Bəhram CƏFƏROĞLU
ŞAİRİN SÖZÜ, TƏNQİDİN GÖZÜ
V.Yusifli.Poeziyanın yolları və illəri (1960-2000-ci illər) Bakı, 2009

Di­li­mi­zin ta­ri­xi in­ki­şaf yo­lu­nu bir tam ha­lın­da özün­də mad­di­ləş­di­rən Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın in­ki­şaf yo­lu uzun və keş­mə­keş­li ol­muş­dur. Əgər söz sə­nət­kar­la­rı poe­zi­ya­nın bir­ba­şa ya­ra­dı­cı­la­rı­dır­sa, ədə­bi tən­qid, şair­lə­rin ya­ra­dı­cı­lıq ax­ta­rış­la­rı­nı araş­dı­ran, ide­ya is­ti­qa­mət­lə­ri­ni müəy­yən­ləş­di­rən ədə­bi tən­qid­çi­lər poe­zi­ya­nın hə­rə­kət­ve­ri­ci qüv­və­si he­sab edil­mə­li­dir. Ta­nın­mış tən­qid­çi-ədə­biy­yat­şü­nas Va­qif Yu­sif­li­nin bu ya­xın­lar­da işıq üzü gö­rən "Poe­zi­ya­nın yol­la­rı və il­lə­ri (1960-2000-ci il­lər)" ad­lı mo­noq­ra­fi­ya­sı Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın qırx il­lik bir döv­rü­nü əha­tə edir. On fə­sil və bir ne­çə böl­mə­dən iba­rət olan bu mo­noq­ra­fi­ya­da müa­sir Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın təx­mi­nən ya­rım əsr­lik bir döv­rü təd­qi­qa­ta cəlb olun­muş­dur. Bir-bi­rin­dən ma­raq­lı və el­mi fakt­la­ra söy­kə­nən mo­noq­ra­fi­ya­nın bi­rin­ci fəs­li­ni müəl­lif 1960-2000-ci il­lər Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da ənə­nə və no­va­tor­luq prob­le­mi­nin araş­dı­rıl­ma­sı­na həsr et­miş­dir. Mə­lum­dur ki, ənə­nə və no­va­tor­luq qütb­ləş­mə­si­nin özü bu iki an­la­yı­şın bü­töv­lük­də möv­cud­lu­ğu­nun tə­mi­nat­çı­sı­dır. Yə­ni, ənə­nə no­va­tor­lu­ğun mə­hək da­şı, özü­lü, da­yaq nöq­tə­si ol­du­ğu ki­mi, no­va­tor­luq da özü­nün ye­ni­lik tə­za­hür­lə­ri­ni ənə­nə ilə tu­tuş­dur­maq­da aş­kar­la­yır. Ənə­nə­yə la­qeyd­lik özü­nü va­ris­lik hü­qu­qun­dan məh­ru­met­mə­dir. Ənə­nə no­va­tor­lu­ğun ene­ji mən­bə­yi, mə­kan du­ru­mun­da za­man is­tiq­mə­ti­dir. Ey­ni za­man­da no­va­tor­luq­dan məh­rum ənə­nə də möv­cud de­yil. Ən ipə-sa­pa yat­ma­yan no­va­tor­luq özü­nün müəy­yən za­man kə­si­yin­də ənə­nə­yə çev­ri­lə bi­lər. Əgər o, özün­dən əv­vəl­ki ənə­nə­vi kö­kün­dən pöh­rə­lə­nib­sə.
­E­lə bu mə­qam­da qeyd et­mə­li­yik ki, müəl­li­fin bu iki mə­sə­lə­yə mü­na­si­bə­ti an­la­yış­la­rın bir-bi­ri­ni işıq­lan­dır­ma­sı möv­qe­yin­dən şərh olu­nub diq­qət mər­kə­zi­nə çə­ki­lir. V.Yu­sif­li Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın baş­lı­ca ənə­nə­lə­ri­ni izah edə­rək ya­zır: "A­zər­bay­can poe­zi­ya­sı ta əzəl­dən hu­ma­nist bir poe­zi­ya ol­muş­dur, bu poe­zi­ya­nın ək­sər nü­mu­nə­lə­rin­də in­sa­na mə­həb­bət his­si ha­kim­dir, xalq­se­vər­lik, və­tən­pər­vər­lik bu poe­zi­ya­nın ca­nın­da, qa­nın­da­dır. Dün­yə­vi və bə­şə­ri hiss­lə­ri təb­liğ edə-edə o öz mil­li sti­xi­ya­sı­nı qə­tiy­yən itir­mə­miş­dir". Hə­qi­qə­tən də Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nı ta or­ta əsr­lər­dən üzü bu ya­na araş­dır­dıq­ca qeyd olu­nan ami­lin apa­rı­cı ol­du­ğu or­ta­ya çı­xır.
Təd­qi­qat­çı öz fi­kir­lə­ri­ni əsas­lan­dır­maq üçün tək­cə 60-cı il­lər poe­zi­ya nü­ma­yən­də­lə­rin­dən de­yil, klas­sik­lər­dən-Ni­za­mi­dən, Nə­si­mi­dən, Fü­zu­li­dən də­lil­lər gə­ti­rir. Əsə­rin bu fəs­lin­də müəl­lif Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın öz mə­na və məz­mu­nu­na, for­ma zən­gin­li­yi­nə, də­rin hu­ma­niz­mi­nə gö­rə dün­ya­nın poe­zi­ya are­na­sın­da önəm­li yer tut­du­ğu­nu qeyd edir və bu­nun al­tı sə­bə­bi­ni gös­tə­rir. Müəl­lif bu fi­kir­də­dir ki­,A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın dün­ya miq­ya­sı­na çıx­ma­sı­nı, mü­tə­rəq­qi, hu­ma­nist bir ədə­biy­yat ol­du­ğu­nu şərt­lənd­li­rən sə­bəb­lər­dən bi­ri də Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın tək­cə öz içi­nə qa­pı­lıb qa­lan, yal­nız "A­zər­bay­can poe­zi­ya­sı" ha­di­sə­si ki­mi dərk olu­nan poe­zi­ya de­yil, ümu­mən Şərq poe­zi­ya­sı kon­teks­tin­də bu poe­tik re­gio­nu bir tam şə­kil­də əks et­dir­mə­si ilə bağ­lı­dır.
Va­qif Yu­sif­li əsə­rin bi­rin­ci fəs­lin­də ədə­biy­yat­şü­nas­la­rın hər za­man diq­qət mər­kə­zin­də olan poe­tik ənə­nə­lə­rin üs­lu­bi ça­lar­la­rı­na da ay­dın­lıq gə­tir­miş­dir. La­kin o, sə­ləf­lə­rin­dən fərq­li ola­raq, poe­tik ənə­nə­lə­rin ro­lu­na, in­ki­şaf ta­ri­xi­nə, ay­rı-ay­rı şair­lə­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ne­cə tə­za­hür et­di­yi­nə ay­dın­lıq gə­tir­mək­lə ya­na­şı, hə­min ənə­nə­lə­ri sis­tem­li şə­kil­də təs­nif et­miş, qrup­laş­dır­mış­dır. Və bu­nun­la da qeyd olu­nan mə­sə­lə ilə bağ­lı el­mi ədə­biy­yat­da nə­zə­rə çar­pan müəy­yən fi­kir ay­rı­lıq­la­rı­na, qa­rı­şıq­lıq­la­ra , biz­cə, son qoy­muş­dur.
