yox­du. Şei­rin ru­hu var. Qa­laq-qa­laq şeir­lər ya­zı­lır. Fü­zu­li­nin döv­rün­də şair­lər ol­ma­yıb bə­yəm? On­la­rın ru­hu ol­ma­yıb. Şei­rin ru­hu ol­ma­lı­dı. Şe­ir gə­rək köv­rəlt­sin, da­nış­sın, in­cit­sin sə­ni, oy­nat­sın ye­rin­dən. Poe­tik dü­şün­cə­dən baş­qa bun­lar ol­ma­lı­dı.
Əl­yar Sə­fər­li: - Bi­zim fi­kir­lə­ri­miz uy­ğun gəl­mir. Mən de­yi­rəm ki, ruh ol­ma­sın? Bu baş­qa söh­bət­di. Qə­zə­lin baş­qa çox­lu prob­lem­lə­ri var.
Ha­cı Arif: - Qə­zəl­lə bağ­lı prob­lem­lə­ri siz ya­ra­dır­sız. Azər­bay­can xal­qı tək siz­dən iba­rət de­yil. Qə­zəl oxu­yan­lar, onu an­la­yan­lar var axı. Siz şəx­si fik­ri­ni­zi or­ta­ya ob­yek­tiv fi­kir ki­mi qo­yur­suz. Bu sub­yek­tiv fi­kir­di. Şəx­sən Əl­yar müəl­lim mə­ni qə­bul et­mir.
İl­qar Fəh­mi: - Əl­yar müəl­lim, si­zin oxu­du­ğu­nuz hə­min şeir­lə­ri biz də qə­bul et­mi­rik. Am­ma təəs­süf­lər ol­sun ki, hər yer­də qə­zə­lin adın­dan məhz bu cür ya­lan­çı əruz­çu­lar da­nı­şır­lar.
Va­qif Yu­sif­li: - De­yə­sən, Də­yir­mi ma­sa­nın möv­zu­sun­dan uzaq­la­şı­rıq. Təd­ri­cən xır­da, o qə­dər də əhə­miy­yət­li ol­ma­yan möv­zu­la­ra eni­rik. İs­tə­yi­rəm ki, mən də söh­bə­ti­mə qə­zə­lin ya­ran­ma­sın­dan və son­ra­kı in­ki­şaf mər­hə­lə­lə­rin­dən baş­la­yım. Əl­yar müəl­lim çox doğ­ru de­di ki, qə­zəl ya­ra­nış­da qa­dın­la­ra olan sev­gi­ni ifa­də edib. Hə­lə IX-X yü­zil­lik­lər­də ya­şa­mış Qü­da­mə ibn Cə­fər “Nəqd - əş - şe­ir” əsə­rin­də bu ba­rə­də ya­zır­dı: “Qə­zəl... bu məhz mə­həb­bət de­mək­dir, qa­dın­la­ra olan çıl­ğın sev­gi haq­qın­da he­ka­yət de­mək­dir”. Qü­da­mə­dən 400 il son­ra məş­hur ədə­biy­yat­şü­nas Şəms Qeys Ra­zi de­yir­di: “Bir çox şair­lər sev­gi­li­nin gö­zəl­li­yi­nin təs­vi­ri­ni, mə­həb­bə­ti və eşq və­ziy­yə­ti­nin təs­vi­ri­ni qə­zəl ad­lan­dı­rır­lar. Qə­zəl­dən məq­səd ru­hun təs­kin­li­yi və xoş əh­val oyat­maq­dır. Ona gö­rə də qə­zəl ahəng­dar vəzn­də, ay­dın və gö­zəl söz­lər­lə ya­zıl­ma­lı, nə­cib fi­kir­lər ifa­də et­mə­li­dir.” An­caq son­ra­lar qə­zə­lin məz­mu­nu ye­ni ça­lar­lar­la zən­gin­ləş­miş, qə­zəl tək­cə mə­həb­bət haq­qın­da de­yil, dün­ya, in­san, hə­yat haq­qın­da da fəl­sə­fi fi­kir­lər ifa­də et­miş­dir. Mən mər­hum ədə­biy­yat­şü­nas Aza­də xa­nım Rüs­tə­mo­va­nın “Klas­sik Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da qə­zəl” ad­lı ma­raq­lı bir ki­ta­bı liə ta­nış ol­dum və o ki­tab­da qə­zə­lin bir janr ki­mi ke­çib gəl­di­yi ne­çə əsr­lik ta­rix xa­tır­la­nır. An­caq mə­nim də bu jan­rın Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da keç­di­yi in­ki­şaf ta­ri­xi ilə bağ­lı öz böl­güm var. Axı, biz bil­mə­li­yik bi­zə nə mi­ras qa­lıb. O