Ana səhifə Repressiya Qurbanları Qurultayların materialları Nəşrlər Fotoalbom

Ziyadxan ƏLİYEV
SÜSLƏNMIŞ RƏNGLƏRIN POETIKASI


Zemfira SƏFƏROVA
FƏ­TUL­LAH ŞİR­VA­Nİ VƏ ONUN
"MU­Sİ­Qİ MƏ­CƏL­LƏ­Sİ" Rİ­SA­LƏ­Sİ


S.ƏLƏKBƏR
SAR­VAN VƏ "KAR­VAN"


Gövhər HÜSEYNOVA
MƏ­NA­LI ALİM ÖM­RÜ


Rüfət AĞAZADƏ
MÜASIR MƏRHƏLƏDƏ TIKINTI, MEMARLIQ VƏ ŞƏHƏRSALMA SIYASƏTILƏ BAĞLI PROBLEMLƏR


Arzu QULIYEVA
FİK­RƏT ƏMİ­RO­VUN SİM­FO­NİK MU­ĞAM­LA­RI


Könül ƏLİYEVA
ÇAĞ­DAŞ AZƏRBAYCAN TEATRININ DÜNYA TEATR PROSESINƏ INTEQRASIYASI VƏ AVANQARD TEATR PRINSIPLƏRI


Nuranə SƏLIMLI
XVIII-XIX ƏSR AZƏRBAYCAN YAŞAYIŞ EVLƏRININ DEKORATIV TƏRTIBATI


Nəzakət AZƏR
S.BƏHLULZADƏNIN XEYIR-DUA VERDIYI RƏSSAM


Gülnarə KƏRİMOVA
NAMİQ KAMAL VƏ AZƏRBAYÇAN TEATRI


Reza Cudi CABBARI
BMA-NIN VO­KAL İFA­ÇI­LIQ
PE­DA­QO­Jİ TA­Rİ­Xİ­NƏ BİR NƏ­ZƏR


Mehriban NOVRUZOVA
AZƏRBAYCAN RƏSSAMLIĞINDA QADIN OBRAZI


ƏLƏKBƏR QASIMOV
GÜRCÜ DRAMATURGIYASI NAXÇIVAN TEATRINDA


Təranə ƏLİYEVA
QANUN MUSIQI ALƏTI MINIATÜRLƏRDƏ


Ağahüseyn ANATOLLUOĞLU
MUĞAM ELMI MƏNBƏLƏRDƏ


Dəniz ƏHMƏDOVA
HÜSEYN CAVID IRSININ QORUNMASI VƏ TƏBLIĞINDƏ XATIRƏ EV
MUZEYLƏRININ ROLU


Kamil ƏFSƏROĞLU
BIR FILMIN TARIXÇƏSI


Vəfa MÜHACİROVA
KLASSIK RUS DRAMATURGIYASI SUMQAYIT TEATRININ SƏHNƏSINDƏ


Oqtay RZA
BIR MANAF DAYI VARDI…



 

Nuranə SƏLIMLI
XVIII-XIX ƏSR AZƏRBAYCAN YAŞAYIŞ EVLƏRININ DEKORATIV TƏRTIBATI


 

