Mubariz CƏFƏRLİ
ƏL
Povest

Bir­dən-bi­rə özü­mə su­al ver­dim: "Ha­nı mə­nim sağ qo­lum?" Dir­sək­dən iki-üç bar­maq aşa­ğı qo­lum yox­du. Qə­za za­ma­nı qo­lum üzül­müş­dü­sə ağ­rı­sı bir­ba­şa bey­ni­mə vur­ma­lıy­dı. Dır­na­ğın ma­ya­sı­nı kə­sən­də zoq­qul­tu­dan özü­nə yer tap­mır­san, on­da qal­mış bu boy­da hən­ga­mə ola... Ya­ram­dan qan-zad gəl­mə­miş­di, o sa­at da sa­ğal­mış­dı, san­ki ana­dan tay­qol do­ğu­lub­mu­şam. Ya­ra­ma əməl­li-baş­lı də­ri gəl­miş­di, də­ri­nin üs­tü­nə sa­rım­tıl, sey­rək tük də çıx­mış­dı. Qo­lum qə­za­da üzül­səy­di, üzü­lən hök­mən ta­pı­lar­dı. İy­nə-zad de­yil­di ki... Üs­tə­lik xəs­tə­xa­na, ağ­rı, ti­kiş ye­ri, tay­qol­lu­ğa öy­rəş­mə-fi­lan... Bi­li­rəm, yax­şı ba­şa dü­şü­rəm, inan­dı­rı­cı de­yil, am­ma zər­rə­cə o yan-bu ya­nı yox­du, gün­lə­rin bi­rin­də pa­pa­ğı­mı qa­ba­ğı­ma qo­yub xey­li fi­kir­ləş­dim, dü­şü­nüb-da­şın­dım və qə­fil dik atıl­dım. "Ay da­di-bi­dad, bəs mə­nim sağ qo­lum ha­nı?.. Ana­dan­gəl­mə­di, ya son­ra­lar itir­mi­şəm qo­lu­mu?" Elə şək­lən­miş­dim, gu­ya, pul ki­sə­mi har­da itir­di­yi­mi ya­dı­ma sal­ma­ğa ça­lı­şır­dım. İn­di ki­mi sor­ğu-sua­la tu­ta­san, kim­dən so­ru­şa­san ki, qo­lum ha­nı, har­da, ha­çan itir­mi­şəm? De­məz­lər ki, get ağ­lı­na dua yaz­dır? De­yər­lər, hə­lə bir o ya­na da ke­çib ada­mı ba­sar­lar də­li­xa­na­ya. De­mə­li, ümid özü­mə, öz yad­da­şı­ma qa­lır­dı.
Ey­bi yox, ya­şa­yaq, gö­rək ba­şı­mı­za nə gə­lir. Za­man hər şe­yi yo­lu­na qo­yur, am­ma, bə­zən, ömür çat­mır bu­na. İn­tə­ha­sı, nə bil­mək olar, əs­lin­də yax­şı-pis nə­di, doğ­ru-dü­rüst har­da­dı? Bən­də ar­şı­nı xə­ta­lı olur. Elə mə­nim də axı­rı­ma çox qal­ma­yıb.
Hər şey o yu­xu­lar­dan baş­la­dı. On­da ki, özüm ya­vaş-ya­vaş hiss elə­yir­dim qo­ca­lı­ram, gü­cüm-qüv­vəm tü­kə­nir, da­ha də­niz­də neft çı­xar­maq nə­di, heç qu­ru­da da baş gir­lə­yə bil­mi­rəm. Ya­şıd­la­rı­mın ço­xu dün­ya­sı­nı də­yi­şib, elə üzü­su­lu get­mək vax­tı­dı... Adam gə­rək qo­cal­ma­ya. Al­nı­na ya­zı­la­nı ağ­rı­sız, xəs­tə­lik­siz ya­şa­ya, və­də­si ta­mam olan­da dün­ya­sı­nı də­yi­şə. Gör ağ­lı­ma nə gə­lir. Ömür­lük ca­van! Yox bir... Bəl­kə, ək­si­nə?

* * *

Bü­tün qat-qa­rı­şıq­lıq on­dan baş­la­dı ki, bir ge­cə yu­xu­da səs gör­düm. Bə­li, bə­li, eşi­dib-elə­mə­dim, əməl­li-baş­lı gör­düm, çün­ki eşit­di­yi­min vü­cu­du, for­ma­sı var­dı, in­tə­ha­sı, o for­ma heç bir hən­də­si fi­qu­ra, yer üzün­də gör­dü­yüm əş­ya­ya ox­şa­mır­dı de­yən, nə­yə isə uyuş­du­rub ye­ni­dən tə­səv­vü­rüm­də can­lan­dı­ra, gö­zü­mün qa­ba­ğı­na gə­ti­rə bil­mi­rəm. Ya­şı­mın elə vax­tı­dı ki, day heç nə­yə təəc­cüb­lən­mi­rəm. Öm­rü­mün ya­rı­dan ço­xu də­niz­də, bu­ruq­da, es­ta­ka­da­da ke­çib. So­yuq gör­mü­şəm, tu­fan gör­mü­şəm, fır­tı­na gör­mü­şəm, yu­xa­rı­lar­dan qə­zəb­li-qış­qır­tı­lı əmr­lər gə­lib, qorx­ma­mı­şam, an­la­mı­şam ki, yu­xa­rı­da­kı­lar da ça­rə­siz­lik­dən çı­ğır-ba­ğır sa­lır­lar, on­lar da ba­şa dü­şür­lər ki, gün­lər­lə aya­ğı tor­pa­ğa dəy­mə­yən­lə­ri, də­ni­zin or­ta­sın­da ya­şa­yan­la­rı qor­xut­maq müş­kül­dü, çün­ki qor­xu on­la­rın xirt­də­yin­də­di. Özü də ay­rı cür, adi in­san ağ­lı­na sığ­ma­yan, də­ri­nə iş­lə­yən qor­xu! Nə qə­dər özü­nə dün­ya­nın əş­rə­fi de­yir­sən de, tə­biə­ti ram elə­mə­yin­lə qür­rə­lə­nir­sən qür­rə­lən, min-min ye­ni kəşf­lər elə­yib aya, ul­duz­la­ra yol­lan-xey­ri yox­du. Də­niz ki, coş­du, üzü­nü gör­mə. Nə mən ölüm qa­nır, nə sən ölə­sən. Yüz il qa­baq ne­cə va­hi­mə­liy­di­sə, elə hə­mən- hə­mən­di...
Am­ma o qa­rı­şıq, ziq­zaq­lı əş­ya­nın, for­ma­nın sə­sin­dən qor­xub va­hi­mə­lən­mə­dim, bir ba­la­ca üşən­dim, vəs­sa­lam.
Nə isə, ge­cə yu­xu­da də­yiş­kən, bir an­da­ca yüz ha­la dü­şən əş­ya sa­kit­cə qu­la­ğı­ma pı­çıl­da­dı: "Bir həf­tə­dən son­ra ba­ca­na­ğın Qu­lam ölə­cək". Düz de­yib­lər, yed­di ba­ca­naq sə­fə­rə çıx­dı, yol­da şi­ka­yət­lən­di­lər ki, bir ki­şi yox­du söh­bət elə­yib ba­şı­nı qa­ta­san. Hər­çənd ba­ca­na­ğım­la aram yax­şı idi, söh­bə­ti­miz tu­tur­du, mən­dən bir-iki bay­ram da ki­çik­di, hə­mi­şə hör­mə­ti­mi sax­la­yır­dı. Özüm də an­la­ma­dan eti­na­sız­lıq­la çi­yin­lə­ri­mi çək­dim: "Ney­ni­yim?.." "Get sağ əli­ni qoy onun sol çiy­ni­nə, öl­mə­sin..."
Yu­xu­dan oya­nıb eh­mal­ca aya­ğa qalx­dım, pen­cə­yi­mi çiy­ni­mə atıb ey­va­na çıx­dım, si­qa­ret yan­dır­maq is­tə­səm də qu­tu otaq­da qal­mış­dı, tə­zə­dən içə­ri gir­mə­yə ərin­dim. Ağ­zım zə­hər da­dır­dı. Aşa­ğı boy­lan­dım. Kü­çə-ba­ca­da ins-cins yox­du. Tək­dən­bir ma­şın­lar o baş-bu ba­şa şü­tü­yür­dü. Yo­la­çan fa­nar iş­lə­mir­di, elə sa­rı işıq ye­tim-ye­tim ya­nıb sö­nür­dü. Gö­yün üzü bə­yaz­la­şır, ul­duz­lar tə­kəm sey­rək­lə­şir­di. He­sab­la mən Qu­lam­dan qa­baq dün­ya­mı də­yiş­mə­li­yəm, çün­ki mən on­dan bö­yü­yəm. Am­ma əcə­lə nə he­sab-ki­tab? De­yə­sən, ba­şım xa­rab olub. Yə­ni, mə­nim sağ əlim Əz­ra­yı­lın qı­lın­cı­nı küt­ləş­di­rə­cək? Əs­təğ­fü­rül­lah... Axı­rın­cı də­fə Qu­la­mı təx­mi­nən bir ay qa­baq gör­müş­düm. Sir-si­fə­tin­dən, üz-gö­zün­dən güm­rah­lıq ya­ğır­dı. Beş-on gün əv­vəl zəng də vur­muş­du ki, muş­tu­lu­ğu­mu ver, oğ­lum elm­lər dok­to­ru olub. Ke­fi kök idi. Bir xey­li or­dan-bur­dan da­nış­dıq. Heç ca­nı ağ­rı­ya­na- fi­la­na bən­zə­mir­di. Ey, gör nə sə­feh şey­lər fi­kir­lə­şi­rəm. Ölüm gə­lən­də qa­pı­nı dö­yüb elə­mir ki... Qaş­la gö­zün ara­sın­da­kı­nı adam hə­mi­şə özü ilə gəz­di­rir. Xə­rif­lə­yi­rəm de­yə­sən. Ge­cə­nin xey­rin­dən gün­dü­zün şə­ri yax­şı­dı. Sə­hə­ri açaq, gö­rək ba­şı­mı­za nə gə­lir...

* * *

Er­tə­si gün gü­nor­ta olan­da qə­fil ya­dı­ma düş­dü ge­cə gör­dü­yüm yu­xu.
- Ay ar­vad, gö­rə­sən, Qu­lam­gil­də nə var, nə yox? Ba­cın nə tə­hər­di...
Bi­zim ar­vad köh­nə dip­lo­mat­dı, ya­xa­sı­nı ələ ver­mə­di:
- Səs­lə­ri gəl­mir­sə, de­mək, sa­la­mat­lıq­dı...
- Gə­tir o te­le­fo­nu, bir Qu­la­ma zəng elə­yim...
Ar­vad te­le­fo­nu gə­tir­mə­yə ge­də-ge­də təəc­cüb­lə so­ruş­du:
- Gün har­dan çı­xıb, ay ki­şi, xe­yir ola?
Kres­lo­da ye­ri­mi ra­hat­la­yıb nöm­rə­ni yı­ğa-yığa:
- Ər­də­bil­dən,- de­dim, heç bil­mə­dim Ər­də­bil har­dan ağ­lı­ma gəl­di.- Mə­nim haq­qım yox­du ay­da, il­də bir kə­rə ba­ca­na­ğım­nan, bal­dı­zım­nan hal-əh­val tu­tum? Alo...
Dəs­tə­yi Qu­lam özü gö­tür­müş­dü. Ya­man töv­şü­yür­dü, ayıb ol­ma­sın, nə­fə­si da­lın­dan çı­xır­dı elə bil.
- Nə olub, ay Qu­lam, nə töv­şü­yür­sən, xəs­tə-zad de­yil­sən ki?
- Yox, in­di evə gir­mi­şəm, Hə­bib, iş­dəy­dim, dər­sim var idi.
- Əşi, sə­nin dərs de­yən, iş­lə­yən vax­tın­dı? Çıx otur öy­də...
- Qo­cal­mı­şam ki, pen­si­ya­ya çı­xım...- sö­zü mə­nə elə vur­du, yed­di qa­tım­dan keç­di.
Kön­töy kö­pə­yoğ­lu! Di gəl, mü­səl­ma­na yax­şı­lıq elə!
Sə­nin işin­lə mə­nim­ki bir­di? Uni­ver­si­tet­də dər­si mam­lı-ma­tan xa­nım­lar da de­yər.
Heç ki­mə pa­xıl­lıq elə­mə­mi­şəm öm­rün­də. Qib­tə-fi­lan nə­di bil­mə­mi­şəm. An­caq bu an­dır qo­ca­lıq lap­dan ya­pış­dı ya­xam­dan. Ney­nək, bu­na da şü­kür, ev-eşik­də çu­lu­mu su­dan çı­xa­rı­ram. İn­tə­ha­sı, de­yə­sən get-ge­də xə­rif­lə­yi­rəm. Kön­lüm­dən pey­ğəm­bər­lik ke­çir. Adi bir yu­xu­nun da­lın­ca dü­şüb Qu­lam ki­mi hey­və­rə­nin gül ağ­zı­nı açı­ram. O da ar­vad-uşa­ğı­nın ya­nın­da özü­nü gös­tə­rir, yə­ni, gö­rür­sü­nüz mən iş ba­şın­da­yam, Hə­bib­sə pen­si­ya­ya çı­xıb, qı­sı­lıb öv­rə­ti­nin böy­rü­nə.
Bəl­kə də ya­zıq Qu­lam qo­ca­lıq, pen­si­ya mə­sə­lə­si­ni söz­gə­li­şi açıb ağart­mış­dı, heç ağ­lı­na da gəl­mə­miş­di xət­ri­mə də­yə­cə­yi. İn­sa­fən çox qa­na­caq­lı­dı, sö­zü­nün ye­ri­ni bi­lən­di. Am­ma kim öz ay­ra­nı­na turş de­yib qo­ca­lı­ğı­nı boy­nu­na alar? Qo­ca­lıq doğ­ru­dan-doğ­ru­ya uşaq­laş­maq­mış. Vas­va­sı ol­mu­şam ya­man. Hər söz xət­ri­mə də­yir. Pi­si-yax­şı­dan, dü­zü-əy­ri­dən se­çə bil­mi­rəm. Bu yaş­da mə­nə bir yol­gös­tə­rən, əlim­dən tu­tan gə­rək­di. Özüm heç nə bil­mi­rəm, qur­tar­dı get­di. Bir­cə onu bi­li­rəm ki, Qu­lam iş ba­şın­da dün­ya­sı­nı də­yi­şə­cək...
... Bir həf­tə­dən son­ra Qu­lam öl­dü...

* * *

"Bil­məz­dim ki, Qu­lam sə­nə bu qə­dər əziz­di... Heç sən­də be­lə şey ol­ma­mış­dı. Yu­xu­da da­nış­ma­ğa baş­la­mı­san; mə­nəm Qu­la­mın ölü­mün­də gü­nah­kar. Sə­nin nə gü­na­hın, hə­rə­nin öz və­də­si var..."
Ar­vad mə­nə tə­nə elə­mir­di, yox, mən elə ki­şi de­yi­ləm ki, ar­vad-uşaq sö­zü­mün üs­tü­nə söz de­yə. An­caq ya­zıq mat-məət­təl qal­mış­dı. Har­dan bi­ləy­di mən nə çə­ki­rəm?
Qu­la­mın yed­di­sin­də, ax­şam ça­dır­da adam aza­lan­da özü­mü mol­la­nın ya­nı­na ver­dim. Ca­van ol­sa da bi­lik­li adam­dı. Ca­hil de­yil­di, ağ­zı­nı açan­da hiss olu­nur­du ki, ki­tab-mə­ri­fət əh­li­di. O ki, qal­dı ya­şı­nın az­lı­ğı­na mən­nən mü­qa­yi­sə­də in­di çox­la­rı sü­də­mər­di. Nə isə, özü­mü çox yı­ğıb-yığ­ma­la­sam da ürək­lə­nib Qu­la­mın ölü­mü ilə bağ­lı gör­dü­yüm yu­xu­nu mol­la­ya da­nı­şa bil­mə­dim, əvə­zin­də qə­fil ağ­lı­ma gə­lən­lə­ri di­li­mə gə­tir­dim:
- Ay oğul, gö­rə­sən, o dün­ya var? - sə­sim ya­vaş­ca­dan çıx­sa da mol­la söz­lə­ri­mi ay­dın­ca eşit­di.
Sağ əli­ni na­zik saq­qa­lın­da gəz­di­rib qa­ba­ğın­da­kı ar­mu­du stə­ka­nı əli­nə gö­tür­dü, çay­dan bir qur­tum alıb bo­ğa­zı­nı arıt­la­dı. Yə­qin, tu­tar­lı ca­vab ver­mək üçün vaxt qa­za­nır­dı. Stə­ka­nı nəl­bə­ki­yə qo­yub ya­şı­na uyar­sız şə­kil­də ağır-ağır dil­lən­di:
- İna­nan­lar üçün var, inan­ma­yan­lar üçün yox­du,- o, ca­vab ver­dik­cə mə­nə elə gə­lir­di ki, mol­la­nın ya­nın­da ba­la­ca uşa­ğam. - Bən­də nə­ka­rə­di ki, hər şe­yi qa­baq­ca­dan bi­lə. Şüb­hə­siz, bu dün­ya da, o dün­ya da Al­la­hın əlin­də­di. Day ora­da nə var, nə yox, o dün­ya ne­cə­di, nə tə­hər­di biz­lik de­yil, - gü­lüm­sün­dü, top­puş ya­naq­la­rı da­ha da yu­mur­lan­dı. - Ölə­rik, gö­rə­rik... Əcəl gə­lən­də siz­dən, mən­nən heç nə so­ruş­ma­ya­caq...
Mən ürək­lə:
- Sağ ol, ba­la, - de­dim.
O, sa­ğo­lum­dan çaş­sa da özü­nü itir­mə­di:
- Bu­yur, ağ­saq­qal,­bor­cu­muz­du...- de­yib uzun, qa­ra təs­be­hi­ni çe­vir­di.
Da­ha yu­xu mə­sə­lə­si­ni açıb-ağart­ma­ğa eh­ti­yac qal­ma­dı. Am­ma mə­sə­lə bu­nun­la da bit­mə­di...