mi­ras ne­cə qo­ru­nur? Mə­nim fik­rim­cə, bu ta­ri­xi pro­ses 8 mər­hə­lə­dən ke­çib. Ola bil­sin fi­kir­lə­rim sub­yek­tiv ol­sun. Bi­rin­ci mər­hə­lə­də fars­dil­li Azər­bay­can qə­zə­li ya­ra­nır. Qət­ran Təb­ri­zi­dən baş­la­yır bu mər­hə­lə, ta Hə­sə­noğ­lu­ya ki­mi. İkin­ci mər­hə­lə Hə­sə­noğ­lu­dan baş­la­yır. Mə­lum­dur ki, Azər­bay­can di­lin­də ilk qə­zə­lin müəl­li­fi Hə­sə­noğ­lu­dur: “A­par­dı kön­lü­mü bir xoş qə­mə­rüz, can­fə­za dil­bər, Nə dil­bər, dil­bə­ri - şa­hid, nə şa­hid, şa­hi­di - sər­vər”... Son­ra gə­lir Hə­bi­bi, Kiş­və­ri, ta Fü­zu­li­yə qə­dər. Bu sı­ra­ya Nə­si­mi, Xə­tai də da­xil­dir. Üçün­cü mər­hə­lə bü­tün­lük­də da­hi şai­ri­miz Fü­zu­li­nin adıy­la bağ­lı­dır. Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da bir ne­çə tək­ra­re­dil­məz zir­və var ki, mə­nim fik­rim­cə, on­lar­dan ən möh­tə­şə­mi Fü­zu­li zir­və­si­dir. Hə­lə heç bir şa­ir qə­zəl­də Fü­zu­li ki­mi hü­nər gös­tər­mə­yib­dir. İn­gi­lis şərq­şü­na­sı Mis­ter Gibb ya­zır­dı ki, bü­tün Şər­qin ən gö­zəl şair­lə­ri ay­rı - ay­rı ast­ro­no­mik ci­sim­lər­dir­sə, Fü­zu­li Gü­nəş­dir. Tə­səv­vür edin ki, o, ne­cə bö­yük şa­ir idi ki, Cab­bar­lı de­miş­kən, Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nı beş əsr öz əsa­rə­ti al­tın­da sax­la­dı. Fü­zu­li ədə­bi di­li­mi­zin bü­tün türk dil­lə­ri ai­lə­sin­də eli­tar sə­viy­yə­yə qalx­ma­sın­da bö­yük rol oy­na­yır. Am­ma əsr­lər keç­dik­cə, şair­lər Fü­zu­li­nin tə­si­rin­dən kə­na­ra çı­xa bil­mir­lər və tə­bii ki, epi­qon­çu­la­rın sa­yı ar­tır. Hət­ta XIX əsrdə Axun­dov bu əsa­rə­tə döz­mə­yir, çün­ki si­vi­li­za­si­ya, maa­rif­çi­lik döv­rü baş­la­yır. Bu sə­bəb­dən də Axun­dov Fü­zu­li­ni in­kar edir, ya­zır ki, Fü­zu­li şa­ir de­yil və xə­ya­la­tın­da əs­la tə­sir yox­dur. Dün­ya ədə­biy­ya­tın­da be­lə şey­lər olub. Tols­toy da Şekspiri in­kar edib. Am­ma Fü­zu­li son­ra­kı əsr­lər­də də bi­zim poe­zi­ya­nın in­ki­şa­fın­da öz tə­si­ri­ni qo­ru­yub sax­la­dı. IV mər­hə­lə­ni Fü­zu­li­dən Se­yid Əzi­mə qə­dər olan mər­hə­lə ad­lan­dır­maq olar. Bu mər­hə­lə­də S.Təb­ri­zi, Q.Təb­ri­zi, Nə­ba­ti, Na­tə­van və d. şair­lər ye­ti­şir. On­dan XIX əs­rə qə­dər - Se­yid Əzi­mə qə­dər olan mər­hə­lə­dir. V mər­hə­lə Se­yid Əzim Şir­va­ni­nin adıy­la bağ­lı­dır. Se­yid Əzim Fü­zu­li­dən son­ra Azər­bay­can qə­zə­li­nin ye­ni bir eta­pı­dır. Fü­zu­li­yə məx­sus mə­caz­lar, bə­dii təs­vir va­si­tə­lə­ri, poe­tik rən­ga­rəng­lik Se­yid Əzim­də da­vam et­di­ri­lir. Azər­bay­can qə­zə­li­nin Fü­zu­li və Se­yid Əzim­dən son­ra üçün­cü bö­yük us­ta­dı, heç şüb­hə­siz, Əlia­ğa Va­hid­dir. Bu­nun­la da ye­ni bir mər­hə­lə