­A­zər­bay­can təs­vi­ri sə­nə­ti­nin ay­rıl­maz qo­lu olan mo­nu­men­tal bo­ya­kar­lıq öz ta­ri­xi kök­lə­ri eti­ba­ri­lə qə­dim za­man­la­ra ge­dib çı­xır. La­kin tə­bii və si­ya­si fə­la­kət­lər, ey­ni za­man­da ba­xım­sız­lıq üzün­dən in­cə­sə­nə­ti­mi­zin bu qiy­mət­li nö­vü­nə aid nü­mu­nə­lə­rin ək­sə­riy­yə­ti məh­və mə­ruz qal­mış­dır. Döv­rü­mü­zə çat­mış di­var bo­ya­kar­lı­ğı­nın mə­lum ör­nək­lə­ri isə yal­nız, XVIII əs­rə aid­dir.
Şə­ki, Şu­şa, La­hıc, Or­du­bad ki­mi şə­hər­lər­də yer­lə­şən me­mar­lıq abi­də­lə­ri­nin di­var rəsm­lə­ri özün­də döv­rü­nün es­te­tik dün­ya­gö­rü­şü­nü əks et­dir­mə­si ba­xı­mın­dan çox qiy­mət­li­dir. XVIII-XIX əsr Azər­bay­can mo­nu­men­tal bo­ya­kar­lı­ğı, tək­cə Şə­ki Xan sa­ra­yı, İrə­van Sər­da­rı­nın sa­ra­yı, Ba­kı­da Hü­seyn­qu­lu xa­nın sa­ra­yın­da de­yil, ey­ni za­man­da on­lar­la şəx­si mülk­lər­də də, öz par­laq ək­si­ni tap­mış­dır. Bu ba­xım­dan XVIII-XIX əsr di­var rəsm­lə­ri­nin bü­tün üs­lub xü­su­siy­yət­lə­ri­ni özün­də əks et­di­rən Şə­ki­də Şə­ki­xa­nov­la­rın, Şu­şa­da Meh­man­da­rov və Sə­fi­bə­yov­la­rın, Rüs­tə­mov qar­daş­la­rı­nın ev­lə­ri, La­hıc­da yer­lə­şən evi çox qiy­mət­li­dir.
XVIII-XIX əsr­lər­də Azər­bay­can­da mül­ki iqa­mət­gah­lar­da di­var bo­ya­kar­lı­ğı­nın in­ki­şa­fı­nı təs­diq edən ya­zı­lı sə­nəd­lər və təs­vir­lər ki­fa­yət qə­dər çox­dur. Bu sə­nəd­lə­rin mo­nu­men­tal bo­ya­kar­lıq sə­nə­ti­mi­zin in­ki­şaf və bə­dii üs­lub xü­su­siy­yət­lə­ri­ni öy­rən­mək ba­xı­mın­dan çox bö­yük əhə­miy­yə­ti var­dır.
1896-cı il­də Rus-İran mü­ha­ri­bə­si iş­ti­rak­çı­sı P.But­kov Dər­bənd ev­lə­rin­dən bi­ri­nin di­var­la­rın­da mə­həb­bət və ov səh­nə­lə­ri­ni, mü­ha­ri­bə möv­zu­su­nu əks et­di­rən ori­ji­nal rəsm­lə­rə rast gəl­di­yi­ni qeyd edir.
1864-65-ci il­lər­də Azər­bay­can­da ol­muş rus rəs­sa­mı V.Ve­reş­şa­gi­nin bu döv­rə aid di­var təs­vir­lə­ri haq­qın­da ma­raq do­ğu­ran qeyd­lə­ri, ey­ni za­man­da na­tu­ra­dan iş­lən­miş rəsm­lə­ri var­dır. Onun qeyd­lə­rin­dən bəl­li olur ki, o za­man Şu­şa ev­lə­ri­nin de­ko­ra­tiv bə­zək­lə­ri içə­ri­sin­də şah­la­rın, sər­kər­də­lə­rin, əf­sa­nə­vi qəh­rə­man­la­rın port­ret­lə­ri, ya­rı­çıl­paq və çıl­paq qa­dın fi­qur­la­rı əsas yer tu­tur­du. Ve­reş­şa­gin bu təs­vir­lə­rin bö­yük us­ta­lıq­la ic­ra olun­du­ğu­nu və fan­ta­zi­ya zən­gin­li­yii­lə fərq­lən­di­yi­ni ay­rı­ca vur­ğu­la­yır.
