|
Görkəmli türk dramaturqu Namiq Kamal bəyin (1840-88) dramaturgiyası özünün daxili ideya məzmunu, vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq pafosu, zəngin üslubu baxımından Azərbaycan teatrının ideya-bədii və estetik mahiyyətinə, yaradıcılıq istiqamətinə, janr, üslub və forma axtarışlarına tamamilə uyğun idi. İlk gənclik illərindən vətənpərvərlik hisslərilə zəngin lirik şeirlər yazmağa başlayan Namiq Kamal 1870-ci ildən İstanbulda nəşr olunan "İbrət" qəzetində işləməyə başlayır, 1872-ci ildən həmin qəzetin redaktoru olur. Qəlbi, hissi, düşüncəsi ilə bütövlükdə vətən, xalq məhəbbəti ilə yaşayan ədib o zamanki türk paşası Sadrazam Mahmud Nədiman əleyhinə məqalələr çap etdirdiyinə görə həbs edilib Geliboluya sürgün olunur. İki aydan sonra azad olunub İstanbula qayıdan Namiq Kamal 1873-cü ildə ilk pyesi olan "Vətən, yaxud Silistrə" qəhrəmanlıq dramını yazır. Elə həmin ildə Gedikpaşa teatrında səhnələşdirilən bu əsər güclü əks-səda oyadır. Vətənə məhəbbət hissi aşılayan pyesin nümayişindən sonra tamaşaçılar küçələrə çıxaraq "Yaşasın Vətən", "Yaşasın Namiq Kamal" sözlərini ucadan təkrar-təkrar deyirlər. "İbrət" qəzetində "Var olsun millətin Namiq Kamalı" başlıqlı məqalə çap olunur. Məqalədə deyilirdi: "Həqiqətən də bu gecə "Vətən" teatronun nə dərəcədə yüksək olduğunu gözümüzün önündə canlandırdı. "Yaşasın vətən!". "Həqiqətən teatro ədəbiyyatın ruhu imiş! Ədəbiyyatın ən parlaq qismi imiş" kimi ifadələr yazılmışdı. Əlbəttə, bütün bunlar müəllif üçün çox sevindirici hal idi. Lakin nəticə belə olmadı. Çünki dövr Əbdüləziz dövrü idi. Gənc müəllifi həbs etdilər". Namiq Kamal hələ "Vətən, yaxud Silistrə" pyesini yazmazdan əvvəl "İbrət" qəzetində çap etdirdiyi "Vətən" adlı məqaləsində vətənin böyüklüyünü, müqəddəsliyini, candan da əziz olduğunu yazıb bəyan etmişdi. Adətən "Vətən" məvhumunu çox səthi və dar çərçivədə düşünürdülər. Vətən dedikdə sadəcə olaraq doğulduğu yeri nəzərə gətirirdilər. "Vətən" məqaləsində ədib vətənin nə olduğunu, onun böyüklüyünü, müqəddəsliyini, qüdsiyyətini, insanı özünə bağlayan dərin mənalı səbəbləri olduqca səmimi, həyəcanlı, təsirli bir şəkildə göstərmişdi. O yazmışdı: "Beşikdəkilər beşiyini, uşaqlar əyləndikləri yeri, gənclər saxlandıqları yerləri, qocalar hər şeydən əllərini üzüb rahat olduqları güşəni, övladlar analarını, ata ailəsini necə hisslərlə sevirsə, insan da vətəni o hisslərlə sevir. Bu duyğular səbəbsiz deyil. İnsan vətənini sevər; çünki Allahın baxışlarının ən dəyərlisi olan həyat vətənin havasını tənəffüslə başlar. İnsan vətənini sevər; çünki vicudunun bir parçasıdır. İnsan vətənini sevər; çünki təbiətin bizə ən parlaq hədiyyəsi olan baxışlarımız, daha gözlərimizin ilk açılışında vətən torpağına yönəlir. İnsan vətənini sevər; çünki ətrafına baxdıqca hər guşəsində keçmiş ömrünün həzin bir xatirəsi ilə rastlaşmış kimi görür. İnsan vətənini sevər; çünki hürriyyəti, rahatlığı, haqqı, mənfəəti vətəninin sayəsindədir. İnsan vətənini sevər; çünki onun dünyaya gəlməsinə səbəb olan əcdadının səssiz məzarları və onun dolanacağının nəticəsi olacaq uşaqlarının doğulduğu yer vətəndir. İnsan vətənini sevər; çünki vətəninin cocuqları arasında dil və mənfəət birliyi