Va­qif Yu­sif­li Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da üs­lub­lar­dan söz açar­kən hə­ya­tı, ger­çək­li­yi, ini­kas üsu­lu­nu (ro­man­tik və ya rea­list) əsas gö­tü­rə­rək poe­zi­ya­mız­da ro­man­tik və rea­list şei­rin üs­lub­la­rı­nın möv­cud­lu­ğu üzə­rin­də da­ya­nır və hər iki üs­lu­bu ge­niş şə­kil­də şərh edir.
Klas­sik-ro­man­tik üs­lu­bun əsa­sən Nə­si­mi və Fü­zu­li ki­mi sə­nət­kar­la­rın dün­ya­gö­rü­şün­də for­ma­laş­dı­ğı­nı gös­tə­rən müəl­lif bu üs­lu­bun poe­zi­ya­nın canr-struk­tur xü­su­siy­yət­lə­ri­nin müəy­yən­ləş­mə­si­nə də tə­sir gös­tər­di­yi­ni ya­zır. Və be­lə­lik­lə, bu üs­lu­bun Hü­seyn Ca­vid, son dövr­lər­də isə Sə­məd Vur­ğu­nun ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da öz yük­sək zir­və­si­nə çat­dı­ğı­nı gös­tə­rir. O, qeyd edir ki, poe­zi­ya­nın son­ra­kı in­ki­şaf mər­hə­lə­lə­rin­də xü­su­si­lə Va­qif mər­hə­lə­sin­dən son­ra rea­list şe­ir üs­lu­bu ya­ra­nıb in­ki­şaf et­mə­yə baş­la­dı. Rea­list şe­ir üs­lu­bu­nu şərh edən müəl­lif əs­lin­də rea­list şe­ir üs­lu­bu­nun tər­kib his­sə­sin­də sa­ti­rik şe­ir üs­lu­bu­nun da öy­rə­nil­mə­si­nin va­cib­li­yi­ni vur­ğu­la­yır. Ey­ni za­man­da qeyd edir ki, poe­zi­ya­mı­zın son­ra­kı dövr­lə­rin­də apa­rı­cı üs­lub rea­list üs­lub ol­muş­dur.
A­zər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın keç­di­yi in­ki­şaf yo­lu­nu ədə­bi-bə­dii me­tod­la­rı­nı, janr xü­su­siy­yət­lə­ri­ni də­rin­dən bi­lən tən­qid­çi V.Yu­sif­li mo­noq­ra­fi­ya­nın I fəs­lin­də "No­va­tor­lu­ğun ma­hiy­yə­ti, ənə­nə ilə no­va­tor­lu­ğun qar­şı­lıq­lı əla­qə­si" mə­sə­lə­si­nə də xü­su­si diq­qət ye­ti­rir, poe­tik ənə­nə­lə­rin ni­yə uzu­nö­mür­lü, no­va­tor­lu­ğun isə uzu­nö­mür­lü ol­ma­ma­sı­nın sə­bəb­lə­rin­dən, no­va­tor­lu­ğun ma­hiy­yə­tin­dən, onun ənə­nə ilə qar­şı­lıq­lı dia­lek­tik əla­qə­sin­dən söz açır.
Mo­noq­ra­fi­ya­nın II fəs­li də no­va­tor­luq mə­sə­lə­si­nə həsr olu­nub. "Ə­nə­nə və no­va­tor­luq prob­le­mi ədə­bi tən­qid­də" baş­lıq­lı bu fə­sil­də müəl­lif Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da no­va­tor­lu­ğun ta­ri­xi­nin qə­dim ol­du­ğu­nu əv­vəl­cə Ni­za­mi, son­ra Fü­zu­li ki­mi sə­nət­kar­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğı kon­tek­sin­də işıq­lan­dı­rır. Müəl­lif bu sa­hə­də­ki fik­ri­ni da­vam et­di­rə­rək ya­zır ki, Fü­zu­li ənə­nə­si uzun za­man Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da ha­kim rol oy­na­mış­dır. La­kin M.F.A­xun­dov öz kəs­kin çı­xış­la­rıy­la, ey­ni za­man­da öz ko­me­di­ya­la­rı ilə poe­zi­ya­mız­da Fü­zu­li­nin tə­si­ri­ni azal­da­raq ye­ni rea­list mər­hə­lə­nin baş­lan­ğı­cı­nı qoy­du. Son­ra­lar bu mər­hə­lə həm nəsr­də, həm də poe­zi­ya­da apa­rı­cı xü­su­siy­yət da­şı­dı.
V.Yu­sif­li Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da rea­list mər­hə­lə­nin da­vam­çı­la­rı ki­mi M.Rə­fi­li­ni, S.Rüs­tə­mi, S.Vur­ğu­nu, M.A­ri­fi, R.Rza­nı, Ə.­Cə­mi­li, O.­Sa­rı­vəl­li­ni, N.Xəz­ri­ni, B.Va­hab­za­də­ni, C.Nov­ru­zu, F. Qo­ca­nı və bir çox gör­kəm­li poe­zi­ya ko­ri­fey­lə­ri­ni gös­tə­rir. Müəl­lif Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da no­va­tor­luq mə­sə­lə­sin­dən da­nı­şar­kən özü­nə­qə­dər­ki bir çox tən­qid­çi ədə­biy­yat­şü­nas­la­rın-Ş.Sal­ma­nov, H.Zey­nal­lı, Ə.A­ğa­yev, M.Cə­fər, A.Ab­dul­la­za­də, Y.Qa­ra­yev, A.­Məm­mə­dov ki­mi sə­nət­kar­la­rın fi­kir­lə­ri­nə is­ti­nad edir, on­la­rın məhz bu mə­sə­lə ilə əla­qə­dar təd­qi­qat­la­rı­nı el­mi ar­dı­cıl­lıq­la fi­kir süz­gə­cin­dən ke­çi­rir.
