|
Bu yazını qələmə alanda fikrim məni iyirmi dörd il əvvələ-1985-ci ilin bir payız gününə apardı. Həmin gün SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvlük biletini əlimə almışdım. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Özümü xoşbəxt hiss edirdim. İndi o vaxtdan illər keçib. Gözlərimizin qarşısında dünyaya meydan oxuyan böyük bir imperiya-SSRİ dağıldı. Azərbaycan yazıçılarının çoxdan arzuladıqları müstəqillik ideyası xəyallardan həqiqətə döndü. Vətənimiz və dövlətimiz kimi Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı da müstəqil oldu, azad bir təşkilata çevrildi, az sonra bu təşkilat Azərbaycan Yazıçılar Birliyi kimi fəaliyyətini davam etdirdi. Bu il bu sənət məbədimizin-Yazıçılar Birliyinin təsis edilməsindən 75 il keçir. Söhbətimə Birliyin yaranmasının birinci günündən-13 iyun 1934-cü ildən də başlaya bilərdim. Amma onun yaranması bircə günün işi olmayıb, ona görə də bir az qədimdən başlayıb çağımıza gəlmək istərdim. Mənim fikrimcə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin tarixi müəyyən mənada elə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi deməkdir...
Sənət adamlarının, xüsusilə şairlərin, ədib və yazıçıların bir araya toplanması, ədəbi məclislər təşkil etməsinin tarixi çox qədimdir. Görüb-götürmək, bir-birindən öyrənmək, fikir birliyinə nail olmaq baxımından bu məclislərin çox böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Ədəbi məclisə o adamlar toplaşmışlar ki, onların dünyagörüşü, yaradıcılıq istiqaməti, bədii zövqü bir-birinə yaxın olmuşdur. Dünya ədəbiyyatı tarixindən buna aid xeyli misallar gətirmək olar. Belə ki, hələ eramızdan əvvəl I əsrdə -Roma mədəniyyətinin "qızıl dövrü"ndə Vergili, Horatsi, Propersi kimi tanınmış yazıçıları birləşdirən ədəbi dərnək mövcud olmuşdur. Orta əsrlərdə Avropada bu tipli ədəbi birliklər fəaliyyət göstərmiş, bu birliklər "salon", "loja", "akademiya" və s. adlar daşımışdır. Fransada ən çox məşhur olan "Parnas" ədəbi qrupu böyük şöhrət qazanmışdı (Bu haqda ən qısa və yığcam məlumatı "Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti"ndən tutmuş xarici ölkə ədəbiyyatlarının tarixini əks etdirən kitablarda geniş məlumat ala bilərsiniz). Bizə yaxın olan Rusiyada isə XVII-XIX əsrlərdə "Ədəbiyyat, elm və incəsənət həvəskarlarının azad cəmiyyəti", "Arzamas" kimi birliklərdə Radişşev, Jukovski, Puşkin kimi klassiklər yetişmişdir. Azərbaycanda isə bu ənənənin əsası hələ orta əsrlərdə - XII əsrdə Şirvanşahlar və Eldəgizlər sarayında qoyulub. Bu haqda söz açan tədqiqatçılar yazırlar ki, Şirvanşahlar sarayında o dövrün bir çox qüdrətli sənətkarları- Xaqani, Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani bir ədəbi məclis qurmuşdular. Əbülüla Gəncəvi sarayda yaşayan bu şairlərin məliküş-şüərası (indiki anlamda-başçısı) idi. Ədəbiyyat tarixçilərimiz saray ədəbiyyatından söz açarkən birmənalı şəkildə onu hakim feodal-ruhani görüşlərini təbliğ edən bir ədəbiyyat kimi qələmə vermişlər. Məliküş-şüəra başda olmaqla saray şairləri, əsasən, xidmətində durduqları şahları mədh edir, həmin şahların həyatını, apardığı müharibələri vəsf edir, tərənnüm və tərif yarışında bir-birini ötməyə çalışırdılar. Bunu biz XII əsrin ən qüdrətli söz ustası olan Xaqaninin yaradıcılığında da izləyə bilərik. Belə ki, Xaqani sarayda yaşayarkən Şirvanşah Mənuçöhrü tərifləyən xeyli mədhiyyələr qələmə almışdı. Ancaq saray ədəbiyyatını qiymətləndirərkən onu təkcə mədhiyyə ədəbiyyatı kimi səciyyələndirmək doğru olmazdı. Saray şairləri həm də dövrün poeziyasını yaratmaqda böyük rol oynamışlar - Azərbaycan ədəbiyyatında dünyəvi və dini motivlər, fəlsəfi şeir saray ədəbiyyatının da əsas istiqamətini təşkil etmişdir. Bu mənada sarayda yaşayan Xaqani ilə sarayda yaşamayan Nizami poetik sənətkarlıq baxımından əsl hünər sahibi olmuşlar. Demək istəyirəm ki, ədəbiyyat tarixini tədqiq edərkən "bu, saray ədəbiyyatı", "bu, xalq ədəbiyyatıdır" kimi stereotipdən yaxa qurtarmaq vaxtı gəlib çatıb. Söz adamlarının ədəbi məclislər şəklində birliyinə sonrakı əsrlərdə də rast gəlirik. Biz Füzulinin ustadı kimi xatırlanan Həbibini XV əsrdə Şah İsmayıl Xətainin, Saib Təbrizini XVII əsrdə II Şah Abbasın, beş dil bilən Mirzə Nəsrullah Baharı XIX əsrdə Nəsrəddin şahın, İranın qüdrətli şairi Məhəmmədtağı Baharı Pəhləvilərin sarayında Məliküş-şüəra rütbəsində görürük. O da məlumdur ki, Xaqani, onunla bir əsrdə yaşayan Fələki, XX əsrdə isə Məhəmmədtağı Bahar saraydan üz döndərmişlər, şahların qəzəbinə düçar olan bu şairlər ruhlarına yad olan o məkana bir daha qayıtmamışlar. Ancaq fakt burasındadır ki, onlar böyük bir missiyanın - ədəbi birliklərin yaranmasında mühüm rol oynamışlar. Ədəbi məclislər bir çox hallarda həm də ədəbi məktəblərə çevrilmişdir. "Onlarla istedadlı şairlər həmin ədəbi məktəblərdə yetişmiş, ilk şeirlərini bu məclislərdə oxumuşlar. Məclisin başında duran ustad şair gənc istedadların qayğısına qalır, müəyyən şeir formalarının yaranmasında onlara istiqamət verir, aralarında, bir növ, yarış təşkil edirdi. Bunun üçün o, klassik şairlərin məşhur qəzəlinə nəzirə, təxmis yazmağı onlara tapşırır və məclisin yığıncaqlarında oxutdurub qiymət verirdi" (Həmid Məmmədzadə). Ədəbi məclislərin daha gur, qızğın dövrü XIX əsrdir. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində iki fərqli, bir-birinə müxalif olan zövqlərin, dünyagörüşlərin, ədəbi platformaların üz-üzə gəldiyi dövrdür. Həmin dövrdə klassik poeziyanın-Füzuli "əsarəti"nin hələ bitmədiyi bir həqiqət idi ("Şairlər, ədiblər Füzulini ötməyə deyil, bəlkə, ona yetişməyə və var qüvvələri ilə öz əsərlərini Füzulinin əsərlərinə bənzətməyə və, beləliklə, ədəbiyyatı qırıldığı nöqtəyə vardırmağa çalışırdılar. Beləliklə, azəri ədəbiyyatı öz orijinal mənliyini itirmiş və Füzulinin ardınca qoşmağa başlamışdı... Ədəbiyyat... həlqəvi bir gedişlə Füzulinin başına hərlənir, haraya getdiyini özü də bilmirdi”. Cəfər Cabbarlı), digər tərəfdən, realizmin, maarifçilik xəttinin ədəbiyyatda tədricən üstün mövqe nümayiş etdirməsi də diqqəti cəlb edirdi. XIX əsrdə yaranan və ədəbi prosesi dinamik hala gətirən məclislər, əsasən, orta əsrlərdəki klassik şeir məclislərini xatırlatsa da, burada fərqli məqamlar da diqqətdən yayınmır. Ədəbi məclislərdə təkcə şeir müzakirəsi keçirilmir, həm də dövrün, zamanın yeni meyil və tendensiyalarının da ifadəsi öz əksini tapırdı. Bu məclislərin özü də ədəbiyyatda maarifçilik xəttinin bir təzahürü idi. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində yaranan bu ədəbi məclislər vahid ədəbi prosesin ayrı-ayrı şaxələri kimi bir-birilə sıx bağlı idilər, məclislər arasında məktublaşmalar gedirdi, bir məclis üzvünün digər bir məclisdə iştirak etməsi də təbii hal idi. Ən başlıcası isə, məclislərin ədəbi zövq dairəsi, yeniliyi qiymətləndirmək duyğusu bir-birilə çulğaşırdı. "Divani-hikmət" ("Hikmət evi") ədəbi məclisi 1820-1830-cu illərdə Gəncədə, Mirzə Şəfi Vazeh tərəfindən təşkil edilmişdi. Kimlər idi məclis üzvləri? M.Ş.Vazeh, A.Bakıxanov-Qüdsi, M.F.Axundov, Mirzə Mehdi Naci, İbrahim Qüdsi, Ağa İsmayıl Zəbih, Fazil xan Şeyda və bir də qeyri millətdən olan İ.İ.Qriqoryev, X.Abovyan, Q.Rozen, L.Budaqov və F.Bodenştedt. "Divani-hikmət" Tiflisdə Mirzə Şəfinin (1852), Gəncədə isə Mirzə Mehdi Nacinin vəfatına kimi (1882) fəaliyyətini davam etdirmişdir. (Bəri başdan qeyd edim ki, XIX əsrdə yaranan ədəbi məclislər haqqında məlumatı biz "Poetik məclislər" (toplayanı və tərtib edəni Nəsrəddin Qarayev, Bakı, 1987) kitabından götürmüşük). İkinci belə bir məclis ("Gülüstan") 1835-ci ildə- Qubada təşkil edilmişdi. Orada A.Bakıxanov və onun yaxın dostları (Mirzə Möhsün Xəyali, Xınalıqlı Əmin, Hacı Qubalı, Sədi Xaltani iştirak edirdilər. 1838-ci ildə Naxçıvanda "Əncümənüş-şüəra" ("Şairlər yığıncağı") , 1850-ci ildə Lənkəranda "Fövcül-füsəha" ("Natiqlər yığıncağı"), 1867-ci ildə Şamaxıda "Beytüs-Səfa" ("Səfa evi"), 1864-cü ildə Şuşada "Məclisi-üns" ("Dostluq məclisi"), 1872-ci ildə yenə Şuşada "Məclisi-fəramuşan" ("Unudulmuşların məclisi"), 1880-ci illərdə Bakıda "Məcməüş-şüəra" ("Şairlər yığıncağı") ədəbi məclisləri fəaliyyət göstərib. Bundan başqa, Şəki, Qazax, Ağdaş, Dərbənd, İrəvan, Təbriz, Ərdəbil kimi şəhərlərdə yaranan kiçik ədəbi məclislər də olmuşdur. Adlarını çəkdiyim bu ədəbi məclislərin başında Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələri dururdu, Naxçıvanda M.S.Ordubadinin atası Hacağa Fəqir, Lənkəranda Mirzə İsmayıl Qasir, Şamaxıda Seyid Əzim Şirvani, Qarabağda X.B.Natəvan və Mir Möhsün Nəvvab, Bakıda Məhəmmədağa Cürmi kifayət qədər tanınmış ədəbi simalar idi. Ədəbi məclis ənənəsi XX əsrin əvvəllərində də davam edir. Fikir və əqidəcə, ədəbi zövq və dünyagörüşü etibarilə bir-birinə yaxın olan yazıçılar dərnəklərdə, cəmiyyətlərdə, yaxud nüfuzlu bir ədəbi dərgi ətrafında birləşirdilər. Bu mənada biz, ilkin olaraq, XX əsrin əvvəllərində dövrün ictimai-ədəbi-mədəni hadisələrindən biri kimi "Molla Nəsrəddin" məcmuəsinin adını çəkə bilərik. Tədqiqatçılar haqlı olaraq "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbi ifadəsini işlədirlər: Mirzə Cəlil, Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Haqverdiyev, Qəmküsar, Ü.Hacıbəyli, Yusif Vəzir, Əli Nəzmi, Mirzə Əli Möcüz, M.S.Ordubadi, Əli Razi, Salman Mümtaz, Bayraməli Abbaszadə, Cəfər Cabbarlı, Səməd Mənsur, Əlabbas Müznib bir amal uğrunda mübarizə aparırdılar. Mirzə Cəlil məqalələrinin birində yazmışdı: "Dünya və aləm dəyişildi, mənalar özgə təbir əxz elədi, yəni, bizim dilcə söyləsək, o şeylər ki, əsl mənalarını itirmişdi, qayıdıb əslini tapdı, inna lillahi və inna ileyhi raciun; amma buna hamı qail oldu ki, vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət!.. Dəxi bu dairələrdən kənar bəni-noi-bəşər üçün nicat yolu yoxdur". Vətən, Dil və Millət anlayışları mollanəsrəddinçilər üçün bütün yaradıcılıqları boyu dəyişməz mövqe, ədəbi meyar olmuşdur. Sovet dövründə tədqiqatçılar ideoloji aspekti əsas götürərək "Füyuzat" jurnalı ətrafında toplaşan ədibləri mollanəsrəddinçilərə qarşı qoymuşlar. Bu günün meyarları ilə yanaşdıqda, mollanəsrəddinçilərlə fyuzatçılar arasında heç də kəskin ideoloji təzadlar olmamışdır, yalnız müəyyən məsələlərə münasibətdə fikir ayrılıqları olub ki, bu da təbii idi, ədəbi mübarizə düşmənçiliyə aparıb çıxarmamışdır. Xüsusilə, dil məsələsində onların fikirləri bir-birilə ziddiyyət təşkil edirdi və bu da məhz ədəbi mübarizə kimi diqqəti cəlb edirdi. Görkəmli ədəbiyyatşünas Kamal Talıbzadə "XX əsr Azərbaycan tənqidi" monoqrafiyasında ayrı-ayrı mətbuat orqanlarında bu ədəbi mübarizələri