və onların biri-biri ilə bağlılığında bir könül yaxınlığı və fikir qardaşlığı vardır. Bunun nəticəsidir ki, hər adama öz evi vətən kimi görünür. İnsan vətənini sevər, çünki vətənində mövcud hakimiyyətin bir parçacığında gerçək bir şəkildə özü də sahibdir. İnsan vətənini sevər; çünki vətən bir qəhrəmanın gülünc, yaxud katibin qələmi ilə cızılan həyalı cizgilərdən ibarət deyil, millət, hürriyyət, mənfəət, qardaşlıq, mülkiyyət, hakimiyyət, əcdada hörmət, ailəyə məhəbbət, gənclik günlərini anmaq… kimi bir çox yüksək duyğuların bir araya gəlməsindən hasil olmuş müqəddəs bir fikirdir. Ona görə də insanlıq tarixinin hansı səhifəsinə baxılsa, hər millətdə olan yüksək düşüncəli və fəzilətli idrak sahiblərinin hamısı vətən sevgisini dünyanın hər cür işindən üstün tutmuş və çoxu canını vətən yolunda qurban vermişdir. Buna görədir ki, hər dində, hər millətdə, hər tərbiyədə, hər mədəniyyətdə vətən sevgisi ən böyük fəzilətlərdən, ən müqəddəs vəzifələrdəndir". Namiq Kamaq məqalədə irəli sürdüyü bu fikirləri "Vətən, yaxud Silistrə" pyesində daha böyük sənətkarlıqla, qüvvətli obrazların hərəkət və danışıqları vasitəsilə daha güclü təsvir etmişdi. Azərbaycan teatrı Namiq Kamal dramaturgiyasına ilk dəfə 1907-ci ilin dekabr ayında müraciət etmişdi. Gəncə sənət məktəbinin əqaid və türk dili müəllimi Mirzə Məhəmməd Axundzadə (Mirzə Kərim oğlu. 1875-1923) bu əsəri çevirmiş, Gəncə teatr dəstəsi 1908-ci ilin yanvar ayında tamaşaya qoymuşdu. Bundan bir neçə gün sonra əsər İrəvan şəhər klubunda azərbaycanlı ziyalılar tərəfindən göstərilmişdi. 1909-cu ilin sentyabr ayında Tiflisdəki azərbaycanlı dram həvəskarları da bu əsərin tamaşasını hazırlayıb oynamışdılar. 1911-ci ilin fevral ayında qəzetlər xəbər vermişdi ki, Azərbaycan aktyorları məşhur "Vətən" faciəsini tamaşaya hazırlayıblar. Rejissor-Hüseyn Ərəblinskidir. 1912-ci ildə Bakıda "Nicat" mədəni-maarif cəmiyyətinin dram artistləri Namiq Kamalın "Vətən, yaxud Silistrə" əsərinin tamaşasını hazırlayıb, onu "Vətən, yaxud Osmanlı müharibəsi" adı ilə tamaşaçılara göstərdilər. Mirzə Məhəmməd Axundzadənin tərcüməsi əsasında oynanılan bu tamaşada əsərin qəhrəmanı İslam bəy rolunu məşhur faciə aktyorumuz Hüseyn Ərəblinski (Məhəmməd oğlu Xələfov. 1881-1919) ustalıqla ifa etdi. Tənqid tamaşa haqqında yazmışdı: "Keçən cümə Bakıda "Nicat" cəmiyyəti tərəfindən "Vətən" pyesinin mövqeyi tamaşaya qoyulmasını görüb bir qədər təsəlliyab oldum. İndi inanıram ki, müsəlman aktyorlarında da ləyaqət vardır. Müsəlmanlar da bir dərəcə səhnələrinin tərəqqisilə fəxr edə bilərlər. "Vətən" pyesası halimizə münasib pyesalardandır. "Vətən"in qəhrəmanları bir igid ilə bir qızdır ki, birini - İslam bəyin rolunu Ərəblinski, digərini xanım Olenskaya oynayırdı. Ərəblinskinin ifa etdiyi İslam bəyin rolu hər nə qədər cəngcüanə isə də bir o qədər də məhəbbətpərvanədir. Bu rolu oynayan şəxsdə mütləq məhəbbətpərvərlik hissi olmalı idi. Lakin Ərəblinskidə lazım olacaq qədər o hiss görünməyirdi. O ki qaldı oyunun sair nöqtələrinə, müharibədə olmasını çox gözəl oynayıb, uzun alqışlara nail oldu". "Vətən" dörd pərdədən ibarət idi. Mövzusu əsas iki tarixi mənbədən götürülmüşdü. Bunlardan biri - 1828-ci ildə baş vermiş