Bəl­li ol­du­ğu ki­mi, XVIII-XIX əsr di­var bo­ya­kar­lı­ğı­nın üs­lub xü­su­siy­yət­lə­ri­ni, döv­rün es­te­tik key­fiy­yət­lə­ri­ni özün­də əxz edən ya­şa­yış ev­lə­ri­nə aid pe­şə­kar sə­nət nü­mu­nə­lə­ri Şə­ki­də Şə­ki­xa­nov­la­rın evin­də, vax­ti­lə Şu­şa­da Meh­man­da­rov və Sə­fi­bə­yov­la­rın, Rüs­tə­mov qar­daş­la­rı­nın ev­lə­rin­də mü­ha­fi­zə edil­miş­dir. Bu bi­na­la­rın tər­ti­ba­tı­nı ve­rən el sə­nət­kar­la­rı Us­ta Qəm­bər Qa­ra­ba­ği, Əli Qu­lu, Qur­ban Əli, Ab­bas­qu­lu və di­gər­lə­ri iş­lə­rin­də möv­cud ənə­nə­lə­rə əsas­la­nır­dı­lar.
Bir-bir­lə­ri­lə ox­şar­lıq təş­kil edən bu iqa­mət­gah­lar­da rəsm­lər ev­lə­rin me­mar­lıq qu­ru­lu­şu­na uy­ğun­laş­dı­rı­la­raq əsa­sən di­var, pa­nel, pan­no, friz və ta­van­da ic­ra olun­muş­dur. Pa­nel­lə­rin üzə­rin­də iş­lən­miş kom­po­zi­si­ya­lar özü­nə­məx­sus­lu­ğu ilə se­çi­lir. De­mək olar ki, bü­tün ev­lər­də düz xət­lər­lə iş­lən­miş hən­də­si və nə­ba­ti mo­tiv­lər­dən iba­rət təs­vir­lər ox­şar­lıq təş­kil edə­rək rit­mik tək­rar­lan­ma ya­ra­dır.
Tax­ça­lar­da və on­la­rın ara­la­rın­da­kı di­var sət­hin­də yer­lə­şən pan­no­lar otaq­la­rın de­ko­ra­tiv tər­ti­ba­tın­da mü­hüm rol oy­na­yır. Bu pan­no­lar­da­kı təs­vir­lə­rin əsa­sı­nı doğ­ma və­tən tə­biə­ti, onun tə­bii gö­zəl­lik­lə­ri, hey­va­nat və bit­ki alə­mi­ni can­lan­dı­ran nü­mu­nə­lər təş­kil edir. Ya­şa­yış ev­lə­ri­nin ha­mı­sın­da müx­tə­lif va­riant­lar­da iş­lən­miş qı­zıl­gül, zan­baq, la­lə ki­mi gül­lər, sərv və çi­nar ağac­la­rı, ma­ral, cey­ran, qır­qo­vul, kək­lik, to­vuz qu­şu, gö­yər­çin, və s. rea­list tərz­də ifa olun­muş təs­vir­lə­rə bö­yük yer ve­ril­miş­dir.
Gül­dan­lar­dan san­ki, fəv­va­rə vu­ra­raq ət­ra­fa sə­pə­lə­nən çi­çək dəs­tə­lə­ri sər­bəst kom­po­zi­si­ya­lı pan­no ya­rat­maq­la tez-tez tək­rar­la­nan ele­ment­lər sı­ra­sı­na da­xil­dir.
Müəl­li­fi Us­ta Qəm­bər olan bə­zi pan­no­lar­da içə­ri­sin­də müx­tə­lif çi­çək dəs­tə­lə­ri olan gül­dan­la­rın hər iki tə­rə­fin­də sim­met­rik ola­raq ya sərv ağac­la­rı, ya da ki, üz-üzə da­yan­mış quş və hey­van fi­qur­la­rı təs­vir olu­nur.
Qeyd et­mək la­zım­dır ki, bu təs­vir­lər əv­vəl­ki sim­vo­lik mə­na­sı­nı itir­miş və sa­də­cə bə­zək ele­men­ti­nə çev­ril­miş mo­tiv­lər­dən­dir.
Rəsm­lər ara­sın­da rəm­zi əhə­miy­yə­tə ma­lik mo­tiv ki­mi Şə­ki­xa­nov­la­rın, Meh­man­da­ro­vun və s. ya­şa­yış ev­lə­rin­də tez-tez müx­tə­lif va­ria­si­ya­lar­da tək­rar­la­nan mü­qəd­dəs ağac təs­vir­lə­ri­ni gös­tər­mək olar.
Meh­man­da­ro­vun evi­nin di­var rəsm­lə­rin­də­ki ək­sər səh­nə­lər Şə­ki Xan sa­ra­yı­na məx­sus sü­jet­lə­ri tək­rar et­sə də, bu­ra­da ta­ma­mi­lə ori­ji­nal mo­tiv­lə­rə də rast gə­li­nir. Us­ta Qəm­bə­rin ya­rat­dı­ğı "Ma­ral­lar və nar ağa­cı" ad­lı bir pan­no­da nar ağa­cı­nın hər iki tə­rə­fin­də sim­met­rik tərz­də yer­ləş­di­ril­miş iki ma­ral təs­vi­ri ve­ri­lir. Do­la­bın üzə­rin­də­ki tax­ça­da yer­ləş­di­ri­lən bu kom­po­zi­si­ya özün­də mə­kan bü­töv­lü­yü­nü əks et­di­rir.
