Rüfət AĞAZADƏ
MÜASIR MƏRHƏLƏDƏ TIKINTI, MEMARLIQ VƏ ŞƏHƏRSALMA SIYASƏTILƏ BAĞLI PROBLEMLƏR

A­zər­bay­can müs­tə­qil­lik yo­lu­na qə­dəm qoy­duq­dan və ba­zar iq­ti­sa­diy­ya­tı­na keç­dik­dən son­ra öl­kə­mi­zin ti­kin­ti sa­hə­sin­də də xey­li də­yi­şik­lik­lər baş ver­miş­dir.
Müa­sir mər­hə­lə me­mar­lıq həl­lə­ri­nin müx­tə­lif­li­yi, sər­bəst plan­laş­dır­ma üsu­lu­nun ge­niş ya­yıl­ma­sı və di­gər ra­di­kal ye­ni­lik­lər­lə xa­rak­te­ri­zə olun­maq­da­dır.
Ya­xın keç­miş­də me­ma­rın şab­lon və ey­ni üs­lub­lu həl­lər­dən cü­zi fərq­lə­nən və mi­ni­mal "dəb­də­bə" ele­ment­lə­ri­nə is­ti­nad edən (in­ter­yer, eks­ter­yer) ya­ra­dı­cı­lıq kəşf­lə­ri az qa­la ci­na­yət əmə­li ki­mi qiy­mət­lən­di­ri­lir­di.
Xoş­bəxt­lik­dən bü­tün məh­du­diy­yət­lə­rə bax­ma­ya­raq, bu cür bi­na­la­rın bir ço­xu in­şa edil­miş və şə­hər­lə­ri­mi­zin əvə­ze­dil­məz ta­ri­xi me­mar­lıq ir­si­nə çev­ril­miş­dir.
Ha­zır­da me­mar­la­rın fi­kir­lə­ri ar­tıq yük­sək qiy­mət­lən­di­ril­mək­lə fər­di la­yi­hə­lə­rin ar­xi­tek­tu­ra­sın­da öz tə­za­hü­rü­nü tap­mış­dır. Adə­tən cə­miy­yət­də ya­şa­yış sə­viy­yə­si art­dıq­ca in­san­lar pul və­sait­lə­ri­nin xey­li his­sə­si­ni ti­kin­ti­yə sərf edir­lər. Var­lı cə­miy­yət öz ma­liy­yə-iq­ti­sa­di du­ru­mu­na gö­rə zən­gin və dəb­də­bə­li ev­lər in­şa edir. La­kin bu gün "təm­tə­raq­lı" bi­na­la­rın in­şa­sı o vaxt­dan mi­ras qa­lan və zən­gin me­mar­lıq üs­lu­bu ilə se­çi­lən bi­na­la­rın sə­viy­yə­sin­dən kəs­kin su­rət­də fərq­lə­nir. İlk növ­bə­də in­di­ki ti­ki­li­lə­rin üs­lu­bu qey­ri-müəy­yən­lik­lə xa­rak­te­ri­zə olu­nur. Bə­zi in­şaat şir­kət­lə­ri "sü­rət­lə və çox­lu say­da ti­kib, yük­sək gə­lir əl­də edim" prin­si­pi­ni rəh­bər tu­ta­raq, əsl ti­kin­ti ey­fo­ri­ya­sı ilə ya­şa­yır­lar. Ti­kin­ti müəy­yən şəxs­lər üçün de­yil, ba­zar məq­səd­lə­ri üçün apa­rıl­dıq­da ha­mı­nın tə­ləb­lə­ri­nə ca­vab ver­mək və hər kə­sin fər­di zöv­qü­nü ox­şa­maq ten­den­si­ya­sı ya­ra­nır. Ge­niş ya­yıl­maq­da olan bu ten­den­si­ya­nın hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si son də­rə­cə zövq­süz ya­şa­yış ev­lə­ri­nin in­şa edil­mə­si ki­mi xo­şa­gəl­məz və kor­tə­bii pro­ses­lə mü­şa­yiət olu­nur.
La­kin se­vin­di­ri­ci hal­dır ki, ar­tıq bu cür hal­la­rın qar­şı­sı­nın alın­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də öl­kə­də ai­diy­yə­ti döv­lət or­qan­la­rı tə­rə­fin­dən məq­səd­yön­lü təd­bir­lər gö­rü­lür, müəy­yən nor­ma­la­ra, qay­da­la­ra və ümu­miy­yət­lə, şə­hə­rin möv­cud si­ma­sı ilə uy­ğun­laş­ma­yan "xaos­lu" ti­kin­ti­nin apa­rıl­ma­sı­na qa­da­ğa­lar qo­yul­maq­da­dır.