geniş işıqlandırır. Ümumiyyətlə,XX əsrin əvvəlləri ədəbi prosesin mürəkkəbliyi ilə seçilirdi və bu da, ilk növbədə, yazıçıların müxtəlif ədəbi qüvvələrə bölünməsi ilə diqqəti cəlb edirdi. Kamal Talıbzadə həmin monoqrafiyasında yazır ki, ədəbi qüvvələr yalnız kiçik cəmiyyət, dərnək və məclislərdə birləşirdilər. Gəncədə "Ədəbiyyat və sənayeyi-nəfisə cəmiyyəti" yaradılmışdı, Abbas Səhhət Şamaxıda kiçik bir ədəbi məclis təşkil etmişdi, belə bir məclis Bakıda da fəaliyyət göstərirdi və hər üç məclisdə "əski və yeni ədəbiyyat" məsələsi daha çox müzakirə obyektinə çevrilirdi. Bu sırada N.Nərimanovun təşkil etdiyi "Tənqid gecələri" ədəbiyyat dərnəyinin də adını çəkmək olar. 1917-1920-ci illər isə Azərbaycanın, xüsusilə Bakının, ən çətin, mürəkkəb, qatmaqarışıq bir dövrü idi. Ölkədə baş verən hadisə və olaylar bədii söz sənətindən də yan keçmirdi. Bir tərəfdən bolşevizmin şüurlara hakim kəsilməsi, digər tərəfdən, milli istiqlal hərəkatı...Rüsvayçılığa məhkum olunmuş Bakı Kommunası ...sonra Azərbaycan Demokratik Respublikası. Ermənilərin kütləvi qırğın törətmələri... Nəhayət, qəsbkar Qızıl Ordunun Bakıya daxil olması. Amma belə çətin və mürəkkəb şəraitdə də yazıçılar bir araya gələ bilirdilər. Həmin illərdə bir qrup jurnalist və yazıçı "Qırmızı qələm cəmiyyəti"ndə, bir qismi isə "Ədəb yurdu" və “Yaşıl qələm" dərnəklərində birləşdilər. Adı çəkilən dərnəklərə tanınmış tənqidçi və mühərrir Seyid Hüseyn rəhbərlik edirdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra tədricən yazıçıların təşkilatlanması prosesi başlandı. Məlum idi ki, bolşevik ideologiyası yeni quruluşun təbliğ olunmasında, ədəbiyyat prosesin ümumproletar işinin tərkib hissəsinə çevrilməsində inadlı idi. V.İ.Lenin hələ 1905-ci ildə yazmışdı ki: "Ədəbiyyat partiyalı olmalıdır. Rədd olsun bitərəf ədəbiyyatçılar! Ədəbiyyat işi ümumproletar işinin bir hissəsi, bütün fəhlə sinfinin şüurlu avanqardı tərəfindən hərəkətə gətirilən vahid, böyük sosial-demokrat mexanizminin "təkərciyi və vintciyi" olmalıdır". Bu siyasət inqilabın ilk illərində Rusiyada və onun bolşevikləşdirdiyi bütün respublikalarda həyata keçirilməyə başlandı. RK(b)P MK 18 iyul 1925-ci ildə "Bədii ədəbiyyat sahəsində partiyanın siyasəti haqqında" qətnamə, bir neçə il sonra isə ÜİK(b)P MK isə 23 aprel 1932-ci il tarixli "Ədəbi-bədii təşkilatların yenidən qurulması haqqında" qərar qəbul etdi. Bu qərardan sonra Rusiyada VOAPP, RAPP, RAMP adlı ədəbi-bədii təşkilatlar aradan qaldırıldı, ədəbi plüralizmə son qoyuldu. Ayrı-ayrı pərakəndə ədəbi qruplar əvəzinə vahid təşkilat - SSRİ Yazıçılar İttifaqı yaradıldı. Diqqət yetirsək, bu proses digər sovet respublikalarında da eyni şəkildə həyata keçirilirdi.Məsələn, Ukraynada, keçən əsrin 20-ci illərində Vaplite (Proletar ədəbiyyatının azad akademiyası) adlı ədəbi qrupu yaradılmışdı, bu qrup özünü proletar ədəbiyyatının təmsilçisi hesab edirdi. Daha sonra Ukraynada "Panfuturistlər cəmiyyəti", "Kommunkultçular", "Yeni nəsil", "Pluq", "Molodnyak", "Qart", VUSPP qrupları fəaliyyətə başladı. Amma bütün bu qruplaşmalara 1934-cü ildə son qoyuldu. Eyni prosesi Belorusiya, Gürcüstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan respublikalarının ədəbi həyatında da izləyə bilərik. Azərbaycana gəldikdə isə... gəlin, bu prosesi xronoloji şəkildə izləyək. 17 avqust 1923. Bir qrup yazıçının bütün Azərbaycan yazıçılarına müraciəti çap olunur. Müraciətdə yazıçılar ittifaqı yaratmaq məsələsi irəli sürülür. Həmin müraciətdə deyilirdi: "Heyəti-mütəşəbbüsə"nin səyi və fəaliyyəti sayəsində artıq "Türk ədib və şairlər ittifaqı dərnəyi" təsis edilmiş, məramnaməsi yazılmış, adı da "İldırım" qoyulmuşdur. İş bu münasibətlə bütün qələm arkadaşlarımıza müjdə verərək həmin avqust ayının 18-ci günü axşam saat 7-də "Darülmüəllimin" binasına təşrif gətirərək məramnaməmizi gözdən keçirmələrini rica edirik". 30 mart 1925. "Ədəbiyyat cəmiyyəti" təşkil edilmişdir. "Ədəbiyyat cəmiyyəti"nin qayəsi "əski və yeni Azərbaycan ədəbiyyatını tədqiq, xalq ədəbiyyatının yaxşı ənənələrini müasir ədəbiyyatımıza gətirmək, ədəbi tənqidi genişləndirmək, gənc ədəbi qüvvələri sənət və bədiiyyatın incəlikləri ilə tanış etmək, Şərq və Qərb ədəbiyyat cəmiyyətləri ilə daimi əlaqə saxlamaqdır". Dekabr 1925. Gənc yazıçılar "Kommunist" qəzeti ətrafında birləşərək "Gənc qızıl qələmlər cəmiyyəti"ni təşkil edirlər. "Gənc qızıl qələmlər" cəmiyyətinin başlıca vəzifəsi fəhlə və kəndlilərin zövqünə müvafiq ədəbiyyat yaratmaq idi. 30 noyabr 1926. "Gənc qızıl qələmlər" təşkilatı "Ədəbiyyat cəmiyyəti"ni sıxışdırdığından və üstün mövqe qazandığından bu iki təşkilatın müştərək iclasında onların birləşdirilməsi qərara alındı. Həmin gündən bu cəmiyyət "Qızıl qələmlər ittifaqı" adını daşıdı. Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində-Naxçıvanda, Gəncədə, Şəkidə "Qızıl qələmlər ittifaqı"nın şöbələri açıldı. 1927-ci ildən "Maarif və mədəniyyət" jurnalı "Qızıl qələmlər ittifaqı"nın orqanı oldu. Fevral 1927. Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin qərarı ilə respublika ədəbiyyat təşkilatları "Qızıl qələmlər" ədəbiyyat cəmiyyətində birləşdirilir. "Qızıl qələmlər" ədəbiyyat cəmiyyəti heyətinə R.Axundov, M.Quliyev, T.Hüseynov (sədr), Ə.İbrahimov, H.Nəzərli, S.Rüstəm (katib) seçilirlər.
