Arzu QULIYEVA
FİK­RƏT ƏMİ­RO­VUN SİM­FO­NİK MU­ĞAM­LA­RI

Gör­kəm­li bəs­tə­ka­rı­mız Fik­rət Əmi­ro­vun Azər­bay­can mu­si­qi ta­ri­xin­də si­lin­məz iz­lə­ri var­dır. Ge­niş ya­ra­dı­cı­lıq dia­pa­zo­nu­na ma­lik bir bəs­tə­kar olan Fik­rət Əmi­rov müx­tə­lif janr­lar­da sa­hə­sin­də iş­lə­yib, mu­ğam­la­rın­sa onun ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da müs­təs­na rol oy­na­dı­ğı da­nıl­maz­dır, onun, bu jan­rın (yə­ni, sim­fo­nik mu­ğam jan­rı­nın) ya­ra­dı­cı­sı ol­ma­sı tə­sa­dü­fi de­yil. Bəs­tə­ka­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ha­kim möv­qe­yi tu­tan janr­lar - "Se­vil" ope­ra­sı ilə ya­na­şı, biz onun "Ni­za­mi" sim­fo­ni­ya­sı­nı, "A­zər­bay­can" süi­ta­sı­nı, "A­zər­bay­can" kap­riç­çio­su­nu, "Min bir ge­cə" ba­le­ti­ni, "Ni­za­mi","Nə­si­mi" və s. əsər­lə­ri­ni gös­tə­rə bi­lə­rik. Bu əsər­lər sim­fo­nik mu­si­qi­mi­zin qı­zıl fon­dun­da la­yiq­li ye­ri­ni tu­tur. Mu­ğam­la­rın sim­fo­nik­ləş­di­ril­mə­si işi ilə hə­lə 20-ci il­lər­də M. Ma­qo­ma­yev və A. Zey­nal­lı məş­ğul ol­muş­lar. On­lar mu­ğam­lar­dan bir mu­si­qi epi­zo­du ki­mi is­ti­fa­də et­miş­lər.
Qeyd olun­ma­lı­dır ki, mu­ğam­lar­dan sim­fo­nik əsər­lər­də si­tat şək­lin­də is­ti­fa­də­si­ni 40-cı il­lər­də ya­ra­dı­cı­lı­ğa baş­la­mış, ye­ni nə­sil Azər­bay­can bəs­tə­kar­la­rı ger­çək­ləş­dir­miş­lər.
Sim­fo­nik mu­ğam jan­rı­nın ya­ra­dı­cı­sı isə gör­kəm­li bəs­tə­ka­rı­mız Fik­rət Əmi­rov ol­muş­dur. Ye­ri gəl­miş­kən bir mə­sə­lə­ni də qeyd edək ki, sim­fo­nik mu­ğam­la­rın ya­zıl­ma­sı ide­ya­sı­nı bəs­tə­ka­ra bö­yük mü­ğən­ni­miz Bül­bül töv­si­yə et­miş­dir.
F.Əmi­rov sim­fo­nik mu­si­qi sa­hə­sin­də no­va­tor­lu­ğu bu­nun­la bağ­lı­dır ki, o, dün­ya­da ana­lo­qu ol­ma­yan mu­ğa­mın for­ma qa­nu­nauy­ğun­luq­la­rı əsa­sın­da ori­ji­nal sim­fo­nik mu­ğam jan­rı­nı ya­ra­dıb. Mu­ğa­mın te­ma­tiz­mi bu­ra­da sim­fo­nik in­ki­şa­fa qo­vu­şur. Mu­ğam mo­de­li sax­la­nı­lır, mu­si­qi da­xi­lən ye­ni­lə­şir, san­ki xalq xa­nən­də­lə­ri tə­rə­fin­dən ifa olu­nan mu­ğa­ma ye­ni hə­yat ve­ri­lir. Be­lə­lik­lə, Fik­rət Əmi­rov "Sim­fo­nik mu­ğam­la­rı" ilə dün­ya sim­fo­niz­min­də ye­ni ma­gist­ra­lı - "Şərq sim­fo­niz­mi"­ni aç­dı. Bu ter­min M. Ya­rus­tovs­ki­yə məx­sus­dur.
