Ana səhifə Repressiya Qurbanları Qurultayların materialları Nəşrlər Fotoalbom

Ziyadxan ƏLİYEV
SÜSLƏNMIŞ RƏNGLƏRIN POETIKASI


Zemfira SƏFƏROVA
FƏ­TUL­LAH ŞİR­VA­Nİ VƏ ONUN
"MU­Sİ­Qİ MƏ­CƏL­LƏ­Sİ" Rİ­SA­LƏ­Sİ


S.ƏLƏKBƏR
SAR­VAN VƏ "KAR­VAN"


Gövhər HÜSEYNOVA
MƏ­NA­LI ALİM ÖM­RÜ


Rüfət AĞAZADƏ
MÜASIR MƏRHƏLƏDƏ TIKINTI, MEMARLIQ VƏ ŞƏHƏRSALMA SIYASƏTILƏ BAĞLI PROBLEMLƏR


Arzu QULIYEVA
FİK­RƏT ƏMİ­RO­VUN SİM­FO­NİK MU­ĞAM­LA­RI


Könül ƏLİYEVA
ÇAĞ­DAŞ AZƏRBAYCAN TEATRININ DÜNYA TEATR PROSESINƏ INTEQRASIYASI VƏ AVANQARD TEATR PRINSIPLƏRI


Nuranə SƏLIMLI
XVIII-XIX ƏSR AZƏRBAYCAN YAŞAYIŞ EVLƏRININ DEKORATIV TƏRTIBATI


Nəzakət AZƏR
S.BƏHLULZADƏNIN XEYIR-DUA VERDIYI RƏSSAM


Gülnarə KƏRİMOVA
NAMİQ KAMAL VƏ AZƏRBAYÇAN TEATRI


Reza Cudi CABBARI
BMA-NIN VO­KAL İFA­ÇI­LIQ
PE­DA­QO­Jİ TA­Rİ­Xİ­NƏ BİR NƏ­ZƏR


Mehriban NOVRUZOVA
AZƏRBAYCAN RƏSSAMLIĞINDA QADIN OBRAZI


ƏLƏKBƏR QASIMOV
GÜRCÜ DRAMATURGIYASI NAXÇIVAN TEATRINDA


Təranə ƏLİYEVA
QANUN MUSIQI ALƏTI MINIATÜRLƏRDƏ


Ağahüseyn ANATOLLUOĞLU
MUĞAM ELMI MƏNBƏLƏRDƏ


Dəniz ƏHMƏDOVA
HÜSEYN CAVID IRSININ QORUNMASI VƏ TƏBLIĞINDƏ XATIRƏ EV
MUZEYLƏRININ ROLU


Kamil ƏFSƏROĞLU
BIR FILMIN TARIXÇƏSI


Vəfa MÜHACİROVA
KLASSIK RUS DRAMATURGIYASI SUMQAYIT TEATRININ SƏHNƏSINDƏ


Oqtay RZA
BIR MANAF DAYI VARDI…



 

Zemfira SƏFƏROVA
FƏ­TUL­LAH ŞİR­VA­Nİ VƏ ONUN
"MU­Sİ­Qİ MƏ­CƏL­LƏ­Sİ" Rİ­SA­LƏ­Sİ


 