Diq­qə­ti cəlb edən, ori­ji­nal kom­po­zi­si­ya qu­ru­lu­şu­na ma­lik təs­vir­lər içə­ri­sin­də Meh­man­da­ro­vun evin­də vəh­şi hey­van və quş­la­rın öz qur­ban­la­rı­nı di­dib par­ça­la­ma­la­rı, Sə­fi­bə­yo­vun evin­də si­murq qu­şu ilə əj­da­ha­nın dö­yü­şü və s. sü­jet­lə­ri qeyd et­mək olar.
Ya­şa­yış ev­lə­ri­nin di­var rəsm­lə­rin­də rast gə­li­nən in­san təs­vir­lə­ri konk­ret fərd­lə­ri əks et­dir­sə də, on­lar port­ret jan­rı­na xas key­fiy­yət­lər­dən uzaq olub, da­ha çox möv­cud ka­non­lar əsa­sın­da ümu­mi­ləş­di­ril­miş tip­lər­dir. Ab­bas Mir­zə­nin, Fə­tə­li şa­hın və baş­qa­la­rı­nın port­ret­lə­ri bu xü­su­siy­yət­lə­ri özün­də əks et­di­rən ba­riz nü­mu­nə­lər­dir.
Şə­ki­xa­nov­la­rın evin­də tax­ça­la­rın bi­rin­də Bi­su­tin da­ğı­nı ya­ran əf­sa­nə­vi Fər­had ob­ra­zı şər­ti mə­na­da port­ret jan­rı­na aid edil­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, Ya­xın və Or­ta Şərq di­var rəsm­lə­ri içə­ri­sin­də gör­kəm­li yer tut­maq­da­dır.
Şə­ki­xa­nov­la­rın mən­zi­lin­də Ni­za­mi poe­ma­la­rı­nın qəh­rə­man­la­rı­nı təs­vir edən rəsm­lər də, diq­qə­tə­la­yiq­dir. On­lar­dan bə­zi­lə­ri oval çər­çi­və da­xi­lin­də, di­gər­lə­ri isə şər­ti de­ko­ra­tiv üs­lub­da ic­ra olun­muş­lar. Bu rəsm­lə­rin içə­ri­sin­də Şi­ri­nin mən­zə­rə fo­nun­da ve­ril­miş təs­vi­ri diq­qə­ti cəlb edir.
Mo­nu­men­tal di­var bo­ya­kar­lı­ğı­nın qiy­mət­li nü­mu­nə­lə­ri sı­ra­sın­da La­hıc­da XVIII əs­rin son­la­rın­da in­şa olun­muş evin özü­nə­məx­sus ye­ri var­dır. Kən­din mər­kə­zin­də yer­lə­şən evin di­var rəsm­lə­ri XIX əs­rin II ya­rı­sı­na aid edi­lir. Me­mar­lıq ba­xı­mın­dan bu ev Şə­ki Xan sa­ra­yı, Şə­ki­xa­nov­la­rın evi ilə ox­şar­lıq təş­kil et­sə də, bu­ra­da­kı di­var rəsm­lə­ri­nin mo­tiv­lə­ri ad­la­rı çə­ki­lən me­mar­lıq nü­mu­nə­lə­ri­ni və elə­cə də, Us­ta Qəm­bə­rin ge­niş şöh­rət qa­zan­mış rəsm­lə­ri­ni tək­rar­la­mır. Bu da La­hıc­da­kı evi özü­nə­məx­sus de­ko­ra­tiv di­var rəng­kar­lı­ğı­na ma­lik olan ori­ji­nal abi­də­lər sı­ra­sı­na aid et­mə­yə əsas ve­rir.
İ­kin­ci mər­tə­bə­də yer­lə­şən mə­ra­sim za­lı, tax­ta pla­fon və elə­cə də, fa­sad di­va­rı, ka­min və s. zən­gin de­kor­la tər­tib edil­miş­dir. Rəsm­lər ara­sın­da "va­za­da gül­lər" mo­ti­vi, nə­ba­ti or­na­ment­lər, müx­tə­lif quş təs­vir­lə­ri üs­tün­lük təş­kil edir. Mə­ra­sim za­lı­nın tax­ta pla­fo­nu de­mək olar ki, ta­ma­mi­lə rəsm­lər­lə ör­tül­müş­dür. Qeyd et­mək la­zım­dır ki, Şə­ki­də­ki ya­şa­yış ev­lə­ri ilə mü­qa­yi­sə­də za­lı bə­zə­yən rəsm­lər bir qə­dər zə­if tə­sir ba­ğış­la­yır.
