Nuranə SƏLIMLI
XVIII-XIX ƏSR AZƏRBAYCAN YAŞAYIŞ EVLƏRININ DEKORATIV TƏRTIBATI

­A­zər­bay­can təs­vi­ri sə­nə­ti­nin ay­rıl­maz qo­lu olan mo­nu­men­tal bo­ya­kar­lıq öz ta­ri­xi kök­lə­ri eti­ba­ri­lə qə­dim za­man­la­ra ge­dib çı­xır. La­kin tə­bii və si­ya­si fə­la­kət­lər, ey­ni za­man­da ba­xım­sız­lıq üzün­dən in­cə­sə­nə­ti­mi­zin bu qiy­mət­li nö­vü­nə aid nü­mu­nə­lə­rin ək­sə­riy­yə­ti məh­və mə­ruz qal­mış­dır. Döv­rü­mü­zə çat­mış di­var bo­ya­kar­lı­ğı­nın mə­lum ör­nək­lə­ri isə yal­nız, XVIII əs­rə aid­dir.
Şə­ki, Şu­şa, La­hıc, Or­du­bad ki­mi şə­hər­lər­də yer­lə­şən me­mar­lıq abi­də­lə­ri­nin di­var rəsm­lə­ri özün­də döv­rü­nün es­te­tik dün­ya­gö­rü­şü­nü əks et­dir­mə­si ba­xı­mın­dan çox qiy­mət­li­dir. XVIII-XIX əsr Azər­bay­can mo­nu­men­tal bo­ya­kar­lı­ğı, tək­cə Şə­ki Xan sa­ra­yı, İrə­van Sər­da­rı­nın sa­ra­yı, Ba­kı­da Hü­seyn­qu­lu xa­nın sa­ra­yın­da de­yil, ey­ni za­man­da on­lar­la şəx­si mülk­lər­də də, öz par­laq ək­si­ni tap­mış­dır. Bu ba­xım­dan XVIII-XIX əsr di­var rəsm­lə­ri­nin bü­tün üs­lub xü­su­siy­yət­lə­ri­ni özün­də əks et­di­rən Şə­ki­də Şə­ki­xa­nov­la­rın, Şu­şa­da Meh­man­da­rov və Sə­fi­bə­yov­la­rın, Rüs­tə­mov qar­daş­la­rı­nın ev­lə­ri, La­hıc­da yer­lə­şən evi çox qiy­mət­li­dir.
XVIII-XIX əsr­lər­də Azər­bay­can­da mül­ki iqa­mət­gah­lar­da di­var bo­ya­kar­lı­ğı­nın in­ki­şa­fı­nı təs­diq edən ya­zı­lı sə­nəd­lər və təs­vir­lər ki­fa­yət qə­dər çox­dur. Bu sə­nəd­lə­rin mo­nu­men­tal bo­ya­kar­lıq sə­nə­ti­mi­zin in­ki­şaf və bə­dii üs­lub xü­su­siy­yət­lə­ri­ni öy­rən­mək ba­xı­mın­dan çox bö­yük əhə­miy­yə­ti var­dır.
1896-cı il­də Rus-İran mü­ha­ri­bə­si iş­ti­rak­çı­sı P.But­kov Dər­bənd ev­lə­rin­dən bi­ri­nin di­var­la­rın­da mə­həb­bət və ov səh­nə­lə­ri­ni, mü­ha­ri­bə möv­zu­su­nu əks et­di­rən ori­ji­nal rəsm­lə­rə rast gəl­di­yi­ni qeyd edir.