Mo­noq­ra­fi­ya­nın bu fəs­lin­də ən diq­qət çə­kən mə­qam­lar­dan bi­ri də 60-70-ci il­lər poe­zi­ya­sın­da baş ve­rən ədə­bi mü­ba­hi­sə­lər­lə bağ­lı­dır. Poe­zi­ya­mı­zın bu mər­hə­lə­si­nin təh­li­lin­də məhz no­va­tor ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə se­çi­lən şair­lər­mi­zin bə­zi if­rat­,əs­lin­də ədə­bi tən­qid­dən uzaq tən­qid­çi­lə­rin yan­lış ba­xış bu­ca­ğın­dan tən­qid atə­şi­nə tu­tul­ma­sı işıq­lan­dı­rı­lır.­Müəl­lif ya­zır: ''Eti­raf et­mək la­zım­dır ki, yet­mi­şin­ci il­lər Azər­bay­can ədə­bi-tən­qi­di­ni Asif Əfən­di­ye­vin tən­qi­di mə­qa­lə­lə­ri ol­ma­dan tə­səv­vür et­mək müm­kün de­yil. Bu­nun­la ya­na­şı, A.Ə­fən­di­ye­vin bir çox tən­qi­di mə­qa­lə­lə­rin­də sırf sub­yek­tiv mə­qam­lar, fəl­sə­fə­yə uy­maq, iba­rə­çi­li­yə meyl et­mək hal­la­rı da özü­nü gös­tə­rir­di. Dün­ya ədə­biy­ya­tı­na, xü­su­si­lə poe­zi­ya­sı­na yax­şı bə­ləd olan A.Ə­fən­di­yev bə­zən Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın XX əsr­də­ki nai­liy­yət­lə­ri­ni in­kar edir, ye­ni­li­yi, no­va­tor­lu­ğu düz­gün qiy­mət­lən­di­rə bil­mir­di. Tən­qid­çi­nin ən bö­yük qü­su­ru on­da idi ki, o, təh­lil et­di­yi bə­dii əsər­lə­rə fəl­sə­fə­nin qa­nun­la­rı ilə ya­na­şır və bu­na gö­rə də xey­li mu­ba­hi­sə­li mə­qam­la­ra yol açır­dı. Be­lə ki, K.Mark­sın, ya­xud Le­ni­nin fəl­sə­fi fi­kir­lə­ri­ni R.Rza, F.Qo­ca, İ.İs­ma­yıl­za­də poe­zi­ya­sı­na tət­biq edən­də gü­lünc bir və­ziy­yət ya­ra­nır­dı. İkin­ci bir qü­su­ru isə on­da idi ki, A.Ə­fən­di­yev is­tis­na­sız ola­raq bü­tün bə­dii əsər­lə­rə so­sia­lizm rea­liz­mi pri­sip­lə­rin­dən ya­na­şır­dı. 60-70-ci il­lər­də isə so­sia­lizm rea­liz­mi "a­şa­ğı en­mə" mər­hə­lə­si­ni ya­şa­yır­dı".
A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın bi­li­ci­si və­tən­pər­vər bir təd­qi­qat­çı V.Yu­sif­li uzun za­man Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­na sa­ğal­maz ya­ra vu­ran im­pe­ri­ya ke­şik­çi­lə­ri­nə bi­ga­nə qa­la bil­məz­di. Bu üz­dən müəl­li­fin bu mis­ra­la­rı gör­kəm­li söz us­tad­la­rı­na on­la­rın ya­ra­dı­cı­lıq im­kan­la­rı­na zər­bə vu­ran­la­ra gec də ol­sa ve­ri­lən ən tu­tar­lı qiy­mət­dir.
V.Yu­sif­li­nin ədə­biy­yat­şü­nas­lıq, poe­zi­ya mə­sə­lə­lə­ri­nə həsr olun­muş fun­da­men­tal mo­noq­ra­fi­ya­sı­nı və­rəq­lə­dik­cə onun poe­zi­ya ta­ri­xi­mi­zi, poe­zi­ya­mız­da möv­cud olan ədə­bi yol­la­rı, dai­ma ədə­biy­yat­şü­nas­lar ara­sın­da mü­ba­hi­sə pred­me­ti olan ədə­bi cə­rə­yan­la­rı nə qə­dər də­rin bil­di­yi­nə, ne­cə də­qiq­lik­lə, sis­tem­li şə­kil­də araş­dır­dı­ğı­na hey­ran ol­ma­ya bil­mir­sən.
Mo­noq­ra­fi­ya­nın III fəs­li "Ye­ni poe­tik mər­hə­lə­nin baş­lan­ğı­cı" ad­la­nır. Müəl­lif bu fə­sil­də ye­ni poe­tik mər­hə­lə­nin baş­lan­ğı­cı­nı gör­kəm­li ya­zı­çı-tən­qid­çi M.Hü­sey­nin söz­lə­ri ilə xa­rak­te­ri­zə edir­.O,­ye­ni mər­hə­lə­nin ötən əs­rin 60-cı il­lə­rin­dən baş­lan­dı­ğı­nı söy­lə­yər­kən ta­ri­xi real­lı­ğın ədə­biy­ya­ta - poe­zi­ya­ya müs­təs­na tə­si­ri­ni xü­su­si vur­ğu­la­yır.
V.Yu­sif­li III fəs­lin "Poe­zi­ya­mı­zın mü­ha­ri­bə­dən son­ra­kı mən­zə­rə­si", "Müa­sir­lik poe­tik ax­ta­rış­la­rın rəh­ni idi…" ad­lı böl­mə­lə­rin­də bir çox ak­tual mə­sə­lə­lə­rə to­xu­nur. Tən­qid­çi "Müa­sir­lik poe­tik ax­ta­rış­la­rın rəh­ni idi…" böl­mə­sin­də 60-cı il­lər poe­zi­ya­sın­da po­pul­yar möv­zu­la­rı qeyd et­mək­lə ya­na­şı, ça­tış­maz­lıq­la­rı da gös­tə­rir. O, ya­zır: "…An­caq əmək möv­zu­sun­da ya­zı­lan əsər­lə­rin ək­sə­riy­yə­tin­də, xü­su­si­lə li­rik şeir­lər­də əsas diq­qət təq­dim olu­nan in­sa­nın ne­cə qa­baq­cıl ol­ma­sı­na, ke­çi­ci qır­mı­zı bay­raq al­ma­sı­na yö­nə­lir­di və çox za­man mə­nə­vi ne­mət­lər bol­lu­ğu ya­ra­dan əmək ada­mı­nın mə­nə­vi dün­ya­sı unu­du­lur­du". Müəl­li­fin to­xun­du­ğu bu mə­qam xü­su­si­lə diq­qə­ti cəlb edir­di. Bu əs­lin­də idea­lo­gi­ya­nın sə­nə­ti üs­tə­lə­mə­si idi.
V.Yu­sif­li də məhz bu ba­rə­də bir çox və­tən­pər­vər şair­lə­ri­mi­zin bu­na qar­şı çıx­ma­sı­nı müs­bət hal ki­mi qeyd edir. Sə­nət­kar­lıq ax­ta­rış­la­rı, tən­qi­din sə­nət­ka­ra, şair­lə­rin şei­rin­də ide­ya və məz­mu­na mü­na­si­bə­ti­ni əks et­di­rən bu fə­sil­də döv­rün bir çox söz sər­raf­la­rı Əh­məd Cə­mil, Rə­sul Rza, Əli Kə­rim və baş­qa­la­rı­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğı ət­raf­lı şə­kil­də təd­qiq olu­nur.
V.Yu­sif­li XX əsr Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın "Qı­zıl" döv­rü ki­mi 60-80-ci il­lər poe­zi­ya­sı­nı gös­tə­rir.