Qüd­rət­li şair­lər, alim­lər, mu­si­qi­çi­lər ye­tiş­dir­miş Şir­van tor­pa­ğı XV əsrdə ya­şa­yıb - ya­rat­mış və Şərq­də bö­yük nü­fuz qa­zan­mış gör­kəm­li alim Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin də və­tə­ni ol­muş­dur.
Fə­tul­lah Şir­va­ni is­te­dad­lı mu­si­qi­şü­nas-alim ol­maq­la bə­ra­bər, həm də ri­ya­ziy­yat, hən­də­sə, ast­ro­no­mi­ya, coğ­ra­fi­ya, bio­lo­gi­ya, ədə­biy­yat və s. sa­hə­lər­də bö­yük uğur qa­zan­mış­dır. Onun mu­si­qi, kə­lam, təf­sir, ast­ro­no­mi­ya və ri­ya­ziy­yat­la bağ­lı ri­sa­lə­lə­ri və şərh­lə­ri məş­hur­dur. Hər­tə­rəf­li bi­li­yə ma­lik Fə­tul­lah Şir­va­ni müəl­lim ki­mi də tanın­mış­dır.
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin "Mə­cəl­lə fil-mu­si­qa" ("Mu­si­qi mə­cəl­lə­si", yə­ni "Mu­si­qi məc­muə­si, top­lu­su) əsə­ri onun mu­si­qi sa­hə­sin­də mə­lum olan ye­ga­nə əsə­ri­dir. Alim bu əsə­ri­ni Sul­tan Mu­ra­dın oğ­lu II Sul­tan Mə­həm­mə­də it­haf et­miş­dir.
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin mu­si­qi­yə aid bu əsə­ri onun çox­yön­lü alim ol­du­ğu­nu sü­but edir. Əsə­rin yal­nız bir tam nüs­xə­si ta­pıl­mış­dır. Al­man ali­mi Ek­hard Nöy­bauer bu əsə­ri təd­qim et­miş, Fu­ad Sez­gin isə 1986-cı il­də, ali­min ölü­mün­dən düz 500 il son­ra Frank­turt-Mayn şə­hə­rin­də əsə­rin fak­si­mi­le­si­ni al­man şərq­şü­na­sın təd­qi­qa­tı ilə bir­lik­də nəşr et­miş­dir. Əsə­rin cə­mi 29 və­rəq­dən iba­rət di­gər əl­yaz­ma nüs­xə­si Ram­pur ki­tab­xa­na­sın­da qey­də alın­mış­dır ki, Nöy­bauer onu qü­sur­lu sa­yır.
Nəşr edil­miş mü­qəd­di­mə­də Ek­hard Nöy­bauer Şir­va­ni­nin adı­nın sax­lan­ma­sı­na, onun Şa­ma­xı­da ana­dan ol­du­ğu­nu gös­tər­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, ali­min əs­lən iran­lı ol­du­ğu­nu id­dia edir­di. Bu, şüb­hə­siz, onun səh­vi­dir.
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin mu­si­qi təh­si­li al­dı­ğı vaxt onun han­sı­sa bir mu­si­qi alə­tin­də çal­dı­ğı haq­qın­da mə­lu­mat yox­dur. O döv­rün mü­kəm­məl mu­si­qi alə­ti olan udun araş­dı­rıl­ma­sı­na ali­min nə "Mə­cəl­lə"­sin­də, nə də di­gər əsər­lə­rin­də rast gə­li­rik.
Şir­va­ni­nin "Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si döv­rü­nün çox qiy­mət­li əsə­ri olub, Ek­hard Nöy­baue­rin de­di­yi ki­mi, bü­tün­lük­də mu­si­qi nə­zə­riy­yə­si­nə ət­raf­lı və is­ti­qa­mət­lən­miş bir ba­xış­dır.