* * *

Hər­dən güz­gü­yə ba­xan­da çox qo­cal­dı­ğı­mı ay­dın­ca gö­rü­rəm. Ya­naq­la­rım­dan çə­nə­mə qə­dər uza­nan də­rin qı­rış­lar qo­ca­lı­ğın kul­mi­na­si­ya­sın­dan xə­bər ve­rir. Ha fi­kir­lə­şi­rəm, ca­van­lı­ğım­da, gənc­li­yim­də, uşaq­lı­ğım­da ne­cə ol­du­ğu­mu ya­dı­ma sa­la bil­mi­rəm. San­ki ana­dan elə be­lə­cə, ke­çəl, pey­sə­rim­də beş-al­tı pər­qu ki­mi ağ tük, sir-si­fə­tim qı­rış, göz­lə­ri­min rən­gi qa­rış­mış do­ğu­lub­mu­şam. Sək­sə­nə ya­xın­laş­maq za­ra­fat de­yil­miş. Yax­şı ki, şə­kil­lər qo­cal­mır. Ca­van­lı­ğı­mı ya­da sal­maq üçün gə­rək al­bom­da­kı şə­kil­lə­ri tö­kəy­dim qa­ba­ğı­ma. Uzun-uza­dı xa­ti­rə­lə­rə da­lıb keç­mi­şi qur­da­la­maq qa­ra­mat­dı. Yə­ni, irə­li­də heç nə yox­du, nə var­sa ge­ri­də­di. On­dan­sa sa­kit­cə əl-aya­ğı­nı uza­dıb ölü­mü­nü göz­lə­mək yax­şı­dı...
An­caq ata­mı xa­tır­la­maq, onun zəhm­li çöh­rə­si­ni, ye­kə, iri, qa­bar­lı əl­lə­ri­ni gö­zü­mün önü­nə gə­tir­mək üçün heç bir al­bo­ma-fi­la­na eh­ti­yac yox­du. De­yir­lər gün­lə­rin bi­rin­də atam­dan qan ana­li­zi gö­tür­mək is­tə­yib şə­hər­li sest­ra. İn­tə­ha­sı, nə il­lah elə­yib­sə, ki­şi­nin bar­ma­ğı­nı de­şə bil­mə­yib. Elə yax­şı­dı ki, de­şə bil­mə­yib, iy­nə, də­va-dər­man nə­di bil­məz bi­zim nə­sil.
İn­san ki­ta­bı, oxu­yub-yaz­ma­ğı əməl­lə­rin­dən, gör­dü­yü iş­lər­dən çox-çox son­ra­lar kəşf elə­yib. Əs­lin­də bu gö­rün­tü­dü, il­ğım­dı ki, elm, tex­ni­ka in­ki­şaf elə­mə­səy­di, Adəm öv­la­dı pis ya­şa­yar­dı. Hə­lə hökm ver­mək ol­maz el­mi sıç­ra­yış­lar bə­şə­ri irə­li apa­rıb, ya ge­ri. Hər şey əv­vəl­dən də var idi. Yal­nız müd­rik­lər agah­dı əl­çat­maz sir­lər­dən. El­mi kəşf­lər se­çil­miş­lə­rin bil­dik­lə­ri­ni üzə çı­xar­dıb küt­lə­nin ma­lı elə­di və dün­ya ma­raq­sız­laş­dı. Bu fi­kir­lə­rim­lə tə­rəq­qi­nin əley­hi­nə get­di­yi­mi dü­şün­mə­yin. İn­tə­ha­sı, mən dün­ya­gör­müş qo­ca da nə­lə­ri­sə an­la­yı­ram.

* * *

İ­kin­ci də­fə yu­xu­da o for­ma­sız məx­lu­qa­tın sə­si­ni eşi­dən­də gör­dü­yü va­qeə­ni də­qiq­lik­lə xa­tır­la­ya bil­mə­di. Yə­ni, bu də­fə o sə­si, o söz­lə­ri han­sı­sa rö­ya­nın için­də eşit­miş­di, o söz­lər ya­dın­da qal­sa da şə­kil­lər, ət­raf­da­kı ha­di­sə­lər xa­ti­rin­dən si­lin­miş­di. Bəl­kə, va­qeə­sin­də­ki kə­nar ha­di­sə­lər de­yi­lən kəl­mə­lə­rin for­ma­sı­nı, da­ha də­qi­qi, söz­lə­ri de­yən ob­yek­tin for­ma­sı­nı unut­du­rub izi az­dır­maq­dan öt­rü idi? Ya bəl­kə, rö­ya­sın­da­kı kə­nar olay­la­rı an­la­say­dı da­ha də­ri­nə ge­də bi­lər­di? Hər nəy­di­sə, ya vəl­və­lə­dən, ya zəl­zə­lə­dən kə­nar ha­di­sə­lə­rə bel bağ­la­ma­ğa dəy­məz­di. Çün­ki yad­da­şın­dan si­lin­miş­di. Kəl­mə­lər­sə təx­mi­nən hə­mən-hə­mən­di: "Üç gün­dən son­ra əmin oğ­lu Rüs­təm ölə­cək. Sağ əli­ni Rüs­tə­min sol çiy­ni­nə qoy­san ona möh­lət ve­ri­lə­cək..." Bu da be­lə... Əs­təğ­fü­rül­lah... Lə­nət sə­nə, kor şey­tan! Dər­di­ni ki­mə de­yib əlac is­tə­yə­sən?
Ba­ca­naq, əmioğ­lu, bəl­kə, da­lı­sın­ca da­ha ya­xın adam­lar gə­lə­cək­di? Şər de­mə­sən xe­yir gəl­məz. İn­di ba­şı­ma ha­ra­nın da­şı­nı tö­küm?
Mə­nim sağ əlim... Sağ əlim... Axı, mə­nim sağ əlim yox idi...
Gü­na­hım var­sa cə­za­nı özü­mə ver, ya rəb­bi! Bu da­ha əda­lət­li olar. Əl­bət­tə, mən haqq-əda­lət tə­rə­zi­si­ni öl­çən de­yi­ləm. Bu özü də asi­lik­di. Elə şey­lər, elə iş­lər, elə tə­rə­zi­lər var ki, in­san id­ra­kı ilə ölç­mək müş­kül­dü, am­ma heç bir bən­də­ni çə­kə bil­mə­yə­cə­yi yü­kə ür­cah elə­mə...
Ye­nə özün bi­lən məs­lə­hət­di...
Yu­xu­dan ya­ra­dan­la alış-ve­riş elə­yə-elə­yə ayıl­dı və hiss elə­di ki, göz­lə­ri ya­şa­rıb...
Bir xey­li ye­ri­nin için­də uzan­dı. Qa­rı­sı çox­dan ye­rin­dən qalx­mış­dı. Biş-düş­lə məş­ğul­du de­yə­sən. Mət­bəx­dən qab-qa­caq sə­si gə­lir­di.
"Gö­rə­sən, mən ölən­də kim sağ əli­ni sol çiy­ni­mə qo­yub əcəl­dən möh­lət is­tə­yə­cək?.."
De­mə­li, bu də­fə əmioğ­lum Rüs­tə­min ba­şı­nın üs­tü­nü Əz­ra­yıl alıb... Har­da­dı çı­xış yo­lu?
Ə­məl­li-baş­lı ağ­la­mış­dı yu­xu­da, yas­tı­ğı nəm idi...
"Rüs­təm mən­dən on yaş ki­çik­di..."
Bəl­kə, ən asan yol, şo­ğə­rib sağ əli­mi Rüs­tə­min sol çiy­ni­nə qoy­maq­dı?"
Lə­nət, min lə­nət, bu şey­ta­ni­lik de­yil, bəs nə­di?
­Ö­zü­mü nə he­sab elə­yi­rəm, mən ölü di­ril­də­nəm, şeyx Nəs­rul­la­yam, nə­yəm, ki­məm? Yox... Söh­bət ölü­lər­dən yox, di­ri­lər­dən, üzü bə­ri­də olan­lar­dan ge­dir... De­mə­li, Tan­rı ya­zı­sı­nı də­yiş­mə­yə qa­di­rəm. Kim, han­sı qüv­və, nə­dən öt­rü ve­rib mə­nə bu səl­la­hiy­yə­ti? Sağ əli­mi yu­xu­da adı çə­ki­lə­nin çiy­ni­nə qo­yub sı­na­maq da­ha bö­yük gü­nah de­yil ki?
­Ə­mioğ­lu Rüs­təm mə­ni çox is­tə­yir­di, e, di­ri­di o, hə­lə, is­tə­yir. Mən də onun xət­ri­ni çox is­tə­yi­rəm. Hər hal­da, Rüs­təm ba­ca­na­ğım Qu­lam­dan bir köy­nək ya­xın idi mə­nə. Xa­siy­yət­də də Qu­la­ma tay de­yil­di. De­yib gü­lən idi, tə­zə­lik­dən qorx­mur­du. Ya­şı əl­li­yə ye­ti­şən­də tar çal­ma­ğı öy­rən­mək fik­ri­nə düş­müş­dü. Mən də za­ra­fa­ta sa­lır­dım ki, qır­xın­da öy­rə­nən go­run­da ça­lır­sa, gö­rə­sən, əl­li­sin­də öy­rə­nən har­da sif­tə elə­yə­cək? İn­ci­mir­di za­ra­fa­tım­dan, əs­lin­də, heç ve­ci­nə də al­mır­dı. O, öz işin­dəy­di. Bey­ni­nə bir şey gir­di, hök­mən, ən azı, ne­cə de­yim, da­dı­na bax­ma­lıy­dı, sı­na­ma­lıy­dı özü­nü. Bu­ra­sı var­dı ki, heç bir işin qul­pun­dan ürək­lə ya­pış­mır­dı, axı­ra­can get­mir­di, elə yün­gül­cə di­şi­nə vu­rur­du, vəs­sa­lam. İş yer­lə­ri­ni tez-tez də­yiş­di­yin­dən əmək ki­tab­ça­sın­da boş yer qal­ma­mış­dı. Hər­dən­bir, yal­va­rıb ya­xa­rır­dı ki, mə­ni də özün­lə də­ni­zə apar, sə­nə ma­ne ol­ma­ram, qar­mağ atıb ba­lıq tu­ta­cam, bir söz­lə din­cə­lə­cəm. Sə­nin də muz­din o olar ki, tə­zə ba­lı­ğın ləz­zə­tin­dən fay­da­lı iş əm­sa­lın iki də­fə ar­tar. Pla­nı iki yüz fa­iz ye­ri­nə ye­ti­rər­sən. Məh­sul­dar­lı­ğın, ar­tı­mın sə­bə­bi isə sirr ki­mi ara­mız­da qa­lar. Sən əmək qəh­rə­ma­nı olar­san mə­nim sa­yəm­də, mən bu sir­ri, yə­ni, sə­nin qəh­rə­man­lı­ğı­nın sə­bəb­ka­rı ol­du­ğu­mu, heç kə­sə de­mə­rəm, özüm­lə qəbr evi­nə apa­ra­ram. Qəbr de­dim ya­dı­ma düş­dü, sə­nin iş ye­rin xo­şu­ma gə­lir, də­ni­zin or­ta­sı. Ro­man­ti­ka, aləm­di. Əcəb ölüb qal­ma­lı yer­di. "Day ağ elə­mə,- de­yər­dim.- Ölüb elə­sən sə­ni də­ni­zin or­ta­sın­da ne­cə bas­dı­raq, hə?" O ki, qal­dı mə­nim Rüs­tə­min kö­mə­yi­lə qəh­rə­man ol­ma­ğı­ma, hər hal­da, işim­də az-çox ad-san qa­zan­sam da bun­da onun zər­rə­cə kö­mə­yi ol­ma­dı, çün­ki Rüs­tə­mi nə mən, nə də iş yol­daş­la­rım ba­lıq tu­tan gör­mə­di ki, gör­mə­di. Ba­lıq­çı­lı­ğın əlif­ba­sı səbr­di. Rüs­təm­də höv­sə­lə nə gə­zir­di... Am­ma ara­bir onun bi­zim işə gəl­mə­yi ha­mı­mı­zın ürə­yin­dən­di... Üzü­yo­la­dı, sir-si­fə­tin­də­ki uşaq tə­bəs­sü­mü uzaq­dan-uza­ğa de­yir­di ki, bu adam heç vaxt bö­yü­mə­yə­cək. Be­lə­lə­ri çox de­yil; dün­ya­ya uşaq gə­lib ömür sü­rən­lər və elə uşaq ki­mi də dün­ya­nı də­yi­şən­lər. Əs­təğ­fü­rül­lah, Rüs­təm­dən iraq...