1864-65-ci il­lər­də Azər­bay­can­da ol­muş rus rəs­sa­mı V.Ve­reş­şa­gi­nin bu döv­rə aid di­var təs­vir­lə­ri haq­qın­da ma­raq do­ğu­ran qeyd­lə­ri, ey­ni za­man­da na­tu­ra­dan iş­lən­miş rəsm­lə­ri var­dır. Onun qeyd­lə­rin­dən bəl­li olur ki, o za­man Şu­şa ev­lə­ri­nin de­ko­ra­tiv bə­zək­lə­ri içə­ri­sin­də şah­la­rın, sər­kər­də­lə­rin, əf­sa­nə­vi qəh­rə­man­la­rın port­ret­lə­ri, ya­rı­çıl­paq və çıl­paq qa­dın fi­qur­la­rı əsas yer tu­tur­du. Ve­reş­şa­gin bu təs­vir­lə­rin bö­yük us­ta­lıq­la ic­ra olun­du­ğu­nu və fan­ta­zi­ya zən­gin­li­yii­lə fərq­lən­di­yi­ni ay­rı­ca vur­ğu­la­yır.
Bəl­li ol­du­ğu ki­mi, XVIII-XIX əsr di­var bo­ya­kar­lı­ğı­nın üs­lub xü­su­siy­yət­lə­ri­ni, döv­rün es­te­tik key­fiy­yət­lə­ri­ni özün­də əxz edən ya­şa­yış ev­lə­ri­nə aid pe­şə­kar sə­nət nü­mu­nə­lə­ri Şə­ki­də Şə­ki­xa­nov­la­rın evin­də, vax­ti­lə Şu­şa­da Meh­man­da­rov və Sə­fi­bə­yov­la­rın, Rüs­tə­mov qar­daş­la­rı­nın ev­lə­rin­də mü­ha­fi­zə edil­miş­dir. Bu bi­na­la­rın tər­ti­ba­tı­nı ve­rən el sə­nət­kar­la­rı Us­ta Qəm­bər Qa­ra­ba­ği, Əli Qu­lu, Qur­ban Əli, Ab­bas­qu­lu və di­gər­lə­ri iş­lə­rin­də möv­cud ənə­nə­lə­rə əsas­la­nır­dı­lar.
Bir-bir­lə­ri­lə ox­şar­lıq təş­kil edən bu iqa­mət­gah­lar­da rəsm­lər ev­lə­rin me­mar­lıq qu­ru­lu­şu­na uy­ğun­laş­dı­rı­la­raq əsa­sən di­var, pa­nel, pan­no, friz və ta­van­da ic­ra olun­muş­dur. Pa­nel­lə­rin üzə­rin­də iş­lən­miş kom­po­zi­si­ya­lar özü­nə­məx­sus­lu­ğu ilə se­çi­lir. De­mək olar ki, bü­tün ev­lər­də düz xət­lər­lə iş­lən­miş hən­də­si və nə­ba­ti mo­tiv­lər­dən iba­rət təs­vir­lər ox­şar­lıq təş­kil edə­rək rit­mik tək­rar­lan­ma ya­ra­dır.
Tax­ça­lar­da və on­la­rın ara­la­rın­da­kı di­var sət­hin­də yer­lə­şən pan­no­lar otaq­la­rın de­ko­ra­tiv tər­ti­ba­tın­da mü­hüm rol oy­na­yır. Bu pan­no­lar­da­kı təs­vir­lə­rin əsa­sı­nı doğ­ma və­tən tə­biə­ti, onun tə­bii gö­zəl­lik­lə­ri, hey­va­nat və bit­ki alə­mi­ni can­lan­dı­ran nü­mu­nə­lər təş­kil edir. Ya­şa­yış ev­lə­ri­nin ha­mı­sın­da müx­tə­lif va­riant­lar­da iş­lən­miş qı­zıl­gül, zan­baq, la­lə ki­mi gül­lər, sərv və çi­nar ağac­la­rı, ma­ral, cey­ran, qır­qo­vul, kək­lik, to­vuz qu­şu, gö­yər­çin, və s. rea­list tərz­də ifa olun­muş təs­vir­lə­rə bö­yük yer ve­ril­miş­dir.