Ri­sa­lə­nin əv­və­lin­də Fət­hul­lah Şir­va­ni əsə­ri­nin məq­sə­di­ni, qa­yə­si­ni ori­ji­nal bir şə­kil­də bil­di­rir və it­haf et­di­yi şəx­sə (II Sul­tan Mə­həm­mə­də) mü­ra­ciə­ti­ni və məd­hiy­yə­si­ni təq­dim edir.
F.Şir­va­ni­nin "Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si mü­qəd­di­mə, iki his­sə və ye­kun­dan iba­rət­dir. Hər his­sə beş fə­sil­dir.
Bi­rin­ci his­sə - nəğ­mə­nin, yə­ni to­nun tə­ri­fi və onun əha­tə et­dik­lə­ri haq­qın­da, in­ter­val­lar, in­ter­val­la­rın top­lan­ma­sı, çı­xıl­ma­sı, ya­rı­ya bö­lün­mə­si və iki­yə vu­rul­ma­sı haq­qın­da, cə­min - səs­lər sis­te­mi­nin və kom­po­zi­si­ya­nın uyum­suz­lu­ğu­nun (dis­so­nans­lı­ğın) sə­bəb­lə­ri və nə­ha­yət, ahəng­dar kom­po­zi­si­ya haq­qın­da fə­sil­lər­dən iba­rət­dir.
İ­kin­ci his­sə­nin bi­rin­ci fəs­li dövr­lər, ikin­ci fəs­li dövr­lə­rin, yə­ni mu­ğam­la­rın tə­sir­lə­ri, do­ğur­duq­la­rı ov­qat­lar və on­la­rın din­lə­nil­mə vaxt­la­rı haq­qın­da, üçün­cü fəs­li rit­min ("i­qa"­nın) tə­ri­fi və onun tə­ri­fin­dən irə­li gə­lən mə­sə­lə­lər haq­qın­da, dör­dün­cü fəs­li rit­min növ­lə­ri, be­şin­ci fəs­li isə ritm dai­rə­lə­ri haq­qın­da­dır.
Ən ma­raq­lı və təəc­cüb do­ğu­ran "Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si­nin son­lu­ğu, ye­ku­nu­dur. Şir­va­ni ya­zır: "O­nu da bil ki, on­lar [a­lim özün­dən əv­vəl gə­lən bir çox ri­sa­lə müəl­lif­lə­ri­ni nə­zər­də tu­tur - Z.S.] nəğ­mə­lə­rin (me­lo­di­ya­la­rın) kom­po­zi­si­ya­sı­nın qu­rul­ma­sın­dan ("tə­lif­"in­dən) və rit­min­dən bəhs et­dik­lə­ri ki­mi, alət­lər­dən, o cüm­lə­dən də ud və ….bər­bət ad­lı alət­dən də bəhs et­miş­lər… Bu alim­lər adı çə­ki­lən alət­lə­rin və­ziy­yət­lə­ri­ni, das­tan­la­rı­nın (pər­də­lə­ri­nin) nis­bət­lə­ri­ni də­rin­dən araş­dır­mış­lar… Mən isə [bu mə­sə­lə­lə­ri] araş­dır­maq­dan ya­yın­dım, çün­ki ək­sər hal­da ça­lıb-oxu­maq və on­la­rı bi­lə­rək­dən din­lə­mək ha­ram­dır. Əgər be­lə ol­ma­say­dı, mən də bu mə­sə­lə­də on­la­rın adə­ti üz­rə hə­rə­kət edər və mu­si­qi bəhs­lə­ri­nə bir ye­ni şey ar­tı­rar, hə­min bəhs­lə­rin araş­dır­ma­la­rı­nın nə­ti­cə­lə­rin­dən fay­da­lı olan­la­rı­nı ya­zar­dım. Be­lə­lik­lə, mən bu mə­sə­lə­də bil­dir­mək is­tə­dik­lə­ri­min so­nu­na gə­lib çat­dım".
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin bu eti­ra­fı Mö­min tə­xəl­lü­sü da­şı­yan bir şəx­sin şə­riə­tin ənə­nə­lə­ri­nə də­qiq­lik­lə ria­yət et­di­yi­ni bir da­ha sü­but edir.
