Zemfira SƏFƏROVA
FƏ­TUL­LAH ŞİR­VA­Nİ VƏ ONUN
"MU­Sİ­Qİ MƏ­CƏL­LƏ­Sİ" Rİ­SA­LƏ­Sİ

Qüd­rət­li şair­lər, alim­lər, mu­si­qi­çi­lər ye­tiş­dir­miş Şir­van tor­pa­ğı XV əsrdə ya­şa­yıb - ya­rat­mış və Şərq­də bö­yük nü­fuz qa­zan­mış gör­kəm­li alim Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin də və­tə­ni ol­muş­dur.
Fə­tul­lah Şir­va­ni is­te­dad­lı mu­si­qi­şü­nas-alim ol­maq­la bə­ra­bər, həm də ri­ya­ziy­yat, hən­də­sə, ast­ro­no­mi­ya, coğ­ra­fi­ya, bio­lo­gi­ya, ədə­biy­yat və s. sa­hə­lər­də bö­yük uğur qa­zan­mış­dır. Onun mu­si­qi, kə­lam, təf­sir, ast­ro­no­mi­ya və ri­ya­ziy­yat­la bağ­lı ri­sa­lə­lə­ri və şərh­lə­ri məş­hur­dur. Hər­tə­rəf­li bi­li­yə ma­lik Fə­tul­lah Şir­va­ni müəl­lim ki­mi də tanın­mış­dır.
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin "Mə­cəl­lə fil-mu­si­qa" ("Mu­si­qi mə­cəl­lə­si", yə­ni "Mu­si­qi məc­muə­si, top­lu­su) əsə­ri onun mu­si­qi sa­hə­sin­də mə­lum olan ye­ga­nə əsə­ri­dir. Alim bu əsə­ri­ni Sul­tan Mu­ra­dın oğ­lu II Sul­tan Mə­həm­mə­də it­haf et­miş­dir.
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin mu­si­qi­yə aid bu əsə­ri onun çox­yön­lü alim ol­du­ğu­nu sü­but edir. Əsə­rin yal­nız bir tam nüs­xə­si ta­pıl­mış­dır. Al­man ali­mi Ek­hard Nöy­bauer bu əsə­ri təd­qim et­miş, Fu­ad Sez­gin isə 1986-cı il­də, ali­min ölü­mün­dən düz 500 il son­ra Frank­turt-Mayn şə­hə­rin­də əsə­rin fak­si­mi­le­si­ni al­man şərq­şü­na­sın təd­qi­qa­tı ilə bir­lik­də nəşr et­miş­dir. Əsə­rin cə­mi 29 və­rəq­dən iba­rət di­gər əl­yaz­ma nüs­xə­si Ram­pur ki­tab­xa­na­sın­da qey­də alın­mış­dır ki, Nöy­bauer onu qü­sur­lu sa­yır.
Nəşr edil­miş mü­qəd­di­mə­də Ek­hard Nöy­bauer Şir­va­ni­nin adı­nın sax­lan­ma­sı­na, onun Şa­ma­xı­da ana­dan ol­du­ğu­nu gös­tər­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, ali­min əs­lən iran­lı ol­du­ğu­nu id­dia edir­di. Bu, şüb­hə­siz, onun səh­vi­dir.
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin mu­si­qi təh­si­li al­dı­ğı vaxt onun han­sı­sa bir mu­si­qi alə­tin­də çal­dı­ğı haq­qın­da mə­lu­mat yox­dur. O döv­rün mü­kəm­məl mu­si­qi alə­ti olan udun araş­dı­rıl­ma­sı­na ali­min nə "Mə­cəl­lə"­sin­də, nə də di­gər əsər­lə­rin­də rast gə­li­rik.
Şir­va­ni­nin "Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si döv­rü­nün çox qiy­mət­li əsə­ri olub, Ek­hard Nöy­baue­rin de­di­yi ki­mi, bü­tün­lük­də mu­si­qi nə­zə­riy­yə­si­nə ət­raf­lı və is­ti­qa­mət­lən­miş bir ba­xış­dır.