baş­la­yır. Va­hid qə­zə­lin xəl­qi­ləş­mə­sin­də və onun po­pul­yar­laş­ma­sın­da bö­yük rol oy­na­dı. Son­ra­kı mər­hə­lə so­vet döv­rü şair­lə­ri­nin qə­zəl ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı əha­tə edir. Nə­ha­yət, so­nun­cu mər­hə­lə ke­çən əs­rin dox­sa­nın­cı il­lə­rin­dən baş­la­ya­raq Azər­bay­can­da qə­zə­lin ye­ni­dən dir­çəl­mə­si ilə bağ­lı olan mər­hə­lə­dir. Unut­ma­yaq ki, so­vet döv­rü poe­zi­ya­sın­da nə qə­zəl, nə də əruz unu­dul­muş­du. An­caq qə­zə­lə və əru­za sev­gi bir qə­dər sən­gi­miş­di. Am­ma Ba­kı-Ab­şe­ron ədə­bi mü­hi­ti var­dı, bu­ra­da Ha­cı Ma­il, Se­yi­da­ğa, Əlia­ğa Ba­kir, Ələk­bər Şa­hid və in­di bi­zim də­yir­mi ma­sa­nın iş­ti­rak­çı­sı olan Ha­cı Ələm­dar var­dı, bu­ra­ya mən Şa­hin Fa­zi­lin də adı­nı da­xil edə bi­lə­rəm. Qə­zəl ye­ga­nə janr­dır ki, Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da ne­çə il­lər­dir öz mis­si­ya­sı­nı ye­ri­nə ye­ti­rir. Da­nı­şı­ğı­mız­da əsas məq­səd ol­ma­lı­dır ki, biz Fü­zu­li­dən nə gö­tür­dük. Onu ne­cə ya­şa­dı­rıq? Qə­zəl in­ki­şaf et­mə­sə də mu­ğam­da ya­şa­ya­caq. Fü­zu­li­ni mu­ğam sə­nə­ti ya­şa­da­caq.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Mən baş­qa bir mə­sə­lə­yə də to­xun­maq is­tər­dim. Jan­rın gə­tir­di­yi qə­liz söz­lər ba­rə­də da­nı­şaq. Bu, bir növ, oxu­cu ilə qə­zəl ara­sın­da uçu­rum ya­ra­dır. Qə­liz söz­lər, ərəb və fars tər­kib­lə­ri çox vaxt oxu­cu­la­rı müəm­ma­lar qar­şı­sın­da qo­yur.
Əl­yar Sə­fər­li: - Nə­si­mi­ni iki də­fə çap et­dir­mi­şəm, Fü­zu­li­ni bir də­fə. Vax­ti­lə “Maa­rif” nəş­riy­ya­tın­da bu şair­lə­rin şərh­lə­ri­ni çap et­dir­mək is­tə­yir­dim. De­di­lər nə­yi­nə la­zım­dı. Nə­si­mi­nin qə­zə­li­ni sa­də di­lə çe­vir­dim. Am­ma bu­nun­la iş bit­mir. Ob­raz, tə­fək­kür, fəl­sə­fə - bun­la­rın ha­mı­sı­nı şərh et­mək la­zım­dı. Onun bey­tin­də hü­ru­fi­lik, pan­teizm mə­sə­lə­si. Türk­lər tez-tez əsər­lə­rin şərh­lə­ri­ni çap edir­lər. Biz də be­lə et­mə­li­yik. Mə­na­sı­nı ba­şa düş­mək üçün. Ali və or­ta mək­təb üçün dərs­lik­lər­də bu mə­sə­lə­lə­rə xü­su­si diq­qət ye­tir­mə­li­yik. Tə­səv­vür edin ki, IX si­nif dərs­li­yi­ni yaz­dıq. Xə­lil Yu­sif­lə bir­lik­də. Son­ra­dan də­yiş­di. Hə­min dərs­lik­də hər bey­ti şərh et­miş­dik, yaz­mış­dıq. Am­ma ye­ni dərs­lik­də yox­du bun­lar. Bu ya­xın­lar­da su­fi­lik­lə bağ­lı ko­mis­si­ya­nın səd­ri mə­ni ça­ğır­mış­dı. Or­ta mək­təb­də uşa­ğa su­al ve­rir­sən müb­tə­da nə­di? Bil­mir. De­dim dil­çi­lik bər­bad və­ziy­yət­də­di. Fel sö­zü­nün mə­na­sı­nı uşaq har­dan bil­sin. Müəl­lim bil­mir heç. Klas­sik ir­si­mi­zi təb­liğ et­mək üçün baş­qa is­ti­qa­mət gö­tür­mə­li­yik.