Fik­rət Əmi­rov mu­ğam sə­nə­ti­nin vur­ğu­nu­dur, mu­ğam onun üçün sə­nət idea­lı­dır. O, mu­ğa­mın sim­fo­nik mu­ğam­da də­yər­li cə­hət­lə­ri­ni müa­sir or­kest­rin tex­ni­ki və emo­sio­nal va­si­tə­lə­ri ilə zən­gin­ləş­di­rir və ya­ra­dı­cı­lıq süz­gə­cin­dən ke­çi­rə­rək xal­qa qay­ta­rır. Xalq mu­si­qi sə­nə­ti ənə­nə­lə­ri­nin qo­ru­yu­cu­su ki­mi çı­xış edən bəs­tə­ka­rı­mız mu­ğam şö­bə­lə­ri­nin növ­bə­ləş­mə­si prin­si­pi­nə ria­yət edir( bə­zi ix­ti­sar­lar­la).
Mu­ğa­mı bir janr ki­mi əv­vəl­cə­dən "proq­ram­laş­mış" bir şə­kil­də iş­lə­mək çox ori­ji­nal və çə­tin bir iş idi. Bu işin öh­də­sin­dən Fik­rət Əmi­rov şox mə­ha­rət­lə gəl­miş­dir.
F. Əmi­rov 3 sim­fo­nik mu­ğa­mın: "Şur", "Kürd- ov­şa­rı" və "Gü­lüs­ta­ni Ba­ya­tı-Şi­raz" sim­fo­nik mu­ğam­la­rı­nın ya­ra­dı­cı­sı­dır. Bu sa­da­la­dı­ğı­mız mu­ğam­lar­dan iki­si­nin üzə­rin­də da­ya­na­ca­ğıq. "Şur" və "Kürd- ov­şa­rı" sim­fo­nik mu­ğam­la­rı məz­mun­ca bir-bi­ri­lə bağ­lı olub(1948), du­lo­gi­ya təş­kil edir. Du­lo­gi­ya­da "Şur" apa­rı­cı, müəy­yə­ne­di­ci yer tu­tur, "Kürd- ov­şa­rı" isə ona ta­be və­ziy­yət­də­dir, "Şur­"un da­va­mı ki­mi şərh edi­lib. Gör­kəm­li bəs­tə­ka­rı­mız du­lo­gi­ya­nın his­sə­lə­rin­də müm­kün qə­dər ümu­mav­ro­pa sim­fo­nik tə­fək­kür tər­zi üçün xa­rak­ter olan üsul­lar­dan is­ti­fa­də edib.
"Şur" sim­fo­nik mu­ğa­mı dəst­gah qu­ru­luş­lu mu­ğam­lar şək­lin­də imp­ro­vi­za­si­ya­lı və də­qiq vəzn­li böl­mə­lər­dən təş­kil olu­nub. Bu­ra­da rəqs­va­ri, li­rik, dra­ma­tik, epik löv­hə­lər bir-bi­ri­lə növ­bə­lə­şir. Fik­rət əmi­rov "Şur" mu­ğam dəst­ga­hı­nı de­mək olar ki, əsa­sən bü­töv­lük­lə sim­fo­nik mu­ğam­da sax­la­mış­dır. (la­kin müəy­yən ya­ra­dı­cı­lıq prin­si­pıə­ri ilə). Sim­fo­nik mu­ğam­da ey­ni ad­lı mu­ğam dəst­ga­hın­dan han­sı kom­po­nent­lər gö­tü­rül­müş­dür?
Bi­rin­ci - bu­ra­da sər­bəst imp­ro­vi­zə sə­ciy­yə­li mu­ğam şö­bə­lə­ri mah­nı-rəqs qu­ru­luş­lu şö­bə­lər­lə, yə­ni təs­nif və rəng­lər­lə ar­dı­cıl­la­şır.
Hət­ta Fik­rət Əmi­rov - "Ay qa­da­sı" və "Ev­lə­ri var xa­nə-xa­nə" li­rik xalq mah­nı­la­rın­dan sim­fo­nik mu­ğam­lar­da təs­nif ki­mi is­ti­fa­də et­miş­dir.
I­kin­ci - "Şur­"un ənə­nə­vi dəst­gah səp­ki­li qu­ru­lu­şu sim­fo­nik mu­ğam­da ey­ni­lə sax­la­nıl­mış­dır.