* * *

Ya­ta­ğın­dan qal­xıb van­na ota­ğı­na keç­di, yu­yun­du. Qo­naq ota­ğın­da qa­rı­sı kres­lo­ya yay­xa­nıb te­le­fon­la da­nı­şır­dı. Əri­ni gö­rən ki­mi düy­mə­ni ba­sıb dəs­tə­yi ye­ri­nə qoy­du.
- Çay gə­ti­rim?
Ki­şi ma­sa ar­xa­sın­da­kı stul­da əy­lə­şib ba­şı­nı tər­pət­di:
- Gə­tir...
- Ye­mək ye­yə­cək­sən?
- Yox, Əh­mə­din ya­nı­na ge­də­cəm. Bağ­da­dı...
Qa­rı tos­qun bə­də­ni­nə uyar­sız cəld­lik­lə qal­xıb lən­gər vu­ra-vu­ra, yır­ğa­la­na-yır­ğa­la­na mət­bə­xə ge­dən­də qo­ca öm­rün­də ilk də­fə açıq-ay­dın gör­dü ki, ar­va­dı qo­ca­lıb, hə­rə­kət­lə­rin­də­ki şux­lu­ğun özü də ya­lan­çı gö­rün­tü­dü, il­ğım­dı. Və qə­fil ona elə gəl­di ki, ar­va­dın­dan çox ya­şa­ya­caq, qa­rı­sı­nın ölü­mü­nü gö­rə­cək. Ağ­lı­na gə­lə­nə ta­mam-ka­mal inan­sa da nə se­vin­di, nə də təəs­süf­lən­di. Ona çay gə­ti­rib üz­bəüz əy­lə­şə­nin ölü­mü­nü dü­şün­mək o qə­dər də ağır de­yil­di. Qə­ri­bə gö­rün­sə də, bəl­kə, be­lə yax­şıy­dı. O, qa­rı­sı­nı bu dün­ya­da tək qo­yub get­səy­di, Al­lah bi­lir son­ra öv­rə­ti­nin ha­lı ne­cə ola­caq­dı. Kim ba­xa­caq­dı ona? İn­di oğul-uşa­ğa nə eti­bar? Hə­rə öz ke­fin­də­di, ça­lış büd­rə­mə, tək qal­ma, yox­sa, yad­lar bir ya­na, heç qo­hum-əq­ra­ba da yi­yə dur­ma­ya­caq. Bir­dən-bi­rə özü­nə də, qa­rı­sı­na da ya­zı­ğı gəl­di. Ba­xış­la­rı­nı qa­çı­rıb çay­dan bir qur­tum al­maq is­tə­yən­də az qa­la do­daq­la­rı­nı yan­dı­ra­caq­dı. Çay qay­nar­dı. Tez fin­ca­nı nəl­bə­ki­yə qoy­du.
- Xe­yir ola Əh­məd­gi­lə?
- Heç, elə be­lə... bir az işim var Əh­məd­nən, - ya­lan de­yir­di, sa­də­cə, köh­nə dos­tu ilə dərd­ləş­mək is­tə­yir­di. - Sən ki­min­lə da­nı­şır­dın?
Qa­rı çaş­qın-çaş­qın ət­ra­fa bax­dı.
- Har­da?
- Te­le­fon­da...
- Hə, - qa­rı kök­sü­nü ötür­dü. - Nə­vən zəng elə­miş­di.
- Han­sı?
- Or­xan. Sə­ni çox is­tə­yir axı...
- Mə­ni?
- Hə... Qıy­ma­dı ki, sə­ni oya­dım. De­di qoy yat­sın...
- Ye­nə nə işi dü­şüb?
- Bəs­di, ay ki­şi... Uşaq sə­ni elə-be­lə xə­ğər al­dı, de­di ba­bam­çün da­rıx­mı­şam.
- Da­rı­xıb gə­lib dəy­sin də bi­zə. Ame­ri­ka­da-zad­da ya­şa­mır ki...
- Gə­lə­cək-gə­lə­cək... De­yir hə­lə ba­şı qa­rı­şıq­dı.
Qo­ca mə­zə­lən­di:
- Ha­ra­sı qa­rı­şıq­dı?
- Bəs­di, a ki­şi, bəs­di... Elə bil, öz­gə­si haq­qın­da da­nı­şır­san, - qa­rı ud­qun­du.- Or­xan de­di ki...- sö­zü­nü kəs­di.
Qo­ca əli­ni yel­lə­di:
- De, de, de gö­rüm nə işi dü­şüb onun, qar­nı­nın ağ­rı­sı nə­di...
Qa­rı qaş­qa­ba­ğı­nı sal­la­dı:
- Heç nə, uşaq elə-be­lə zəng elə­miş­di...
A­ra­ya sü­kut çök­dü.
Qo­ca qar­şı­sın­da buğ­la­nan ça­ya bax­dı, ət­ra­fa boy­lan­dı, önün­də in­cik əy­lə­şən qa­rı­sı­nı süz­dü. Bu qa­rı gün­lər­lə onun yo­lu­nu göz­lə­miş­di. Ayın ya­rı­sı­nı ev­də həm ki­şi ol­muş­du, həm qa­dın. Əri­ni əvəz elə­miş­di. Düz­dü, əri də iş ada­mı idi, kef-da­ma­ğa get­mir­di, də­ni­zin or­ta­sın­da ye­rin yed­din­ci qa­tın­dan, qə­zet di­li ilə de­sək, qa­ra qı­zıl çı­xa­rır­dı, çov­ğun gö­rür­dü, fır­tı­na­ya dü­şür­dü, bu­ruq­da qə­za baş ve­rən­də ana­dan əm­di­yi bur­nun­dan gə­lir­di.
­İn­sa­fən, qa­rı is­teh­za­ya, riş­xən­də la­yiq de­yil­di.
- Ac ge­də­cək­sən? - qa­rı ağ bay­ra­ğı qal­dır­dı. - Bir şey at da ağ­zı­na...
- Yox, ge­di­rəm, iş­ta­hım yox­du...
- Ax­şam qa­yı­da­caq­san?
- Bil­mi­rəm, - qo­ca çay­dan bir qur­tum al­dı. - Hə de­yir­di o...
- Kim?
- Or­xan.
- Heç nə, ax­şam özü zəng vu­ra­caq...
Qo­ca qalx­dı.
- Mən ge­yi­nim...
... Lif­ti göz­lə­mə­yib sü­ra­hi­dən tu­ta-tu­ta, as­ta-as­ta pil­lə­kə­ni en­di, blo­kun qa­ba­ğın­da is­ti üs­tü­nə vur­du. Sə­hər göy­dən od ələ­nir­di­sə, gü­nor­ta cə­hən­nəm is­ti­si alə­mi bü­rü­yə­cək­di.
­E­vin qa­ba­ğın­da­kı ma­şın­dan ca­van bir oğ­lan çı­xıb meh­ri­ban-mehriban:
- Sa­lam, Hə­bib müəl­lim, ha­ra ge­dir­siz? - so­ruş­du.
Ki­şi ar­xa qa­pı­nı açıb əy­ləş­di və:
- Sür ba­la, - de­di. - Sür Əh­məd­gi­lin ba­ğı­na...

* * *

Yo­lu ya­rı elə­miş­di ki, bir­dən-bi­rə şək­lən­di. "Ni­yə ge­di­rəm e, Əh­mə­din ya­nı­na? Mən in­di Rüs­təm­gil­də ol­ma­lı­yam..." Am­ma onun har­da ol­ma­ğı­nı özü həll elə­mir­di. Bir­cə şe­yi bü­tün var­lı­ğı ilə an­la­yır­dı ki, sü­rü­cü­yə Rüs­təm­gi­lə get­mək la­zım ol­du­ğu­nu söy­lə­sə, sü­rü­cü də yo­lu də­yiş­sə, ye­nə mən­zil ba­şı­na çat­ma­ya­caq. Axır za­man­lar o, heç nə­yi öz­ba­şı­na həll elə­mir, onu apa­ran apa­rır get­di­yi ye­rə. Yə­qin ta­le, qis­mət, ömür de­yi­lən sir­li-se­hir­li yo­lu heç kəs öz­ba­şı­na qət elə­mir. Hə­rə­nin öz sar­ba­nı var. Am­ma o sar­ban o yo­lu elə gös­tə­rir ki, yol­çu­la­ra elə gə­lir qa­baq­da heç kəs, heç nə yox­du, hər şey öz əl­lə­rin­də­di, bü­tün yol-ri­zi öz­lə­ri se­çir­lər. Ye­rin yed­din­ci qa­tın­da qa­ra qı­zı­lın har­da ax­dı­ğı­nı az qa­la gö­zü­yu­mu­lu bi­lən xə­zi­nə­dar üçün tor­pa­ğın üs­tün­də ad­dım­la­maq­dan asan nə var­dı ki? Yed­din­ci qa­tın xə­zi­nə­da­rı? Də­ni­zin di­bi­nin yed­din­ci qa­tı­nın sa­hi­bi... Əs­təğ­fü­rul­lah, sa­hi­bi-ix­ti­yar Ya­ra­dan­dı, Al­lah­dı... Al­lah­lıq id­dia­sı­na dü­şən­lər­sə gec-tez cə­za­la­nır. Kim düş­müş­dü bu id­dia­ya? O? Yox, yox, min kə­rə yox!..
Mən­nən aşa­ğı kim­sə yox, on­nan da yu­xa­rı...
Ya­zı-po­zu, şe­ir-sə­nət ada­mı ol­ma­sa da hər­dən­bir bu bey­ti tək­rar­la­ma­ğı xoş­la­yır­dı.
Əv­vəl­lər be­lə vas­va­sı, hər şey­dən xor­la­nan de­yil­di, bir ba­la­ca ateist­li­yi də var­dı. İl­lər ötüş­dük­cə, ya­şı­nın üs­tü­nə yaş gəl­dik­cə san­ki xa­siy­yə­ti­ni özün­dən xə­bər­siz də­yi­şir­di­lər. Kə­nar qüv­və­lər də­yi­şir­di­lər. Gö­zə­gö­rün­məz qüv­və­lər... Və o, get-ge­də du­man­lı da ol­sa an­la­yır­dı ki, yer üzün­də­ki bü­tün ha­di­sə­lər, bü­tün can­lı­lar, can­sız­lar bir-bir­lə­ri ilə gö­zə­gö­rün­məz tel­lər­lə bağ­lı­dı. Dün­ya­da ar­tıq və əs­kik heç nə yox­du. Ar­tıq­lar iş­lə­ri­ni, mis­si­ya­la­rı­nı ba­şa vu­rub ay­rı for­ma­ya ke­çir­lər. Kai­nat­da heç nə öz­ba­şı­na, baş ver­mək xa­ti­ri­nə baş ver­mir. Sə­bə­bi­ni an­la­ma­dı­ğı­mız, ço­xun­dan xə­bər­siz ol­du­ğu­muz olay­la­ra adi bax­ma­ğın özü sa­də­lohv­lük­dü. De­mə, in­san özü-özü­nü kəşf elə­mək üçün tək­li­yə, tən­ha­lı­ğa çə­kil­mə­liy­miş və boş vax­tı, yox, boş da ye­ri­nə düş­mür, dü­şün­mə, fi­kir­ləş­mə vax­tı, za­ma­nı həd­dən zi­ya­də çox ol­ma­lıy­mış. Fi­kir, dü­şün­cə ada­mı ol­maq üçün əli­ni ağ­dan qa­ra­ya vur­ma­dan tər­ki­dün­ya ya­şa­ma­lı və öz-özün­lə haqq-he­sab çək­mə­liy­miş­sən. Be­lə­də çox qı­fıl­lı qa­pı­lar açı­la­caq.
Am­ma sən iş­lə­mə, mən əli­mi ağ­dan qa­ra­ya vur­ma­yım. Bəs al­tı mil­yard bən­də­ni kim ye­di­rib içir­sin, kim ge­yin­dir­sin? Bax bu­dur əsas mə­sə­lə!
"Pen­si­ya­ya çıx­ma­ğım mə­ni fi­lo­sof elə­yir".
Hə­bib müəl­lim ye­rin­də qur­ca­lan­dı.
De­yə­sən, sü­rü­cü nə isə de­di, qo­ca onu eşit­mə­di.
- Eşit­mə­dim, ba­la, nə de­din?
- Hə­bib müəl­lim, şə­hər od tu­tub ya­nır, nə əcəb ba­ğa köç­mür­sü­nüz? Öz ba­ğı­nı­za de­yi­rəm...
- Əşi, or­da hay-küy­dü... Uşaq­lar, nə­və­lər... Biz qo­ca­la­ra elə is­ti yax­şı­dı. Sü­mü­yü­müz qı­zır. Hər­dən Əh­mə­də baş çə­ki­rəm, bəs elə­yir...
- Əh­məd müəl­lim də tək qa­lır, de­yə­sən, bağ­da...
- Elə­di, biz qo­ca­la­rın ba­şı səs-küy, hay-ha­ray gö­tür­mür. Am­ma Əh­mə­din ba­ğın­da bir ai­lə də ya­şa­yır. Tən­ha ər-ar­vad... qaç­qın­dı­lar... Sağ ol­sun­lar, həm bağ­dan göz-qu­laq olur­lar, həm də ar­va­dı ölən­dən son­ra kö­mək elə­yir­lər Əh­mə­də...
- Bəs onun heç kə­si yox­du?
- Ni­yə? Qı­zı var, ye­kə nə­və­lə­ri var... Tür­ki­yə­də... - Qo­ca sü­rü­cü­nün pey­sə­ri­nə bax­dı.

* * *

Zə­ma­nə­dən şi­ka­yət qo­ca­lıq əla­mə­ti­di. Yax­şı ki, keç­miş­dən hə­zin bir işar­tı yad­da­şı­na sü­zü­lüb ke­fi­ni du­rul­dur­du. De­mə­li be­lə, Rüs­tə­min oğ­lu Əj­dər tə­lə­bə vax­tı se­mestr im­ta­han­la­rın­dan dal­ba­dal üç də­nə yağ­lı iki alıb ins­ti­tut­dan qo­vu­lur. Uşaq tən­bəl­lik elə­mə­yib ge­dir kən­də, da­yı­sı­gi­lə. Bi­lir­miş ki, da­yı­sı ins­ti­tu­tun rek­to­ru ilə tə­lə­bə yol­da­şı olub, ya­taq­xa­na­da bir otaq­da qa­lıb­lar. Di­ri­baş­lıq da oxu­maq de­yil ki, tə­lə­bə­lə­rin zəh­lə­si get­sin. Xü­la­sə, tez-tə­lə­sik da­yı­sı­nı gə­ti­rir şə­hə­rə, ki­şi­yə yax­şı əyin-baş alır, köy­nək, şal­var, qals­tuk... Da­yı­sı­nı bə­zə­yib-dü­zə­yib er­tə­si sa­at bir­də ye­tiş­di­rir rek­to­run qə­bu­lu­na. Da­yı qə­bul ota­ğın­da rek­to­run ka­ti­bə­si­nə de­yir:
- İçə­ri xə­bər ver ki, fi­lan ra­yon­dan tə­lə­bə yol­da­şın Sə­mə­da­ğa müəl­lim gə­lib...
Ka­ti­bə nəm-nüm ey­lə­yir:
- Fa­si­lə­di...
Da­yı cin atı­na mi­nib:
- Sə­nə nə de­yi­rəm, tez içə­ri çat­dır ki, son­ra tə­nə ye­mə­yə­sən, - de­yir. - Qan­dın, ya yox?!
Ka­ti­bə­nin göz­lə­ri kəl­lə­si­nə çı­xır. Tez qal­xıb rek­to­run ka­bi­ne­ti­nə gir­mək is­tə­yən­də da­yı da özü­nü içə­ri atır.
Nə isə, beş-on də­qi­qə ke­çir, ins­ti­tut­dan qo­vu­lan tə­lə­bə­ni ça­ğı­rır­lar ka­bi­ne­tə. Tə­lə­bə içə­ri gi­rib gö­rür ki, rek­tor­la da­yı­sı üz­bə­su­rət əy­lə­şib­lər, qa­baq­la­rın­da pür­rən­gi çay. Za­ra­fa­tın da bi­ri beş qə­pik. O de­yir bu gü­lür, bu de­yir o. Bir söz­lə hır­ha­hır­dı. Tə­lə­bə bi­lir­di ki, da­yı­sı de­yib gü­lən, itoy­na­dan­dı, de­mə, rek­tor da onun ta­yıy­mış. Hə­mi­şə­ki zəhm­li, qa­ra­qa­baq adam­dan əsər-əla­mət yox­du.
- Sə­nə ar­xa­yı­nam... - da­yı­sı de­yir.
Rek­tor aya­ğa du­rub, öz ye­ri­nə, "T" şə­kil­li sto­lun ar­xa­sı­na ke­çib zən­gi ba­sır:
- Ar­xa­yın ol, gü­nü bu gün həll elə­yə­cə­yəm. Am­ma bu qəh­rə­man, - qa­pı­nın ağ­zın­da da­ya­nan ba­cıoğ­lu­nu gös­tə­rir, - gə­rək bun­nan son­ra yax­şı oxu­sun.
Sə­mə­da­ğa da qal­xır:
- Day biz ge­dək, sən iş-güc ada­mı­san, vax­tı­nı al­ma­yaq...
- Da­yan, da­yan, - rek­tor ye­rin­də qur­ca­laq­la­nır, - bəl­kə, ay­rı nə­yə­sə eh­ti­ya­cın var? Pul-pa­ra­dan kor­luq-zad çə­kir­sən? - əli­ni ci­bi­nə atıb bir dəs­tə pul çı­xa­rır.- Gö­tür...
Sə­mə­da­ğa­nın gü­lüm­sər çöh­rə­si köl­gə­lə­nir.
- Bu nə­di? Mən sə­nin üçün di­lən­çi-zadam...
- Al­lah elə­mə­sin, biz qar­da­şıq... - rek­tor pərt olub pu­lu ci­bi­nə qo­yur.
- Çox sağ ol... Hər şey qay­da­sın­da­dı. Sən ba­cım oğ­lu­na kö­mək elə ki­fa­yət­di.
Rek­tor pərt­li­yi ara­dan qal­dır­maq üçün meh­ri­ban-mehriban:
- Baş üs­tə, - de­yir.- Ar­xa­yın ol...
Qa­pı­dan çı­xan­da Sə­mə­da­ğa çö­nüb:
- Çox sağ ol... - tək­rar­la­yır.- Sən ol­ma­say­dın ra­yo­na may­ka-tur­sik­də dö­nə­cək­dim.
Rek­tor qa­lın qaş­la­rı­nı ça­tıb:
- Ni­yə? - so­ru­şur.
- Çün­ki əy­nim­də­ki­lə­ri ba­coğ­lum alıb, iş dü­zəl­mə­səy­di, gə­rək so­yu­nay­dım.
Rek­tor mi­zan-tə­rə­zi­ni iti­rib özü­nü sax­la­ya bil­mir və elə qəh­qə­hə çə­kir ki, qə­bul ota­ğın­da­kı­lar dik­si­nib nə baş ver­di­yi­ni an­la­maq üçün çaş­qın-çaş­qın, qey­ri-ix­ti­ya­ri qa­pı­ya cu­mur­lar. Ya­zıq ka­ti­bə on­la­rı qa­pı­nın ağ­zın­dan ge­ri itə­lə­yən­də pen­cə­yi­nin düy­mə­si qı­rı­lır.
O tə­lə­bə, Əj­dər, Rüs­tə­min oğ­lu in­di ye­kə ki­şi­di, an­caq ye­ri dü­şən­də hə­lə də bu ha­di­sə­ni da­nı­şıb da­yı­sı­na rəh­mət oxu­yur. Rüs­tə­min ar­va­dı Sə­nəm­sə da­vam elə­yir ki, işi dü­züb qo­şan gü­nün sə­hə­ri gör­düm qar­da­şım əy­nin­də­ki­lə­ri so­yu­nub köh­nə pal-pal­ta­rı­nı ge­yin­di. Kən­də yo­la düş­mək is­tə­yir. De­dim, ay qar­daş, ay rəh­mət­li­yin oğ­lu, bu tə­zə pal­tar­la­rı ki­mə sax­la­yır­san, za­ra­fat, de­yib gül­mək öz ye­rin­də, şə­hər­də bu şal­var-köy­nək, bu ala­bə­zək qals­tuk ki­mə la­zım­dı? İki aya­ğı­nı bir baş­ma­ğa di­rə­di rəh­mət­lik. Yox ki, yox! Rəh­mət­lik uşaq ki­mi saf, tə­miz, sa­də­lövh ol­sa da tərs­di. Day o tə­zə pal-pal­ta­rı Sə­mə­da­ğa­nın əy­ni­nə ge­yin­di­rib qar­da­şı­mı kən­də yo­la sa­lın­ca bü­tün ölüb-itən qo­hum-əq­rə­ba­nın go­ru­na and ver­dik...
... - Göz­lə­yim si­zi, Hə­bib müəl­lim?
- Nə?- ki­şi xə­yal­dan ay­rıl­dı.
- Çat­mı­şıq, - sü­rü­cü tək­rar­la­dı. - De­yi­rəm, göz­lə­yim si­zi?
Ma­şın hün­dür daş ha­sar­lı, qır­mı­zı dar­va­za­lı hə­yə­tin qa­ba­ğın­da da­yan­mış­dı.
- Yox, ba­la, işin­də ol, - qo­ca ma­şın­dan düş­dü.