Ha­cı Ələm­dar: - Əgər Fü­zu­li­nin qə­zəl­lə­ri­nin sət­ri tər­cü­mə­si­ni ver­sək, bu onu göz­dən sa­lar. Fü­zu­li­nin bö­yük­lü­yü onun özün­də­dir. Bi­zim boy­nu­mu­za onu bə­şə­riy­yə­tə sev­dir­mək dü­şür. Xalq onu sev­sin, onun da­dı­nı duy­sun. Tər­kib mə­sə­lə­lə­ri də çə­tin­lik ya­ra­dır. Şa­ir şe­ir ya­zan­da özü ol­mur. İl­ham onu alıb apa­rır, gə­zib do­la­nır. Sə­di­nin be­lə bir bey­ti var. De­yir mən xəs­tə­nin için­də nə var ki, mən sa­ki­tin ürə­yi tə­la­tüm­də­dir.

Şey­da rüş­tə­yə çək­din ye­nə yüz dür­rü ədəm,
Sə­nə məş­hər­də şə­faət elə­sin ib­ni Hə­sən.
Mər­ha­ba­lar sə­nə, ey şai­ri-ica­di sü­xən
Sən­də fey­zi-nə­zə­ri həz­rə­ti möv­la gö­rü­nür.

O, Al­lah­dan gə­lən təb­di, özü ol­mur. Möv­zu­nu tu­tur. Tu­ta­lım, Mə­həm­məd pey­ğəm­bə­rin (s.ə.s.) möv­lu­du­na aid qə­zəl. Şa­ir məc­bur­du han­sı­sa hə­di­sə to­xun­sun. Məc­bur­du qə­liz - ir­fa­ni mə­sə­lə­lə­rə to­xun­sun. Bun­lar da tər­kib­siz mey­da­na çı­xa bil­mir. Tut­du­ğu möv­zu­dan, mətn­dən ası­lı­dır. Müş­fiq “Ye­nə o bağ olay­dı” de­yən­də qə­liz yaz­ma­yıb ki?! Am­ma qə­zə­lin­də nə qə­dər tər­kib iş­lə­dib. Əruz­da əru­zun tə­ləb­lə­ri­ni ye­ri­nə ye­ti­rib, he­ca­da he­ca­nın.
Əl­yar Sə­fər­li: - Bu, baş­qa mə­sə­lə­di. Mol­la da­nı­şan­da onun da­nış­dı­ğı­nı so­ru­şu­ruq? Biz də mol­la yo­lu­nu tut­ma­lı­yıq? Biz də on­la­rı ba­şa düş­mək üçün Nə­si­mi­ni, Fü­zu­li­ni şərh et­mə­li­yik. Mə­həm­məd Ha­di­ni də.
Ha­cı Ələm­dar: - Ha­di­dən qə­liz şa­ir yox­du heç.
Əl­yar Sə­fər­li: - Sət­ri tər­cü­mə ya­ra­mır, am­ma şər­hi­ni, mə­na­sı­nı, məğ­zi­ni və s. ver­mək la­zım­dır. Xə­tai vax­tın­da de­yir­di ki, dua­la­rı di­li­mi­zə çe­vi­rin, türk­ləş­di­rin. Türk­ləş­dir­di­lər, am­ma ila­hi ahəng alın­ma­dı. Ey­ni za­man­da, şərh et­mək və mə­na­ca ay­dın­laş­dır­maq la­zım­dı. Vaxt ola­caq ki, si­zin yaz­dı­ğı­nız ifa­də­lə­ri də an­la­ma­ya­caq­lar. Elə müa­sir şair­lər var ki, ba­xı­ram Nə­si­mi­dən, Fü­zu­li­dən qə­liz ya­zır. Fars tər­kib­lə­ri, ərəb ifa­də­lə­ri və s. Bə­zi­lə­ri sa­də­ləş­di­rir, bu ar­tıq is­te­dad­dır. Qə­liz ifa­də­lər isə tə­sir­dən gə­lir. Onun fit­ri is­te­da­dı yox­du. Bu­nu açıq de­yi­rəm. Sa­də dil­də ya­zan­lar yax­şı iş gö­rür­lər, bu, is­te­da­dın əla­mə­ti­dir. Oxu­yan­da ada­ma ləz­zət edir.