Gül­dan­lar­dan san­ki, fəv­va­rə vu­ra­raq ət­ra­fa sə­pə­lə­nən çi­çək dəs­tə­lə­ri sər­bəst kom­po­zi­si­ya­lı pan­no ya­rat­maq­la tez-tez tək­rar­la­nan ele­ment­lər sı­ra­sı­na da­xil­dir.
Müəl­li­fi Us­ta Qəm­bər olan bə­zi pan­no­lar­da içə­ri­sin­də müx­tə­lif çi­çək dəs­tə­lə­ri olan gül­dan­la­rın hər iki tə­rə­fin­də sim­met­rik ola­raq ya sərv ağac­la­rı, ya da ki, üz-üzə da­yan­mış quş və hey­van fi­qur­la­rı təs­vir olu­nur.
Qeyd et­mək la­zım­dır ki, bu təs­vir­lər əv­vəl­ki sim­vo­lik mə­na­sı­nı itir­miş və sa­də­cə bə­zək ele­men­ti­nə çev­ril­miş mo­tiv­lər­dən­dir.
Rəsm­lər ara­sın­da rəm­zi əhə­miy­yə­tə ma­lik mo­tiv ki­mi Şə­ki­xa­nov­la­rın, Meh­man­da­ro­vun və s. ya­şa­yış ev­lə­rin­də tez-tez müx­tə­lif va­ria­si­ya­lar­da tək­rar­la­nan mü­qəd­dəs ağac təs­vir­lə­ri­ni gös­tər­mək olar.
Meh­man­da­ro­vun evi­nin di­var rəsm­lə­rin­də­ki ək­sər səh­nə­lər Şə­ki Xan sa­ra­yı­na məx­sus sü­jet­lə­ri tək­rar et­sə də, bu­ra­da ta­ma­mi­lə ori­ji­nal mo­tiv­lə­rə də rast gə­li­nir. Us­ta Qəm­bə­rin ya­rat­dı­ğı "Ma­ral­lar və nar ağa­cı" ad­lı bir pan­no­da nar ağa­cı­nın hər iki tə­rə­fin­də sim­met­rik tərz­də yer­ləş­di­ril­miş iki ma­ral təs­vi­ri ve­ri­lir. Do­la­bın üzə­rin­də­ki tax­ça­da yer­ləş­di­ri­lən bu kom­po­zi­si­ya özün­də mə­kan bü­töv­lü­yü­nü əks et­di­rir.
Diq­qə­ti cəlb edən, ori­ji­nal kom­po­zi­si­ya qu­ru­lu­şu­na ma­lik təs­vir­lər içə­ri­sin­də Meh­man­da­ro­vun evin­də vəh­şi hey­van və quş­la­rın öz qur­ban­la­rı­nı di­dib par­ça­la­ma­la­rı, Sə­fi­bə­yo­vun evin­də si­murq qu­şu ilə əj­da­ha­nın dö­yü­şü və s. sü­jet­lə­ri qeyd et­mək olar.
Ya­şa­yış ev­lə­ri­nin di­var rəsm­lə­rin­də rast gə­li­nən in­san təs­vir­lə­ri konk­ret fərd­lə­ri əks et­dir­sə də, on­lar port­ret jan­rı­na xas key­fiy­yət­lər­dən uzaq olub, da­ha çox möv­cud ka­non­lar əsa­sın­da ümu­mi­ləş­di­ril­miş tip­lər­dir. Ab­bas Mir­zə­nin, Fə­tə­li şa­hın və baş­qa­la­rı­nın port­ret­lə­ri bu xü­su­siy­yət­lə­ri özün­də əks et­di­rən ba­riz nü­mu­nə­lər­dir.
Şə­ki­xa­nov­la­rın evin­də tax­ça­la­rın bi­rin­də Bi­su­tin da­ğı­nı ya­ran əf­sa­nə­vi Fər­had ob­ra­zı şər­ti mə­na­da port­ret jan­rı­na aid edil­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, Ya­xın və Or­ta Şərq di­var rəsm­lə­ri içə­ri­sin­də gör­kəm­li yer tut­maq­da­dır.