Ri­sa­lə­nin əv­və­lin­də Fət­hul­lah Şir­va­ni əsə­ri­nin məq­sə­di­ni, qa­yə­si­ni ori­ji­nal bir şə­kil­də bil­di­rir və it­haf et­di­yi şəx­sə (II Sul­tan Mə­həm­mə­də) mü­ra­ciə­ti­ni və məd­hiy­yə­si­ni təq­dim edir.
F.Şir­va­ni­nin "Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si mü­qəd­di­mə, iki his­sə və ye­kun­dan iba­rət­dir. Hər his­sə beş fə­sil­dir.
Bi­rin­ci his­sə - nəğ­mə­nin, yə­ni to­nun tə­ri­fi və onun əha­tə et­dik­lə­ri haq­qın­da, in­ter­val­lar, in­ter­val­la­rın top­lan­ma­sı, çı­xıl­ma­sı, ya­rı­ya bö­lün­mə­si və iki­yə vu­rul­ma­sı haq­qın­da, cə­min - səs­lər sis­te­mi­nin və kom­po­zi­si­ya­nın uyum­suz­lu­ğu­nun (dis­so­nans­lı­ğın) sə­bəb­lə­ri və nə­ha­yət, ahəng­dar kom­po­zi­si­ya haq­qın­da fə­sil­lər­dən iba­rət­dir.
İ­kin­ci his­sə­nin bi­rin­ci fəs­li dövr­lər, ikin­ci fəs­li dövr­lə­rin, yə­ni mu­ğam­la­rın tə­sir­lə­ri, do­ğur­duq­la­rı ov­qat­lar və on­la­rın din­lə­nil­mə vaxt­la­rı haq­qın­da, üçün­cü fəs­li rit­min ("i­qa"­nın) tə­ri­fi və onun tə­ri­fin­dən irə­li gə­lən mə­sə­lə­lər haq­qın­da, dör­dün­cü fəs­li rit­min növ­lə­ri, be­şin­ci fəs­li isə ritm dai­rə­lə­ri haq­qın­da­dır.
Ən ma­raq­lı və təəc­cüb do­ğu­ran "Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si­nin son­lu­ğu, ye­ku­nu­dur. Şir­va­ni ya­zır: "O­nu da bil ki, on­lar [a­lim özün­dən əv­vəl gə­lən bir çox ri­sa­lə müəl­lif­lə­ri­ni nə­zər­də tu­tur - Z.S.] nəğ­mə­lə­rin (me­lo­di­ya­la­rın) kom­po­zi­si­ya­sı­nın qu­rul­ma­sın­dan ("tə­lif­"in­dən) və rit­min­dən bəhs et­dik­lə­ri ki­mi, alət­lər­dən, o cüm­lə­dən də ud və ….bər­bət ad­lı alət­dən də bəhs et­miş­lər… Bu alim­lər adı çə­ki­lən alət­lə­rin və­ziy­yət­lə­ri­ni, das­tan­la­rı­nın (pər­də­lə­ri­nin) nis­bət­lə­ri­ni də­rin­dən araş­dır­mış­lar… Mən isə [bu mə­sə­lə­lə­ri] araş­dır­maq­dan ya­yın­dım, çün­ki ək­sər hal­da ça­lıb-oxu­maq və on­la­rı bi­lə­rək­dən din­lə­mək ha­ram­dır. Əgər be­lə ol­ma­say­dı, mən də bu mə­sə­lə­də on­la­rın adə­ti üz­rə hə­rə­kət edər və mu­si­qi bəhs­lə­ri­nə bir ye­ni şey ar­tı­rar, hə­min bəhs­lə­rin araş­dır­ma­la­rı­nın nə­ti­cə­lə­rin­dən fay­da­lı olan­la­rı­nı ya­zar­dım. Be­lə­lik­lə, mən bu mə­sə­lə­də bil­dir­mək is­tə­dik­lə­ri­min so­nu­na gə­lib çat­dım".
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin bu eti­ra­fı Mö­min tə­xəl­lü­sü da­şı­yan bir şəx­sin şə­riə­tin ənə­nə­lə­ri­nə də­qiq­lik­lə ria­yət et­di­yi­ni bir da­ha sü­but edir.