Ha­cı Ələm­dar: - Bi­zim öz möv­zu­muz var. Bi­rin­ci möv­zu haq­qın­da bi­lik­li ol­maq, ikin­ci, möv­zu­da hə­qi­qə­ti or­ta­ya qoy­maq, üçün­cü isə, əx­laq çər­çi­və­sin­də hə­rə­kət et­mə­li. Şe­ir ha­mı üçün ya­zıl­mır. Mən si­zin­lə gə­rək dər­ki­ni­zə, sə­viy­yə­ni­zə uy­ğun da­nı­şım. Əks hal­da, mən si­zin üçün ma­raq­lı ol­ma­ram. Qə­zə­lin də elə bir ağır­lı­ğı ol­ma­lı­dı. Elə möv­zu­lar var ki, ora­da bu mə­sə­lə­lər­dən is­ti­fa­də et­mək olar. İki sö­zün bir­ləş­mə­si müəy­yən fik­ri ifa­də edir. Qə­zə­lin hər bey­ti bir fi­kir­dir. Bö­yük fik­ri həcm­cə da­ha az söz­lə ifa­də et­mə­li­sən. Beş sö­zü bir söz­lə, iki cüm­lə­ni iki söz­lə əvəz­lə­mə­li­sən. Adi kəl­mə­lər­lə ifa­də et­sən, alın­maz. Qə­zəl ha­mı üçün de­yil. Xal­qın xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı, folk­lo­ru, aşıq ədə­biy­ya­tı var. Aşıq ədə­biy­ya­tı şi­fa­hi ədə­biy­ya­tın sis­te­mi ola bil­məz.
Əl­yar Sə­fər­li: - Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud bü­tün ədə­biy­ya­tı­mı­zın kö­kü­dü.
Va­qif Yu­sif­li: - Na­zim Hik­mət de­yir­di ki, şei­ri is­tər də­niz­də yaz, is­tər həbs­xa­na­da, ha­ra­da olur­sa - ol­sun şe­ir ol­sun. Mis­ra ol­sun, ifa­də ol­sun.

Gə­lən­də məc­li­sə mey əl­də na­lə şək­lin­də
­Ni­ga­rım ay tək olur, mən də ha­lə şək­lin­də
­O in­cə qəl­bi­nə tə­sir edin­cə, hər qə­zə­lim
­A­şıb-da­şır ürə­yim­də şə­la­lə şək­lin­də
­Se­vin, se­vin ki, Sü­ley­man, əlin­də ca­na­nın
­O qan olan ürə­yin­di pi­ya­lə şək­lin­də.

Çox sa­də, emo­sio­nal şə­kil­də Fü­zu­li­dən gə­lən meh əsir. Qə­zəl eli­tar şeir­di. Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nin 1200 üz­vü var. On­lar­dan 1197-si heç qə­zə­lin nə ol­du­ğu­nu bil­mir. Öz­lə­ri də bu­nu eti­raf edir. Bu 50 il­də ne­çə fü­zu­li­şü­nas ye­ti­şib?
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Cə­mi 5-6-sı.
Va­qif Yu­sif­li: - Uşaq­la­ra bu şair­lə­ri öy­rə­dən müəl­lim­lər­dən 100 - dən 99-u on­la­rı bil­mir.
Əl­yar Sə­fər­li: - Yax­şı, onu şərh et­mə­səz, ne­cə öy­rə­dər­siz uşaq­la­ra?
Ha­cı Ələm­dar: - Fü­zu­li­şü­nas­lıq tək dil­çi­lik­lə bit­mir. Fü­zu­li­nin “Ley­li və Məc­nun” əsə­rin­dən bir səh­nə­ni ya­dı­nı­za sal­maq is­tə­yi­rəm. Məc­nu­na ça­rə yox­du və o, üz qo­yur səh­ra­ya. Kə­bə­də dua elə­mək əvə­zi­nə qar­ğış edir, üz qo­yur səh­ra­ya. Ge­dən­də ba­şın­da əm­ma­mə var idi. Köy­nə­yi var idi, əba­sı, bir də...

Ciz­gin­di ba­şı­na du­di-ahı,
Yan­dır­dı əma­me­yi si­ya­hı,
­İk­rah ilə çıx­dı pi­rə­hən­dən,
Ar et­di şə­hi­di-qəm kə­fən­dən.
Nə­ley­ni bu­rax­dı ol cə­fa­cu
­Kim aşi­qə pa­yi­bənd­dir bu.

Söz­lə­rin lü­ğə­vi mə­na­sı­nı qo­yu­ram. İn­di mə­nə ba­şa sa­lın gö­rüm, bu tər­kib­lər tə­sa­dü­fən dü­şüb bu­ra, yox­sa, Fü­zu­li on­la­rı bi­lə­rək­dən qo­yub. Bi­lə­rək­dən qo­yub­sa, əsa­sı­nı gös­tə­rin mə­nə. Fü­zu­li­şü­nas­lıq tək qə­lib söz­lə­rin açılı­şı ilə bit­mir.