"XX əsr Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın "Qı­zıl" döv­rü" ad­la­nan dör­dün­cü fə­sil­də müəl­lif 60-80-ci il­lər poe­zi­ya­sı­nın bir ne­çə baş­lı­ca sə­ciy­yə­vi xü­su­siy­yət­lə­ri­ni qeyd edir. Bu il­lər ər­zin­də poe­zi­ya­mı­zın ümu­mi mən­zə­rə­si­ni can­lan­dı­ran tən­qid­çi hə­min döv­rə məx­sus poe­tik üs­lub­la­rın for­ma­laş­ma­sın­da əsas ten­den­si­ya­nı nə­zər­dən ke­çi­rir. O, hər şey­dən əv­vəl, 60-80-ci il­lər­də tək­cə poe­zi­ya­da de­yil, ümu­mən bü­tün ədə­biy­yat­da ye­ni­ləş­mə­nin, tə­rəq­qi­nin möv­cud­lu­ğu­nu dün­ya ədə­bi pro­se­sin­də baş ve­rən mü­hüm key­fiy­yət də­yi­şik­lik­lə­ri ilə bağ­lı ol­du­ğu­nu vur­ğu­la­yır. Bun­dan baş­qa, müəl­lif XX əs­rin atom, el­mi-tex­ni­ki tə­rəq­qi döv­rü­nün, ey­ni za­man­da, azad­lıq uğ­run­da mü­ba­ri­zə­lə­rin ya­rat­dı­ğı hə­yə­ca­nın mə­nə­vi at­mos­fe­rin bə­dii ədə­biy­yat­da da za­ma­na uy­ğun meyl və ten­den­si­ya­lar tə­ləb et­di­yi­ni və bu meyl və ten­den­si­ya­la­rın, ilk növ­bə­də müa­sir ədə­biy­yat ya­rat­maq sə­yi ilə bağ­lı ol­ma­sı­nı diq­qə­tə çat­dı­rır.
Dör­dün­cü fəs­lin ən çox ma­raq do­ğu­ran böl­mə­lə­rin­dən bi­ri ''Poe­zi­ya­da Əli Kə­rim mər­hə­lə­si'' böl­mə­si­dir..
Müəl­lif Əli Kə­rim ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı təd­qiq edən bir çox tən­qid­çi­lə­rin: To­fiq Ha­cı­ye­vin, Ca­van­şir Yu­sif­li­nin və baş­qa­la­rı­nın fi­kir­lə­ri­ni ümu­mi­ləş­di­rə­rək ya­zır: ''Onu (Əli Kə­ri­mi - red.) nə Sə­məd Vur­ğun, nə də Rə­sul Rza poe­tik mək­təb­lə­ri­nin heç bi­ri­nə da­xil et­mək ol­maz. An­caq Əli Kə­rim poe­zi­ya­sı bü­tün şa­xə­lə­ri ilə mi­nil­lik Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­na bağ­lı­dır və müəl­lif in­di­yə qə­dər Əli Kə­rim haq­qın­da de­yil­miş ən doğ­ru, ən də­qiq - Əli Kə­ri­mi bü­tün­lük­lə ifa­də edən fi­kir­lər söy­lə­yir. O, ya­zır: "Fik­ri­miz­cə, Əli Kə­rim şei­ri Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da SÖ­ZÜN Dİ­RİL­MƏ­Sİ, EH­YA OLUN­MA­SI, SÖ­ZÜN POE­Zİ­YA­YA ÇEV­RİL­MƏ­Sİ ki­mi bö­yük bir mis­si­ya­nı hə­ya­ta ke­çi­rir­di. So­vet poe­zi­ya­sı sö­zün giz­lin­lər­də qa­lan po­ten­sia­lı­nın tam qüv­vət­lə üzə çıx­ma­sı­na bö­yük ma­neə ya­ra­dır­dı. Sə­məd Vur­ğu­nun poe­tik us­ta­lı­ğı sa­yə­sin­də şe­ir li­sa­nı­mız xəl­qi­ləş­di, am­ma di­lin bə­dii təs­vir ar­se­na­lı, ob­raz­lar, me­ta­fo­ra­lar, mə­caz­lar qa­tı tam açıl­ma­dı. "Bu dil­də var­lı­ğın hər sə­da­sı var", - bu, Əli Kə­ri­min mis­ra­sı­dır və hə­min mis­ra dərk edil­miş zə­ru­rət tam real­lı­ğı ilə ilk də­fə Əli Kə­rim poe­zi­ya­sın­da öz bəh­rə­si­ni ver­di". Bu bən­zər­siz fi­kir­lə­rin ar­dın­ca müəl­lif Əli Kə­ri­min hər za­man tə­zə şeir­lə­ri­ni bir da­ha təd­qi­qa­ta cəlb edir, bu şeir­lər­də­ki tək­rar­sız bən­zət­mə­lə­ri diq­qə­tə çat­dı­rır.
"Fi­kir poe­zi­ya­sı", "İn­san ami­li", "Tən­qid pa­fo­su" ki­mi ədə­bi mə­sə­lə­lə­ri özün­də əks et­di­rən dör­dün­cü fə­sil bü­tün­lük­lə V.Yu­sif­li­nin ya­ra­dı­cı­lıq uğur­la­rın­dan xə­bər ve­rir. Bə­zən poe­zi­ya tən­qid­çi­lə­ri poe­zi­ya­dan da­nı­şar­kən şei­riy­yət­də şai­rin öz dün­ya­sı­nı unu­dur­lar. Tən­qid­çi­lə­rin bir ço­xu­nun şair­dən nə­dən, ne­cə, yaz­ma­ğı tə­ləb et­mə­si, əs­lin­də so­vet dik­ta­tu­ra­sı­nın qa­lı­ğı ki­mi də ba­şa dü­şü­lə bi­lər. La­kin unut­maq ol­maz ki, şa­ir bir in­san­dır və onun da­xi­lin­də bir M Ə N var. Bu M Ə N onun dün­ya­ya ba­xış­la­rı­nı, da­xi­li hə­yə­can­la­rı­nı, hiss­lə­ri­ni müəy­yən­ləş­di­rir. Bu ba­xım­dan söz sər­raf­la­rı­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğı haq­qın­da da­nı­şı­lar­kən müt­ləq on­la­rın da­xi­li dün­ya­sı nə­zə­rə alın­ma­lı­dır. Elə də­yər­li tən­qid­çi-ədə­biy­yat­şü­na­sı­mız V.Yu­sif­li də mo­noq­ra­fi­ya­sı­nın be­şin­ci fəs­li­ni məhz bu mə­sə­lə­yə həsr et­miş­dir.