* * *

E­lə şey­lər, elə yer­lər var ki, özün­də onun ey­ni, bəl­kə də on­dan yax­şı­sı ol­sa be­lə öz­gə­nin­ki, baş­qa­sı­nın­kı da­ha yax­şı, da­ha şi­rin gö­rü­nür. Əh­mə­di yad, öz­gə say­ma­sa da ba­ğın­da özü­nü elə ra­hat, elə sa­kit hiss elə­yir­di ki, gu­ya, cən­nə­tin bir gu­şə­sin­də arın-ar­xa­yın mür­gü vu­rur­du. Bu ra­hat­lı­ğın, sa­kit­li­yin, tər­ki­dün­ya­lıq qo­xu­su­nun, yün­gül­lü­yü­nün sə­bə­bi, özə­yi, mən­şə­yi har­dan­dı, baş aç­mır­dı. Bir­cə onu an­la­yır­dı ki, Əh­məd ay­rı aləm­di, onu gö­rən­də san­ki güz­gü­yə ba­xır­dı, özü­nü baş­dan-aya­ğa sü­zür­dü. Bəs ne­cə, ne­çə il bir yer­də iş­lə­miş­di­lər, elə tə­qaü­də də ey­ni vaxt­da çıx­mış­dı­lar. Hə­bib ki­şi xəs­tə­lə­nən­dən son­ra Əh­məd de­miş­di ki, bəs­di da­ha, mən də qo­cal­mı­şam, çı­xı­ram pen­si­ya­ya. Hə­bib­dən son­ra iş­lə­yə bil­mə­rəm, onun­la gəl­mi­şəm, onun­la da ge­də­cəm. Bu neft işi ki, var, fut­bol oy­na­maq ki­mi bir şey­di, gə­rək mo­bil ko­man­da­ya çev­ri­lə­sən, tək­ba­şı­na­lıq keç­mir bur­da. Hə­bib­lə mən köh­nə­nin neft­çi­lə­ri, ne­cə de­yər­lər, köh­nə­nin fut­bol­çu­la­rı idik, bir-bi­ri­mi­zi söz­süz-kəl­mə­siz ba­şa dü­şür­dük. An­caq ney­lə­yə­sən, ömür keç­di, qo­cal­dıq. Şa­ir də ya­nıq­lı de­yib:
"Ay an­dı­ra qa­la­san, gö­rüm sə­ni, qo­ca­lıq..."

* * *

Fi­lo­sof­luq elə­mək­də, fi­kir­lə­şib da­ğı ara­na, ara­nı da­ğa qat­maq­da mə­nə ça­tan çə­tin ta­pı­lar. Əmə­li işə gə­lən­də­sə Hə­bib hə­mi­şə mə­ni üs­tə­lə­yib. Heç kəs öz ay­ra­nı­na turş de­mə­sə də, mən be­lə­yəm. Mə­nə kə­nar ha­kim gə­rək de­yil. Özüm özü­mə tən­qid­çi­yəm. Özü­nü­tən­qid yax­şı şey­di. Lap gö­zü­mün işı­ğı ola, tə­rə­zi­ni əy­mə­rəm. Ba­yaq­dan Hə­bib mə­ni dal­ba­dal iki də­fə mars ey­lə­yib, bir tas uduz­mu­şam. Uduz­ma­ğı özü­mə dərd elə­mə­səm də, ne­çə gün rə­qi­bi­min di­lin­dən qur­tar­ma­ya­ca­ğım şək­siz­di. Bu nər­di kəşf elə­yə­nin ata­sı­na lə­nət! Gör nə qə­dər vax­tı­mız boş-bo­şu­na sərf olu­nur. Pa­pa­ğı­mı­zı yan qo­yub gə­zir, heç nə­yə fi­kir ver­mi­rik. Ba­lam, bəs hər gün ömür­dən ge­dir, axı... Üzə vur­ma­san da için­də əsəb­lə­şir­sən, qa­nın qa­ra­lır, zər şo­ğə­rib də ver­mir ki, ver­mir! Bu boy­da bağ-ba­ğa­tın, ar­tır­ma­da­kı sə­rin me­hin, sto­lun üs­tün­də­ki mü­rəb­bə­nin, pür­rən­gi ça­yın, kon­fet­lə­rin, kəl­lə qən­din da­dı-ta­mı qa­çır. Do­ğur­dan-doğ­ru­ya bü­tün oyun­lar şey­ta­niy­miş!..
- A ba­la, a qı­zım, gəl bu çay­la­rı də­yiş, bu­za dö­nüb... - əs­lin­də vaxt qa­za­nır­dım, ne­cə de­yər­lər, tem­pi aşa­ğı sa­lıb Hə­bi­bin əli­ni "sın­dır­maq" is­tə­yir­dim.
Gə­lin çay­la­rı də­yi­şib ge­dən­də ayaq sax­la­dı:
- Da­yı, ye­mək ha­zır­dı, ha­çan de­səz gə­ti­rə­rəm.
Hə­bib özün­dən­ra­zı­lıq­la gü­lüm­sün­dü:
- Çə­tin bu gün bu­nun bo­ğa­zın­dan ti­kə ke­çə...
- Yax­şı, ba­la, ye­mək is­tə­yən­də de­yə­rik, - de­dim.
Gə­lin get­di.
Hə­bi­bin at­dı­ğı zər­lə­ri tu­tub:
- Gəl ant­rakt elə­yək, - de­dim.
Diq­qət­lə üzü­mə ba­xıb cid­di­ləş­di:
- No­lub? Söz­lü ada­ma ox­şa­yır­san...
- Səh­hə­tin ne­cə­di?
- Ba­ba­tam.
- Xəs­tə­li­yi­ni de­yi­rəm.
Qı­mış­dı:
- O da ba­bat­dı...
- Za­ra­fa­ta sal­ma...
- Qis­mət­dən ar­tıq ye­mək ol­maz. Fə­lə­yin yaz­dı­ğı­nı bən­də po­za bil­məz. Bu yaş­da bı­çaq al­tı­na gir­mək sə­nə asan gəl­mə­sin.
Ba­xış­la­rı­mı qa­çı­rıb fin­can­da­kı çay­dan bir qur­tum al­dım. Dil­lən­mə­dim, çün­ki bi­lir­dim be­lə yer­də nə de­yər­lər, ne­cə tə­səl­li ve­rər­lər. Bə­zən, yaş təc­rü­bə­si-fi­lan da kö­mə­yi­mi­zə gəl­mir. Adi və­ziy­yət­dən çı­xış yo­lu ta­pa bil­mi­rəm­sə təc­rü­bəm, ya­şan­tı­la­rım çü­rük bir qo­za dəy­məz. San­ki bey­nim­dən bü­tün lü­ğət si­lin­miş­di, nə de­yə­cə­yi­mi, han­sı dil­də da­nı­şa­ca­ğı­mı bil­mir­dim. Nə­ha­yət, özü­mü ələ alıb güc­lə:
- Sə­ni be­lə qor­xaq bil­mir­dim, - de­dim. - Hər şey yax­şı ola­caq.
O, din­mə­di.
Mə­nə elə gəl­di ki, çox ax­maq söz­lər de­dim, ay­rı nə isə mı­zıl­da­ma­lıy­dım. Hər şey yax­şı ola­caq o de­mək idi ki, in­di aləm bir-bi­ri­nə qa­rı­şıb. Həm də be­lə de­mək in­san­da giz­lə­nən Al­lah­lıq id­dia­sı­dı. Biz ki­mik ki, ola­caq­lar­dan xə­bər ve­rək? Di gəl, xəs­tə, tə­səl­li­yə eh­ti­ya­cı olan qo­ca­ya - sö­zə bax a, qo­ca, gu­ya, mən özüm sü­tül bir ca­van­dım- ay­rı nə de­yə­sən? "Qo­ca­nın" gö­zü də at­mır­dı mə­nim üzü sür­tül­müş tə­səl­lim üçün. O, hər şe­yi mən­dən yax­şı bi­lir­di. Çay içə-içə ona ba­xı­ram, o da si­qa­ret tüs­tü­lə­də-tüs­tü­lə­də hə­yə­tə boy­la­nır və qə­fil mə­nə elə gə­lir ki, Hə­bib mə­ni qa­baq­la­ya­caq, mən­dən tez dün­ya­sı­nı də­yi­şə­cək. Lap­dan ağ­lı­ma gə­lən­lər­dən ça­şıb qa­lı­ram. Nə­dən­sə, önüm­də­kin­dən uta­nı­ram. Mə­nə elə gə­lir ki, o, ürə­yin­dən ke­çən­lər­dən xə­bər­dar­dı və onun xəs­tə­lən­mə­yin­də gü­nah­ka­ram.
İ­la­hi, nərd oy­na­maq gic-gic şey­lər fi­kir­ləş­mək­dən yax­şıy­mış...

* * *

- Yox, ma­şal­la, iş­ta­hın yax­şı­dı, - na­har­dan son­ra hə­yə­tə dü­şüb gə­zi­şən­də mən de­dim. Ke­fi əməl­li-baş­lı po­zul­muş­du. - Nə qaş­qa­ba­ğı­nı sal­la­mı­san, o qə­dər ki, sən ye­din, sə­nə ölüm yox­du...
Gü­lüm­sün­dü:
- Əşi, iş­tah-fi­lan öz ye­rin­də, ge­cə­lər elə əcaib-qə­raib yu­xu­lar gö­rü­rəm ki, zəh­rim ya­rı­lır. Oya­nan­da ne­çə gün özü­mə gə­lə bil­mi­rəm.
Ya­ra­lı ye­ri­mə to­xun­muş­du, an­caq özü­mü tox tut­ma­lıy­dım. Onun qo­lu­na gi­rib:
- Sən yax­şı­san, - de­dim. - Heç ol­ma­sa ya­ta bi­lir­sən, yu­xu gö­rür­sən. An­caq mə­nim yu­xum ər­şə çə­ki­lib. Ya­ta bil­mi­rəm, ara­bir yün­gül­cə mür­gü­lə­yi­rəm, vəs­sa­lam...
- Elə bi­lir­sən, mə­nim xəs­tə­li­yim sən bil­di­yin­di? Mə­nim baş-bey­ni­mi də­yiş­mək la­zım­dı. Gö­zü­mün qa­ba­ğı­na ol­ma­yan, ağ­la­sığ­maz şey­lər gə­lir. Gu­ya, qə­za­ya düş­mü­şəm, av­to­mo­bil qə­za­sı­na. Ma­şı­nı da özüm sü­rür­mü­şəm. Hə­min qə­za­da sağ qo­lum dir­sək­dən aşa­ğı kə­si­lib. Ha ax­ta­rı­ram qo­lu­mu ta­pa bil­mi­rəm. Yu­xu, rö­ya, va­qeə de­yil a, bu. Yu­xu­nu ya­tan­da, gö­zü­yu­mu­lu gö­rər­lər. Mən­sə da­nış­dıq­la­rı­mı ayıq­lıq­da, sə­ni gör­dü­yüm ki­mi gö­rü­rəm. Ki­no ki­mi... İn­tə­ha­sı, mən o ki­no­nun seyr­çi­si, ta­ma­şa­çı­sı de­yi­ləm, iş­ti­rak­çı­sı­yam...
Day tə­səl­li­dən keç­miş­di, aç­dım san­dı­ğı tök­düm pam­bı­ğı:
- Elə bi­lir­sən, ke­fim­dən qı­şı da bağ­da ke­çi­ri­rəm? Tək­lik mə­nə va­hi­mə­li gö­rü­nür. Ar­va­dın ölü­mü də mə­ni bir yan­nan sı­xır. Bur­da ba­şı­mı gir­lə­yi­rəm...
Gə­lib əy­ləş­dik qo­vaq ağa­cı­nın al­tın­da­kı ye­kə sto­lun ar­xa­sın­da qa­baq-qən­şər. Hə­bib ya­vaş­ca sto­lu dö­yəc­lə­di.
- Bur­da ya­şa­maq şə­hər­də gün ke­çir­mək­dən yax­şı­dı, - qı­mı­şıb göz vur­du.- Cən­nə­tə ha­zır­la­şır­san, qo­ca...
De­yir­sən o, mə­nə ürək-di­rək ver­mək fik­ri­nə düş­müş­dü.
Mən gü­lüm­sün­düm:
- Bi­zə elə hə­kim, elə ope­ra­si­ya la­zım­dı ki, ayı­lan­da gö­rək sü­tül bir oğ­la­na dön­mü­şük.
Hə­bib kök­sü­nü ötür­dü:
- Ölüm haq­dı, bu heç... Ölüm­dən qaç­maq ol­maz. Am­ma Tan­rı gə­rək in­san­la­ra qo­ca­lı­ğı rə­va gör­mə­yəy­di. Yə­ni, ki­mə nə qə­dər ömür ya­zı­lıb­sa, sək­sən il, yüz il elə ca­van ya­şa­yıb dün­ya­sı­nı də­yi­şəy­di... Ay Əh­məd, gö­rə­sən, o dün­ya var?
Çi­yin­lə­ri­mi çə­kib ko­bud, qa­ba za­ra­fa­ta keç­dim:
- Mən nə bi­lim... Az qa­lıb, ölə­rik gö­rə­rik...
De­dik­lə­ri­mi qu­la­qar­dı­na vu­rub so­ruş­du:
- Qı­zın­dan nə xə­bər var?
- Yax­şı­dı, tez-tez zəng elə­yir...
- Nə de­yir?
- De­yir ki, tək qal­ma, yı­ğış gəl bu­ra.
- Bəs sən?
- Nə da­nı­şır­san, Hə­bib, mən bur­dan ay­rı­la bil­mə­rəm. Ya­şı­mın bu vax­tın­da ha­ra ge­dim? Ni­yə ge­dim?.. Mən bur­da ölə­cəm...
Bu də­fə Hə­bib ürək­dən de­di:
- Ona hə­lə çox qa­lıb...
Mən ona züy tut­dum:
- Əl­bət­tə!
­O, lap də­ri­nə get­di:
- Bi­zim gə­lə­cə­yi­miz qa­baq­da­dı. Biz hə­lə çox iş­lər gö­rə­cə­yik. Elə­di? - so­ru­şub əli­ni mə­nə uzat­dı.
Mən onun əli­ni var gü­cüm­lə, möh­kəm-möh­kəm sıx­dım. Hə­bi­bin qı­rış­mış çöh­rə­si nur­lan­dı.
Gə­lin hə­yət­də otur­du­ğu­mu­zu gö­rüb tə­miz süf­rə gə­tir­di, sto­lun üs­tü­nə sər­di.
- İn­di çay da gə­ti­rə­cəm, - is­ti­qan­lı­lıq­la de­di. - Siz ra­hat din­cə­lin.
- Ay qı­zım, yu­xa­rı­dan nər­di də gə­tir, - Hə­bib süf­rə­nin qı­rı­şı­ğı­nı dü­zəlt­di.
Mən onun sö­zü­nə qüv­vət ver­dim:
- Gə­tir, ba­la, nər­di tez gə­tir ki, bor­cu­mu qay­ta­rım.