Bu gün bir çox­la­rı­na müa­sir me­mar­lı­ğın nə ol­du­ğu mə­lum de­yil­dir. Ha­zır­da Ba­kı şə­hə­rin­də yük­sək me­mar­lıq ele­ment­lə­ri ilə diq­qə­ti cəlb edə­cək bi­na­la­rın sa­yı­nın az ol­ma­sı da bu­na əya­ni sü­but­dur.
Ba­kı­nın mər­kə­zin­də çox­mər­tə­bə­li bi­na­la­rın ti­kin­ti­si şə­hər mər­kə­zi­nin əsr­lər­lə qo­ru­nub sax­la­nı­lan gö­rü­nü­şü­nü də­yi­şir. Bu sə­bəb­dən də şə­hə­rin mər­kə­zin­də zövq­süz, har­mo­ni­ya qa­nun­la­rı­nı po­zan və ey­ni üs­lub­lu­ğu ilə se­çi­lən "göy­də­lən­lə­rin" ti­kin­ti­si­nə, elə­cə də me­mar­lıq­da ox­şar­lıq və tək­rar­lıq hal­la­rı­na yol ver­mək ol­maz.
Bəl­kə də bu cür bi­na­la­rın bə­zi pe­ri­fe­rik mik­ro­ra­yon­lar­da in­şa edil­mək­lə, hə­min ra­yon­la­rın ümu­mi gö­rü­nü­şü­nə öz müs­bət töh­fə­si­ni ve­rə bi­lər, la­kin unut­maq la­zım de­yil ki, zən­gin ta­ri­xi­mi­zin müx­tə­lif dövr­lə­ri­ni özün­də cəm­ləş­di­rən və xal­qın yük­sək mə­də­niy­yə­ti­ni, adət-ənə­nə­si­ni yad­daş­lar­da həkk edən ta­ri­xi mər­kəz şə­hə­rin si­ma­sı və ürə­yi­dir.
Şə­hə­rin mər­kə­zin­də bu cür ev­lə­ri tik­mək­lə biz ic­ti­mai bi­na­lar, inf­rast­ruk­tur və di­gər əhə­miy­yət­li ob­yekt­lə­rin in­şa­sı üçün əvə­ze­dil­məz yer­lə­ri və əra­zi­lə­ri iti­ri­rik.
Biz ha­zır­da zövq­süz və hət­ta bia­bır­çı for­ma­da şü­şə­lən­miş və sa­kin­lə­rin öz is­tək­lə­ri ilə müx­tə­lif rəng­lə­rə bo­yan­mış müa­sir ti­ki­li­lə­rin gör­kə­mi­nin təd­ri­cən də­yiş­mə­si­nin şa­hi­di olu­ruq. Nə­ti­cə­də şə­hə­ri­miz­də apa­rıl­mış ni­zam­sız ti­kin­ti­lə bağ­lı cə­miy­yət­də müəy­yən na­ra­hat­çı­lıq ya­ran­mış­dır.
Ke­çən əs­rin əv­vəl­lə­rin­də ka­pi­ta­list mü­na­si­bət­lə­rin in­ki­şa­fı ilə əla­qə­dar Ba­kı­nın sü­rət­lə çi­çək­lən­mə­si baş ver­mə­səy­di, bu gün heç bir me­mar­lıq də­yə­ri ilə se­çil­mə­yən, dö­zül­məz ya­şa­yış şə­rai­ti olan bir və ya iki­mər­tə­bə­li ev­lə­rin möv­cud­lu­ğu prob­le­mi su­al al­tın­da olar­dı. Tə­bii ki, bu cür ev­lə­rin ye­rin­də sa­ni­tar, yan­ğın və in­sol­ya­si­ya nor­ma­la­rı­na ca­vab ve­rən ye­ni bi­na­lar ti­kil­mə­li­dir.
Bü­tün in­san­lar üçün ümu­mi olan nor­ma­lar, yə­ni şə­hər­sal­ma təh­lü­kə­siz­li­yi nor­ma­la­rı hər bir sağ­lam­dü­şün­cə­li və­tən­daş tə­rə­fin­dən əsas tu­tul­ma­lı­dır.