"Hər şai­rin öz dün­ya­sı" ad­la­nan bu fə­sil­də müəl­lif ey­ni möv­zu ilə bağ­lı ya­zı­lan poe­tik nü­mu­nə­lər­də şair­lə­rin fər­di poe­tik üs­lu­bu­nu ön pla­na çə­kir. O, konk­ret ola­raq 60-80-ci il­lər poe­zi­ya­sın­da önəm­li rol oy­na­mış gö­zəl şai­ri­miz Əlia­ğa Kür­çay­lı­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da apar­dı­ğı araş­dır­ma sa­yə­sin­də be­lə bir nə­ti­cə­yə gəl­miş­dir ki, Ə.­Kür­çay­lı­nın poe­zi­ya­sı­nı bir söz­lə sə­ciy­yə­lən­dir­mək olar: HƏ­YAT­SE­VƏR­LİK. V.Yu­sif­li fik­ri­ni da­vam et­di­rə­rək ey­ni möv­zu­da ("A­na" möv­zu­sun­da) şeir­lər yaz­mış Məs­tan Əli­yev və Nə­ri­man Hə­sən­za­də­nin möv­zu­ya ba­xış bu­caq­la­rı­nın fərq­li ol­du­ğu­nu qeyd edir. Əsə­rin bu fəs­lin­də 60-80-ci il­lər poe­zi­ya­sı­nın ən par­laq si­ma­la­rın­dan olan Məm­məd İs­ma­yıl və Fik­rət Sa­dıq­la ya­na­şı, hə­min döv­rün bir çox şair­lə­ri - Sər­dar Əsəd, Məm­məd As­lan, Ağa­ca­vad Əli­za­də, Ey­vaz Bor­ça­lı, Sə­ya­vuş Sər­xan­lı, Fa­mil Meh­di, Va­qif Hü­sey­nov, Şah­mar Ələk­bər­za­də, Vi­la­yət Rüs­təm­za­də, Tey­yub Qur­ban, Şə­kər As­lan, Əş­rəf Vey­səl­li, Ağa La­çın­lı, Məm­məd As­lan, Ayaz Və­fa­lı, Ab­bas Ab­dul­la ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan da söz açı­lır.
V.Yu­sif­li be­şin­ci fəs­li aşa­ğı­da­kı not­lar­la bi­ti­rir: "Fər­di poe­tik üs­lub mə­sə­lə­si ilə bağ­lı mü­ha­ri­bə­lə­ri­mi­zi ye­kun­laş­dı­rıb be­lə bir qə­naə­tə gə­lə bi­lə­rik ki,­bu mə­sə­lə poe­zi­ya­da NO­VA­TOR­LUQ­LA sıx il­gi­li­dir. Çün­ki no­va­tor­luq hər bir sə­nət­ka­rın poe­zi­ya­da özü­nü ne­cə təs­diq et­mə­si­nin re­al tə­cəs­sü­mü­dür

V.Yu­sif­li­nin mo­noq­ra­fi­ya­sı­nı nə­zər­dən ke­çir­dik­də bir nüan­sın şa­hi­di olur­san: o, ya­rı­məsr­lik poe­zi­ya ta­ri­xi­mi­zi elə təd­qiq edib ki, təd­qi­qa­ta cəlb olun­ma­mış heç bir ədə­bi me­tod, heç bir şa­ir kə­nar­da qal­ma­yıb. Müəl­li­fin al­tın­cı fəs­li "Poe­zi­ya­da ənə­nə­vi möv­zu­la­ra ye­ni ba­xış" ad­lan­dır­ma­sı da tə­sa­dü­fi de­yil. O, bu fə­sil­də 60-80-ci il­lər­də poe­zi­ya­mız­da möv­cud olan si­ya­si li­ri­ka­nı zər­gər də­qiq­li­yi ilə təd­qi­qa­ta cəlb edib.
Təd­qi­qat apa­ran za­man müəl­lif döv­rün apa­rı­cı şair­lə­ri­nə-S.Rüs­təm, R.Rza, X.Rza Ulu­türk, Cə­nub­dan gə­lən şair­lər B.A­zə­roğ­lu, S.Ta­hir, Ə.­Tu­də, M.Gül­gün, H.Bül­lu­ri və on­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na ol­duq­ca ob­yek­tiv ya­na­şır. On­la­rın si­ya­si li­ri­ka­sı­nı həm sə­nət­kar­lıq ba­xı­mın­dan, həm də ide­ya-məz­mun tə­rə­fin­dən yük­sək qiy­mət­lən­di­rir. Müəl­lif hə­min şair­lə­rin bu gün qə­bul olun­ma­yan, idea­lo­ji ba­xım­dan ya­şa­dıq­la­rı döv­rün si­ya­si iq­li­mi­ni təb­liğ edən şeir­lə­ri­ni də təd­qi­qat­dan kə­nar­da qoy­ma­ma­ğı töv­si­yə edir. Bu­nun­la ya­na­şı, adı çə­ki­lən şair­lə­rin və­tən­pər­vər­lik ru­hun­da ya­zıl­mış şeir­lə­ri­nin poe­zi­ya­mız üçün önəm­li sə­ciy­yə da­şı­dı­ğı­nı vur­ğu­la­yır.
Fəs­lin ən ma­raq­lı mə­qam­la­rın­dan bi­ri də bu­dur ki, V.Yu­sif­li 60-80-ci il­lər poe­zi­ya­sın­da apar­dı­ğı də­rin araş­dır­ma­lar nə­ti­cə­sin­də si­ya­si li­ri­ka­nın möv­zu dai­rə­si­nin ge­niş­lən­mə­si­ni mü­şa­hi­də edə bil­miş­dir. O, ya­zır: "Yet­miş-sək­sə­nin­ci il­lər­də si­ya­si li­ri­ka­nın möv­zu dai­rə­si də ge­niş­lən­miş­dir. Azər­bay­ca­nın bir­li­yi, bü­töv­lü­yü, müs­tə­qil­li­yi və azad­lı­ğı ide­ya­sı ilə ya­na­şı, tu­ran­çı­lıq və türk­çü­lü­yün təb­li­ği də si­ya­si li­ri­ka­da apa­rı­cı mo­tiv­lər­dən bi­ri­nə çev­ril­mək­də idi. Bu sa­hə­də ye­nə Xə­lil Rza ön­də idi: "Nə yax­şı ki…" şei­rin­də o, türk ol­du­ğu­na gö­rə bö­yük qü­rur his­si ke­çir­di­yin­dən söz açır, "da­ya­ğım­dır, bay­ra­ğım­dır, var­lı­ğım­dır türk­lü­yü­müz" de­yir­di''.
V.Yu­sif­li döv­rün si­ya­si ab-ha­va­sı­nın Xə­lil Rza ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan da yan keç­mə­di­yi­ni gös­tə­rir.­Şai­rin yaz­dı­ğı "Yes ta­ka­ya par­ti­ya" şei­rin­də So­vet ha­ki­miy­yə­ti­nin qu­ru­cu­su Le­ni­ni vəsf et­mə­si­ni tə­bii sa­yır. Müəl­lif mə­sə­lə­yə bu priz­ma­dan ya­naş­maq­da bir da­ha sü­but edir ki, nə və ne­cə yaz­ma­sın­dan ası­lı ol­ma­ya­raq bu əsər­lər mil­li poe­zi­ya­mı­zın, mil­li tə­fək­kü­rü­mü­zün məh­su­lu­dur.