* * *

Ya­zıq gə­lin ba­yaq­dan bil­mir bi­zə ne­cə qul­luq elə­sin, qa de­mə­miş ye­mək gə­ti­rir, qu de­mə­miş çay. Onun gü­na­hı de­yil ki, heç nə aç­mır biz qo­ca­la­rın qəl­bi­ni. Baş­qa­sı bi­zim ye­ri­mi­zə ol­say­dı pa­pa­ğı­nı gö­yə atar­dı. Nə­di ki! Hər şey göz ox­şa­yır. Sə­hər du­rub gər­nə­şir­sən, də­ni­zin tə­miz ha­va­sı­nı udur­san, o də­qi­qə ça­yın-çö­rə­yin ha­zır olur qa­ba­ğın­da. Al­lah ve­rən­dən ye­yib içən­dən son­ra hə­yə­tə dü­şüb la­pat­ka­nı gö­tü­rür­sən, gu­ya ki, ağac­la­rın di­bi­ni bo­şal­da­caq­san, lək­lə­ri tə­miz­lə­yə­cək­sən, an­caq heç nə elə­mə­yib nə­dən­sə, özü­nü al­da­dır­san, çün­ki hər şey qay­da­sın­da­dı, ağac­la­rın di­bi çox­dan şum­la­nıfb, lək­lər­də­ki tə­rə­vəz­lə­rə bü­tün qul­luq­lar edi­lib, iri hə­yə­tin qan­qa­lı, ot-ələ­fi tər­tə­miz çı­xa­rı­lıb, hər yan göz ox­şa­yır. Evə gəl­mək üçün yan­la­rı­na kər­pic hö­rül­müş en­siz as­falt cı­ğır­lar tər­tə­miz sü­pü­rü­lüb. Ax­şa­müs­tü o cı­ğır­lar, iri ağac­lar, lək­də­ki tə­rə­vəz­lər su­va­rı­la­caq, tək­cə ha­va­dan yox, tor­paq­dan sə­rin, ürək sa­kit­ləş­di­rən meh qal­xa­caq. İkin­ci mər­tə­bə­də­ki ey­va­na çı­xıb hə­yə­tə, ət­ra­fa göz gəz­di­rə­cək­sən. Yan-yö­rə­dən qo­yun-qu­zu mə­lər­ti­si eşi­də­cək­sən, har­da­sa it­lər hü­rə­cək, gö­rüb eşit­dik­lə­ri­nin föv­qün­də sa­na­caq­san özü­nü. San­ki ye­ri-gö­yü sən ya­rat­mı­san, sən ol­ma­say­dın nə it­lər hü­rü­şər­di, nə qo­yun-qu­zu mə­lə­şər­di, nə də dün­ya in­di­ki ki­mi olar­dı. Yer üzü qa­ra ge­yi­nib ağ­la­yar­dı...
Am­ma bu id­dian çox az sü­rür. Çün­ki qə­fil azan sə­si ət­ra­fa ya­yı­lır və sən bu zə­him­li, ey­ni za­man­da, hü­dud­suz sə­sin için­də get-ge­də ki­çi­lə­rək əri­yir­sən. Bu səs sə­nə gö­zü­nün önün­də olan, la­kin gö­rə bil­mə­dik­lə­ri­ni gös­tə­rir. Elə bil hə­min sə­sin için­də kim­sə yu­xa­rı­dan ami­ra­nə-ami­ra­nə xə­bər alır:
"Da­ha nə is­tə­yir­sən, qo­ca?" Sən­sə dil­lən­mir­sən, çün­ki nə is­tə­di­yi­ni özün də bil­mir­sən.
Yox, zər­rə­cə o yan-bu ya­nı yox­du, Hə­bib­lə mə­nim bir­cə adı­mız var. Gə­rək ya­şı­mı­zın bu vax­tın­da haq­qı na­haq­qa ver­mə­yək, sö­zün dü­zü­nü da­nı­şaq. Adı­mı­za gə­lin­cə, adi­dən-adi, sa­də­dən-sa­də­di:
"Na­şü­kür qo­ca­lar"...

* * *

- Əh­məd, də­ni­zə ge­dir­sən?
- İşə de­yir­sən? Har­dan ...
- Əşi yox e, sa­hi­lə de­yi­rəm. Plya­ja... Çi­mib elə­yir­sən də­niz­də?..
- Yox əşi, ayıb ol­ma­sın da­lım­nan ha­lal­lıq is­tə­yi­rəm. Bir o qal­mış­dı ki, çi­mər­lik­də lüt-ür­yan so­yu­nam, ca­maat tük­süz, spiç­ka ayaq­la­rı­mı gör­sün, sü­mük­lə­ri çıx­mış apa­rıq bə­də­ni­mi gör­sün, si­nə­min üs­tü­nə ca­van vax­tı döy­dür­dü­yüm neft bu­ru­ğu­nu gör­sün... Gör plyaj­da nə hən­ga­mə qo­par...
- Si­nə­nə döy­dür­dü­yün bu­ruq hə­lə də qa­lır?
- Hə... Neft də çı­xır or­da...
Hə­bib qəh­qə­hə çək­di.
­Ax­şam dü­şür­dü, bir az­dan azan sə­si ət­ra­fı bü­rü­yə­cək, bü­tün kən­də ya­yı­la­caq­dı...
- Am­ma Rüs­təm ya­man üzür­dü...
Diq­qət­lə üzü­mə bax­dı:
- Han­sı Rüs­təm?
- Rüs­təm də, sə­nin əmi­noğ­lu...
Di­lim-di­lim ola­san, di­lim. Dinc du­ra bil­mi­rəm də ... Ki­şi elə dik­sin­di, az qa­la stul­dan yı­xı­la­caq­dı. Cid­di­ləş­di, çöh­rə­si, sir-si­fə­ti köl­gə­lən­di.
- No­lub? - na­ra­hat-na­ra­hat so­ruş­dum.
- Heç... - mı­zıl­da­dı do­da­qal­tı.- Ya­zıq Rüs­təm ağır xəs­tə­di...
- Nə­di ki, xəs­tə­li­yi?
Çi­yin­lə­ri­ni çək­di:
- Mən nə bi­lim...
Yə­qin, ağır xəs­tə­lik­di ki, Hə­bib di­li­nə gə­tir­mək is­tə­mə­di.
- Rüs­təm biz­dən uşaq­dı, axı... - de­dim.
Hə­bib kök­sü­nü ötür­dü:
- Xəs­tə­li­yin ya­şa nə dəx­li?..

* * *

Ca­van­lı­ğım­dan be­ləy­dim, bi­ri­nə kö­mək elə­mək is­tə­yən­də də­ri­dən-qa­bıq­dan çı­xır­dım, axır­da­sa göz­lə­nil­mə­dən iş­lə­ri kor­la­yır­dım. İn­di­yə­cən ne­çə kə­rə el­çi­li­yə get­mi­şəm, ha­mı­sı da qan­qa­ra­çı­lıq­la so­nuc­la­nıb. Əl­bət­tə, acı­ğım­dan özü­mə qa­ra ya­xıb be­lə de­yi­rəm. Elə də bə­da­yaq de­yi­ləm. Da­nı­şı­ğı­mı da bi­li­rəm, sö­zü­mün ye­ri­ni də. Di gəl, hər­dən ha­mı­da olur yə­qin. İs­tə­yir­sən qaş dü­zəl­də­sən, vu­rub göz çı­xa­rır­san. Hə­bi­bin oğ­lu­nun el­çi­li­yi­nə mən də get­miş­dim. İn­di­yə­cən xoş­bəxt ya­şa­yır­lar. Ye­kə uşaq­la­rı var...
Ha­va qa­ral­mış­dı, ar­tır­ma­ya çıx­mış­dıq, Hə­bib uzun, en­li ar­tır­ma­da dö­şə­mə­yə ba­xa-ba­xa o baş-bu ba­şa gə­zi­şib var-gəl elə­yir­di. Mən stol ar­xa­sın­da əy­lə­şib onu sü­zür­düm. Köl­gə­si də Hə­bib­lə ba­həm gə­ziş­mə­yin­də idi. Ar­tır­ma­da­kı çıl­çı­ra­ğın işı­ğı­nın al­tı səh­nəy­di. Hə­bib də akt­yor­du... Tən­ha akt­yo­run teat­rı. Mən də fa­na­tik ta­ma­şa­çıy­dım. Gö­zü­mü "səh­nə"­dən çək­mir­dim.
E­lə gə­zi­şə-gə­zi­şə ayaq sax­la­ma­dan de­di:
- Bəx­tin gə­ti­rib ki, ağ­ca­qa­nad-zad yox­du bu­ra­lar­da, yox­sa qa­pı-pən­cə­rə­ni açıq qo­yub ra­hat­ca işı­ğı yan­dı­ra bil­məz­dik.
- Də­niz kə­na­rı ol­ma­ğı­na bax­ma, bur­da ağ­ca­qa­nad ol­mur. Am­ma gə­li­nin əri hə­yət­də gür­zə gör­müş­dü üç-dörd gün qa­baq...
- Ney­lə­di ila­na?
- Heç nə, öl­dür­dü...
- Sən eh­ti­yat­lı ol...
- İlan mə­nə ney­lə­yə­cək, si­nəm­də­ki bu­ru­ğu gö­tü­rüb vu­ra­ram ba­şı­na.
Nöm­rəm keç­mə­di, za­ra­fa­tı­mı ve­ci­nə al­ma­dı. Ayaq sax­la­dı və gə­lib mə­nim­lə üz­bəüz əy­ləş­di. Bu o de­mək idi ki, da­ha mə­zə­lən­mək­dən ke­çib, cid­di­ləş­mək mə­qa­mı­dı.
- Xəs­tə­xa­na­da­dı, ya ev­də? - so­ruş­dum.
- Kim?
- Rüs­tə­mi de­yi­rəm...
- Ev­də ol­ma­lı­dı, xəs­tə­xa­na­ya apar­say­dı­lar mə­nə xə­bər ve­rər­di­lər...
- Be­lə... bir­tə­hər da­nı­şır­san...
- Ne­cə,­yə­ni, bir­tə­hər?
- Yə­ni, na­gü­man... Rüs­tə­min xəs­tə­li­yi nə­di, har­da ya­tır, heç nə­dən xə­bə­rin yox­du... İki­baş­lı da­nı­şır­san, bur­da giz­lə­di­lə­si nə var, axı?
- Heç nə giz­lət­mi­rəm, çün­ki özüm düz-əməl­li heç nə bil­mi­rəm. Mən­nən də giz­lə­dir­lər... An­caq bir şe­yi bi­li­rəm. Rüs­təm ölə­cək...
- Də­li ol­mu­san? Hər xəs­tə­lə­nən öl­səy­di yer üzün­də adam qal­maz­dı ki... Ge­dib elə­mi­sən ya­nı­na?
- Yox.
Ça­şıb qal­dım. Kim mə­nim ye­ri­mə ol­say­dı özü­nü iti­rər­di. Day üs­tü­nü vur­ma­dım. O da dil­lən­mə­di. Ara­ya sü­kut çök­dü. Ya Hə­bi­bi də­yiş­miş­di­lər, ya mə­ni. Bi­rin­ci də­fəy­di ki, söh­bə­ti­miz tut­mur­du. Gü­nah kim­dəy­di, nə­dəy­di, bil­mi­rəm. Bəl­kə, mən­dəy­di, ucun­dan tu­tub ucuz­lu­ğa ge­dir­dim, bəl­kə, on­day­dı, çox höv­sə­lə­siz ol­muş­du, səb­ri-qə­ra­rı kə­sil­miş­di. Mə­sə­lə­yə dəx­li yox­du, bir­cə bu­nu hiss elə­dim ki, ürə­yim yün­gül­va­ri sanc­dı, sol qo­lum ağ­rı­ma­ğa baş­la­dı. Yax­şı ki, san­cı tez və öz-özü­nə keç­di, qo­lum­sa küt-küt ağ­rı­ma­ğın­da idi. Sağ əlim­lə sol çiy­ni­mi, qo­lu­mu ovuş­dur­dum sa­kit­cə.
Gö­zü mən­dəy­di, içi­ni çə­kib so­ruş­du:
- Qo­lun ağ­rı­yır?
- Ba­şı­mı tər­pət­dim:
- Hə...
Ni­ga­ran-ni­ga­ran üzü­mə ba­xıb:
- Ürə­yin­dən­di ... - de­di.
­Ə­li­mi yel­lə­dim:
- Nə bil­mək olar, bi­zim bü­tün zap­çast­la­rı­mız köh­nə­lib.
Hə­bi­bin do­daq­la­rı qaç­dı.

* * *

Ge­cə ilan vu­ran yat­dı, Hə­bib yat­ma­dı, mən də gö­zü­mü qırp­ma­dım.
- Nə olub, ay Hə­bib? - so­ruş­dum. - Ni­yə na­ra­hat­san, ağ­rı­yıb elə­yir­sən, bəl­kə?
- Mo­bil te­le­fo­num ev­də qa­lıb...
- Nə ol­sun... Nə la­zım­dı ki? Ev­də­ki te­le­fon, mə­nim öz mo­bil te­le­fo­num iki­si də iş­lə­yir, bu vaxt ha­ra zəng vur­maq is­tə­yir­sən?
- Şo­fe­rə zəng elə­mək is­tə­yi­rəm ki, gə­lib mə­ni Rüs­təm­gi­lə apar­sın...
- Ge­cə­nin bu vax­tı?
- Hə...
- Bu vaxt sağ­lam ada­mın üs­tü­nə get­sən o dün­ya­lıq olar, sən nə da­nı­şır­san?
Hə­bib ikin­ci mər­tə­bə­də­ki ar­tır­ma­nın açıq pən­cə­rə­sin­dən hə­yə­tə ba­xa-ba­xa si­qa­ret çə­kir­di. Mən də ar­xa­da da­yan­mış­dım, ni­ga­ran və na­ra­hat idim.
- Bəs ney­lə­yim? - üzü­mə bax­ma­dan so­ruş­du. - Ürə­yim sı­xı­lır...
- Heç nə, şo­fer-zad la­zım de­yil, sa­bah özüm apa­ra­ram sə­ni Rüs­təm­gi­lə. Gün­dü­zün xey­rin­dən ge­cə­nin şə­ri yax­şı­dı, - çaş­dım özü­mü itir­di­yim­dən.
Hə­bib üzü­nü mə­nə çe­vir­di. Mə­nim id­man kost­yu­mu­mu ke­çir­miş­di əy­ni­nə. Yax­şı ki, kost­yum mə­nə gen idi, yox­sa Hə­bi­bə gəl­məz­di...
Sa­kit yay ge­cə­siy­di, ay bə­dir­lən­miş­di, ul­duz­lar ayı əha­tə­yə al­mış­dı­lar. Elə bil, ayı di­lə tu­tub yo­la gə­tir­mə­yə ça­lı­şır­dı­lar. De­yə­sən ay da kö­nü­lə gəl­miş­di, di­nib da­nış­mır­dı, fik­rə get­miş­di. Şü­kür ki, mən də Hə­bi­bi di­lə tu­ta bil­dim. Ge­cə­ya­rı­sı biz­dən get­səy­di ni­ga­ran qa­la­caq­dım. Özüm də ona qo­şul­say­dım, oda-oyu­na dü­şə­cək­dim. Ge­cə qa­ra, cü­cə qa­ra... Ge­cə ya­ta bil­dim-bil­mə­dim, gö­zü­mə yu­xu get­di-get­mə­di, gə­rək ye­ri­mə gi­rəm. Çün­ki, Al­lah elə­mə­miş, yı­xıl­sam çə­tin aya­ğa qal­xam. Elə Hə­bi­bin özü də... Gə­rək özü­mü­zü qo­ru­yaq, sərt hə­rə­kət­lər elə­mə­yək, ağır otu­rub bat­man gə­lək...
Si­qa­re­tin kö­tü­yü­nü hə­yə­tə tul­la­yıb üzü­nü mə­nə çe­vir­di:
- Hə­lə də ma­şın sü­rür­sən?
- Hə, hər­dən­bir sü­rü­rəm, an­caq aku­mul­ya­to­ru na­xə­ləf­di. Gə­rək gə­li­nin əri üç-dörd uşaq tap­sın, itə­lə­yib mo­to­ru işə sal­sın­lar, - go­pa bas­dım, aku­mul­ya­tor ona gö­rə xa­rab ol­muş­du ki, axı­rın­cı də­fə ma­şı­nı nə vaxt sür­dü­yü­mü xa­tır­la­mır­dım. Mən­də höv­sə­lə nə gə­zir­di şə­hər­də­ki tı­xac­da ma­şın sür­mə­yə?
- Ma­şın bi­zi yol­da qoy­maz ki...
- Yox, çə­ti­ni işə dü­şə­nə­cən­di, xod­la­nan­dan son­ra bi­zə ölüm yox­du. Ge­dək, heç ol­ma­sa bir az ya­tıb gö­zü­mü­zün acı­sı­nı alaq...
Sa­kit­cə ra­zı­laş­dı:
- Sən get yat, mən də bir az­dan ya­ta­cam...