La­hıc­da­kı evə şöh­rət gə­ti­rən rəsm­lə­rin məhz pa­nel­lə­ri bə­zə­yən kom­po­zi­si­ya­la­ra aid ol­du­ğu­nu de­sək, yə­qin ki, ya­nıl­ma­rıq. Bu­ra­da­kı əsas de­ko­ra­tiv mo­tiv­lə­ri sti­li­zə olun­muş bit­ki bu­daq­la­rı­nın ya­rat­dı­ğı müx­tə­lif for­ma­lı me­dal­yon­lar təş­kil edir. Bir çox yer­lər­də bit­ki bu­daq­la­rı sə­pə­lə­nə­rək özü­nə­məx­sus dön­gə­lər­lə ta­mam­la­nır və bu­ra­dan tunc rəng­li əj­da­ha baş­la­rı çı­xır. Əj­da­ha­nın ağ­zın­dan çı­xan iki sim­met­rik his­sə­yə ay­rıl­mış bu­daq­lar da, öz növ­bə­sin­də da­ha ki­çik baş­lı əj­da­ha­lar­la ta­mam­la­nır. Əj­da­ha baş­la­rı və təs­vir olun­muş or­na­ment­lər qa­ra kon­tur­lar­la çə­kil­miş­dir.
XIX əsr Azər­bay­can təs­vi­ri sə­nə­ti­nin gör­kəm­li nü­ma­yən­də­si Mir Möh­sün Nəv­va­bın mil­li ənə­nə­lə­rə bağ­lı mo­nu­men­tal sə­nət ya­ra­dı­cı­lı­ğı özü­nə­məx­sus xü­su­siy­yət­lə­ri ilə diq­qə­ti cəlb edir.
Rəs­sa­mın mo­nu­men­tal ya­ra­dı­cı­lıq nü­mu­nə­lə­ri nəin­ki, o za­man­kı ic­ti­mai bi­na­la­rı, ey­ni za­man­da evi­nin də, di­var­la­rı­nı bə­zə­miş­dir. Vax­ti­lə çə­kil­miş fo­to­lar əsa­sın­da de­yə bi­lə­rik ki, onun evin­də­ki di­var rəsm­lə­ri­nin əsa­sı­nı çi­çək aç­mış qı­zıl­gül kol­la­rı, bül­bül təs­vir­lə­ri, bə­zən də, sti­li­zə olun­muş na­xış­lar təş­kil edir.
Qı­zıl­gül kol­la­rı­nın aşa­ğı his­sə­sin­də in­cə zövq­lə yer­ləş­di­ri­lən müx­tə­lif öl­çü­lü bu­ta təs­vir­lə­ri rəsm­lə­rin bə­dii də­yə­ri­ni da­ha da, qüv­vət­lən­di­rir.
Tə­zə çi­çək aç­mış sü­sən gü­lü­nün yel­pik­va­ri yar­paq­la­rın mər­kə­zin­də baş qal­dır­mış hal­da təs­vi­ri­ni rəs­sa­mın uğur­lu ta­pın­tı­sı he­sab et­mək olar.
Rəs­sa­mın in­cə zöv­qü­nün məh­su­lu olan gül və quş rəsm­lə­ri, ümu­miy­yət­lə, nə­ba­ti na­xış­lar­dan iba­rət ma­raq­lı kom­po­zi­si­ya­lar evin ta­va­nı­nı və qa­pı­la­rı­nı da, bə­zə­miş­dir. La­kin, qeyd et­mək la­zım­dır ki, rəs­sam evin­də­ki di­var rəsm­lə­ri­ni iş­lə­yər­kən di­var rəs­sam­lı­ğın­da tət­biq olu­nan tex­no­lo­gi­ya­la­ra əməl et­mə­miş­dir. Təs­vir­lər sa­də­cə ola­raq ağar­dıl­mış di­var üzə­rin­də ic­ra edil­di­yin­dən za­hi­rən ef­fekt­siz alın­mış və təd­ri­cən key­fiy­yə­ti­ni itir­miş­dir.
Mil­li mi­nia­tür və xal­ça sə­nə­ti­miz­də ol­du­ğu ki­mi mo­nu­men­tal bo­ya­kar­lıq sa­hə­si də, Azər­bay­can xalq sə­nət­kar­la­rı­nın nə qə­dər in­cə zöv­qə və yük­sək bə­dii tə­fək­kü­rə ma­lik ol­duq­la­rı­nı sü­but edir.
Di­var rəsm­lə­ri­ni ya­ra­dar­kən müəl­lif­lər gö­zəl rəng uyar­lı­ğı­na və ko­lo­rit bit­kin­li­yi­nə us­ta­lıq­la na­il ol­muş­lar. Məhz bu cə­hət Azər­bay­can in­cə­sə­nə­ti­nin əsas xü­su­siy­yət­lə­rin­dən bi­ri ol­maq­la onu di­gər xalq­la­rın sə­nə­tin­dən fərq­lən­di­rir.