13-16 yanvar 1928. Azərbaycan proletar yazıçılarının I qurultayı keçirilir. S.Rüstəm, M.Yurin və T.Hüseynov qurultayda məruzə etmişlər. Qurultaydan sonra Azərbaycan Proletar Yazıçıları Cəmiyyəti (APYC) rəsmi fəaliyyətə başlayır. Bəzi nöqsanlarına baxmayaraq, bu cəmiyyət yaşlı və gənc yazarları öz ətrafına toplaya bilir. 20-27 oktyabr 1929. Azərbaycan proletar yazıçılarının II qurultayı keçirilir. Qurultay beşillik plan ilə əlaqədar olaraq yazıçıların üzərinə düşən vəzifələri müzakirə edir, ədəbiyyatda əmələ gələn bəzi zərərli təmayüllərlə mübarizə məsələsi də müzakirə hədəfinə çevrilir. Qərbi Avropa yazıçıları: Bella İlleş, İohannes Bexer, Mate Zalka, Lüdviq Renn də qurultayın işində iştirak edirlər. Otuzuncu illərdən başlayaraq, SSRİ-nin hər bir respublikasında Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinin yenidən qurulması və onu bütünlüklə sosializm ədəbiyyatı relsinə keçirmək üçün mühüm işlər görülür. "Ədəbi-bədii təşkilatların yenidən qurulması haqqında" qərardan (1932) sonra bütün respublikalarda Proletar Yazıçıları Cəmiyyəti ləğv edilir. Buna əsas səbəb kimi Proletar Yazıçıları Cəmiyyətində "solçu" ünsürlərin güclənməsi, klassiklərdən öyrənmək məsələsinin yanlış qoyulması, gənclərlə işin sağlam əsaslar üzərində aparılmaması, yeni həyatla ayaqlaşa bilməməsi idi. Azərbaycan K(b)P MK Katibliyinin 1932-ci il 5 mart tarixli qərarında göstərilirdi ki: "Azərbaycan Proletar Yazıçıları Cəmiyyəti bəzi ideoloji-siyasi və yaradıcılıq yüksəlişi ilə bir sırada Azərbaycanda sosializm quruluşunun rekonstruksiyası dövrü tempi və vəzifələrindən son dərəcə geri qalır". APYC katibliyi ləğv edildikdən sonra Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının Təşkilat Komitəsi yaradılır. Təşkilat Komitəsi birinci qurultaya hazırlıq işlərinə, yaradıcılıq müzakirələrinə başlayır. Əlbəttə, bu prosesə başlamaq əmri yuxarıdan-Moskvadan gəlirdi. Çünki Moskvada A.M.Qorkinin fəxri sədrliyi ilə Ümumittifaq Təşkilat Komitəsi yaradılmışdı. Burada SSRİ Yazıçılar İttifaqının I qurultayına geniş hazırlıq görülür və ayrı-ayrı milli respublikalara hazırlıq işlərini yoxlamaq üçün kiçik briqadalar göndərilirdi. Bakıya L.Nikulin, A.Zuyev və M.Yurindən ibarət briqada gəlmişdi. Nəhayət, bir məsələni də qeyd edək. Oktyabr inqilabından sonra yaranan və yeni quruluşun nailiyyətlərini tərənnüm edən, xalq kütlələrini kommunist ruhunda tərbiyə edən ədəbiyyatın metodunu, yaradıcılıq prinsipini dəqiq müəyyənləşdirmək, ona ad vermək lazım idi. Bu sahədə rus yazıçıları xeyli baş sındırmalı oldular. V.Bryusov və A.Voronski "neorealizm", V.Mayakovski "tendensiyalı realizm", A.Tolstoy "monumental realizm", F.Qladkov və Y.Libedinski "proletar realizmi", A.Lunaçarski "ictimai realizm", E.Katsman "qəhrəmanlıq realizmi" kimi terminlərə müraciət etdilər. Ancaq ən doğru terminin müəllifi M.Qorki oldu. 1932-ci ildə o, təklif etdi ki, gəlin bu metodu "sosialist realizmi" adlandıraq. Belə də oldu və mübahisələrə son qoyuldu. Sovet yazıçılarının birinci qurultayı isə 1934-cü il 17 avqust-1 sentyabrda keçirildi. Qorki qurultayda Sovet ədəbiyyatının vəzifələri haqqında məruzə etdi. Qurultayda Azərbaycandan M.K.Ələkbərli Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında məruzə etdi, C.Cabbarlı, M.Rəfili və Ə.Nazim də çıxış etdilər. Cabbarlının çıxışı daha maraqla qarşılandı. O, ədəbiyyatda müsbət qəhrəman problemindən söz açdı: "Bəzi yoldaşlar sadəlövhlüklə düşünürlər ki, bu problemdən müəyyən reseptlər verməklə yaxa qurtarmaq olar...Qəhrəmanı reseptlə yaratmaq olmaz. Yazıçı öz qəhrəmanını nə qədər yaxşı keyfiyyətlərlə bəzəyirsə - bəzəsin, əgər o qəhrəman canlı bir insan kimi bütün ehtirasları ilə göstərilə bilməmişsə, fərqi yoxdur, o qəhrəman sevilməyəcək. Yalnız şüarlarla və sitatlarla danışan, cansız, süni qəhrəmanlar yaratmaq lazım deyildir. Coşqun ehtiraslara malik canlı, dolğun qəhrəmanlar yaratmaq lazımdır". İndi isə bir az əvvələ, 1934-cü ilin iyun ayına qayıdaq. İyunun 13-də Azərbaycan yazıçılarının I qurultayı keçirilir. Hacıbaba Nəzərli "Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqı Təşkilat Komitəsinin fəaliyyəti haqqında" məruzə ilə çıxış edir. Beləliklə, həmin gündən Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqı rəsmən fəaliyyətə başlayır. Bu, Azərbaycan mədəniyyəti tarixində önəmli hadisələrdən biri kimi qiymətləndirilməlidir.Təbii ki, belə bir təşkilatın yaradılması Kommunist partiyasının ideoloji siyasəti ilə bağlı idi, ədəbiyyat sosializm realizmi prinsipləri ilə hərəkət etməliydi. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı da sosializm realizmi yaradıcılıq metodunun prinsiplərini, partiyanın bədii ədəbiyyat haqqında qərarlarından irəli gələn müddəaları əsas tutdu və bu gün 70 il ərzində yaradılan onlarla, yüzlərlə əsərləri nəzərdən keçirərkən, bəziləri kimi, qətiyyən təəssüf hissi keçirmirik. Əvvəla, Lenini, partiyanı, Stalini, Oktyabr inqilabını tərənnüm edən şeirlərin, poemaların böyük bir qismi şair ilhamının, qəlbin istəyinin məhsulu deyildi və bu əsərlər onsuz da "ədəbi qəbiristanlığa" gömülməliydi və gömüldü də. İkincisi, hər bir ədəbi əsər yarandığı zamanın əhval-ruhiyyəsini, ictimai-siyasi ovqatını əks etdirirsə və sovet dövründə yazılan əsərlərdə də bu ovqat əks olunursa, üstündən illər keçəndən sonra onları niyə inkar etməliyik? Burada Anarın bir fikrini xatırlayıram: "Mənə elə gəlir ki, sovet ədəbiyyatı deyilən bir şey çox şəxsi bir termindir. Yəni, sovet ədəbiyyatı əgər sovet dövründə yaranan bütün ədəbiyyata aid olarsa, mən bunu termin kimi qəbul etmirəm ...