La­kin onu da qeyd edək ki, Şir­va­ni ri­sa­lə­sin­də özü on­dan iki əsr əv­vəl ya­şa­mış Sə­fi­yəd­din Ur­mə­vi­nin udun üzə­rin­də ok­ta­va­la­rın və di­gər in­ter­val­la­rın bö­lün­mə cəd­və­li­ni təq­dim edir. Şir­va­ni­nin müa­sir­lə­ri XV əs­rin bö­yük alim­lə­ri Əb­dül­qa­dir Ma­ra­ğa­yi, Əb­dür­rəh­man Ca­mi və baş­qa­la­rı udun araş­dı­rıl­ma­sı ilə əsas­lı su­rət­də məş­ğul ol­muş­lar. Ona gö­rə Şir­va­ni­nin "ha­ram­lıq" haq­qın­da eti­ra­fı, bir qə­dər qə­ri­bə gö­rün­sə də, gə­tir­di­yi sə­bə­bə gö­rə məq­bul­dur.
Ye­nə ri­sa­lə­nin baş­qa ye­rin­də Fə­tul­lah Şir­va­ni Sə­fi­yəd­din Ur­mə­vi­nin "Ki­ta­bül-əd­var" ri­sa­lə­si­nin "hə­ma­həng və ya uyum­lu kom­po­zi­si­ya­lar" ad­lı be­şin­ci fəs­li­nə mü­ra­ciət et­miş­dir. Ur­mə­vi bu fəs­li be­lə baş­la­yır: "Dis­so­nan­sa yol ver­mə­dən, kvar­ta­nı yal­nız yed­di qis­mə, kvin­ta­nı isə doq­quz qis­mə böl­mək olar. Bir şərt­lə ki, kvar­ta­da üç me­lo­dik in­ter­val bir­ləş­mə­sin, kvin­ta­da isə do no­tu­na ke­çid si be­mol­dan ol­sun". Alim de­yir ki, kvin­ta­nın iki tə­rə­fi sax­la­nar­sa, si be­mol no­tu­nu ke­çə­rək, bu kvin­ta­nı on üç qis­mə böl­mək olar. Ur­mə­vi bu­ra­da on iki qis­min dai­rə­lə­ri­ni ve­rir və qeyd edir ki, "ə­gər məq­səd qoy­san, on üçün­cü qis­mi və dai­rə­ni də asan­lıq­la ala bi­lər­sən" (Sə­fiy­yəd­din Ur­mə­vi. Ki­ta­bül-əd­var. Əl­yaz­ma. v.18.).
Fə­tul­lah Şir­va­ni ri­sa­lə­sin­də S.Ur­mə­vi­nin gös­tə­ri­şi­nə əməl edə­rək, on üçün­cü dai­rə­ni alır və onu təq­dim edir.
"Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si­nin mü­qəd­di­mə­si də bir ne­çə his­sə­dən iba­rət­dir. Ənə­nə­vi bəs­mə­lə his­sə­sin­dən son­ra əsər­də qal­dı­rı­lan möv­zu­lar haq­qın­da mə­lu­mat ve­ri­lir, əsə­rin Mu­ra­dın oğ­lu II Sul­tan Mə­həm­mə­də it­haf olun­du­ğu bil­di­ri­lir və onun şeir­lə (da­ha doğ­ru­su, qa­fi­yə­li nəsr­lə) tə­ri­fi ve­ri­lir. Ri­sa­lə­nin müx­tə­lif yer­lə­rin­də təq­dim olu­nan ərəb və fars dil­lə­rin­də şe­ir par­ça­la­rı Şir­va­ni­nin poe­tik is­te­da­dı­nı nü­ma­yiş et­di­rir.
Mü­qəd­di­mə­də mu­si­qi­nin ya­ran­ma­sı haq­qın­da or­ta əsr mu­si­qi ədə­biy­ya­tın­da əsər­dən - əsə­rə ke­çən rə­va­yət bu­ra­da da nəql edi­lir. Ri­sa­lə­də ri­ya­ziy­yat el­mi­nin əsas­la­rı, tə­lif el­mi­nin qol­la­rı və sa­ir mə­sə­lə­lər haq­qın­da da mə­lu­mat ve­ri­lir.