Şə­ki­xa­nov­la­rın mən­zi­lin­də Ni­za­mi poe­ma­la­rı­nın qəh­rə­man­la­rı­nı təs­vir edən rəsm­lər də, diq­qə­tə­la­yiq­dir. On­lar­dan bə­zi­lə­ri oval çər­çi­və da­xi­lin­də, di­gər­lə­ri isə şər­ti de­ko­ra­tiv üs­lub­da ic­ra olun­muş­lar. Bu rəsm­lə­rin içə­ri­sin­də Şi­ri­nin mən­zə­rə fo­nun­da ve­ril­miş təs­vi­ri diq­qə­ti cəlb edir.
Mo­nu­men­tal di­var bo­ya­kar­lı­ğı­nın qiy­mət­li nü­mu­nə­lə­ri sı­ra­sın­da La­hıc­da XVIII əs­rin son­la­rın­da in­şa olun­muş evin özü­nə­məx­sus ye­ri var­dır. Kən­din mər­kə­zin­də yer­lə­şən evin di­var rəsm­lə­ri XIX əs­rin II ya­rı­sı­na aid edi­lir. Me­mar­lıq ba­xı­mın­dan bu ev Şə­ki Xan sa­ra­yı, Şə­ki­xa­nov­la­rın evi ilə ox­şar­lıq təş­kil et­sə də, bu­ra­da­kı di­var rəsm­lə­ri­nin mo­tiv­lə­ri ad­la­rı çə­ki­lən me­mar­lıq nü­mu­nə­lə­ri­ni və elə­cə də, Us­ta Qəm­bə­rin ge­niş şöh­rət qa­zan­mış rəsm­lə­ri­ni tək­rar­la­mır. Bu da La­hıc­da­kı evi özü­nə­məx­sus de­ko­ra­tiv di­var rəng­kar­lı­ğı­na ma­lik olan ori­ji­nal abi­də­lər sı­ra­sı­na aid et­mə­yə əsas ve­rir.
İ­kin­ci mər­tə­bə­də yer­lə­şən mə­ra­sim za­lı, tax­ta pla­fon və elə­cə də, fa­sad di­va­rı, ka­min və s. zən­gin de­kor­la tər­tib edil­miş­dir. Rəsm­lər ara­sın­da "va­za­da gül­lər" mo­ti­vi, nə­ba­ti or­na­ment­lər, müx­tə­lif quş təs­vir­lə­ri üs­tün­lük təş­kil edir. Mə­ra­sim za­lı­nın tax­ta pla­fo­nu de­mək olar ki, ta­ma­mi­lə rəsm­lər­lə ör­tül­müş­dür. Qeyd et­mək la­zım­dır ki, Şə­ki­də­ki ya­şa­yış ev­lə­ri ilə mü­qa­yi­sə­də za­lı bə­zə­yən rəsm­lər bir qə­dər zə­if tə­sir ba­ğış­la­yır.
La­hıc­da­kı evə şöh­rət gə­ti­rən rəsm­lə­rin məhz pa­nel­lə­ri bə­zə­yən kom­po­zi­si­ya­la­ra aid ol­du­ğu­nu de­sək, yə­qin ki, ya­nıl­ma­rıq. Bu­ra­da­kı əsas de­ko­ra­tiv mo­tiv­lə­ri sti­li­zə olun­muş bit­ki bu­daq­la­rı­nın ya­rat­dı­ğı müx­tə­lif for­ma­lı me­dal­yon­lar təş­kil edir. Bir çox yer­lər­də bit­ki bu­daq­la­rı sə­pə­lə­nə­rək özü­nə­məx­sus dön­gə­lər­lə ta­mam­la­nır və bu­ra­dan tunc rəng­li əj­da­ha baş­la­rı çı­xır. Əj­da­ha­nın ağ­zın­dan çı­xan iki sim­met­rik his­sə­yə ay­rıl­mış bu­daq­lar da, öz növ­bə­sin­də da­ha ki­çik baş­lı əj­da­ha­lar­la ta­mam­la­nır. Əj­da­ha baş­la­rı və təs­vir olun­muş or­na­ment­lər qa­ra kon­tur­lar­la çə­kil­miş­dir.