çünki, tutalım, Rusiyanı götürsəniz, görərsiniz ki, sovet dövründə Pasternak da yazıb-yaradıb, Soljenitsin də, Bulqakov da, Yesenin də yazıb-yaradıb. Bunların heç birini sovet ədəbiyyatına aid etmək olmaz". Ümumiyyətlə, sovet ədəbiyyatı probleminin üzərindən xətt çəkmək olmaz. Bizim araşdırdığımız məsələ də, müəyyən mənada, elə sovet ədəbiyyatının tarixi ilə bağlıdır. Tarixi isə danmaq olmaz. Azərbaycan yazıçılar ittifaqının tarixi də sovet ədəbiyyatının tarixi kimi, ümumilikdə Vətənimizin XX əsrdəki tarixi kimi mürəkkəb və ziddiyyətli olmuşdur. Yazıçılar İttifaqı yarandı və o, öz tarixinin başlanğıc illərində böyük bir bəla ilə üzləşdi. Bu qorxunc bəlanın adı Repressiya idi. Azərbaycan yazıçılarının I qurultayında Məmmədkazım Ələkbərli (1905-1938) idarə heyətinin sədri seçildi. O zaman Ələkbərlinin cəmi 29 yaşı vardı, amma yaşına görə çox irəli getmişdi, savadına, dünyagörüşünə, mahir təşkilatçılığına görə yetkin bir insan idi. O, filosof idi,marksizm-leninizmin qızğın təbliğatçılarındandı, milli dildə fəlsəfə dərsliklərinin yaradılmasında, Leninin seçilmiş əsərlərinin tərcümə və redaktəsində fəal çalışırdı. Bir tənqidçi və ədəbiyyatşünas kimi də tanınırdı. " Revolyusiya və kultura" (indiki "Azərbaycan") jurnalının, "Ədəbiyyat qəzeti"nin, digər qəzet və dərgilərin baş redaktoru seçilmişdi, ADU-nun rektoru təyin olunmuşdu, "Kommunist" nəşriyyatının direktoru vəzifəsində çalışmışdı. Təsadüfi deyil ki, SSRİ Yazıçılar İttifaqının I qurultayında Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında məruzə etmək ona tapşırılmışdı. Bir sözlə, Ələkbərli Şura inqilabının yetirməsi idi və tərcümeyi-halında da elə bir fakt yox idi ki, keçmişlə, müsavat dövrü ilə ilişgili olsun. Amma Ələkbərli bilmirdi ki, bir neçə il keçəcək, onu həbs edəcək, millətçi-pantürküst damğası ilə güllələyəcəklər. Bütün həbs olunan şairlər, ədiblər amansız işgəncə nəticəsində ifadə verəcəklər ki, Məmmədkazım Ələkbərlinin təsiri və təşviqi ilə onlar Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini devirməyə cəhd göstəriblər. Yazıçılar İttifaqının başqa bir sədri - Seyfulla Şamilov da (1902-1974) repressiya tufanından qurtula bilmədi. XI Qızıl Ordunun gənc döyüşçüsü, iyirminci illərin fəal komsomolçusu olan S.Şamilov partiya məktəbini bitirdikdən sonra maarif və mədəniyyət sahəsində aparıcı vəzifələrə təyin olundu, 1932-ci ildə “Azərnəşr” onun "Laçın" adlı hekayələr və oçerklər kitabını çapdan buraxdı. Həmin il S.Şamilov Azərbaycan Proletar Yazıçılar Birliyi təşkilat komitəsinin sədri seçildi. 1933-1936-cı illərdə Leninqradda marksizm-leninizm əsərlərinin redaktor və tərcüməçilərinin üçillik xüsusi kursunda təhsil aldı. Təhsilini başa vurduqdan sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri seçildi. Amma bu vəzifədə cəmi bircə il işlədi. O da repressiyanın qurbanı oldu. Amma Seyfulla Şamilovu güllələmədilər, düz 17 ildən sonra Sibirdən qayıtdı. Azərbaycan ziyalılarının 1937-ci il faciəsi barədə çox yazılıb, hətta onların istintaq prosesi də mətbuatda geniş işıqlandırılıb. Ancaq bu yazıda, sadəcə olaraq, onların adlarını çəkmək istəyirik. Görün, totalitar Stalin-Bağırov rejimi Azərbaycan ədəbiyyatına necə böyük bir faciə yaşatmışdır. (Siyahıda Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvləri (həm güllələnənlər, həm də sürgündə olub geri qayıdanlar) əks olunmuşdur, lakin etiraf edirik ki, bu tam siyahı deyildir):
Atababa Musaxanlı (1905-1941)
Ağahüseyn Rəsulzadə (1884-1938)
Aşıq Mirzə Bilal (1872-1937)
Bəkir Çobanzadə (1893-1937)
Böyükağa Talıblı (1897-1938)
Cəfər Bağır (1912-1983)
Əhməd Cavad (1892-1937)
Əli Nazim (1906-1941)
Əli Razi (1886-1939)
Əmin Abid (1898-1937)
Ənvər Yusifoğlu (1914-1989)
Gülarə Qədirbəyova (1903-1942)
Hacı Kərim Sanılı (1878-1937)
Hacıbaba Nəzərli (1895-1938)
Hənəfi Zeynallı (1896-1938)
Hüseyn Cavid (1882-1941)
Xəlil İbrahim (1892-1938)
İsmayıl Katib (1898-1938)
Mədinə xanım Qiyasbəyli (1889-1938)
Məmmədkazım Ələkbərli (1905-1938)
Mikayıl Müşfiq (1908-1938)
Mustafa Quliyev (1893-1938)
Ömər Faiq Nemanzadə (1872-1937)
Ruhulla Axundov (1897-1938)
Salman Mümtaz (1884-1937)
Seyid Hüseyn (1887-1937)
Seyfulla Şamilov (1902-1974)
Sultanməcid Qənizadə (1866-1942)
Tağı Şahbazi Simurğ (1889-1938)
Umgülsüm Sadıqzadə (1899-1946)
Vəli Xuluflu (1894-1938)
Yusif Vəzir Çəmənzəminli (1887-1943)
Nə qədər təəssüf doğursa da, bu natamam siyahı Azərbaycanın üzdə olan düşünən başlarının, elm və sənət xadimlərinin faciəsini tam və dolğun ifadə edir. Bunların bir çoxunun taleyi "troyka"da həll olunmamışdan öncə Yazıçılar İttifaqının, ondan daha yuxarıda Mərkəzi Komitənin gizli və açıq iclaslarında həll olunurdu. Ancaq dövrün, quruluşun, Sistemin bu torundan, kələfindən xilas olmaq mümkün deyildi. Çox-çox sonralar sovet ədəbiyyatını, onun görkəmli nümayəndələrini "ifşa" edən məqalələr çap olundu, hətta Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı bir təşkilat kimi ağır ittihamlarla suçlandırıldı. Amma unudulur ki, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı təkcə rəsmi bir qurum, təşkilat və birlik deyil, həm də bütün yazıçıların üz tutduğu, pənah gətirdiyi, hətta sığındığı müqəddəs bir ocaqdır və bu ocaqda qara günlər də olub, xoş, fərəhli anlar da. Vaxt olub ki, bu ocağın odunu söndürmək istəyiblər, bu ocağın ətrafından işıqlı insanları Bayıl həbsxanasının nəmli otaqlarına, oradan Sibirin soyuq, şaxtalı baraklarına çəkib aparıblar, amma ocaq sönməyib, yenə şölələnib. Mən öncə bu ocağın, bu sənət məbədinin başında duran Şəxsiyyətləri xatırlamaq istəyirəm. Repressiya qurbanı olmuş - biri güllələnən (M.Ələkbərli), digəri isə on yeddi il sürgündə yatandan sonra bəraət qazanan (S.Şamilov) iki sədr haqqında söz açdım. Repressiyadan sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri olmuş şəxslər bunlardır: Rəsul Rza (1938-1939), Süleyman Rəhimov (1939-1940, 1944-1945, 1954-1958), Səməd Vurğun (1941-1944, 1945-1948), Mirzə İbrahimov (1948-1954, 1965-1975, 1981-1986), Mehdi Hüseyn (1958-1965), İmran Qasımov (1975-1981), İsmayıl Şıxlı (1986-1987). Qeyd edək ki, Yazıçılar İttifaqının rəhbəri, eyni zamanda, SSRİ Yazıçılar İttifaqının katibi vəzifəsini də daşıyırdı.