Ü­çün­cü - mu­ğam şö­bə­lə­ri üçün xas olan va­ria­si­ya­lı in­ki­şaf pri­yo­mu sim­fo­nik mu­ğam­da da öz dol­ğun tə­cəs­sü­mü­nü ta­pib. Fik­rət Əmi­ro­vun sim­fo­nik mu­ğam­la­rı ay­rı-ay­rı tə­zad­lı şö­bə­lər­dən iba­rət ola­raq, cid­di sil­si­lə- dəst­gah for­ma­sı­nı ya­ra­dır.
Xa­nən­də­lər tə­rə­fin­dən ifa olu­nan şi­fa­hi ənə­nə­li "Şur" mu­ğa­mın­da bu şö­bə­lər var: Bər­daşt, Ma­yə, Zə­min-xa­rə, Şur-Şah­naz, Ba­ya­tı-Qa­car, Şi­kəs­te­yi-Fars, Si­ma­yi-Şəms, Hi­caz, Sa­rənc, Ni­şi­bi-Fə­raz.
Fik­rət Əmi­rov isə sim­fo­nik mu­ğam­da əsas şö­bə­lər­dən is­ti­fa­də edir: Şur, Şur-Şah­naz, Ba­ya­tı, Əraq, Si­ma­yi-Şəms.
Bun­la­rın ara­sın­da təs­nif və rəng­lə­rin me­lo­di­ya­la­rı da ve­ri­lir.
"Şur" sim­fo­nik mu­ğa­mı­nın mu­si­qi­li - ob­raz­lı məz­mu­nu­nu əsa­sən li­ri­ka təş­kil edir. "Şur" sim­fo­nik mu­ğa­mı əzə­mət­li xa­rak­ter­li mü­qəd­di­mə ilə baş­la­yır. Xa­nən­də­lə­ri­miz ona Bər­daşt de­yir­lər.
"Şur"­da mü­qəd­di­mə­nin in­to­na­si­ya­la­rın­da baş­lan­ğıc və ka­den­si­ya­lı ifa­də­lə­rin ro­lu ol­duq­ca əhə­miy­yət­li­dir.
Mü­qəd­di­mə­dən son­ra gə­lən əsas böl­mə (mu­ğam ifa­cı­lı­ğın­da ona Ma­ye­yi- Şur de­yi­lir) mü­qəd­di­mə­nin kul­mi­na­si­ya nöq­tə­sin­dən baş­la­nır.
Be­lə­lik­lə, müəy­yən mə­sa­fə­də, zən­cir­va­ri in­to­na­si­ya əla­qə­si ya­ra­dı­lır.
Ən əv­vəl li­tavr­la­rın zərb­lə­ri və kont­ra­bas­la­rın (pit­si­ka­to- yə­ni bar­maq­la) üsu­lu fo­nun­da bas klar­net bu möv­zu­nu da­vam et­di­rir. Möv­zu "Şur " təs­ni­fin­dən gö­tü­rül­müş­dür. Xa­nən­də­lə­rin ifa­sın­da bu təs­nif çox səs­lən­di­ril­miş və ra­dio­nun fon­du­na sa­lın­mış­dır. Son­ra isə möv­zu sim­li alət­lə­rin, qo­bo­yun və nə­ha­yət, bü­tün or­kest­rin ifa­sın­da səs­lə­nir. Mü­qəd­di­mə­nin or­ta his­sə­si isə sərt ko­lo­ri­tii­lə se­çi­lir. Bun­dan son­ra ye­ni­dən bi­rin­ci möv­zu ke­çir. Bu möv­zu tək­cə bir də­fə ifa olu­nur. Bə­zi mu­si­qi­şü­nas­lar hə­min möv­zu­nun bəs­tə­ka­rın özü­nə­məx­sus əla­və­si ol­du­ğu­nu id­dia edir­lər.
Yu­xa­rı­da de­di­yi­miz ki­mi, "Şur" sim­fo­nik mu­ğa­mın­da bəs­tə­kar 2 xalq mah­nı­sı­nın me­lo­di­ya­sın­dan is­ti­fa­də edib. Sim­fo­nik mu­ğa­mın zil şö­bə­si olan Si­ma­yi-Şəms cid­di vəz­nə əsas­lan­mış­dır. Bu zər­bi- mu­ğam "Şur"­da kul­mi­na­si­ya­nı əvəz edir, me­lo­di­ya­nı isə ksi­lo­fon apa­rır.