* * *

Tez ge­dək, tez yol­da dü­şək de­yə-de­yə, biz qo­ca­fən­di ha­zır­la­şa­na­can gün gü­nor­ta ol­du. Bir dəs­tə ca­van hay-ha­ray­la ma­şı­nı itə­lə­yib mo­to­ru işə sal­dı, mən ke­çib otur­dum sü­kan ar­xa­sın­da. Hə­bib də əy­ləş­di ya­nım­da, axır ki, na­ğıl di­liy­lə de­sək, dü­zəl­dik yo­la.
- Sən ni­yə əziy­yət çə­kir­sən? - Hə­bib ya­nın­da­kı pən­cə­rə­ni aşa­ğı sa­lıb si­qa­ret yan­dır­dı. - Şo­fe­ri ça­ğı­rar­dım.
- Heç bir əziy­yə­ti yox­du. Mən də Rüs­tə­mə dəy­mək is­tə­yi­rəm. Gö­rək dər­di-aza­rı nə­di? Har­da ya­şa­yır Rüs­təm?
- Mon­tin­də...
- Əsas odu ki, ma­şın öz-özü­nə sön­mə­sin, aku­mul­ya­tor güc­lə­nir ma­şın iş­lə­yən­də...
Hə­bib na­ra­hat­lıq­la üzü­mə bax­dı.
- Ya­rım sa­at döz­sək, hər şey qay­da­sı­na dü­şə­cək. Aku­mul­ya­tor ola­caq zver...
- De­yir­sən ya­rım saa­ta Mon­ti­nə çat­ma­rıq?
- Har­dan? Qa­baq­da tı­xac-zad ola­caq, yə­qin.
Hə­bib din­mə­di.
Da­ma­ğın­da­kı si­qa­re­tə işa­rə elə­dim:
- Az tüs­tü­lət o zəh­ri­ma­rı, - Hə­bib göz­lə­nil­mə­dən itaət­kar­lıq­la si­qa­re­ti açıq pən­cə­rə­dən ba­yı­ra vı­zıl­da­dan­da mə­zə­lən­dim. - Şə­hə­ri­mi­zi zi­bil­lə­mə...
Ye­nə sus­du. Qə­fil ya­dı­ma nə isə düş­dü:
- Bu­ra bax, nə apar­ma­lı­yıq ora?
- Ha­ra?
- Xəs­tə­nin ya­nı­na da, Rüs­təm­gi­lə. Əli­boş get­mək yax­şı düş­məz axı...

- Elə­di, - ra­zı­lıq­la ba­şı­nı yır­ğa­la­dı. - Ba­zar-dü­kan gör­sən ma­şı­nı əy­lə, bir şey alaq...
- Əy­lə­yə bil­mə­rəm...
- Ni­yə?
- Hə­lə tez­di, qor­xu­ram mo­to­ru sön­dü­rəm, işə düş­mə­sin...
Ə­li­ni yel­lə­di:
- Ey­bi yox, on­da evi­nin ya­nın­dan nə isə ala­rıq.
Pən­cə­rə­lə­rin dör­dü də açıq­dı, sü­rət art­dıq­ca, içə­ri­də yel vu­rub yen­gə­lər oy­na­yır­dı. Tə­kər­lər as­fal­ta də­yir­di, tə­ma­sın sə­si mo­to­run uğul­tu­su­na qa­rı­şır­dı. Hə­min uğul­tu­lu və ko­bud səs­lər qa­rı­şı­ğı yol uzan­dıq­ca aram­sız mu­si­qi tə­si­ri ba­ğış­la­yır­dı.
Bu də­fə Hə­bib za­ra­fat­ya­na:
- Bü­tün ma­şın­lar bi­zi ötüb ke­çir ki, ay Əh­məd, - de­di.- Pi­ya­da get­səy­dik mən­zil ba­şın­day­dıq.
O sa­at bə­ha­nə tap­dım:
- On­la­ra nə var, on­lar xa­ri­ci ma­şın­lar­dı...
Ra­zı­la­şıb fi­kir­li-fikirli:
- Düz de­yir­sən... Bu "Vol­qa" la­rın da bərk­ge­dən vaxt­la­rı var­dı, - yün­gül­cə kök­sü­nü ötür­dü.- Dün­ya əzəl­dən be­lə bi­na olu­nub, hər şe­yin öz döv­ra­nı var...

* * *

Nə isə, gə­lib çıx­dıq Rüs­tə­min ya­şa­dı­ğı bi­na­ya. Ma­şın­dan dü­şüb blo­ka gir­dik. Hə­bib lif­tin düy­mə­si­ni ba­sıb de­di:

- Lift iş­lə­mir ki?
- Ne­çən­ci mər­tə­bə­də olur, Rüs­təm?
- Sək­kiz­də...
Bir-bi­ri­miz­dən tu­ta-tu­ta, bir-bi­ri­mi­zə da­yaq ve­rə-ve­rə pil­lə­kən­lə­ri qalx­ma­ğa baş­la­dıq. Üçün­cü mər­tə­bə­də da­ya­nıb din­ci­mi­zi alan­da mən za­ra­fa­ta sal­dım:
- Biz elə pen­si­ya­lı­ğıq...
Al­tın­cı mər­tə­bə­də ayaq sax­la­yan­da Hə­bib de­di:
- Yax­şı ki, unut­duq ba­zar-dü­ka­na get­mə­yi. Əli­boş güc­lə qal­xı­rıq, set­ka-zən­bil­lə yu­xa­rı dır­ma­şa bil­məz­dik...
Mən tu­tul­dum:
- İn­di ne­cə ol­sun, axı, yax­şı düş­məz...
Hə­bib şux­luq­la əli­ni yel­lə­di:
- Əşi, boş ver, Rüs­tə­min min­nə­ti ol­sun ki, biz ona dəy­mə­yə gəl­mi­şik.
Nə­ha­yət, gə­lib çat­dıq Rüs­tə­min mən­zi­li­nin qa­ba­ğı­na, içə­ri­dən qıy-qış­qı­rıq, hay-hə­şir gə­lir­di, ağız de­yə­ni qu­laq eşit­mir­di.
- A kö­pə­yu­şaq­la­rı, bir dinc du­run gö­rək, - Rüs­tə­min sə­siy­di, de­yə­sən. - Hay küy­dən zən­gin sə­si­ni də eşit­mi­rik...
İ­çə­ri­dən lən­gər­li ad­dım sə­si gəl­di və axır ki, qa­pı açıl­dı:
- Oho! Əmioğ­lu... Pri­vet... - Rüs­təm elə qa­pı­nın ağ­zın­dan atıl­dı Hə­bi­bin boy­nu­na.- Gün har­dan çı­xıb, ila­hi...
Hə­bib­dən ay­rı­lıb mar­ça­murç­la mə­nim də üzüm­dən öp­dü və qa­pı­nı ge­niş açıb bi­zi içə­ri itə­lə­di, gu­ya, elə qa­pı­nın ağ­zın­da­ca ona sa­lam ve­rib qa­ça­caq­dıq...
- Gə­lin, gə­lin, xoş gəl­mi­si­niz... Ke­çin, - qo­naq ota­ğı­na gə­tir­di bi­zi. - Otu­run, - Rüs­tə­min göz­lə­ri gü­lür­dü. Əy­nin­də­ki may­ka­sı­nın üs­tün­dən ye­kə qar­nı­nı qa­şı­ya-qa­şı­ya stol ar­xa­sın­da bi­zim­lə üz­bəüz əy­ləş­di. Az Sə­nəm, ay ar­vad, har­da­san, çay gə­tir gö­rək, gör bi­zə kim gə­lib, tez elə... - ar­va­dın­dan səs çıx­ma­dı­ğı­nı gö­rüb iza­hat ver­di.- Tua­let­də­di, çı­xar in­di...
Biz uğu­nub get­dik. O, heç nə ba­şa düş­mə­yib key-key bi­zə bax­dı.
Hə­bib gü­lə-gülə:
- Ab­rın tö­kül­mə­sin, ay Rüs­təm, - de­di.
Mən ağ­zı­mı Hə­bi­bin qu­la­ğı­na ya­xın­laş­dı­rıb:
- Bu­du xəs­tə? - pı­çıl­da­dım. - Biz ha­ra gəl­mi­şik?..
Ar­va­dı tua­let­dən çıx­sa da utan­dı­ğın­dan gö­zü­mü­zə gö­rün­mək is­tə­mir­di. Rüs­təm sə­si­nin yo­ğun ye­ri­nə sal­dı:
- Az, nool­dun?
Ar­va­dı çay gə­ti­rən­də, Hə­bib­lə mən özü­mü­zü sax­la­ya bil­mə­yib pıq­qıl­daş­dıq. Ya­zıq ar­vad özü­nü ta­mam itir­di, az qa­la stə­kan­lar­la do­lu si­ni­ni əlin­dən sa­lıb özü­nü də, bi­zi də yan­dı­ra­caq­dı.
Rüs­təm ar­va­dı­na kö­mək elə­yib si­ni­də­ki stə­kan­la­rı ma­sa­nın üs­tü­nə düz­dü. Ar­vad çaş­dı­ğın­dan uta­na-utana:
- Bu abır­sı­za fi­kir ver­mə­yin, qo­ca­la-qo­ca­la ağ­lı­nı iti­rir, - de­di.
Hə­bib gül­dü:
- O, qo­ca olan­da, biz an­tik döv­rün adam­la­rı sa­yı­lı­rıq...
Biz evə gi­rən­də ba­la­ca­lar hay-küy, qıy-qış­qı­rıq sal­mış­dı­lar, in­di­sə uşaq­lar ka­rı­xıb sus­muş­du­lar, hə­rə­si bir künc­də giz­lən­miş­di... Əvə­zin­də biz qo­ca­lar alə­mi qat­mış­dıq.
Hə­bib so­ruş­du:
- Bun­lar kim­di?
­U­şaq­lar uta­nıb üz­lə­ri­ni di­va­ra çe­vir­di­lər.
- Nə­və­lə­rim­di də,- Rüs­təm de­di. - Ata-ana­la­rı ku­rort­da kef elə­yir, biz düş­mü­şük od-alova...- bar­ma­ğı­nı sil­kə­lə­di nə­və­lə­ri­nə, - bax, sa­kit da­yan­ma­saz,- Hə­bi­bi gös­tər­di əş­ya­yi-də­lil ki­mi,- ba­ba du­du­şu­nu­zu kə­sə­cək.
Bu də­fə mən gül­düm, Hə­bib də mə­nə qo­şu­lub:
- Bəs­di, qor­xut­ma uşaq­la­rı...- gü­lə-gü­lə de­di.
U­şaq­lar bir-bi­ri­ni itə­lə­yə-itə­lə­yə tez-tə­lə­sik qon­şu ota­ğa qaç­dı­lar...
Mən di­li­mi dinc qoy­ma­dım:
- Qo­ca vax­tın­da Rüs­təm yax­şı sə­nət ta­pıb sə­nə, ay Hə­bib...
Rüs­tə­min ar­va­dı əlin­də tə­miz, ütü­lü süf­rə çaş­qın-çaş­qın ota­ğa gi­rib:
- Siz Al­lah ba­ğış­la­yın,-de­di. - Bu sər­səm qo­ca o qə­dər boş-boş da­nı­şıb mə­ni ka­rıx­dır­dı ki, sto­la tə­zə süf­rə sal­ma­ğı unut­dum...
- Eh­ti­yac yox­du, - Hə­bib de­di.
Mən onun sö­zü­nə qüv­vət ver­dim:
- Na­ra­hat ol­ma­yın...
- Elə şey olar? Ar­vad, mən sto­lun üs­tün­də­ki­lə­ri ki­tab şka­fı­nın rəf­lə­ri­nə dü­zə­rəm, sən süf­rə­ni də­yiş.
Nə isə, süf­rə­ni də də­yiş­dik, ar­vad ye­nə ni­ga­ran­çı­lıq­la əri­nə ba­xır­dı, nə isə de­mək is­tə­yir­di san­ki, la­kin ürək elə­mir­di.
- No­lub, ay ar­vad, söz­lü ada­ma ox­şa­yır­san? - Rüs­təm arif­miş, ar­va­dı­nın na­ra­hat­lı­ğı­nı du­yub mə­sə­lə­ni o də­qi­qə çü­rüt­mək is­tə­di. - Gəl otur gö­rüm...
Qa­dın əy­ləş­mə­yib əri­nə qaş-göz elə­di:
- Bir bə­ri dur da, ay pir ol­muş...
- Ye­rim­nən qal­xan de­yi­ləm, nə de­yir­sən de, mə­nim əmioğ­lum­dan, onun qar­da­şın­dan giz­lin işim yox­du...
Ar­vad əli­ni ağ­zı­na apar­dı:
- Buy, Al­lah elə­mə­sin, Hə­bib müəl­lim ağ­saq­qa­lı­mız­dı... De­yi­rəm, ban­ka­nı ney­lə­yək?
- Qoy qal­sın, sən ye­mək tə­da­rü­kü gör, ban­ka­nı son­ra qo­yar­san. Ax­şa­müs­tü...
- Nə ban­ka? - Hə­bib so­ruş­du.
- Üs­tü­nü­zə sağ­lıq, bir az so­yuq­la­mı­şam. Yə­qin, kon­di­sio­ne­rin qa­ba­ğın­da so­yuq də­yib mə­nə. Si­nəm ya­nır, kü­rə­yim qu­ru­yub... Siz gəl­mə­miş­dən ar­vad ban­ka qoy­maq is­tə­yir­di mə­nə...
Mən de­dim:
- Siz işi­niz­də olun, biz in­di ge­di­rik...
- Elə şey olar, kim­di si­zi bu­ra­xan? - Rüs­təm in­cik-in­cik de­yib ar­va­dı­na bax­dı.- Get xö­rək ha­zır­la, araq gə­tir, tez elə...
Ar­vad itaət­kar­lıq­la mət­bə­xə cum­du.
Hə­bib de­di:
- Bu yaş­da araq içə­cə­yik?
Rüs­təm ve­ci­nə al­ma­dı:
- İç­ki­yə zor yox­du. Siz iç­məz­siz, mən özüm vu­ra­ram. An­caq si­zin gə­li­şi­ni­zi hök­mən qeyd elə­mə­li­yik...
- Bəl­kə, la­zım de­yil, hə? - Hə­bib ça­yı­nı qa­ba­ğı­na çək­di. - Na­haq əziy­yət­di...
- Sən­lik de­yil, əmoğ­lu, üz vur­ma... Ça­yı­nı­zı için...
Çay süf­rə­si ar­xa­sın­da or­dan-bur­dan da­nış­dıq, bir­dən Rüs­təm su­sub diq­qət­lə Hə­bi­bə bax­dı:
- Əmoğ­lu...
- Bə­li... - de­yə­sən, nə­dən­sə, Hə­bi­bin da­la­ğı sanc­dı.
- Xət­ri­nə dəy­mə­sin... Be­lə... Ba­yaq­dan içi­mi ye­yi­rəm... De­yə də bil­mi­rəm...
- Nə mə­sə­lə­di? - diq­qət kə­sil­dik.
- Be­lə...- Rüs­təm ye­nə mı­zıl­da­nıb sus­du.
- Di gö­rək nə de­yir­sən, - Hə­bi­bin höv­sə­lə­si da­ral­dı. - Ürə­yi­mi­zi çək­din...
- Şək­lə­ni­rəm e, ay əmoğ­lu...
- Nə­dən?
- Si­zin qə­fil gə­li­şi­niz­dən...
Hə­bib gü­lüm­sə­nib ra­hat-ra­hat kök­sü­nü ötür­dü. O, mə­nə bax­dı, mən ona və bi­ra­ğız­dan:
- Elə özü­müz gəl­mi­şik, - de­dik. - Bur­dan ke­çir­dik...
Day Rüs­təm ucun­dan tu­tub ucuz­lu­ğa get­mə­di və ürək­lə:
- Lap əcəb elə­mi­si­niz, - de­di.
Bir is­tə­mi­rəm, bir də ye­mi­rəm de­yən­dən qorx. Rüs­tə­min ar­va­dı yax­şı süf­rə aç­dı. Biz tost de­dik. Rüs­təm iç­di. Nə­və­lər də gör­dü ki, biz sün­nət us­ta­sı­na ox­şa­mı­rıq baş­la­dı­lar hay-kü­yə, alə­mi bir-bi­ri­nə qat­ma­ğa. Yə­qin, ye­mək­lə ara­la­rı yox­du, uşaq­la­rın­kı qaç­maq­dı, tul­lan­maq­dı, qış­qı­rıb ha­ray sal­maq­dı... On­la­ra ye­mək, su, çö­rək ver­mə, oyun-oyun­caq ver... Eh, biz qo­ca­lar da yaş­lan­dıq­ca uşa­ğa dö­nü­rük.