Qeyd et­mək la­zım­dır ki, müəl­lif bu fə­sil­də azər­bay­can­çı­lıq, türk­çü­lük, azad­lıq ide­ya­la­rı­nın poe­zi­ya­mız­da tə­cəs­sü­mü­nü məhz bu dövr­lə bağ­la­yır.
Al­tın­cı fə­sil "Və­tən­pər­vər­lik li­ri­ka­sı", "Tə­biət li­ri­ka­sı", "Tə­biət-in­san, tə­biət-cə­miy­yət prob­lem­lə­ri­nin poe­zi­ya­da ək­si", "Sev­gi li­ri­ka­sı" ki­mi bir-bi­rin­dən rən­ga­rəng, ar­dı­cıl, ədə­biy­yat­şü­nas­la­rın diq­qə­ti­ni cəlb edən möv­zu­lar­la da­ha da dol­ğun­la­şır. Xü­su­si­lə "Sev­gi li­ri­ka­sı" möv­zu­su ori­ji­nal şə­kil­də təq­dim olu­nur. Hə­qi­qə­tən də tən­qid­çi­lər, oxu­cu­lar nə qə­dər qə­ri­bə ol­sa da "XXI əsrdə sev­gi var­mı?" sua­lı­nı ve­rir­lər. V.Yu­sif­li isə öz təd­qi­qa­tın­da tək­cə sev­gi möv­zu­sun­da ya­zıl­mış poe­zi­ya nü­mu­nə­lə­ri­nin möv­zu və ifa­də yo­zu­mu­nu təd­qiq et­mək­lə keç­mə­miş, ey­ni za­man­da "sev­gi"­yə çox ori­ji­nal tə­rif ver­miş­dir: "An­caq bu gün Sev­gi da­ha ge­niş an­lam­la­rı ifa­də edir, sev­gi in­sa­nın özü­nü dərk et­mə­si, du­rul­ma­sı, da­xi­lən ye­ni­ləş­mə­si, zən­gin­ləş­mə­si de­mək­dir, sev­gi Hə­qi­qət­dir, Vic­dan­dır, Xoş­bəxt­lik­dir, sev­gi ağıl­la ürə­yin vəh­də­ti­dir, da­ha doğ­ru­su, "A­ğıl­lı ürək"­dir. Yə­ni, onu tək­cə in­tim, ero­tik bir hiss, duy­ğu ki­mi qav­ra­maq ol­maz .
Gö­rün­dü­yü ki­mi, V.Yu­sif­li məhz qeyd et­di­yi sev­gi­dən bəhs edən poe­tik nü­mu­nə­lə­ri araş­dır­mış və bu nü­mu­nə­lər içə­ri­sin­də "Sev­gi ilə poe­zi­ya­nın vəh­də­ti", "Sev­gi­nin öz ob­ra­zı", "Ya­şa­yan sev­gi", "Həs­rət ob­ra­zı" nüans­la­rı­nı diq­qə­tə çat­dır­mış­dır. O, bu möv­zu ilə əla­qə­dar araş­dır­ma apar­dıq­ca mü­ra­ciət et­di­yi sə­nət­kar­la­rın da sı­ra­sı ge­niş­lə­nir. Bu şair­lər ara­sın­da Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da eş­qin, mə­həb­bə­tin ən bö­yük tə­rən­nüm­çü­sü M.Fü­zu­li ha­mı­dan əv­vəl gə­lir. Son­ra­kı yer­lər­də həm to­xun­duq­la­rı möv­zu­ya mü­na­si­bət­lə­ri ba­xı­mın­dan, həm də ya­şı­yıb-ya­rat­dıq­la­rı za­ma­na gö­rə Va­qif, Nə­bi Xəz­ri, Bəx­ti­yar Va­hab­za­də, Əli Kə­rim, Nə­ri­man Hə­sən­za­də, Fik­rət Qo­ca, Ra­miz Röv­şən, Ca­bir Nov­ruz, Mu­sa Ya­qub, Məm­məd İs­ma­yıl, Fi­ru­zə Məm­məd­li, Sə­ya­vuş Sər­xan­lı, Va­hid Əziz, Mu­sa Ələk­bər­li, Məm­məd İb­ra­him, Zi­rəd­din Qa­far­lı­nın sev­gi məz­mun­lu şeir­lə­ri təd­qi­qa­ta cəlb edi­lir. Müəl­lif ba­car­dıq­ca, ob­yek­tiv­lik ba­xı­mın­dan Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da sev­gi möv­zu­sun­da yaz­mış bü­tün şair­lə­rin adı­nı çək­mə­yə ça­lı­şır. Bu da öz növ­bə­sin­də təd­qi­qat­çı­nın möv­zu­nu da­ha əha­tə­li şə­kil­də təd­qiq et­mə­sin­dən xə­bər ve­rir.
V.Yu­sif­li­nin müəl­li­fi ol­du­ğu bu mo­noq­ra­fi­ya­da poe­zi­ya­mız­la bağ­lı elə bir möv­zu tap­maq ol­maz ki, təd­qi­qat­dan kə­nar­da qal­mış ol­sun.
Yed­din­ci fəs­lə diq­qət ye­ti­rək. "Klas­sik bə­dii for­ma­la­rın ye­ni hə­ya­tı" ad­lı bu fə­sil­də Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da uzun müd­dət ya­şa­yan bə­dii şe­ir for­ma­la­rı və on­la­rın bə­dii və for­ma cə­hət­dən han­sı də­yi­şik­lik­lə­rə uğ­ra­ma­sın­dan söh­bət açı­lır. Bu­ra­da poe­zi­ya­mı­zın ən qə­dim for­ma­la­rın­dan olan qə­zəl jan­rı­nın sa­də­ləş­mə­si, xəl­qi­ləş­mə­si, sə­nət­kar­lar, xü­su­si­lə də S.Rüs­təm tə­rə­fin­dən bu jan­ra ic­ti­mai məz­mu­nun gə­ti­ril­mə­sin­dən da­nı­şı­lır. Ey­ni za­man­da bu jan­rın ye­ni for­ma­da bən­zər­siz nü­mu­nə­lə­ri­ni ya­ra­dan Əlia­ğa Va­hid­dən, Ba­ba Pün­han­dan bəhs olu­nur. Müəl­lif məhz bu əsə­rin­də ilk də­fə ola­raq Ba­ba Pün­ha­na bir şa­ir ki­mi ədə­bi qiy­mət ve­rir, şai­rin qə­zəl jan­rın­da "Qa­ra­bağ" möv­zu­su­nu təq­dim et­mə­si­ni yük­sək qiy­mət­lən­di­rir. "Ü­mu­miy­yət­lə, Ba­ba Pün­ha­nın si­ma­sın­da Sa­bir ənə­nə­lə­ri­nin is­te­dad­lı bir da­vam­çı­sı ye­tiş­di. Qə­zə­lə sa­ti­ra ru­hu aşı­la­maq­la Ba­ba Pün­han bu klas­sik jan­rın bir da­ha nə­yə qa­dir ol­du­ğu­nu sü­but elə­di .''V.Yu­sif­li klas­sik qə­zəl jan­rı ilə ya­na­şı, po­pul­yar janr olan qoş­ma jan­rı­nın da bu­gün­kü və­ziy­yə­ti­ni ay­dın­laş­dı­rır. Qur­ba­ni, Ab­bas Tu­far­qan­lı, Sa­rı Aşıq, Aşıq Ələs­gər, Aşıq Hü­seyn Bo­zal­qan­lı­nın ya­di­ga­rı olan qoş­ma jan­rı­nın da­vam­çı­la­rı­nın: B.Va­hab­za­də, H.A­rif, M.A­raz, M.İs­ma­yıl, M.Ya­qub, Z. Ya­qub ki­mi söz us­tad­la­rı­nın ol­du­ğu­nu qeyd edir. Bu fə­sil­də həm­çi­nin gə­ray­lı jan­rı­nın müa­sir for­ma­la­rı­na ay­dın­lıq gə­ti­ri­lir, he­ca vəz­ni­nin müx­tə­lif for­ma­la­rı - Qa­bil, Məs­tan Gü­nər, Məm­məd Araz və baş­qa­la­rı tə­rə­fin­dən ya­ra­dı­lan nü­mu­nə­lər fi­kir süz­gə­cin­dən ke­çi­ri­lir.