La­kin onu da qeyd edək ki, Şir­va­ni ri­sa­lə­sin­də özü on­dan iki əsr əv­vəl ya­şa­mış Sə­fi­yəd­din Ur­mə­vi­nin udun üzə­rin­də ok­ta­va­la­rın və di­gər in­ter­val­la­rın bö­lün­mə cəd­və­li­ni təq­dim edir. Şir­va­ni­nin müa­sir­lə­ri XV əs­rin bö­yük alim­lə­ri Əb­dül­qa­dir Ma­ra­ğa­yi, Əb­dür­rəh­man Ca­mi və baş­qa­la­rı udun araş­dı­rıl­ma­sı ilə əsas­lı su­rət­də məş­ğul ol­muş­lar. Ona gö­rə Şir­va­ni­nin "ha­ram­lıq" haq­qın­da eti­ra­fı, bir qə­dər qə­ri­bə gö­rün­sə də, gə­tir­di­yi sə­bə­bə gö­rə məq­bul­dur.
Ye­nə ri­sa­lə­nin baş­qa ye­rin­də Fə­tul­lah Şir­va­ni Sə­fi­yəd­din Ur­mə­vi­nin "Ki­ta­bül-əd­var" ri­sa­lə­si­nin "hə­ma­həng və ya uyum­lu kom­po­zi­si­ya­lar" ad­lı be­şin­ci fəs­li­nə mü­ra­ciət et­miş­dir. Ur­mə­vi bu fəs­li be­lə baş­la­yır: "Dis­so­nan­sa yol ver­mə­dən, kvar­ta­nı yal­nız yed­di qis­mə, kvin­ta­nı isə doq­quz qis­mə böl­mək olar. Bir şərt­lə ki, kvar­ta­da üç me­lo­dik in­ter­val bir­ləş­mə­sin, kvin­ta­da isə do no­tu­na ke­çid si be­mol­dan ol­sun". Alim de­yir ki, kvin­ta­nın iki tə­rə­fi sax­la­nar­sa, si be­mol no­tu­nu ke­çə­rək, bu kvin­ta­nı on üç qis­mə böl­mək olar. Ur­mə­vi bu­ra­da on iki qis­min dai­rə­lə­ri­ni ve­rir və qeyd edir ki, "ə­gər məq­səd qoy­san, on üçün­cü qis­mi və dai­rə­ni də asan­lıq­la ala bi­lər­sən" (Sə­fiy­yəd­din Ur­mə­vi. Ki­ta­bül-əd­var. Əl­yaz­ma. v.18.).
Fə­tul­lah Şir­va­ni ri­sa­lə­sin­də S.Ur­mə­vi­nin gös­tə­ri­şi­nə əməl edə­rək, on üçün­cü dai­rə­ni alır və onu təq­dim edir.
"Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si­nin mü­qəd­di­mə­si də bir ne­çə his­sə­dən iba­rət­dir. Ənə­nə­vi bəs­mə­lə his­sə­sin­dən son­ra əsər­də qal­dı­rı­lan möv­zu­lar haq­qın­da mə­lu­mat ve­ri­lir, əsə­rin Mu­ra­dın oğ­lu II Sul­tan Mə­həm­mə­də it­haf olun­du­ğu bil­di­ri­lir və onun şeir­lə (da­ha doğ­ru­su, qa­fi­yə­li nəsr­lə) tə­ri­fi ve­ri­lir. Ri­sa­lə­nin müx­tə­lif yer­lə­rin­də təq­dim olu­nan ərəb və fars dil­lə­rin­də şe­ir par­ça­la­rı Şir­va­ni­nin poe­tik is­te­da­dı­nı nü­ma­yiş et­di­rir.
Mü­qəd­di­mə­də mu­si­qi­nin ya­ran­ma­sı haq­qın­da or­ta əsr mu­si­qi ədə­biy­ya­tın­da əsər­dən - əsə­rə ke­çən rə­va­yət bu­ra­da da nəql edi­lir. Ri­sa­lə­də ri­ya­ziy­yat el­mi­nin əsas­la­rı, tə­lif el­mi­nin qol­la­rı və sa­ir mə­sə­lə­lər haq­qın­da da mə­lu­mat ve­ri­lir.