Əl­yar Sə­fər­li: - Mə­sə­lə­ni uzat­maq is­tə­mi­rəm. De­di­yim odur ki, klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­zı, xü­su­si­lə poe­zi­ya­mı­zı şərh et­mə­li­yik, xal­qa çat­dır­ma­lı­yıq. Baş­qa yol yox­dur. Fars, ərəb, türk dil­lə­ri əsa­sın­da klas­sik ədə­biy­ya­tı­mız for­ma­la­şıb. Far­sı, ərə­bi yax­şı bil­mə­li­sən. Elə ar­xaik söz­lər var ki, türk di­lin­dən ke­çib, on­la­rı ay­dın­laş­dır­ma­lı­yıq. Bun­la­rı xü­su­si­lə or­ta mək­təb­lər üçün ay­dın­laş­dır­ma­lı­yıq. Şərh on­la­rı al­çalt­mır. Vaxt ola­caq ki, si­zin qə­zəl­lə­ri­niz­də də tər­kib­lə­ri ay­dın­laş­dır­maq la­zım ola­caq. Pan­teist, di­ni, ir­fa­ni mə­sə­lə­lər ay­dın­laş­ma­lı­dır. Baş­qa ça­rə yox­du.
İl­qar Fəh­mi: - Ba­yaq­dan Fü­zu­li­dən, Se­yid Əzim­dən da­nış­dıq. Bax, gö­tü­rək mu­si­qi­ni, mək­təb­də ke­çir­lər. Am­ma heç kim ora­da ope­ra­nın in­cə­lik­lə­ri­ni keç­mir. Xi­ri­dar­lar da ey­ni. Ope­ra sə­nə­ti­nin yo­lu­nu tu­tan­lar bi­lir ki, Fa­iq Ağa­yev qə­dər ta­nın­ma­ya­caq. Söh­bət dar çər­çi­və­dən ge­dir. Eh­ti­yac da yox­dur ki, onun oxu­ma tər­zi­ni jur­nal­da, qə­zet­də oxu­yan­lar üçün xır­da­la­sın.
Va­qif Yu­sif­li: - Bu gün bi­zim şair­lər içə­ri­sin­də, ne­cə de­yər­lər, əruz da­ma­rı olan­lar çox­dur. Mər­hum Qa­bil öz “Nə­si­mi” poe­ma­sı­nın çox his­sə­si­ni əruz­da yaz­mış­dı. Am­ma özü­nün eti­ra­fı­na gö­rə o, əru­zun bəhr­lə­ri­ni heç əməl­li - baş­lı bil­mir­miş. Bu­nu an­caq əru­za, klas­sik poe­zi­ya­ya mə­həb­bə­tin gü­cüy­lə yaz­maq olar­dı.
Əl­yar Sə­fər­li: - Mən Qa­bi­lin bu poe­ma­sı ilə bağ­lı çı­xış et­mi­şəm, şair­lə tək­bə­tək söh­bət­də də bu ba­rə­də söz aç­mı­şam. Qa­bil de­di ki, o söz-söh­bət əv­vəl­cə­dən ol­say­dı, poe­ma­nı ye­ni­dən ya­ra­dar­dım. Söh­bə­ti­mi­zin bə­dii his­sə­si­nə ke­çək. Şair­lə­ri­miz hə­rə­si bir qə­zəl de­sin. Biz də de­yə­rik. Özü­müz yaz­ma­saq da, Nə­si­mi­dən, Hə­bi­bi­dən de­yə­rik.
Ha­cı Arif: - İn­di də mü­rəb­be de­yə­cəm. Şu­xa­ni qə­zə­lin təs­ni­fa­tı­nı ve­rə­cəm onun­la.
Dil­bə­rim, giz­lin qa­lan sir­ri bil­mək vax­tı­dır.
Fa­ni öm­rün güz­gü­sün­dən cən­gi sil­mək vax­tı­dır.
Ağ­la­maq döv­ra­nı keç­di, in­di gül­mək vax­tı­dır,
Göz­lə­mək­dən tən­gə gəl­dim, gəl ki, gəl­mək vax­tı­dır.
Gəl­mə­yə mən et­mi­rəm məc­bur sə­ni, xoş­luq­la gəl,
Vəs­lə­tin şöv­qün­də­ki ru­ha­ni sər­xoş­luq­la gəl.
Kön­lü­mə sən­siz­li­yi xa­tır­la­dan boş­luq­la gəl,
Göz­lə­mək­dən tən­gə gəl­dim, gəl ki, gəl­mək vax­tı­dır.
Gah de­din gu­ya ha­va­sı pis­dir kən­dun, gəl­mə­din,
Gah yo­lun buz bağ­la­dı, gah xəs­tə­lən­din, gəl­mə­din.
Tez gə­lər­di baş­qa­sı ol­say­dı, sən­din gəl­mə­din.