Şə­hər­lə­rin in­ki­şa­fı as­si­mi­ya­si­ya ol­ma­yan şə­hər sa­kin­lə­ri­nin sa­yı­nın art­ma­sı, şə­hər əha­li­si­nin ar­tı­mı ilə əha­li­nin şə­hər ya­şa­yış tər­zi­nə re­al şə­kil­də uy­ğun­laş­ma­sı ara­sın­da (məş­ğul­luq nö­vü­nə, təh­sil, mə­də­niy­yət sə­viy­yə­si­nə gö­rə) zid­diy­yə­tin get­dik­cə art­ma­sı ilə mü­şa­yiət olu­nur.
Şə­hər­lər­də əha­li­nin ar­tı­mı müx­tə­lif sa­hə­lər­də iş­çi qüv­və­si­nə olan tə­lə­ba­tı üs­tə­lə­mək­lə, nə müa­sir is­teh­sal­da, nə də müa­sir is­teh­lak­da iş­ti­rak et­mə­yən və ma­hiy­yət­cə ur­ba­ni­za­si­ya mər­hə­lə­sin­dən keç­mə­yən əha­li tə­bə­qə­lə­ri­nin yal­nız müt­ləq de­yil, həm də nis­bi ge­niş­lən­mə­si ilə sə­ciy­yə­lə­nir.
Ya­şa­dı­ğı­mız dövr­də şə­hər­sal­ma sa­hə­si­nin "yan­lış ur­ba­ni­za­si­ya" ki­mi an­la­yı­şı­na tə­sa­düf et­mək olar. La­kin təh­lil­lər gös­tə­rir ki, in­ki­şaf et­miş öl­kə­lər­də ur­ba­ni­za­si­ya bi­la­va­si­tə sə­na­ye və sə­na­ye­ləş­dir­mə­nin in­ki­şa­fı ilə bağ­lı­dır.
Öl­kə­miz­də iq­ti­sa­diy­ya­tın sü­rət­lə in­ki­şa­fı, elə­cə də əha­li­nin ək­sər his­sə­si­nin mən­zil şə­rait­lə­ri­ni yax­şı­laş­dır­maq is­tə­yi öl­kə­də mən­zil ti­kin­ti­si mə­sə­lə­si­ni ak­tual­laş­dır­mış­dır. Mən­zil ti­kin­ti­si ilə ya­na­şı, mən­zil­lə­rin yer­ləş­di­ril­mə­si­nə da­ir ye­ni ya­naş­ma­la­rın tət­bi­qi tə­ləb olu­nur.
Ya­şa­yış ev­lə­ri­nin in­şa­sı key­fiy­yə­ti­nə irə­li sü­rü­lən müa­sir tə­ləb­lər yük­sək stan­dart­la­rı­na ca­vab ve­rən ye­ni və sə­mə­rə­li ti­kin­ti ma­te­rial­la­rı­nın is­ti­fa­də­si­ni müəy­yən edir.
A­zər­bay­can iq­ti­sa­diy­yat sa­hə­si­nin ən ye­ni ma­te­rial­la­ra, mə­mu­lat və konstruk­si­ya­la­ra olan tə­lə­bat­la­rı­nı ödə­mək üçün zən­gin xam­mal eh­ti­yat­la­rı­na, iri is­teh­sal ob­yekt­lə­ri­nə, la­zı­mi iş­çi qüv­və­si­nə və sa­vad­lı mü­hən­dis kadr­la­rı­na ma­lik­dir. La­kin bu­nu bax­ma­ya­raq, ti­kin­ti ma­te­rial­la­rı üz­rə mi­li is­teh­sa­lat ümu­mi ti­kin­ti is­teh­sa­lı­nın tə­lə­bat­la­rı­nı hə­lə ki tam şə­kil­də ödə­mək iq­ti­da­rın­da de­yil­dir. Be­lə ki, bu gün öl­kə­də şü­şə, şü­şə li­fi, alü­mi­nium xə­li­tə­li konstruk­si­ya­la­rı, kom­po­zit ma­te­rial­la­rı, ağac və me­tal­lı əvəz edən di­gər ma­te­rial­la­rı is­teh­sal edən müəs­si­sə­lər fəa­liy­yət gös­tər­mir. Bu­nun­la ya­na­şı, öl­kə­də ma­şın­qa­yır­ma sa­hə­si la­zı­mi sə­viy­yə­də in­ki­şaf et­mə­miş, yük­qal­dı­rı­cı ma­şın­la­rın, qal­dı­rı­cı nəq­liy­yat me­xa­nizm­lə­ri­nin, in­şaat ma­şın­la­rı­nın və tex­no­lo­ji ava­dan­lı­ğın is­teh­sa­lın­da ix­ti­sas­la­şan za­vod­lar tam gü­cü ilə iş­lə­mir.