Qeyd edi­lir ki, ri­ya­ziy­ya­tın əsa­sın­da dörd elm du­rur: hən­də­sə el­mi, ast­ro­no­mi­ya el­mi, ədəd (he­sab) el­mi, "tə­lif" (bəs­tə­kar­lıq) və ya "mu­si­qi el­mi".
Mü­qəd­di­mə­də ve­ri­lən he­ka­yət­lə­rin bi­rin­də de­yi­lir ki, bi­ri o bi­ri­nə çox­dan kin bəs­lə­yən iki şəxs iç­ki məc­li­sin­də bir ara­ya gə­lir­lər. Şə­rab on­la­rı tu­tan­da hər iki­si­nin ki­ni qay­na­yır, düş­mən­çi­lik­lə­ri ya­da dü­şür. On­lar bir-bi­ri­nin üs­tü­nə atı­lır­lar. Çal­ğı­çı mə­ha­rət­li bir şəxs ol­du­ğun­dan me­lo­di­ya­nı düş­mən­çi­li­yi ya­tı­ran nəğ­mə ilə əvəz edir, on­la­rın iki­si­nin də ürək­lə­ri yum­şa­lır, qu­caq­la­şıb bir-bi­rin­dən üzr is­tə­yir­lər.
Mü­qəd­di­mə­də ve­ri­lən hə­dis Qu­ra­nın ti­la­və­ti, onun avaz­la oxun­ma­sı ilə bağ­lı­dır: "Hər şe­yin bir bə­zə­yi var, Qu­ra­nın da bə­zə­yi gö­zəl səs­dir"; "Qu­ra­nı ərəb səs­lə­ri ilə oxu­yun", - de­yi­lir. Ha­be­lə: "Qu­ra­nı öz səs­lə­ri­niz­lə bə­zə­yin, çün­ki gö­zəl səs Qu­ra­nın gö­zəl­li­yi­ni ar­tı­rır".
Fə­tul­lah Şir­va­ni "Mə­cəl­lə"­də qay­naq, mən­bə ki­mi bö­yük alim­lər­dən İbn Si­na­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na, onun "Əş-Şi­fa" əsə­ri­nə, Sə­fiy­yə­din Ur­mə­vi­nin "Ki­ta­bül-əd­var" və "Şə­rə­fiy­yə" ri­sa­lə­lə­ri­nə, Nə­si­rəd­din Tu­si­nin əsər­lə­ri­nə və baş­qa gör­kəm­li alim­lə­rin ir­si­nə mü­ra­ciət edə­rək on­lar­dan si­tat­lar gə­ti­rir. Bu da onu gös­tə­rir ki, Fə­tul­lah Şir­va­ni gör­kəm­li sə­ləf­lə­ri­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na yax­şı bə­ləd idi və on­la­rı yük­sək qiy­mət­lən­di­rir­di.
Son­da qeyd et­mək is­tər­dik ki, Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin "Mu­si­qi mə­cəl­lə"­si­ni nəşr et­mək­lə, biz həm mu­si­qi ta­ri­xi el­mi­mi­zi ye­ni bir də­yər­li əsər­lə zən­gin­ləş­di­rir, həm də xal­qı­mı­zın Şir­van böl­gə­si­nin məş­hur ad­la­rı si­ya­hı­sı­na - Xa­qa­ni Şir­va­ni, Fə­lə­ki Şir­va­ni, Nə­si­mi Şir­va­ni, Se­yid Əzim Şir­va­ni, Ba­har Şir­va­ni, Sa­bir, Ab­bas Səh­hət, Zey­na­lab­din Şir­va­ni, Mah­mud ağa Şir­va­ni cər­gə­si­nə Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin də adı­nı əla­və edib, bö­yük ali­mi və­tə­ni­nə, xal­qı­na qay­tar­mış olu­ruq.
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin el­mi əsə­ri isə qiy­mət­li or­ta əsr qay­na­ğı ki­mi ne­çə-ne­çə təd­qi­qa­tın ya­ran­ma­sı­na sə­bəb ola­caq və res­pub­li­ka­mız­da çox­şa­xə­li mu­ğam la­yi­hə­si­nin uğur­la hə­ya­ta keç­mə­si­nə kö­mək edə­cək­dir.