* * *

Rüs­təm­gil­dən çı­xan­dan son­ra Hə­bib çox dil tök­dü ki, na­ra­hat ol­ma, sən get, ra­zı ol­ma­dım. Çək-çe­vi­rə son qoy­maq üçün de­dim ki, bu nə­di qo­naq-zad is­tə­mir­sən?
Mat-mat üzü­mə bax­dı:
- Bi­zə ge­dir­sən?
Ba­şı­mı yır­ğa­la­dım:
- Hə...
Qı­mı­şıb qo­lu­ma gir­di:
- Al­dat­ma, fı­rıl­daq­çı qo­ca...
Mən də gül­düm.
- Nə de­yir­sən de, sən­dən əl çə­kən de­yi­ləm, apa­ra­cam sə­ni evi­ni­zə...
Ke­fi­miz kök idi, za­ra­fat­la­şa-za­ra­fat­la­şa, de­yib gü­lə-gü­lə gəl­dik Hə­bib­gi­lin hə­yə­ti­nə. Bi­na­nın qa­ba­ğın­da­kı köl­gə­lik­də mo­to­ru sön­dür­düm.
- Qal­xır­san yu­xa­rı?
- Yox. Tez get­səm yax­şı­dı. Qa­ran­lıq dü­şən­də yax­şı gör­mü­rəm. Ma­şın sü­rə bil­mə­rəm...
- Ötü­rüm sə­ni?
- Yax­şı fi­kir­di, qa­lan öm­rü­mü­zü bir-bi­ri­mi­zi ötü­rə-ötü­rə ba­şa vu­ra­rıq... Rə­na ba­cı­ya sa­lam de...
- De­yə­rəm.
O, ma­şın­dan düş­mür­dü. Hə­bib­lə dost­luq elə­yən­də gə­rək səbr­li ola­san, ümu­miy­yət­lə, bü­tün cid­di dost­luq­la­rın qo­ru­nub sax­lan­ma­sı adam­dan səbr, bir az da müd­rük­lük tə­ləb elə­yir. Yə­qin, bu səb­rin və müd­rik­li­yin nə­ti­cə­siy­di ki, mən ürə­yim­də­ki­lə­ri de­mir­dim, di­li­min ucun­dan qay­ta­rır­dım bey­nim­dən ke­çən­lə­ri ki, dü­nən ge­cə ba­şı­ma gə­tir­di­yin hən­ga­mə nə idi, ay rəh­mət­li­yin oğ­lu? Har­dan ağ­lı­na gəl­miş­di ki, Rüs­təm ağır xəs­tə­di? Ne­cə açıb ağar­dım bun­la­rı? Nə de­yim, ne­cə de­yim? Ağ­zın­da qo­ca de­yir­sən. Qo­ca o de­mək­di ki, tək­cə bir adam öm­rü­nün son mər­hə­lə­si­nə çat­ma­yıb, onun ürə­yi, gö­zü­nün işı­ğı, bey­ni, əli, aya­ğı da axır qüv­və­si ilə çar­pı­şır, güc­dən dü­şüb. Qo­na­ğın xət­ri­nə dəy­məz­lər. Qo­ca­lar bu dün­ya­da beş-üç gün­lük qo­naq­dı, axı... Kor ko­ra kor de­mə­sə bağ­rı çat­lı­yar...
- Ge­dir­sən?
- Ge­di­rəm...
- Eh­ti­yat­la sür, evə ça­tan ki­mi mə­nə zəng vur, bi­lim sağ-sa­la­mat çat­mı­san...
- Yax­şı, ar­xa­yın ol, zəng elə­yə­rəm...
- Yax­şı yol...
Hə­bib ma­şın­dan düş­dü, mən mo­to­ru işə sa­lıb ma­şı­nı ye­rin­dən tər­pət­dim. Güz­gü­dən gör­düm ki, da­ya­nıb ma­şı­nın ar­xa­sın­ca ba­xır...

* * *

Hə­bib ki­şi lif­tin düy­mə­si­ni bas­maq is­tə­yən­də dik atıl­dı. Bə­də­nin­dən cə­rə­yan keç­di elə bil. Bir an­da kü­rə­yi­ni so­yuq tər bas­dı. "İla­hi, sağ əli­mi Rüs­tə­min sol çiy­ni­nə qoy­ma­ğı unut­dum"... Əl­bət­tə, ge­ri qa­yı­dıb səh­vi­ni dü­zəl­də bi­lər­di, an­caq han­sı bə­ha­nə ilə? Bəl­kə, elə kön­töy, bə­ha­nə­siz-fi­lan­sız Rüs­təm­gi­lə ge­dib, əmoğ­lu­su­nu qu­caq­la­yıb sağ əli­ni onun sol çiy­ni­nə qo­yay­dı? Vəs­sa­lam- şüd­ta­mam... Və din­məz-söy­lə­məz dö­nəy­di ge­ri... On­suz da Rüs­təm sər­xoş­du, onun hə­rə­kət­lə­ri­ni meh­ri­ban­çı­lığ­la, is­ti­qan­lı­lı­ğa yo­za­caq­dı. Bəs Rüs­tə­min ar­va­dı? Üzü­nə de­mə­sə də ürə­yin­də fi­kir­lə­şə­cək­di ki, Hə­bib ki­şi xə­rif­lə­yib. Əşi, kim nə fi­kir­lə­şir cə­hən­nə­mə- go­ra fi­kir­ləş­sin! Gö­zü­mün qa­ba­ğın­da nər ki­mi əmin oğ­lu əl­dən ge­dir, da­ha nə na­la-mı­xa vur­maq? Ələ­yi ələ­nib xəl­bi­ri göy­də fır­la­nan mərd-mər­da­nə Əz­ra­yı­lın gə­li­şi­ni göz­lə­yir­di­sə, bən­də­lə­rin de­di-qo­du­sun­dan çə­kin­mək gü­lünc­dü.
Hə­bib müəl­lim ürə­yin­də özü ilə da­nı­şa-da­nı­şa bir də ayıl­dı ki, lif­tə min­mə­yib, pil­lə­kə­ni pay-pi­ya­da qal­xıb və mən­zi­li­nin qa­pı­sı­nın qa­ba­ğın­da da­ya­nıb. Əli­ni qa­pı­nın zən­gi­nə at­ma­sıy­la açıl­ma­sı bir ol­du. San­ki ar­va­dı qa­pı­nın ağ­zın­da da­ya­nıb əri­nin gə­lə­cə­yi­ni göz­lə­yir­miş.
Hə­bib müəl­li­min da­la­ğı sanc­dı:
- No­lub, ay ar­vad, qa­nın qa­ra­dı...
- İn­di­cə Rüs­tə­min ar­va­dı zəng elə­miş­di,- Rə­na qa­rı ağ­lam­sın­sa da özü­nü ələ al­ma­ğa ça­lış­dı.- Qorx­ma, qorx­ma, ay ki­şi, keç içə­ri,- qa­rı qa­pı­nın ağ­zın­dan çə­kil­di.- Hər şey yax­şı­dı, şü­kür Al­la­ha... An­caq ola­ca­ğa ça­rə yox­du...
Hə­bib müəl­lim özü­nü tox tu­tub içə­ri gir­di, ayaq­qa­bı­la­rı­nı çı­xart­dı, baş­maq­la­rı­nı ge­yi­nib qo­naq ota­ğı­na keç­di. Qa­rı mü­ti­lik­lə əri­nin da­lın­ca gəl­di.
- No­lub, ar­vad, söz­lü ada­ma ox­şa­yır­san...
- Əy­ləş, əy­ləş, özü­nü qor­xut­ma, nə­fə­si­ni dər, - qa­rı əl-aya­ğa dü­şüb əri­nin qo­lun­dan tut­du və eh­mal­ca di­van­da oturt­du.
- Sən elə da­nı­şır­san, ada­mın zəh­ri ya­rı­lır, de gö­rüm nə xə­bər var?
Qa­rı əri­nin ba­şı­nın üs­tün­də da­yan­mış­dı, əri­nin qo­lun­dan bərk-bərk tut­muş­du, elə bil qor­xur­du ki, əri hə­mi­şə­lik qa­çıb ge­dər.
- Rüs­tə­min ar­va­dı zəng elə­miş­di in­di­cə...
- Onu de­din də... Mən də Rüs­təm­gil­dən gə­li­rəm...
- Ar­va­dı de­di...
- Ay­rı nə var ki?
- Rüs­tə­mə so­yuq də­yib­miş. Siz­dən son­ra ar­va­dı Rüs­tə­mi ban­ka­la­yıb...
- Nool­sun?..
- Rüs­təm elə ban­ka kü­rə­yin­də...
Hə­bib müəl­lim sə­bir­siz­lik­lə çı­ğır­dı:

- Ban­ka kü­rə­yin­də nə?!
Ar­va­dı də­rin­dən nə­fəs al­dı:
- Elə ban­ka kü­rə­yin­də ca­nı­nı tap­şı­rıb...
- Nə da­nı­şır­san?- Hə­bib ki­şi qey­ri-ix­ti­ya­ri ye­rin­də qur­ca­la­nıb qalx­maq is­tə­di. An­caq ar­va­dı im­kan ver­mə­yib onun çi­yin­lə­rin­dən möh­kəm-möh­kəm aşa­ğı bas­dı. Heç vaxt ağ­lı­na gə­tir­məz­di ki, ar­va­dı be­lə güc­lüy­müş və qo­ca ar­va­dı­nın gü­cü­nə ta­be olub is­tər-is­tə­məz di­va­na yay­xan­dı.
- Al­lah rəh­mət elə­sin, - qa­rı əri­ni Rüs­tə­min ölü­mü­nə ta­mam-ka­mal inan­dır­maq üçün son nöq­tə­ni qoy­du.
Hə­bib ki­şi özün­də-sö­zün­də de­yil­di. Ona gö­rə yox ki, ölüm, əmioğ­lu­su­nun ölü­mü onu sar­sılt­mış­dı. Şüb­hə­siz bu­ra­sı da da­nıl­maz­dı, an­caq onun ağ­lı­nı baş­dan elə­yən əmi­si oğ­lu­nun ölü­mü ilə bağ­lı gör­dü­yü yu­xuy­du. Ölüm göz­lə qa­şın ara­sın­da­dı. Yox, ya­lan­dı, hər şey qa­baq­ca­dan ya­zı­lıb. Be­lə de­yi­ləy­di gə­rək də­qiq­lik­dən öt­rü: " qa­baq­ca­dan ya­zı­lan ölüm göz­lə qaş ara­sın­da­dı". Get da­yan güz­gü­nün önün­də. Diq­qət­lə bax göz­lə qaş ara­sı­na. Gör­dü­yün göz qa­pa­ğı ola­caq. De­mə­li, ölüm göz qa­pa­ğı­nın ya al­tın­da­dı, ya üs­tün­də... qaş­dan ara­lı­dı, gö­zə ya­xın. Da­ha də­niz­də, neft daş­la­rın­da, bu­ruq­lar­da iş­lə­mir­di, tə­qaü­də çıx­mış­dı, bəs, gö­rə­sən, otaq ni­yə lən­gər vu­rur­du, qa­ğa­yı­la­rın sə­si har­dan gə­lir­di, lə­pə­lər ni­yə hə­zin-hə­zin yel­lə­nib də­ni­zə lay­lay ça­lır­dı? Gö­zü­nün qa­ba­ğı­na ni­yə apay­dın, bu­lud­suz sə­ma gə­lir­di? De­yə­sən dal­ğa­lar güc­lən­miş­di, lə­pə­lər duz­lu su­yu onun üz-gö­zü­nə vur­muş­du, Al­lah xe­yi­rə ca­la­sın, fır­tı­na baş­la­yır­dı nə­di?
- Ay ki­şi, özü­nə gəl, xəs­tə adam­san, - ar­va­dı onun sey­rək saç­la­rı­na əl gəz­dir­di, kü­rə­yi­ni ovuş­dur­du.- Sən Al­lah, fi­kir elə­mə, ya­zı­ya-po­zu yox­du, hə­rə­nin öz vax­tı-və­də­si var, biz nə­ka­rə­yik, əli­miz­dən nə gə­lir?
"Ye­nə ya­zı? Əli­miz­dən çox şey gə­lir, ar­vad, çox şey gə­lir, in­tə­ha­sı, elə­mi­rik, əl-qo­lu­mu­zu sal­la­yıb göz­lə­yi­rik"... Ya­şı­nın, si­ni­nin ahıl çağ­la­rın­da çox ölüm-itim, çox it­ki gör­müş­dü. La­kin heç kə­sin ölü­mü onu bu qə­dər yan­dır­ma­mış­dı. Ona elə gə­lir­di ki, Rüs­tə­min ölü­mü­nün sə­bəb­ka­rı­dı. Rüs­tə­mi xi­las elə­yə bi­lər­di. Elə­yə bi­lər­di, elə­mə­di...
- Su... - sir-si­fə­ti, üz-gö­zü su için­də ol­sa da do­daq­la­rı qu­ru­muş­du.
Qa­rı əl-aya­ğa düş­dü:
- Bəl­kə, çay gə­ti­rim?
- Su... - o, öl­gün-öl­gün tək­rar­la­dı.
Ar­vad mət­bə­xə qaç­dı. Tez də əlin­də bir stə­kan su qa­yıt­dı.
Te­le­fon zəng çal­dı. Rə­na kö­nül­süz-kö­nül­süz və bu də­fə ağır-ağır ge­dib dəs­tə­yi gö­tür­dü, əri­ni tək qoy­maq is­tə­mir­di. Bir az­dan qa­rı­nın ba­şı qo­naq ota­ğı­nın qa­pı­sın­da gö­rün­dü, te­le­fo­nun dəs­tə­yi­ni ov­cu­na sıx­mış­dı.
- Əh­məd­di... da­nı­şır­san?
Hə­bib ki­şi di­van­da qur­ca­la­nıb:
- Hə,- de­di.- Te­le­fo­nu gə­tir bu­ra,- de­yə­sən, su ki­şi­ni ayılt­mış­dı, dir­çəlt­miş­di.
Əh­mə­din sə­si gur və gum­rah­dı...
- Hə­bib, ni­ga­ran qal­ma, gə­lib çat­dım, bağ­da­yam...
- Lap yax­şı...
Əh­məd arif­di, o sa­at şək­lən­di:
- No­lub? Sə­sin bir­tə­hər gə­lir...
- Rüs­təm rəh­mə­tə get­di...
Əh­məd qu­laq­la­rı­na inan­ma­dı:
- Han­sı Rüs­təm?
- Əmim oğ­lu...
- Elə şey ol­maz!..
- Ol­du... - qə­hər Hə­bib müəl­li­mi boğ­du.
­Əh­məd də­rin­dən kök­sü­nü ötür­dü.
- Al­lah rəh­mət elə­sin...
Hə­bib müəl­lim güc­lə:
- Ölən­lə­rin be­hişt­lik... - de­yib te­le­fo­nun dəs­tə­yi­ni ar­va­dı­na ver­di.

* * *

De­mə, rəh­mət­lik Rüs­tə­min ürə­yi şıl­taq­lıq elə­yir­miş, bu ba­şı­bat­mış da elə hey gi­ley­lə­nir­miş ki, mə­nə so­yuq olub, kü­rə­yim qu­ru­yub, si­nəm ya­nır. Vax­tın­da özü­nü düz-əməl­li bir hə­ki­mə də gös­tər­mə­yib. Elə biz ge­dən ki­mi ar­va­dı ban­ka­la­rı kü­pə­yib ya­zı­ğın kü­rə­yi­nə. Rüs­təm də elə kü­rə­yin­də ban­ka ca­nı­nı tap­şı­rıb. Ar­vad da tez bi­zə zəng elə­yib, qo­num-qon­şu­la­rı ha­ray­la­yıb. Am­ma nə fay­da­sı? Ölən öl­dü, tor­ba dol­du. On­dan son­ra is­tə­yir­sən kül­lü-alə­mi kö­mə­yə ça­ğır. Biz­lə­ri ca­nı­mı­za bax­ma­maq, ca­nı­mı­zın qəd­ri­ni bil­mə­mək, sağ­lam­lı­ğı­mı­zın qey­di­nə qal­ma­maq öl­dü­rür. Son­ra da and-aman elə­yi­rik ki, ya­zı be­lə gəl­di, əcəl be­lə get­di, ta­le­dən qaç­maq müş­kül­dü. Heç kəs mər­di-mər­da­nə de­mir ki, elə bi­zim özü­müz­də də az yox­du. Hə­rə bir dərd­lə ge­dir, Əz­ra­yı­lın adı bəd­nam­dı. Gə­rək Əz­ra­yıl ya­zıq qa­pı­nı dö­yən­də heç ol­ma­sa göz­lük­dən ba­xıb ba­şı­na ça­rə qı­la­san. Yox­sa, Al­lah­dan buy­ruq, ağ­zı­ma quy­ruq, - de­mək­lə, har­da qı­rı­lar qı­rıl­sın, dü­şün­cə­siy­lə elə bir­ba­şa Əz­ra­yı­lın qu­ca­ğı­na düş­mək müm­kün­dü. Ay­rı ye­rə yox! İs­tə­di­yin yar idi, ye­tir­di pər­vər­di­gar! Ya­rın da so­yuq mə­zar, boz tor­paq... Boz və üzü bərk tor­paq... Tor­pa­ğın üzü bərk ol­ma­say­dı Hə­bib ki­şi Rüs­tə­min ölü­mü­nü sa­kit­cə Əh­məd­lə gö­tür-qoy elə­yə bil­məz­di. Nə­dən ölüb, ne­cə ölüb, ni­yə ölüb? Əsas ölü­mü qə­bul elə­mək, ona inan­maq və növ­bə­ti də­fə ölü­mə uduz­maq­dı... Son­ra­sı lap ra­hat ke­çə­cək­di, get-ge­də da­ha da asan­la­şa­caq­dı...
Daş ol­say­dım əri­yər­dim, tor­paq idim, da­yan­dım... Bə­zən in­san ürə­yi də üzü­boz tor­pa­ğa bən­zə­yir...