XIX əsr Azər­bay­can təs­vi­ri sə­nə­ti­nin gör­kəm­li nü­ma­yən­də­si Mir Möh­sün Nəv­va­bın mil­li ənə­nə­lə­rə bağ­lı mo­nu­men­tal sə­nət ya­ra­dı­cı­lı­ğı özü­nə­məx­sus xü­su­siy­yət­lə­ri ilə diq­qə­ti cəlb edir.
Rəs­sa­mın mo­nu­men­tal ya­ra­dı­cı­lıq nü­mu­nə­lə­ri nəin­ki, o za­man­kı ic­ti­mai bi­na­la­rı, ey­ni za­man­da evi­nin də, di­var­la­rı­nı bə­zə­miş­dir. Vax­ti­lə çə­kil­miş fo­to­lar əsa­sın­da de­yə bi­lə­rik ki, onun evin­də­ki di­var rəsm­lə­ri­nin əsa­sı­nı çi­çək aç­mış qı­zıl­gül kol­la­rı, bül­bül təs­vir­lə­ri, bə­zən də, sti­li­zə olun­muş na­xış­lar təş­kil edir.
Qı­zıl­gül kol­la­rı­nın aşa­ğı his­sə­sin­də in­cə zövq­lə yer­ləş­di­ri­lən müx­tə­lif öl­çü­lü bu­ta təs­vir­lə­ri rəsm­lə­rin bə­dii də­yə­ri­ni da­ha da, qüv­vət­lən­di­rir.
Tə­zə çi­çək aç­mış sü­sən gü­lü­nün yel­pik­va­ri yar­paq­la­rın mər­kə­zin­də baş qal­dır­mış hal­da təs­vi­ri­ni rəs­sa­mın uğur­lu ta­pın­tı­sı he­sab et­mək olar.
Rəs­sa­mın in­cə zöv­qü­nün məh­su­lu olan gül və quş rəsm­lə­ri, ümu­miy­yət­lə, nə­ba­ti na­xış­lar­dan iba­rət ma­raq­lı kom­po­zi­si­ya­lar evin ta­va­nı­nı və qa­pı­la­rı­nı da, bə­zə­miş­dir. La­kin, qeyd et­mək la­zım­dır ki, rəs­sam evin­də­ki di­var rəsm­lə­ri­ni iş­lə­yər­kən di­var rəs­sam­lı­ğın­da tət­biq olu­nan tex­no­lo­gi­ya­la­ra əməl et­mə­miş­dir. Təs­vir­lər sa­də­cə ola­raq ağar­dıl­mış di­var üzə­rin­də ic­ra edil­di­yin­dən za­hi­rən ef­fekt­siz alın­mış və təd­ri­cən key­fiy­yə­ti­ni itir­miş­dir.
Mil­li mi­nia­tür və xal­ça sə­nə­ti­miz­də ol­du­ğu ki­mi mo­nu­men­tal bo­ya­kar­lıq sa­hə­si də, Azər­bay­can xalq sə­nət­kar­la­rı­nın nə qə­dər in­cə zöv­qə və yük­sək bə­dii tə­fək­kü­rə ma­lik ol­duq­la­rı­nı sü­but edir.
Di­var rəsm­lə­ri­ni ya­ra­dar­kən müəl­lif­lər gö­zəl rəng uyar­lı­ğı­na və ko­lo­rit bit­kin­li­yi­nə us­ta­lıq­la na­il ol­muş­lar. Məhz bu cə­hət Azər­bay­can in­cə­sə­nə­ti­nin əsas xü­su­siy­yət­lə­rin­dən bi­ri ol­maq­la onu di­gər xalq­la­rın sə­nə­tin­dən fərq­lən­di­rir.