La­kin Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Pre­zi­den­ti­nin mü­va­fiq fər­ma­nı­na əsa­sən ver­gi də­rə­cə­lə­ri­nin azal­dıl­ma­sı xa­ri­ci in­ves­ti­si­ya­la­rın öl­kə­nin ti­kin­ti sa­hə­si­nə axı­nı­na güc­lü tə­kan ver­miş­dir.
Ha­zır­da Azər­bay­can­da mən­zil ti­kin­ti­si üçün in­şaat ma­te­rial­la­rı is­teh­sal edən yüz­dən ar­tıq müş­tə­rək və xa­ri­ci şir­kət fəa­liy­yət gös­tə­rir. On­la­rın ara­sın­da "ABC Construc­tion", "Ba­kı Steel", "Qa­ra­dağ Se­ment", "Knauf" ki­mi şir­kət­lə­ri gös­tər­mək olar.
Hər il Ba­kı şə­hə­rin­də ke­çi­ri­lən "Ba­ku Bu­ild" ad­lı Cə­nu­bi Qaf­qaz­da ən bö­yük ti­kin­ti sər­gi­si Azər­bay­can­da ti­kin­ti­nin sü­rət­lə in­ki­şa­fı­nı və bu sa­hə­yə olan diq­qə­tin gün­dən-gü­nə art­ma­sı­nı gös­tə­rir.
Sa­da­la­nan se­vin­di­ri­ci hal­lar gə­lə­cək­də də yük­sək nai­liy­yət­lə­rin əl­də olu­na­ca­ğı­na ümid ve­rir.
La­kin ye­nə də şə­hə­rin ta­ri­xi mər­kə­zin­də apa­rı­lan ti­kin­ti iş­lə­ri­nin təh­li­li mə­sə­lə­si­nə qa­yı­daq. Mər­kə­zin şə­hər­sal­ma stra­te­gi­ya­sı müa­sir bi­na­la­rın miq­yas­la­rı­nı şə­hə­rin ümu­mi miq­ya­sı ilə uy­ğun­laş­dır­ma­lı, tə­biət amil­lə­ri­ni (rel­yef, in­sol­ya­si­ya, ae­ra­si­ya və s.), ti­ki­li­lə­rin kom­po­zi­si­ya uy­ğun­lu­ğu­nu, elə­cə də for­ma­laş­mış şə­hər­sal­ma an­samblla­rı­nın qa­nu­nauy­ğun­luq­la­rı­nı nə­zə­rə al­ma­lı­dır.
Ə­ya­lət­lə­rin zə­if ur­ba­ni­za­si­ya in­ki­şa­fı fo­nun­da mər­kə­zi ra­yon­la­rın sıx məs­kun­laş­ma­sı mə­sə­lə­si­nə gəl­dik­də isə qeyd edil­mə­li­dir ki, bu gün Qərb öl­kə­lə­rin­də məq­səd­yön­lü proq­ram­lar əsa­sın­da şə­hər əya­lət­lə­ri­nin yük­sək ri­fa­hı­nı və so­sial-iq­ti­sa­di in­ki­şa­fı­nı tə­min et­mək, mər­kə­zin mik­roiq­li­mi­ni yax­şı­laş­dır­maq və nəq­liy­yat va­si­tə­lə­ri­nin hə­rə­kə­ti­ni asan­laş­dır­maq məq­sə­di ilə mər­kəz­də yer­lə­şən biz­nes funk­sio­nal elemntlə­rin şə­hər kə­na­rı­na kö­çü­rül­mə­si nə­zər­də tu­tul­muş­dur.
Son on il ər­zin­də Ba­kı şə­hə­rin­də baş ve­rən də­yi­şik­lik­lər­lə əla­qə­dar ola­raq, yə­ni bey­nəl­xalq əla­qə­lə­rin ge­niş­lən­mə­si, çox­say­lı xa­ri­ci sə­fir­lik­lə­rin, nü­ma­yən­də­lik­lə­rin, fir­ma­la­rın, bank­la­rın və di­gər ob­yekt­lə­rin açıl­ma­sı ilə şə­hər mər­kə­zi­nin əhə­miy­yə­ti, ic­ti­mai-si­ya­si hə­ya­tın mər­kə­zi ki­mi xey­li art­mış, şə­hə­rin fəa­liy­yət sa­hə­si­nə cəlb olun­muş in­san­la­rın sa­yı ço­xal­mış­dır.
Mər­kə­zin funk­si­ya­la­rı da­ha da ge­niş­lən­miş, mər­kə­zin özü isə müəy­yən trans­for­ma­si­ya­la­ra mə­ruz qal­mış­dır.