1987-ci ildə Xalq yazıçısı Anar Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi seçildi. Burada bir dəqiqləşdirməyə ehtiyac duyuram. Müxtəlif illərdə Yazıçılar İttifaqının rəhbəri olmuş şəxsin vəzifəsi gah “sədr”, gah da “birinci katib” adlanıb. Bəzən isə Yazıçılar İttifaqında həm “sədr”, zəm də “birinci katib” (əslində, sədrin birinci müavini) vəzifələri olmuşdur (məsələn, M.İbrahimovun üçüncü sədrlik dövründə (1981-1986) İ.Şıxlı birinci katib idi. 1991-ci ildə, yazıçıların IX qurultayında Anar İttifaqın sədri, Yusif Səmədoğlu isə birinci katib seçildi. Y.Səmədoğlunun vəfatından sonra bu vəzifəyə Xalq şairi F.Qoca təyin olundu. Öncə qeyd etdik ki, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 75 illik tarixi, əslində, Azərbaycan ədəbiyyatının 75 illik tarixi deməkdir. Mən bir ədəbiyyatşünas marağı ilə müxtəlif qəzet və jurnal səhifələrindən, ayrı-ayrı elmi -publisistik əsərlərdən, yazıçıların xatirələrindən çıxış edib deyə bilərəm ki, 1934-cü ildən bu günə kimi Yazıçılar Birliyi həmişə ədəbi həyatımızın ən qaynar nöqtəsi olmuşdur, onu Azərbaycan yazıçılarının Baş Ştabı da adlandırmaq olar. Çox güman ki, yubiley münasibətilə Yazıçılar Birliyinin keçdiyi yol qalın cildli bir salnamədə öz əksini tapacaq.75 il ərzində Yazıçılar ittifaqında, həmçinin Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində, rayonlarında, sənaye müəssisələrində, Elmlər Akademiyasında, hər il ənənəyə çevrilən bayram mərasimlərində, həmçinin respublikamızdan kənarda - Rusiyada və digər ölkələrdə keçirilən tədbirlər, müzakirələr, elmi sessiyalar, konfranslar, yaradıcılıq müzakirələri, Yazıçılar İttifaqının qurultayları, plenumları bu salnamədə bircə-bircə qeyd olunacaq. Bu 75 ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyini sözün əsl mənasında bir yaradıcılıq akademiyası, qaynar ədəbi mühitin "paytaxtı" adlandırmaq olar. Elmlər Akademiyasında elmi-tədqiqat işləri hazırlanır, sessiyalar keçirilir, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə olunur və bütün bunlar həm respublika, həm də beynəlxalq miqyasda təbliğ olunur. Yazıçılar Birliyi də bu mənada öz iş əmsalına görə akademiyadan geri qalmır. (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, MEA-nın Ədəbiyyat institutunun əməkdaşlarının əksəriyyəti elə Yazıçılar Birliyinin üzvləridir, çox zaman bu iki təşkilat elmi və yaradıcılıq müzakirələrini müştərək keçirirlər). Sevdiyimiz, bizə əziz olan "Natəvan" klubunda Azərbaycan ədəbiyyatının (istər klassik, istər müasir) ən vacib, aktual problemləri müzakirə hədəfinə çevrilir, gənc ədəbi qüvvələrin yaradıcılığı müzakirə olunur, Azərbaycan ədəbiyyatının beynəlxalq miqyasda tanınması, təbliğ olunması üçün əməli işlər görülür, tez-tez yeni kitabların müzakirəsi, vəfat etmiş yazıçıların xatirəsi anılır. Mən burada Yazıçılar Birliyinin ədəbi orqanlarının fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. 1923-cü ildən nəşrə başlayan və "Azərbaycan ədəbiyyatının güzgüsü" adlandırılan qocaman "Azərbaycan" jurnalının 87 illik nüsxələrini qoyun qarşınıza... Ədəbiyyatımızın XX və XXI əsrin bu son doqquz ilində meydana gələn ən parlaq sənət incilərinin ilk müjdəçisi məhz "Azərbaycan" jurnalı olmuşdur. Əgər Amerika və Avropa ölkələrindən bir azərbaycanşünas alim Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında mükəmməl məlumat almaq istəsə, heç şübhəsiz, ilk növbədə, "Azərbaycan" jurnalı vasitəsilə buna nail ola bilər. Yazıçılar Birliyinin nəşrləri içərisində "Ədəbiyyat qəzeti"nin, "Literaturnıy Azerbaydjan" və "Ulduz" jurnallarının da ədəbiyyatımızın təbliğində mühüm rolu olmuşdur. Yeni nəşrlər - “Dünya” (bədii tərcümə) və "Körpü" də maraqlı və sanballı yazıları ilə diqqəti cəlb edir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi müəyyən struktura, iş prinsipinə malik bir təşkilatdır. Onun rəhbər orqanları yazıçıların qurultayında açıq yaxud gizli səsvermə ilə seçilir. İndiyə kimi Birliyin on bir qurultayı keçirilmişdir (1934, 1954, 1958, 1965, 1971, 1976, 1981, 1986, 1991, 1997, 2004-cü illərdə). Birliyin fəaliyyət proqramı onun Nizamnəməsində dolğun əks olunmuşdur. Keçən əsrin 70-80-ci illərindən başlayaraq, Birliyin fəaliyyətini daha da genişləndirmək məqsədilə ayrı-ayrı bölgələrdə onun filialları açıldı. (Gəncədə, Sumqayıtda, Qazaxda, Şəkidə, Şamaxıda, Lənkəranda, Naxçıvanda, Mingəçevirdə, Qarabağda, Qubada, İmişlidə, Salyanda, Azərbaycandan kənarda isə Rusiyada və Gürcüstanda). Vaxtilə (keçən əsrin 30-60-cı illərində - V.Y.) "əyalət ədəbiyyatı" deyilən bir ifadə vardı, rayonlarda yaşayıb-yaradan yazarların yaradıcılığı məhz bu meyarla qiymətləndirilirdi və bu fikirdə həqiqət olduğu da şəksizdi. Çünki rayonlarda az-çox istedadı olan şair və nasirlər Bakıya - qaynar ədəbi mühitə can atırdılar. Bölgələrdə isə ədəbi həyat süst və zəif idi. Lakin filiallar təsis olunduqdan sonra əyalətlərdə də ədəbi həyat canlanmağa başladı. İndi Musa Yaqub, Qərib Mehdi, Ramiz Qusarçaylı, Qaçay Köçərli, Barat Vüsal, Rəfail İncəyurd, Saqif Qaratorpaq, Zahid Sarıtorpaq, İltifat Saleh, Tərlan Əbilov, Sabir Sarvan, Məmməd İlqar, İbrahim İlyaslı, Əyyub Qiyas, Şaiq Vəli, Əşrəf Veysəlli, İnqilab İsaq, Balayar Sadiq, İsmayıl İmanzadə, Vaqif Aslan, Elman Həbib, Hüseyn Bağırlı, Qafar Qərib, Nisəbəyim, Məmməd Alim, Bahadur Fərman, Həsən Baba kimi istedadlı şair və nasirlər rayonlarda yaşayıb-yaradırlar. Əlbəttə, məqsədimiz Yazıçılar Birliyinin iş mexanizmini,onun filiallarının fəaliyyətini açıqlamaq deyil. Bu 75 ildə çətin və əzablı, amma, eyni dərəcədə, şərəfli bir yol keçmiş bir