Osmanlı-rus müharibəsi idi. Bununla yanaşı 1853-1856-cı illərdə baş vermiş ruslarla olan son Krım müharibəsi səhnələri də əsərin məzmununda özünü göstərirdi. "Vətən, yaxud Silistrə" əsərində türk ordusunun qəhrəmanlıq döyüşü öz əksini tapmışdı. Əsərin mövzusunu xalqının qəhrəmanlıq tarixindən götürmüş Namiq Kamal bəy hadisələri üç istiqamətdə inkişaf etdirmişdi. İslam bəylə Zəkiyyə arasında məhəbbət xətti, igid döyüşçü, yüksək rütbəli zabit Sidqi bəyin həyat tarixçəsi və Silistrə döyüşü. Əsərdəki surətlər tarixi şəxsiyyətlərin prototipi idi. Bu surətlərdən biri Abdulla Çavuş obrazıdır ki, onun əsl adı Mustafa Çavuşdur. Abdulla Çavuş rolunu Cahangir Zeynalov (Məşədi Rza oğlu. 1865-1918) ustad sənətkar qüdrəti ilə oynayıb. Sənətşünaslıq doktoru, professor İnqilab Kərimovun yazdığına görə, Silistrə döyüşü zamanı Mustafa Çavuşun 20-25 yaşı olarmış. Müharibədən sonra hökumət ona maaş kəsmiş, lakin Mustafa Çavuş özü işləyə biləcəyi üçün bu maaşdan imtina etmişdi. 50 il sonra - 1909-cu ildə Mustafa Çavuş bir gün İstanbula gəlib hökumət qarşısında dayanır. Yaşı səksənə yaxınlaşan bu ixtiyar qocanın işləmək qüvvəsi qalmadığı üçün o, hökumətin vaxtilə ona kəsdiyi maaşı tələb edir. Onun tələbi yerinə yetirilir. Mətbuat işçiləri Çavuşun gəlişindən xəbər tutub ondan müsahibələr alır, şəklini dərc edirlər. Namiq Kamal bəyin "Vətən, yaxud Silistrə" əsəri Azərbaycan teatrının ümumi yaradıcılıq inkişafına öz müsbət təsirini göstərməklə bahəm, Mirzəağa Əliyev (Əli oğlu. 1883-1954), Sidqi Ruhulla (Fətulla oğlu Axundov. 1886-1969), Abbasmirzə Şərifzadə (Əbdül Rəsul oğlu. 1893-1938), Hacağa Abbasov (Mütəllib oğlu. 1888-1975), Mirmahmud Kazımovski (Mirzə Ələkbər oğlu. 1882-1940), Əbülfət Vəli Vəliyev (1868-1918), Məhəmməd bəy Əlvəndi Məlikov (1878-1918) və digər aktyorların sənətkarlıq yüksəlişinə yardımçı olmuşdu. Namiq Kamal bəyin "Akif bəy", "Gülnihal", "Qara bəla", "Zavallı cocuq" pyesləri də Azərbaycan teatrının repertuarını zənginləşdirmiş, səhnə xadimlərimizin janr, üslub və forma axtarışlarına kömək göstərmişdir. Namiq Kamalın ikinci səhnə əsəri olan "Gülnihal" pyesində də vətənpərvərlik hissləri qüvvətli idi. Bu əsərdə "xalqa törətdiyi zülmlərin son həddinə çatmış müstəbid bir hökumət adamının aradan qaldırılması və ədalətin yenidən bərpa olunması" fikri irəli sürülmüşdü. Gülnihal başda olmaqla bəyliyin müstəbidə qarşı hazırlanmış planından xəbərsiz olan İsmətin və qismən də Muxtar bəyin xarakter xüsusiyyətləri açılıb göstərilmişdi. "Vətən, yaxud Silistrə" əsərində olduğu kimi, bu pyesdə də qüvvətli xarakterlər, həyəcanlı hadisələr, psixoloji məqamlar güclü idi. Buradakı xarakterlər, konflikt, dil müəllif tərəfindən bacarıqla işlənmişdi. "Gülnihal" pyesi Azərbaycan teatrında "İntiqam" və "Qaplan paşa" adları ilə də oynanılmışdır. "Empe" imzalı bir müəllifin "Azərbaycan" (14 mart 1920-ci il) qəzetində rusca çap etdirdiyi bir yazıda oxuyuruq: "Üç gün bundan qabaq Dövlət truppasının artistləri… aktrisa Lizanın benefisinə oynanmış yeni dramada baş rollarda çıxış edən A.M.