Mo­noq­ra­fi­ya­nın öz həc­mi­nə və məz­mu­nu­na gö­rə fərq­lə­nən fə­sil­lə­rin­dən bi­ri də "A­zər­bay­can sər­bəst şei­ri" ad­la­nır. Bu fə­sil­də konk­ret ola­raq poe­zi­ya­mız­da sər­bəst şei­rin ya­ran­ma­sı, ya­ra­dı­cı­la­rı, bə­dii for­ma­la­rı təd­qi­qa­ta cəlb edi­lir. Fəs­lin ən diq­qət çə­kən mə­qam­la­rın­dan bi­ri də Sər­bəst şe­ir ad­lan­dı­rı­la­raq şei­riy­yət üçün qü­sur­lu sa­yı­lan söz və ifa­də­lə­rin bə­dii jan­ra yol tap­ma­sı­na tən­qi­di mü­na­si­bət­dir. Tə­bii ki, hal­lar­la öm­rü­nü poe­zi­ya­mı­zın təd­qi­qi­nə həsr et­miş də­yər­li tən­qid­çi­miz bu ki­mi ar­zuo­lun­maz ba­rı­şa bil­məz­di. Və ba­rış­mır da: "…Bu cür şei­rə gə­ti­ril­mə­si qü­sur sa­yı­lan söz­lə­ri, ifa­də­lə­ri, əsa­sən, ədə­biy­ya­ta ye­ni gə­lən ca­van şair­lə­rin şeir­lə­rin­də da­ha çoz iz­lə­yi­rik. Əl­bət­tə, məq­sə­də mü­va­fiq ola­raq na­dir hal­lar­da ol­sa da, şe­ir di­lin­də be­lə söz­lər iş­lə­nə bi­lər, am­ma bu­nu küt­lə­vi ha­la çe­vir­mək və bə­zən şe­ir di­li­ni elə bu ter­min­lər üzə­rin­də qur­maq, tə­bii ki, şe­ir sə­nə­ti­ni emo­sio­nal­lıq­dan məh­rum edir. Mə­sə­lən, Nər­min Ka­mal ad­lı ca­van şai­rə öz şeir­lə­rin­də "kon­fa­bu­si­ya­lı xəs­tə", "E­mo­sio­nal küt­lük", "Simp­tomp", "pit­sa­xa­na", "Ak­siz mar­ka­sı", "so­na­paks", "ti­zer­sin", "im­pul­siv hə­rə­kət'', "maq­nit sa­hə­si", ve­ren­da­ya ota­ğı", "pa­ta­lo­ji al­ko­qo­lizm", "gi­gi­ye­nik xid­mət", "şəx­siy­yə­ti təs­diq edən kart­dan çı­xa­rış", "at­rak­sion""ja­lüz", "pop­kom", "kont­rol", Se­vinc Pər­va­nə "SPİD", "Partnyor", "Sto­mo­to­lo­ji ka­bi­net", "gi­ne­ko­loq", , "e­ti­raz ak­si­ya­sı", "qey­ri-le­qal xə­ya­nət", "kli­maks", "e­lekt­rik Dİ­RƏ­Yİ", Azəd Ya­şar "ir­siy­yət və şər­ti ref­leks qa­nun­la­rı", "dər­man rek­la­mı", "ba­ğır­saq poz­ğun­lu­ğu", "sa­do­mi­ya", "el­mi kom­mu­nizm", "nar­ko­tik qo­xu", "or­foq­ra­fik və qram­ma­tik yan­lış­lıq­lar", "ger­çək elm", "si­qa­ret blo­kun­dan kə­sil­miş kar­ton", "ko­ker", "fran­sız ri­ya­ziy­yat­çı­sı Eva­rist Qa­lua", "cür­bə­cür po­li­fo­nik zəng me­lo­di­ya­la­rı", "Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı­na ge­dən qa­tar­lar", "e­ko­lo­ji na­ta­raz­lıq", Ra­sim Qa­ra­ca "a­na bə­də­ni­nin ko­ri­do­ru" ki­mi söz­lə­ri, ifa­də­lə­ri şei­rə gə­tir­mək­dən zövq alır­lar. Am­ma tə­bii ki, bu "zövq" yaz­dıq­la­rı şei­rin zövq­süz­lü­yü­nə də­la­lət edir.'' Təd­qi­qat­çı­nın hə­yə­can tə­bi­li çal­ma­sı əbəs de­yil. Əgər bu gün poe­zi­ya­mız­da, ədə­biy­ya­tı­mız­da sen­zu­ra yox­dur­sa və ya­xud da bu şair­cik­lə­rin yaz­dıq­la­rı cə­fən­giy­yat üçün mət­buat açıq­dır­sa, bu hə­lə o de­mək de­yil ki, poe­zi­ya­mız nə­za­rət­siz­dir və ya tən­qid yox­dur. Ək­si­nə, V.Yu­sif­li və onun ki­mi də­rin sa­vad sa­hib­lə­ri poe­zi­ya­mı­zın ta­ri­xi­ni, dil, üs­lub xü­su­siy­yət­lə­ri­ni də­rin­lik­lə­ri­nə qə­dər bi­lən təd­qi­qat­çı­la­rı­mız bu­nu gö­rür və vax­tın­da qar­şı­sı­nı al­ma­ğa ça­lı­şır­lar. Qeyd et­mək is­tər­dik ki, əli­nə qə­ləm alıb şei­riy­yə­tə gəl­mək is­tə­yən gənc­lər üçün bu tən­qid düz­gün yol, bir ya­ra­dı­cı­lıq is­ti­qa­mə­ti­dir.