qurumun-təşkilatın fəaliyyətini izləyərkən ən vacib, ən zəruri bir faktı qeyd etməyi lazım bilirik - Azərbaycan Yazıçılar Birliyi bu illər ərzində xalqın mənəvi dünyasının zənginləşməsində, onun bədii-estetik zövqünün formalaşmasında, vətənpərvərlik tərbiyəsində, bir az geniş kontekstdə götürsək, Azərbaycan ədəbiyyatının dünya miqyasında tanınmasında və təbliğ edilməsində misilsiz rol oynamışdır. Təfərrüata varmadan Yazıçılar Birliyinin tarixində mühüm rol oynamış bəzi məqamları xatırlayaq. Böyük Vətən müharibəsi illərində Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı bütün xalqın mənəvi istinadgahına çevrilmişdi. S.Vurğunun "Bilsin ana torpaq, eşitsin vətən, Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən! Bu gün bir süngüdür əlimdə qələm" misraları ilə başlayan şeirindən başlayan çağırış və vətənpərvərlik ruhu bütün müharibə boyu davam etdi. Müharibə başlayan günün səhəri Azərbaycan yazıçılarının mitinqi keçirildi. Bu cür mitinqlər, Yazıçılar İttifaqında keçirilən iclaslar, konfranslar, şeir gecələri mütəmadi davam edirdi. Heç bir mübaliğəyə varmadan deyə bilərəm ki, həmin illərdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi MK, Nazirlər Soveti səviyyəsində bir təşkilata çevrilmişdi, buradan cəbhəyə, döyüş bölgələrinə yazıçı briqadaları göndərilir, hərbi qəzetlərdə işləmək üçün jurnalistlər ezam olunurdu. Cəbhədən gələn döyüşçü məktublarının ünvanı ya Yazıçılar İttifaqı, ya da Səməd Vurğun idi. Böyük Vətən müharibəsində döyüşən Azərbaycan yazıçılarının tam siyahısına heç bir mənbədə rast gəlmədim. Ona görə də bu müharibədə igidlik göstərən yaxud ağır yaralanıb tərxis olunan döyüşçülərin, həmçinin müharibədə bir jurnalist kimi fəaliyyət göstənən Yazıçılar İttifaqı üzvlərinin heç olmasa sayını bilmək istədim. Ən etibarlı mənbə Teymur Əhmədovun tərtib etdiyi "XX əsr Azərbaycan yazıçıları" ensiklopedik məlumat kitabı oldu. Bir neçə saatlıq cəhddən sonra müharibədə iştirak etmiş Azərbaycan yazıçılarının sayının yetmişi ötdüyünü gördüm. Onu da qeyd edim ki, onların əksər qismi müharibəyə yollananda Yazıçılar İttifaqının üzvləri deyildilər, yaradıcılığa davadan sonra başlamışlar. Məncə, bunun elə bir əhəmiyyəti yoxdur... Budur onlar: Abbas Zamanov, Abdulla Faruq (həlak olub), Bayram Bayramov, Böyükağa Qasımzadə, Cabbar Məcnunbəyov, Cəfər Cəfərov, Cəfər Xəndan, Cəlal Bərgüşad, Cəmşid Əmirov, Dadaş Məmmədzadə, Eynulla Ağayev, Əbdülbaqi Fövzi, Əbil Yusif, Əbülfəz İbadoğlu, Əbülhəsən, Əhməd Cəmil, Əjdər İbrahimov, Əkbər Əkbərov, Əkbər Məftun, Əkbər Ruhi, Ələkbər Şahid, Əli Vəliyev, Ə.Qənbər, Ə.Şirvanlı, Ə.Məmmədxanlı, Əvəz Sadıq, Əyyub Abasov, Fətəli Sahib, Gəray Fəzli, Həkim Qəni,Həmid Axundlu, Həsən Mehdiyev, Həsən Qasımov, Hidayət Əfəndiyev, Hüseyn Abbaszadə, Hüseyn Arif, Hüseyn Razi, Hüseyn Natiq (həlak olub), İbrahim Kəbirli, İshaq İbrahimov, İslam Səfərli, İsmayıl Şıxlı, İvan Tretyakov, Kamran Məmmədov, Qeybulla Rəsulov,Qılman İlkin, Mahmud İsmayılov, Məhərrəm Əlizadə (həlak olub), Məhərrəm Əlizadə, Məmməd Aranlı, Məmməd Əkbər, Məmmədiyyə Yusifzadə, Mirzağa Quluzadə, Mirzə İbrahimov, Müzəffər Nəsirli, Nağı Nağıyev, Nəcəf Nazim, Nəriman Əliyev, Nəsib Əfəndiyev, Nurəddin Babayev, Oruc Qoşqarlı, Rauf İsmayılov, Rəsul Rza, Salam Qədirzadə, Seyfulla Əsədullayev, Şamil Cəmşid, Şıxəli Qurbanov, Teymur Elçin, V.Zaytsev, Yusif Şirvan, Zeynal Cabbarzadə. Sizə təqdim edilən bu siyahıda sağ qalan yazıçıların sayı iki nəfərdir. Onlardan biri Xalq yazıçısı Qılman İlkindir.* Qılman müəllim İkinci Dünya müharibəsi illərində Sovet Ordusu tərkibində Qafqaz cəbhələrində və İranda hərbi müxbir olmuşdur. İkincisi tanınmış ədəbiyyatşünas, professor Seyfulla Əsədullayevdir. Seyfulla müəllim 1942-1945-ci illərdə müharibədə döyüşçü kimi iştirak etmişdir. Əlbəttə, bu siyahı kimdəsə qıcıq ya qısqanclıq oyada bilər. Axı, cəbhədə igidlik göstərən Böyükağa Qasımzadə ya İslam Səfərli ilə, yaxud rota komandirləri Əbülhəsənlə, Məmməd Aranlı ilə cəbhə qəzetlərində müxbir işləmiş, amma çox vaxt ön cəbhədə olmamış birisini (belələrinin sayı az deyil) bir gözdə tutmaq olarmı? Əlbəttə, müqayisəyə gəlməz. Amma müharibənin təkcə silahla deyil, həm də əsgərlərə inam, qələbə aşılayan SÖZlə aparıldığını da düşünək. Və müharibəyə məhz bu kontekstən yanaşıldıqda onun gedişatını bütünlüklə izləmək olur. Bu ənənə Qarabağ müharibəsi başlananda da davam etdi. Doğrudur, Qarabağ müharibəsi ilə Böyük Vətən müharibəsini eyni bir meyarla səciyyələndirmək olmaz, sonuncu müharibə Azərbaycanın taleyi ilə bağlı idi. Ekstremal bir vəziyyət yarandığını da unutmaq olmaz. Ordu hələ yaradılmamışdı, ölkə daxilində isə hakimiyyət uğrunda mübarizə gedirdi. Sistem dağılırdı, çökürdü. Amma bu xaosda və hərc-mərclikdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı öz varlığını qoruya bildi, istər müstəqillik uğrunda mübarizədə, istərsə də Qarabağ müharibəsində xalqın daha çox üz tutduğu insanlar yazıçılar idi. Bir anlığa 1988, 1989, 1990-cı illəri xəyalınıza gətirin. Xalqın gücü kimi sarsılmaz bir qüvvə vardı və bu qüvvə Azadlıq meydanında "İstiqlal" deyə bağırırdı. Bakının və Respublikanın ağırlıq mərkəzi, dayaq nöqtəsi Meydan idi... Xalqın qarşısına kimlər çıxırdı? Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Yusif Səmədoğlu, İsmayıl Şıxlı, Vaqif Səmədoğlu, Qabil, Sabir Rüstəmxanlı... Olsun ki, çox şair o tribunada görünmədi, Meydana gələ bilmədi, amma ürəklər orda idi.
Ayağa dur, Azərbaycan! Sil gözünü, Vətən oğlu! Üfüqünə bir yaxşı bax, Sərhədinə bir yaxşı bax. Dur içindən qorxunu boğ, Dur içindən qorxağı qov.