Şərifzadə - Muxtar bəy, Sidqi Ruhulla - Qaplan paşa, A.Olenskaya - Gülnihal, Y.Olenskaya - İsmət öz oyunları ilə xüsusən parlaq xarakterlər yaratdılar". Namiq Kamalın ailə-məişət mövzusunda yazdığı "Zavallı cocuq" pyesi də 1908-ci ildən sonra Azərbaycan teatrında tez-tez oynanılan tamaşalardan idi. Əsər sadə bir süjet ətrafında qurulmuşdu. Xəlil bəy yetim qalmış qardaşı oğlu Atanı öz evinə gətirib tərbiyəsi ilə məşğul olur. Ata 19 yaşına çatanda Xəlil bəyin qızı Şəfiqənin də 14 yaşı tamam olur. Şəfiqə Ataya xüsusi hörmət və ehtiramla yanaşır. Onların arasında güclü bir məhəbbət yaranır. Şəfiqənin anası qızının Ataya olan məhəbbətini ötəri bir hiss hesab edir. Müəyyən səbəblərdən onu dövlətli bir nəfərə ərə verməyi lazım bilir. Buna dözə bilməyən Şəfiqə vərəm xəstəliyinə tutulur. Şəfiqənin ölüm anında olduğunu görən Ata bəy zəhər içir. Hər iki gənc beləcə məhv olurlar. Göründüyü kimi, burada iki sevən gənc arasındakı sevgi hissləri və valideynlərin duyumsuzluğu üzündən bu məhəbbətin məhv olması qələmə alınmışdı. Ailə-məişət mövzusunda yazılmış bu pyesdə də Namiq Kamal doğru yazmışdı ki, "…Namiq Kamal ibtidai deyil, əzəlidir, yaxud Homer kimi, Vergili kimi ibtidaidir. Dante kimi, Şekspir kimi, Hüqo kimi Kamal da bir dahidir. Ədəbiyyatda yenilik-köhnəlik yoxdur, qanunauyğunluq vardır". "Zavallı cocuq" Azərbaycan teatrında ilk dəfə azərbaycanlı dramaturq Səkinə xanım Axundzadənin (Mirzə Heybət qızı. 1865-1925) tərcüməsi əsasında Əbülfət Vəli Vəliyevin rejissorluğu ilə tamaşaya qoyulmuş, Ata bəy rolunu Hüseyn Ərəblinski böyük məharətlə ifa etmişdi. Əbülfət Vəli Xəlil bəy rolunda çıxış etmişdi. Azərbaycan aktyorları bu əsəri qastrola getdikləri hər yerdə tamaşaçılara göstərmişdilər. Hüseyn Ərəblinskinin Krasnovodskda göstərdiyi "Zavallı cocuq" tamaşası haqqında mətbuatda yazılmışdı: "…Ərəblinski əfəndinin təhti sayəsində… Namiq Kamal bəyin 3 pərdəli "Zavallı cocuq" əsəri oynanıldı… Hamı öz rolunu çox diqqətlə və ixtihadla meydana gətirdilər. Zal dolu idi… Hamı oyundan çox məmnun olub təsirləndilər… Tamaşa oynanılanda türkmənlər bir-birinə baxıb özlərinin yeddi-səkkiz yaşındakı qızlarını qırx-əlli yaşlı qocalara verib cəbir və zülm etdiklərini çox yaxşı düşünüb: - "Ay qardaş, bu, oyun olsa da, olmuş və olacaq işləri göstərməkdədir", - deyirdilər". ("Edil" qəzeti, 25 noyabr, 1911-ci il). 1911-ci ildən başlayaraq Azərbaycan aktyorları Namiq Kamalın "Qara Vəli" ("Əkbər şah Hindi") pyesini də tamaşaçılara göstərmişdilər. 1876-cı ildə həbsxanada ikən yazdığı bu əsərində müəllif başqa əsərlərindən fərqli olaraq Hindistan həyatından bəhs etmişdi. Burada Hindistanın saray mühiti, orada baş verən ədalətsizliklər, zülm, xalqın başına gətirilən müsibətlər beş pərdəlik faciə janrında göstərilmişdi. Cəlil Bağdadbəyovun tərcüməsi əsasında oynanılan bu tamaşada Cəlil Bağdadbəyov (Əmir Axsıd), Məmməd bəy Sadıqbəyov (Hind imperatoru), H.Köçərli (Xosrov Mirzə), Göyərçin (Gövhər), Xanım Qazızadə (Bəhrəvərbanu) rolunda çıxış etmişdilər. Nəticə etibarilə demək olar ki, Namiq Kamal bəyin pyesləri 1920-ci il çevrilişindən əvvəl Azərbaycan aktyorlarının duyaraq, böyük həvəs və şövqlə oynadıqları əsərlərdən olmuşlar. Bu pyeslər Azərbaycan teatrının ümumi yaradıcılıq inkişafına müsbət təsir göstərdiyi kimi, səhnə ustalarımızın janr və üslub axtarışlarına da yardımçı olmuşdur.
|
|