Be­lə­lik­lə, Ba­kı şə­hə­rin­də ic­ra olu­nan la­yi­hə­lən­dir­mə və ti­kin­ti ye­ni mər­hə­lə­yə qə­dəm qo­yur, şə­hər­sal­ma də­yi­şik­lik­lə­ri­nin miq­ya­sı da­yan­ma­dan ar­tır. Bu­nun­la be­lə, pay­taxt mər­kə­zi­nin ta­ri­xi in­ki­şaf ten­den­si­ya­la­rı müa­sir bi­na­la­rın möv­cud­lu­ğu ten­den­si­ya­la­rı ilə zid­diy­yət təş­kil et­mə­sin de­yə, şə­hər mü­hi­ti­nin təş­ki­li is­ti­qa­mə­tin­də müəy­yən me­tod­la­rı iş­lə­yib ha­zır­la­maq və tət­biq et­mək la­zım­dır.
A­zər­bay­can üfü­qi is­ti­qa­mət­də in­ki­şaf et­mək po­ten­sia­lı­na ma­lik­dir. İl­lər keç­dik­cə iri şə­hər­lər­də məs­kun­laş­mış əha­li­nin şə­hər hü­dud­la­rın­dan kə­na­ra axı­nı baş­la­ya­caq, Ba­kı isə özü­nə­məx­sus biz­nes mər­kə­zə çev­ri­lə­cək­dir. Şə­hər­dən kə­nar­da ya­şa­maq və mər­kəz­də iş­lə­mək ar­tıq fə­rəh­lən­di­ri­ci hal ki­mi qiy­mət­lən­di­ri­lə­cək­dir.
E­ti­raf et­mək la­zım­dır ki, sa­da­la­dı­ğı­mız so­sial amil­lər, o cüm­lə­dən ur­ba­ni­za­si­ya prob­lem­lə­ri, xü­su­si­lə də mü­va­fiq şə­hər­sal­ma təh­lü­kə­siz­li­yi nor­ma­la­rı­nın nə­zə­rə alın­ma­ma­sı ilə apa­rı­lan ti­kin­ti iş­lə­ri şə­hə­ri­mi­zə ağır zər­bə vu­rur. Pay­tax­tı­mı­zın ya­ra­la­rı­nı sa­ğalt­maq dü­nə­nin, bu gü­nün və sa­ba­hın mə­sə­lə­si ola­raq məq­səd ki­mi möv­cud ne­qa­tiv hal­la­rın ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı­na xid­mət et­mə­li­dir. Əks hal­da prob­le­min kəs­kin­ləş­mə­si ya­ran­mış və­ziy­yə­tin həl­li pro­se­sin­də bö­yük ma­neə ola bi­lər.
Ti­kin­ti, ar­xi­tek­tu­ra və şə­hər­sal­ma mə­sə­lə­lə­ri­ni pay­taxt­dan kə­nar­da da həll et­mək la­zım­dır. Sa­da­la­dı­ğı­mız prob­lem­lər öl­kə­nin di­gər re­gion­la­rın­da da möv­cud­dur.
A­zər­bay­can­da ti­kin­ti sa­hə­si­nin in­ki­şa­fı pers­pek­tiv­lə­ri­ni nə­zə­rə ala­raq, aşa­ğı­da­kı­lar üzə­rin­də də­qiq nə­za­rət pro­se­du­ra me­xa­niz­mi­nin iş­lə­nib ha­zır­lan­ma­sı zə­ru­rə­ti ya­ra­nır:
1. La­yi­hə və ti­kin­ti-qu­raş­dır­ma iş­lə­ri­nin key­fiy­yə­ti;
2. İş­lə­rin yal­nız yük­sə­kix­ti­sas­lı he­yə­tə və müa­sir tex­ni­ki im­kan­la­ra ma­lik şir­kət­lər tə­rə­fin­dən hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si şə­rai­tin­də ti­kin­ti fəa­liy­yə­ti­nin li­sen­zi­ya­laş­dı­rıl­ma­sı sis­te­mi;
3. Qə­bul olun­muş qə­rar­la­rın bü­tün sə­viy­yə­lər­də ic­ra­sı­nın tə­min edil­mə­si.
Şə­hər­sal­ma fəa­liy­yə­ti­nə nə­za­rət və onun ida­rə edil­mə­si me­tod­la­rı müa­sir stan­dart­la­ra ca­vab ve­rən şə­hər­sal­ma sa­hə­si­nin bun­dan son­ra da in­ki­şa­fı­na im­kan ya­ra­da­caq­dır.