Göz­lə­mək­dən tən­gə gəl­dim, gəl ki, gəl­mək vax­tı­dır.
Gül­dü­lər əh­va­lı­ma ağ­lı da­yaz­lar, ağ­la­dım,
Boş ye­rə tə­nə ye­yən­lər ağ­la­maz­lar, ağ­la­dım.
Kön­lü­mü sıx­dı bu yox­lar, eti­raz­lar, ağ­la­dım,
Göz­lə­mək­dən tən­gə gəl­dim, gəl ki, gəl­mək vax­tı­dır.
A­ri­fəm, zül­mət çö­kən qəl­bim­də yan­dır bir işıq,
Gəl rə­va gör­mə gü­lün­dən ay­rı düşsün sar­ma­şıq.
Nə olar ki, ay dil­bə­rim, üç gün de­yil ay­rıl­mı­şıq,
Göz­lə­mək­dən tən­gə gəl­dim, gəl ki, gəl­mək vax­tı­dır.
Sırf şu­xa­ni qə­zəl­di, sək­kiz bənd­di.
Əl­yar Sə­fər­li: - Yax­şı­dır, am­ma “Zəng” sö­zü­nə eti­ra­zım var.
Ha­cı Arif: - Zəng yox, cəng sö­zü­dü. Pas at­maq, bu söz di­li­miz­də bu gün də iş­lə­nir.
Əl­yar Sə­fər­li: - İran­da sə­fir iş­lə­yən­də şair­lə­ri gə­tir­dib, giz­li şə­kil­də şe­ir oxu­yur­duq. So­ru­şur­du­lar, ay sə­fir, ne­cə­di? De­yir­dim, ay ba­la, ge­din Qa­ra­bağ ma­ha­lı­na nə­nə­lə­rin, qo­ca­la­rın ya­nın­da oxuyun ba­şa düş­sə­lər yax­şı­dı, əks hal­da fars­ca şe­ir yaz­mı­san. Siz ay­dın yaz­mı­sız, yax­şı­dı.
Ha­cı Arif: - Şux­lu­ğun özün­də şi­rin­lik ol­ma­lı­dı.
İl­qar Fəh­mi: - De­yə­sən növ­bə mə­nim­dir...
Mən ki, öz şei­ri­mə bük­düm qə­mi mis­ra-mis­ra,
Qəm də şei­rim­lə gə­zir alə­mi mis­ra - mis­ra.
Dər­di­mi bil­di tə­bi­bim, mə­nə bir şe­ir oxu­du,
San­ki çək­di ya­ra­ma məl­hə­mi mis­ra-mis­ra.
En sə­ma­dan, mə­lə­yim, ki, sə­ni vəsf et­mək­lə,
Da­ğı­dam qəl­bə do­ğan ma­tə­mi mis­ra-mis­ra.
Qə­lə­mim­lə yı­ğı­ram düz­mək üçün ağ ka­ğı­za,
Gül ya­naq­lar­da do­ğan şəb­nə­mi mis­ra-mis­ra.
Ya­zı­lır dəf­tə­ri-eş­qə ürə­yim qa­nı ilə,
­Öm­rü­mün sən­siz ötən hər də­mi mis­ra-mis­ra.
Bəl­kə, Həv­va da o vaxt Fəh­mi ki­mi şa­ir olub,
Yə­ni yol­dan çı­xa­rıb Adə­mi mis­ra-mis­ra.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Əli Fəh­mi­yə Al­lah rəh­mət elə­sin. Teks­to­lo­gi­ya­dan mə­nə dərs de­yib. Əru­zu, qə­zə­li, ümu­miy­yət­lə, klas­sik şei­ri­mi­zi sev­dir­di bi­zə. Aça­rı­nı verdi.
­Əl­yar Sə­fər­li: - Xəs­tə­lən­miş­di. 5 ¹-li xəs­tə­xa­na­ya get­miş­dim. Gör­düm, Fü­zu­li­nin “Ley­li və Məc­nun” poe­ma­sı si­nə­sin­də ya­tıb. Bir ne­çə gün­dən son­ra və­fat etdi.
Ha­cı Ələm­dar: - O, Fü­zu­li­ni Fü­zu­li ki­mi şərh edir­di. Əsə­rin axı­rın­da Ley­li­nin qəb­ri­ni aç­dı­lar, Məc­nu­nu qoy­du­lar ora. Nə ix­ti­yar­la­rı var? Na­məh­rə­mi na­məh­rə­min ya­nı­na qoy­maz­lar. Heç ər-ar­va­dı qoy­maq ol­maz. Bun­la­rı izah et­mək la­zım­dı.