(Məmməd Araz)
Qarabağ müharibəsi başlananda soydaşlarımızın çəkdiyi müsibətə dözməyən yazıçı Fərman Kərimzadənin, şair Hafiz Baxışın, müharibədə həlak olan Nizami Aydının, 20 yanvar faciəsinin qurbanlarından Ülvi Bünyadzadənin, Qarakənd səmasında vertolyotda vurulan jurnalist Alı Mustafayevin, ədəbiyyatşünas-ictimai xadim Vəli Məmmədovun xatirəsi bizim üçün unudulmazdır. Biz burada Azərbaycan yazıçılarının müstəqillik uğrunda mübarizədən söz açan yaxud Qarabağ müharibəsi ilə bağlı əsərlərinin adını çəkmək, onları təhlil etmək fikrindən uzağıq. Bu barədə kitablar, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları yazılıb, məqalələr çap edilib, elmi konfranslar, yaradıcılıq müşavirələri keçirilib və, təbii ki, bunlarda Yazıçılar İttifaqının səfərbəredici rolu da qeyd olunub. Ancaq 90-cı illərdə Yazıçılar İttifaqının başının üstündə qara buludlar oynayırdı. Həmin illərdə "Yazıçılar İttifaqı qalsınmı, qalmasınmı?" kimi bir fikir formalaşırdı. Bu müqəddəs ocağın odunu söndürmək, külə çevirmək istəyənlər az deyildi. Hətta ədəbi orqanların nəşrinə də son qoymaq istəyirdilər. Nəticəsi nə olacaqdı, allah bilir. Amma Yazıçılar İttifaqı yaşadı, yenə öz tarixi missiyasını davam etdirdi və burada Xalq yazıçısı Anarın fədakarlığı xüsusi qeyd olunmalıdır. Hal-hazırda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 1500-ə yaxın üzvü var. Bəlkə də bu rəqəm gözlənildiyindən artıqdır, amma üzvlərin tən yarısını (bəlkə, az ya çox) gənclər - ədəbiyyatın yeni qüvvələri təşkil edir. Onların içərisində istedadlar az deyil. Yazıçılar Birliyi mövcud olandan bu günə kimi ədəbi gəncliklə bağlı qayğılarını heç vaxt əsirgəməmişdir. Bu qayğı qırxıncı illərdə-əllinci illərdə Səməd Vurğunun, 60-70-ci illərdə Rəsul Rzanın, sonrakı onilliklərdə B.Vahabzadənin, N.Xəzrinin, Anarın, Ə.Əylislinin, Elçinin adı ilə bağlıdır, amma söhbət Yazıçılar Birliyindən gedirsə, əllinci illərdə M.İbrahimovun sədrliyi ilə keçirilən "Gənclər günü"ndən tutmuş cavanların yaradıcılığına həsr olunan onlarla plenumların, konfransların, müşavirələrin keçirildiyini, onların şeir və nəsr nümunələrini əhatə edən topluların nəşr edildiyini də unutmaq olmaz. Bu yubiley yazısında, nə qədər təəssüf doğursa da, bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. 90-cı illərdə bir sıra müəlliflər mətbuatda klassik və müasir ədəbiyyatımıza, ustad sənətkarlara (xüsusilə Füzuliyə, Sabirə, Səməd Vurğuna, Rəsul Rzaya, Anara, Elçinə, F.Qocaya), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə, onun ədəbi orqanlarına böhtan və iftira dolu məqalələr çap etdirdilər. "Ədəbiyyatımız yeni relsə, yeni tempə, yeni tendensiyaya qoşulmalı, Qərbdən öyrənməlidir" kimi "tezislərlə" müşayiət edilən bu yazılar və onların müəllifləri çox keçmədən miskin bir təbəddülata uğradı. 90-cı illərdə Yazılar Birliyinə qarşı çevrilən bir sıra ədəbi qruplar, birliklər yarandı, lakin bunların heç birinin ömrü uzun sürmədi. Təbii ki, ədəbiyyatda yeni meyl və tendensiyaların yaranmağı labüddür, dünya ədəbiyyatının yeniliklərindən də faydalanmaq və təsirlənmək olar, bunlar vacibdir və deyim ki, son on ildə bu proses davam edir. Amma minillik ədəbi ənənələrimizi inkar eləmək, Qərbdə artıq öz ömrünü başa vurmuş "izm"ləri zorla milli ədəbiyyatımızın ərazisində becərtmək absurddur. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin yubileyi ilə bağlı bu söhbətimizdə ən mühüm bir məqamı da unutmaq olmaz. Bu da ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına, ədəbiyyatımıza və ayrı-ayrı yazıçılara göstərdiyi qayğıdır. Sovet dövründə şəxsən H.Əliyevin dəstəyi ilə Rəsul Rza, Süleyman Rəhimov Sosialist Əməyi Qəhrəmanı kimi yüksək fəxri ada layiq görüldülər. Məhz onun təşəbbüsü ilə dahi Hüseyn Cavidin məzarının qalıqları uzaq Sibirdən Azərbaycana-doğulduğu Naxçıvan torpağına gətirildi. Nəsiminin anadan olmasının 600, Füzulinin 500 illik yubileylərinin dünya miqyasında qeyd olunması da, ilk növbədə, onun adı ilə bağlıdır. H.Əliyevin birinci hakimiyyəti dövründə ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinin SSRİ və Azərbaycan SSR Dövlət mükafatlarına, bir çoxunun "Azərbaycanın Xalq şairi", "Azərbaycanın Xalq yazıçısı" fəxri adlarına layiq görülməsi də ədəbiyyat adamlarına xüsusi məhəbbətinin ifadəsi idi. Müstəqillik dövründə də ulu öndər bu qayğı və məhəbbəti sənət adamlarından əsirgəmədi. Azərbaycanın ən yüksək fəxri ordeni -"İstiqlal"a layiq görülənlər sırasında B.Vahabzadənin, M.Dilbazinin, Anarın, Maqsud İbrahimbəyovun, Elçinin, Ə.Əylislinin adlarını görmək nə qədər xoşdur. Heydər Əliyev ədəbiyyatı sevirdi, həm də bu sevginin içində ədəbiyyata dərindən bələdlik duyulurdu və bu sevgi onun Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının dörd qurultayında (VI-VIII və X) etdiyi çıxışlarında da aydın görünür. Bu qayğılar içində H.Əliyevin maliyyə burulğanına düçar olan Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına dəstək verməsi oldu. Ümumiyyətlə, onun təxminən 30 illik hakimiyyəti dövründə Azərbaycan ədəbiyyatına göstərdiyi qayğılar saysız-hesabsızdır. ...Bu, dünya tarixində dövlət başçısının öz xalqının ədəbiyyatına göstərdiyi qayğının ən parlaq nümunələrindən biridir. Ulu öndərin bu ədəbi siyasəti indi hörmətli prezident İlham Əliyev və YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyeva tərəfindən də davam etdirilir. Bu yazını sona çatdıranda (hərçənd ki, Yazıçılar Birliyinin keçdiyi yolu tam açıqlaya bilməsəm də, çox mətləblərdən söz açmasam da...) böyük şairimiz Səməd Vurğunun misralarını xatırladım:
Bizdə şeir də var, sənət də vardır, Şeirə, sənətə hörmət də vardır.
Yazıçılar Birliyinin pillələri ilə yuxarıya - öz iş yerimə - "Azərbaycan" jurnalı redaksiyasına qalxıram. Təzəcə təmirdən çıxmış bu gözəl, yaraşıqlı binanın mərtəbələrində ədəbiyyatımızın klassiklərinin, "Xalq şairləri" və "Xalq yazıçıları"nın lövhədəki şəkilləri ilə qarşılaşıram. Onların hər birini salamlayıram. "Bura Azərbaycan yazıçılarının müqəddəs ocağıdır" deyirəm. Xatırlayıram ki, binanın da yazıçılara verilməsinin 70 ili tamam olur (bu, Rəsul Rzanın sədrlik dövründə baş vermişdir). Ürəyimdən bir səs qopur: Bayramın mübarək, bizim müqəddəs ocağımız, sənət məbədimiz!
Vaqif YUSİFLİ
|
|