Be­lə­lik­lə, "Şur" sim­fo­nik mu­ğa­mı iri böl­mə­lər­dən iba­rət süi­ta­ya bən­zə­yir.
F. Əmi­ro­vun Du­lo­gi­ya­nın ikin­ci əsə­ri ki­mi təq­dim et­di­yi "Kürd-Ov­şa­rı" sim­fo­nik mu­ğa­mı zər­bi-mu­ğam üs­lu­bun­da­dır.
Bir növ şi­fa­hi ənə­nə­li pro­fes­sio­nal mu­si­qi­də "Ov­şa­rı"­nı xa­tır­la­dır.
"Kürd-Ov­şa­rı" sim­fo­nik mu­ğa­mı dörd böl­mə­dən iba­rət­dir: Ov­şa­rı, Şah­naz, Kür­di, Maa­ni.
"Kürd-Ov­şa­rı" sim­fo­nik mu­ğa­mın­da yal­nız bir təs­nif me­lo­di­ya­sı var. "Ov­şa­rı"­nın epi­zod­la­rı "Şur"­dan gö­tü­rül­müş­dür. "Şah­naz" böl­mə­si Şur mu­ğa­mı üs­tün­də­dir. Bü­tün "Şah­naz" böl­mə­si­nin ən yük­sək nöq­tə­si Şur mu­ğa­mın­dan alın­mış "Şur- Şah­naz­"ın ma­te­ria­lı əsa­sın­da qu­rul­muş­dur. La­kin bu ma­te­rial bir qə­dər ye­ni­ləş­di­ri­lib, da­ha da ifa­də­li şək­lə sa­lı­nıb.
Bu za­man qo­bo­yun imp­ro­vi­za­si­ya­sı "Şah­naz" böl­mə­si­ni ta­mam­la­ya­raq növ­bə­ti olan "Kür­di" böl­mə­si­nə gə­ti­rir.
Fik­rət Əmi­rov bu me­lo­di­ya­nı son də­rə­cə ko­lo­rit­li şə­kil­də or­kestrləş­di­rə­rək onu da zən­gin­ləş­dir­miş­dir.
Qetd et­mək la­zım­dir ki, "Kür­di" toy me­lo­di­ya­sı­na əsas­la­nan ki­çik bir böl­mə­dir. "Maa­ni" isə zər­bi- mu­ğam­dır. Bu da sim­fo­nik mu­ğam­da son böl­mə­dir. "Maa­ni" bay­ram­sa­ya­ğı marş­dır.
Ko­da isə bu­ra­da bü­tün du­lo­gi­ya­nın in­ki­şaf xət­ti­ni cəm­ləş­di­rə­rək, ob­raz­lı- emo­sio­nal məz­mu­nu­nu son­da bir da­ha təs­diq edir.
Gör­kəm­li sə­nət­ka­rı­mız Qa­ra Qa­ra­yev Fik­rət Əmi­ro­vun sim­fo­nik mu­ğam­la­rı haq­qın­da çox gö­zəl de­miş­dir: Fik­rət Əmi­ro­vun ya­ra­dı­cı­lıq işi­nin mə­ziy­yə­ti on­da­dır ki, o, xalq dü­ha­sı­nın əsr­lər­lə ya­rat­dı­ğı bü­tün xü­su­siy­yət­lə­ri sax­la­maq­la ya­na­şı, mu­ğam­la­ra ye­ni məz­mun ve­rə bil­miş­dir.
Öl­məz mu­si­qi poe­ma­la­rı onun təf­si­rin­də ye­ni şə­kil­də səs­lə­nir. F. Əmi­rov öz və­zi­fə­si­ni də­rin­dən dərk edə­rək zən­gin məz­mun­lu, xalq dil­li, ori­ji­nal for­ma­lı sim­fo­nik əsər­lər ya­rat­mış­dır."
Be­lə­lik­lə, F. Əmi­rov sim­fo­nik mu­ğam­la­rı ilə Azər­bay­ca­nın mu­si­qi sə­nə­tin­də ye­ni janr ya­rat­mış, bu jan­rı on­dan son­ra Ni­ya­zi ("Rast"), S. Ələs­gə­rov ("Ba­ya­tı- Şi­raz"), T. Ba­kı­xa­nov ("Hu­ma­yun", "Ra­hab", "Şah­naz" və s.) da­vam et­dir­miş­lər.