* * *

Rüs­tə­min yed­di­si tə­zə­cə çıx­mış­dı ki, Hə­bib müəl­lim ye­nə hə­min yu­xu­nu gör­dü. Elə şab­lon ki­mi, ta­ma­mi­lə hə­mən tək­rar­dı. Bir­cə "qəh­rə­man" fərq­liy­di. "İki gün­dən son­ra bal­dı­zın rəh­mə­tə ge­də­cək. Sağ əli­ni onun sol çiy­ni­nə qoy­san, bal­dı­zı­na möh­lət ve­ri­lə­cək"...
Yu­xu­dan oya­nan­da əh­va­lı po­zul­sa da əv­vəl­ki süst­lük­dən, na­ra­hat­lıq­dan əsər-əla­mət yox idi. Öy­rən­cə­li ol­muş­du, de­yə­sən. An­caq qə­fil ağ­lı­na gə­lən fi­kir­dən əti ür­pən­di, tük­lə­ri biz-biz ol­du. "İla­hi, bir­dən be­lə yu­xu­nu lap ya­xın­la­rım haq­qın­da gör­səm, ney­lə­rəm?.. Tez də bey­nin­də­ki sua­lın ca­va­bı­nı tap­dı. "Özü­mü öl­dü­rə­rəm, yə­qin"... Düz­dü, yu­xu­da gör­dük­lə­ri də yad de­yil­di, hə­min adam­la­rın it­ki­si Hə­bib müəl­li­mi yan­dı­rır­dı, ağ­rı­dır­dı. Ən çox ona gö­rə ki, hə­min ölüm­lər­də özü­nü gü­nah­kar sa­yır­dı. Am­ma yax­şı de­yib­lər ki, qar­daş get­di ya­nım­dan, öv­lad get­di ca­nım­dan... Ba­ca­naq, əmoğ­lu, bal­dız... Get-ge­də dai­rə da­ra­lır­dı.
- Ni­yə bi­kef­sən, ay ki­şi? - qa­rı çay süf­rə­si ar­xa­sın­da qo­ca­nı diq­qət­lə sü­züb so­ruş­du.- Nə olub ye­nə?
Hə­bib ki­şi də­rin­dən kök­sü­nü ötür­dü:
- Be­lə get­sə, qo­hum-əq­ra­ba­mız qı­rı­lıb qur­ta­ra­caq.
- Uy, iraq ol­sun... Ağ­zı­nı xe­yir­li­yə aç, ay ki­şi...
- Day xe­yir­dən ke­çib, ar­vad...
- Sən Al­lah, özü­nü üz­mə, gə­lən-get­mə­li­di, ölən­nən öl­mək ol­maz...
Qo­ca söh­bə­ti də­yiş­di:
- Ba­cın nə tə­hər­di?
Qa­rı şək­lən­di:
- Nə olub ki?
- Heç... Elə-be­lə so­ru­şu­ram...
- Dü­nən zəng vur­muş­dum...
- Ne­cəy­di?
- Ba­bat... - ar­vad əri­nin üzü­nə bax­dı. - Söz­lü ada­ma ox­şa­yır­san... Nə isə olub?
Hə­bib ki­şi ba­xış­la­rı­nı qa­çı­rıb gü­lüm­sün­dü:
- Nə ola bi­lər, axı?.. Söz­gə­li­şi so­ruş­dum... - qı­sa­ca ara ver­di. - Bu ge­cə ba­cı­nı yu­xu­da gör­mü­şəm...

* * *

Yax­şı ki, bal­dı­zı rəh­mə­tə ge­dən­də ar­va­dı yu­xu söh­bə­ti­nə qa­yıt­ma­dı, unut­du­ğun­dan­mı, ba­şı­nı itir­di­yin­dən­mi, hər nəy­di­sə olub ke­çən­lə­ri açıb-ağart­ma­dı. Ar­va­dı elə ca­van­lıq­dan yo­la ge­dən, odun üs­tü­nə su tö­kən­di. Qan­qa­ra­çı­lı­ğı, yer­li-yer­siz da­va-şa­va­nı, de­di-qo­du­nu xoş­la­maz­dı. Bir söz­lə, Hə­bib müəl­lim ar­vad yox, do­şab al­mış­dı və hə­min do­şab bal çıx­mış­dı. Bir də ki, in­di ar­vad köh­nə pa­lan içi eşə­cək hal­da de­yil­di, ya­ra­sı də­rin­di. Rüs­tə­min ölü­mü ona bir elə tə­sir elə­mə­miş­di. Dü­zü-dü­zü­nə də be­ləy­di, üs­tü­nü vur­dun, vur­ma­dın hər şey göz qa­ba­ğın­da idi. Rüs­təm kim idi? Əri­nin əmi­si oğ­lu. Çay­dan ke­çən­də dal-da­la dəy­mə mə­sə­lə­si. Rüs­təm ona ye­ga­nə ba­cı­sın­dan ya­xın ola bil­məz­di. İt­ki də od-alov ki­mi­di, nə qə­dər ya­xın, doğ­ma­dı­sa o qə­dər bərk yan­dı­rır. Al­lah uzaq elə­sin, şər de­mə­sən xe­yir gəl­məz, gö­rək bal­dı­zı­nın da­lın­ca kim­lər gə­lə­cək­di. Da­ha doğ­ru­su, kim­lər ge­də­cək­di...
Am­ma göz­lə­di­yi­nin ək­si­nə ol­du, bal­dı­zı­nın ar­xa­sın­ca elə bal­dı­zı gəl­di. Ağ kə­fən­də sir-si­fə­ti, çöh­rə­si də ölü rən­gi ki­mi bəm­bə­yaz. Ağ saç­la­rı pırt­ta­şıq və da­ğı­nıq. Ba­xış­la­rı da heç nə ifa­də elə­mə­yən, öl­gün. Tək­cə sə­si di­riy­di, can­lıy­dı, qə­tiy­yət­liy­di. O sə­sin va­hi­mə­sin­dən, hirs-hik­kə­sin­dən Hə­bib ki­şi ne­çə gün özü­nə gə­lə bil­mə­di. Söz yox ki, yu­xu­da gör­dü­yü bal­dı­zı idi, səs də onun sə­si idi, am­ma o səs çox uzaq­lar­dan axır­dı, axa­rın qa­ba­ğı­nı gö­zə­gö­rün­məz qa­lın di­var kəs­miş­di. Bəl­kə də di­va­rın ara­la­rın­da ol­ma­sı xe­yir­li­yəy­di. Çün­ki di­va­rı aşan, di­va­rı ke­çən sə­sin va­hi­mə­si ili­yi­nə iş­ləm­siş­di­sə, di­var ol­ma­say­dı, yu­xu gö­rə­nin ha­lı ağ­la­sığ­maz də­rə­cə­də pis­lə­şə­cək­di. Va­hi­mə­dən yüz qat o ya­na! Doğ­ru de­yib­lər ki, ən də­rin ya­ra söz ya­ra­sı­dı, üs­tə­gəl o dün­ya­dan üzü bə­ri gön­də­ri­lən is­ma­rıc! Bəl­kə də o di­var elə dün­ya­lar ara­sın­da­kı səd­di,­sər­həd­di... O sər­həd­di, o səd­di ay­rı cür keç­mək ol­maz. Qı­lınc-qal­xa­nın, to­pun-gül­lə­nin, gü­cün-qüv­və­nin ke­çə bil­mə­di­yi ma­neə­ni, səd­di söz da­ğı­dar­mış... Yu­xu­dan ayı­lan­dan son­ra da hə­min səs qu­la­ğı­nı cin­gil­də­dir­di, bey­nin­dən tək­rar-tək­rar ke­çir­di. Xu­da­ya, söz­lər də, kəl­mə­lər də can­la­nıb za­bi­tə­li ola bi­lər­miş. Ölü­nün, dün­ya­sı­nı də­yi­şə­nin bə­də­ni, his­si, duy­ğu­su sə­si­nə hop­muş­du, sə­sin­də di­ril­miş­di, sə­si can­la­nıb ətə-qa­na dol­muş­du. Sə­sin o cür di­ri, söz­lə­rin, kəl­mə­lə­rin o cür can­lı çıx­ma­sı üçün öl­mək la­zım­mış...
"Mə­ni ni­yə ölüm­dən qur­tar­ma­dın?" - bu kəl­mə­lər­də zər­rə­cə xa­hiş-min­nət, yal­va­rış yox­du, ək­si­nə ami­ra­nə­lik və son­suz hirs-hik­kə var­dı. Özü də hə­min kəl­mə­lər elə yu­xu­da­ca tək­rar-tək­rar səs­lən­di, səs­lən­dik­cə da­şa-di­va­ra də­yib qa­yı­dır­mış ki­mi tək­rar-tək­rar əks-sə­da ver­di. Am­ma ət­raf­da daş-di­var nəy­di, heç nə yox­du, boş­luq­du, gü­mü­şü rəng­li boş­luq. Gü­mü­şü boş­luq...
A­ra­la­rın­da­kı di­var­sa gö­zə­gö­rün­məz­di. Bəl­kə bal­dı­zı­nın kəl­mə­lə­ri ara­la­rın­da­kı o gö­zə­gö­rün­məz boş­lu­ğa də­yib əks-sə­da ve­rir­di? Hə­bib ki­şi heç nə ay­dın­laş­dı­ra bil­mir­di, heç nə ay­rıd elə­yə bil­mir­di, an­caq an­la­şıl­maz heç nə­lə­rin için­dən fəh­mən nə­lə­ri­sə sez­mək müm­kün idi. İlk ağ­lı­na gə­lən Hə­bib müəl­li­min içi­ni, var­lı­ğı­nı elə tər­pət­di, onu elə dik­sin­dir­di ki, ki­şi bir müd­dət hə­rə­kət­siz elə otur­du­ğu di­van­da­ca qu­ru­yub qal­dı. De­yə­sən ölüm­dən qur­tar­ma yu­xu­la­rı onun özü­nü sı­na­maq üçün­müş, onun özü­nə bir im­ta­han­mış. O, is­tə­səy­di də, can at­say­dı da sağ əli­ni o dün­ya­ya ad­dım­la­yan­la­rın sol çiy­ni­nə qo­ya bil­məz­di. Qoy­say­dı nə ola­caq­dı, nə­lər baş ve­rə­cək­di ay­rı mə­sə­lə­di. Am­ma qo­ya bil­məz­di, vəs­sa­lam!.. Sağ əli qu­ru­yub ya­nı­na dü­şər­di, əli­ni Əz­ra­yıl ba­şı­nın üs­tü­nü ala­nın çiy­ni­nə qo­yan dəm özü o dün­ya­lıq olar­dı, Əz­ra­yıl onun özü­nü xirt­dək­lə­yər­di. O sirr ki, Hə­bib ki­şi­yə ya­rı­qa­ran­lıq da ol­sa açıl­mış­dı, bu­nun özü mi­zan-tə­rə­zi­nin po­zul­ma­sıy­dı­,i­ca­zə­siz­di, izn­siz­di. İc­ra­sı­sa nə­za­rət­dəy­di, müş­kül­dü, qey­ri-müm­kün­dü. Çün­ki iş­di-şa­yəd sağ əli­ni Əz­ra­yıl bo­ğa­zı­na sı­ğal çə­kə­nin sol çiy­ni­nə qo­ya bil­səy­di, ya­rı­qa­ran­lıq sir­lər də öz-özü­nə açı­la­caq­dı. Adəm öv­la­dı üçün hə­lə­lik qa­da­ğan olu­nan sir­lər... Han­sı qüv­və­sə ta­bu­nu yün­gül­cə lax­lat­mış­dı. An­caq ya də­ri­nə get­mə­yə gü­cü çat­ma­mış­dı, ya da vax­tın­dan qa­baq hə­rə­kət elə­di­yi­ni an­la­yıb ge­ri­lə­miş­di. Da­ha bö­yük qüv­və­lər ona göz ağart­mış­dı­lar. Ağır otur, bat­man gəl!
Bəl­kə ar­dı­nı da gö­rə­cək­di, hə­lə çox qo­hum-qar­da­şı o dün­ya­ya yo­la sa­la­caq­dı? Son­ra­kı yu­xu­lar­da ay­rı sir­lər­dən agah ola­caq­dı. Kim bi­lir... La­kin bu­ra­sı elə di­van­da əy­lə­şib si­qa­ret tüs­tü­lə­də-tüs­tü­lə­də də­rin-də­rin fik­rə ge­dən qo­ca­ya gün ki­mi ay­dın­dı ki, gə­rək yu­xu­nu da­nış­ma­ya­san. Yu­xu yu­xa­rı­lar­dan ay­rı-ay­rı bən­də­lə­rə gön­də­ri­lən işar­tı­dı. Onun açıq­lan­ma­sı məs­lə­hət ol­say­dı məx­fi yol­la­maz­dı­lar. Ən azı in­sa­nın ya­xın­la­rı da oya­nan­da onun gör­dü­yü yu­xu­dan xə­bər tu­tar­dı­lar. Yu­xu­nu da­nış­maq adi­cə qo­num-qon­şu­nun, ta­nış-bi­li­şin sir­ri­ni faş elə­mək de­yil­di, yu­xa­rı­dan xə­bər yol­la­ya­nın gön­dər­di­yi­ni alə­mə car çək­mək­di. O sir­rin gön­də­rə­nə ai­diy­ya­tı yox idi, gön­də­ri­lə­nə dəx­li, is­ti-so­yu­ğu var­dı. Yu­xu­da gön­də­ri­lən­lər bən­də­lər üçün bir sı­naq­dı. Gö­rək bu adam heç ol­ma­sa öz sir­ri­ni sax­la­ya bi­lir, ya yox? Gör­dü­yü və düz-əməl­li baş çı­xar­ma­dı­ğı va­qeə­ni kül­li-alə­mə ya­yan­dan baş­qa nə göz­lə­yə­sən? Be­lə­si­nə ni­yə, nə sə­bə­bə də­rin sir­lər aça­san? Da­yaz­da üzə bil­mə­yə­nin, də­rin­lik­də nə aza­rı? Qoy elə hər şey­dən xə­bər­siz fır­lan­sın, fır­lan­sın, fır­lan­sın... və ölüb get­sin. Ta qə­dim­lər­dən zər­gər də­qiq­li­yi ilə de­yi­lib: "Yu­xu­nu da­nış­maz­lar"... Hə­bib ki­şi də yu­xu­su­nu heç kə­sə da­nış­ma­mış­dı, sir­ri­ni heç kə­sə aç­ma­mış­dı. De­mə­li, sı­naq­dan üzüağ çıx­mış­dı, hə­lə nə­lər­sə gön­də­ri­lə bi­lər­di ona, qap­qa­ran­lıq sir­lər yün­gül­cə bə­yaz­la­şar­dı və qa­ram­tıl bə­yaz­lıq­da nə­lə­ri­sə ay­rıd el­yib özü ilə o dün­ya­ya apa­rar­dı...
...Yu­xu­lar Adəm öv­lad­la­rı­na ona gö­rə giz­li gön­də­ri­lir ki, biz­lər rö­ya­nı ona gö­rə yo­za bil­mi­rik ki, gön­də­rən bi­zim ağ­zı­yır­tıq­lı­ğı­mız­dan agah­dı. Bu sə­bəb­dən yu­xu­lar an­la­şıl­maz kod­lar­la do­lu olur. Yox­sa, yu­xu, rö­ya, va­qeə apay­dın gön­də­ri­lər­di, yu­xu­yoz­ma­ya-fi­la­na eh­ti­yac qal­maz­dı...
Hə­bib də dö­zə bil­mə­yib yu­xu­la­rı­nı mə­nə da­nış­dı və üç gün­dən son­ra rəh­mə­tə get­di. O gün­dən sək­sə­kə­li ya­tı­ram, elə bi­li­rəm, onu yu­xu­da gö­rə­cəm. Am­ma hə­lə ki, yu­xu­ma gir­mir. Bəl­kə də bu­na lü­zum gör­mür, çün­ki tez­lik­lə özüm rəh­mət­li­yin ya­nı­na ge­də­cəm.

2007