Va­qif Yu­sif­li: - Mən is­tə­yi­rəm Nə­si­mi­dən bir qə­zəl de­yim. Be­lə bir fik­ri sü­but edim ki, qə­zə­lə köh­nə bir şe­ir for­ma­sı ki­mi ya­na­şan­lar ya­nı­lır­lar. Qə­zəl tək­cə gö­zəl şe­ir de­yil, həm də mu­si­qi­dir...
Ya­na­ram eş­qin­dən axar gö­züm­dən yaş­lar,
Fir­qə­tin dər­di çı­xar­dı ürə­yim­dən baş­lar.
Müd­dəi tən edü­bən ba­şı­ma qa­xar eş­qi­ni,
Sı­nı­ğa la­zım de­yil­dir bun­ca at­maq daş­lar.
Qəm­dən in­cəl­di vü­cu­dum, ol­du yen­gi ay ki­bi,
Göz­lə­ri­mə tuş ola­lı, ol hi­la­lı qaş­lar.
Xəs­tə ola­lı kö­nül, eş­qin­dən ey can pa­rə­si,
­İ­çi­rəm qəm mət­bə­xin­dən dür­lü-dür­lü aş­lar.
Şö­lə ya­nar ci­gə­rim­də, ey sə­nəm, eş­qin odu,
Kim tu­tuş­muş şö­lə­sin­dən həm qu­ru, həm yaş­lar.
Ol­mu­şam dər­di fə­ra­qın­la zə­if ol həd­də kim,
Gə­ti­rə­məz­lər xə­ya­lə nəq­şi­mi nəq­qa­şi­lər.
Öl­dü eş­qin­dən Nə­si­mi, iş­tə dün­ya­dan ge­dir,
Sən mu­rad ilə şa­him, ca­han­da sür çox yaş­lar.

Bu­nu kim ba­şa düş­məz. Am­ma elə şair­lər var ki, on­la­rı an­la­maq ol­mur.
Ha­cı Ələm­dar:

Yed­di­dir dörd, yed­di­dən bir yed­di­dir,
Yüz iyir­mi dörd ye­nə üç yed­di­dir
­E­vi bir, ba­ca­sı yed­di, ba­bı üç
­Əh­li-beyt ilə özü on yed­di­dir.

Bu elm haq­da mə­lu­ma­tın yox­dur­sa, on­da bil­mə­yə­cək­sən nə de­di­yi­ni. An­la­ma­ya­caq­san.

Ha­cı Ələm­dar:

Bu bə­la­lı ca­nı qoy­dum, gö­zə­lim və­fa yo­lun­da,
­O­la­ram və­fa­da sa­diq, ola min bə­la yo­lun­da.
Qə­mi-eşqi-ya­rı ey dil, de­mə cöv­ri­lə cə­fa­dır,
Dö­zə­rəm nə qəd­ri ol­sam, qə­mə müb­tə­la yo­lun­da.
Ni­yə su­rət əh­li bil­məz, si­tə­mi-ni­gar zöv­qün,
Mə­nə xoş­dur ey ni­ga­rım ki çə­kəm cə­fa yo­lun­da.
Bi­li­rəm əda­lət ilən qu­ru­lub ni­zam, var­dır
Nə qə­dər ki, dər­di-eş­qin, o qə­dər də­va yo­lun­da.
No­la bir olay­dı qis­mət mə­nə, şövq­lən ve­rəy­dim,
Ca­nı­mı qa­pın­da qur­ban, ba­şı­mı fə­da yo­lun­da.
Ə­bə­diy­yət ax­ta­ran kəs, ni­yə tut­mu­san ca­ha­nı,
­O­ra vur­maq is­tə­yir­sən, qə­dəm at Xu­da yo­lun­da.
Gə­lə hər bə­la­vü möh­nət, dö­zə­cək bu yol­da Ma­hir,
Gə­rək aşi­na cə­fa­ya dö­zə, aşi­na yo­lun­da.
İn­ti­qam Qa­sım­za­də: - Çox sağ olun. Bu gün çox də­yər­li söh­bət apar­dıq. Düz­dür, Də­yir­mi ma­sa üçün nə­zər­də tut­du­ğu­muz söh­bət is­tə­di­yi­miz is­ti­qa­mət­də get­mə­di. Nə et­mə­li, bir cür fi­kir­lə­şir­sən, baş­qa cür alı­nır. Söh­bə­ti bu şə­kil­də siz ya­rat­dız. Heç də pis alın­ma­dı. Ha­mı­nı­za, də­və­ti­mi­zi qə­bul edib gəl­di­yi­niz üçün, açıq, sə­mi­mi söh­bə­ti­miz üçün tə­şək­kür edi­rəm!


Söhbəti Zümrüd Ağaverdiyeva qələmə aldı