Qeyd edi­lir ki, ri­ya­ziy­ya­tın əsa­sın­da dörd elm du­rur: hən­də­sə el­mi, ast­ro­no­mi­ya el­mi, ədəd (he­sab) el­mi, "tə­lif" (bəs­tə­kar­lıq) və ya "mu­si­qi el­mi".
Mü­qəd­di­mə­də ve­ri­lən he­ka­yət­lə­rin bi­rin­də de­yi­lir ki, bi­ri o bi­ri­nə çox­dan kin bəs­lə­yən iki şəxs iç­ki məc­li­sin­də bir ara­ya gə­lir­lər. Şə­rab on­la­rı tu­tan­da hər iki­si­nin ki­ni qay­na­yır, düş­mən­çi­lik­lə­ri ya­da dü­şür. On­lar bir-bi­ri­nin üs­tü­nə atı­lır­lar. Çal­ğı­çı mə­ha­rət­li bir şəxs ol­du­ğun­dan me­lo­di­ya­nı düş­mən­çi­li­yi ya­tı­ran nəğ­mə ilə əvəz edir, on­la­rın iki­si­nin də ürək­lə­ri yum­şa­lır, qu­caq­la­şıb bir-bi­rin­dən üzr is­tə­yir­lər.
Mü­qəd­di­mə­də ve­ri­lən hə­dis Qu­ra­nın ti­la­və­ti, onun avaz­la oxun­ma­sı ilə bağ­lı­dır: "Hər şe­yin bir bə­zə­yi var, Qu­ra­nın da bə­zə­yi gö­zəl səs­dir"; "Qu­ra­nı ərəb səs­lə­ri ilə oxu­yun", - de­yi­lir. Ha­be­lə: "Qu­ra­nı öz səs­lə­ri­niz­lə bə­zə­yin, çün­ki gö­zəl səs Qu­ra­nın gö­zəl­li­yi­ni ar­tı­rır".
Fə­tul­lah Şir­va­ni "Mə­cəl­lə"­də qay­naq, mən­bə ki­mi bö­yük alim­lər­dən İbn Si­na­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na, onun "Əş-Şi­fa" əsə­ri­nə, Sə­fiy­yə­din Ur­mə­vi­nin "Ki­ta­bül-əd­var" və "Şə­rə­fiy­yə" ri­sa­lə­lə­ri­nə, Nə­si­rəd­din Tu­si­nin əsər­lə­ri­nə və baş­qa gör­kəm­li alim­lə­rin ir­si­nə mü­ra­ciət edə­rək on­lar­dan si­tat­lar gə­ti­rir. Bu da onu gös­tə­rir ki, Fə­tul­lah Şir­va­ni gör­kəm­li sə­ləf­lə­ri­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na yax­şı bə­ləd idi və on­la­rı yük­sək qiy­mət­lən­di­rir­di.
Son­da qeyd et­mək is­tər­dik ki, Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin "Mu­si­qi mə­cəl­lə"­si­ni nəşr et­mək­lə, biz həm mu­si­qi ta­ri­xi el­mi­mi­zi ye­ni bir də­yər­li əsər­lə zən­gin­ləş­di­rir, həm də xal­qı­mı­zın Şir­van böl­gə­si­nin məş­hur ad­la­rı si­ya­hı­sı­na - Xa­qa­ni Şir­va­ni, Fə­lə­ki Şir­va­ni, Nə­si­mi Şir­va­ni, Se­yid Əzim Şir­va­ni, Ba­har Şir­va­ni, Sa­bir, Ab­bas Səh­hət, Zey­na­lab­din Şir­va­ni, Mah­mud ağa Şir­va­ni cər­gə­si­nə Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin də adı­nı əla­və edib, bö­yük ali­mi və­tə­ni­nə, xal­qı­na qay­tar­mış olu­ruq.
Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin el­mi əsə­ri isə qiy­mət­li or­ta əsr qay­na­ğı ki­mi ne­çə-ne­çə təd­qi­qa­tın ya­ran­ma­sı­na sə­bəb ola­caq və res­pub­li­ka­mız­da çox­şa­xə­li mu­ğam la­yi­hə­si­nin uğur­la hə­ya­ta keç­mə­si­nə kö­mək edə­cək­dir.