"Müs­tə­qil­lik döv­rü­nün poe­zi­ya­sı" doq­qu­zun­cu fə­sil adın­dan da gö­rün­dü­yü ki­mi ötən əs­rin 80-ci il­lə­ri­nin so­nun­dan baş­la­ya­raq 2000-ci ilə qə­dər Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın keç­di­yi yo­lu əha­tə edir. 71 il 5 ay Azad­lıq həs­rə­ti ilə çır­pı­nan Azər­bay­can xal­qı 1991-ci il 18 okt­yabr Kons­ti­tu­si­ya ak­tı ilə Azad­lı­ğa qo­vuş­du. Müəl­lif bu fi­kir­lə­ri­ni be­lə ifa­də edir: "Ya­zı­çı Ən­vər Məm­məd­xan­lı­nın çox sev­di­yi bir ifa­də var­dı - "a­zad­lıq yan­ğı­sı". O azad­lıq yan­ğı­sı idi mil­yon­lar­la in­sa­nı Azad­lıq mey­da­nı­na çə­kib apa­ran. Bu Azad­lıq yan­ğı­sın­dan Müs­tə­qil Azər­bay­can do­ğul­du".
Müəl­li­fin ru­hun­dan qo­pan bu kəl­mə­lər in­sa­nı riq­qə­tə gə­ti­rir. Bir və­tən­daş ola­raq Müs­tə­qil­li­yi­miz­lə qü­rur duy­ma­ya bil­mir­sən. Və müəl­lif ye­nə də bən­zər­siz de­yim tər­zi ilə ya­zır: "De­mok­ra­tik Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nı­nın sü­qu­tun­dan son­ra 71 il 5 ay ər­zin­də xal­qın ru­hun­da, ge­nin­də ya­şa­yan o Azad­lıq yan­ğı­sı­nı sön­dür­mək üçün Azər­bay­can tor­pa­ğın­da sü­ni Qa­ra­bağ mü­ha­ri­bə­si əkil­di, 20 Yan­var, Xo­ca­lı qır­ğın­la­rı tö­rə­dil­di. Ba­kı­ya rus tank­la­rı ye­ri­dil­di, şə­hər­lə­ri­miz, kənd­lə­ri­miz iş­ğal olun­du, Azər­bay­can bö­yük bir qaç­qın məm­lə­kə­ti­nə çev­ril­di. Bu az­mış ki­mi Azər­bay­can­da Və­tən­daş mü­ha­ri­bə­si təh­lü­kə­si ya­ran­dı" .
Müəl­lif ya­na-ya­na söy­lə­di­yi bu sə­tir­lər­lə san­ki, bu il­lər­də poe­zi­ya­mı­zın, ədə­biy­ya­tı­mı­zın möv­zu­la­rı­nın kon­tur­la­rı­nı cı­zır. Bu­ra­da za­man­la ədə­biy­ya­tın qar­şı­lıq­lı əla­qə­si və bir-bi­ri­nə tə­si­ri fo­nun­da ya­ra­dı­lan bu poe­zi­ya nü­mu­nə­lə­rin­də ta­ri­xi şə­rait əks olu­nur. Ümum­mil­li li­de­ri­miz Hey­dər Əli­ye­vin Azər­bay­ca­nı bu mü­rək­kəb ta­ri­xi şə­rait­dən çı­xar­ma­sı ön pla­na çə­ki­lir. Tə­la­tüm­lü fır­tı­na­lar­dan Azər­bay­ca­nı ne­cə çı­xart­ma­ğın yol­la­rı­nı ara­yan Hey­dər Əli­ye­vin Azər­bay­ca­na qa­yı­dı­şı o döv­rün us­tad­la­rı­na əla­və sti­mul ver­miş­di. Da­hi rəh­bə­rin si­ya­sə­ti­nə, uzaq­gö­rən­li­yi­nə ar­xa­la­nan poe­zi­ya nə­həng­lə­ri döv­rün ən ak­tual möv­zu­la­rı­nı ədə­biy­ya­ta gə­tir­di­lər.
V.Yu­sif­li ilk be­lə şe­ir müəl­lif­lə­rin­dən bi­ri ki­mi El­dar Ba­xı­şı nü­mu­nə gös­tə­rir. Onun "O­caq" ki­tab­ğı­nın müəl­li­fi Zo­ri Ba­la­ya­na mək­tub'­'u təq­dir olu­nur. Bu­nun ar­dın­ca müəl­lif II dün­ya sa­va­şı il­lə­rin­də­ki poe­zi­ya­mız­la bu il­lər­də­ki poe­zi­ya­mı­zı mü­qa­yi­sə edir və Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın "dö­yüş­çü pal­ta­rı" ge­yin­di­yi­ni ya­zır. Bu yol­da sə­si­ni ilk ucal­dan şai­ri­miz Xə­lil Rza Ulu­tür­kün "Qalx aya­ğa, Azər­bay­can!", Məm­məd Ara­zın "A­ya­ğa dur, Azər­bay­can!" şeir­lə­rin­dən ürək açıq­lı­ğı ilə söh­bət açır. Müəl­lif bu şeir­lə­rin bü­tün poe­zi­ya nü­ma­yən­də­lə­ri­ni aya­ğa qal­dır­dı­ğı­nı gös­tə­rə­rək, hə­min şeir­lər­də Müs­tə­qil Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın mə­ra­mı­nın ifa­də edil­di­yi­ni vur­ğu­la­yır. Son­ra Qa­ra­bağ sa­va­şı­nın baş­lan­ma­sı, acı məğ­lu­biy­yət, atəş­kə­sin elan olun­ma­sı, poe­zi­ya əs­kər­lə­ri­nin bu­na mü­na­si­bə­ti, Zə­lim­xan Ya­qub, İsa İs­ma­yıl­za­də, Qa­bil, Bəx­ti­yar Va­hab­za­də, Mu­sa Ya­qub və di­gər sair­lə­rin Qa­ra­bağ­la, 20 Yan­var fa­ciə­si ilə bağ­lı poe­tik nü­mu­nə­lə­ri, möv­zu, ide­ya ba­xı­mın­dan təd­qi­qa­ta cəlb olu­nur. O dövr­də poe­zi­ya­nın qar­şı­ya qoy­du­ğu sual­lar, ca­vab­lar ay­rı-ay­rı­lıq­da de­yil, vəh­dət ha­lın­da araş­dı­rı­lır. isa İs­ma­yıl­za­də­nin "Ha­ran ağ­ra­yır, və­tən" poe­ma­sı, Xalq şai­ri Qa­bi­lin "Ü­mid sə­nə­dir an­caq", "Nə­si­mi ba­ha­rın­da", "Mər­si­yə" şeir­lə­ri, Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­nin "Şə­hid­lər" poe­ma­sı, Fik­rət Sa­dı­qın, Mir­va­rid Dil­ba­zi­nin, Fİk­rət Qo­ca­nın, Məm­məd As­la­nın, Ələk­bər Sa­lah­za­də­nin Qa­ra­bağ­la, 20 Yan­var fa­ciə­si ilə bağ­lı yaz­dı­ğı əsər­lər təd­qiq olu­nur.
Mo­noq­ra­fi­ya­nın so­nun­cu fəs­li, (onun­cu fə­sil) "Şeir­də ənə­nə və no­va­tor­lu­ğun ye­ni meyl və ten­den­si­ya­lar­da tə­za­hü­rü" ad­la­nır. Əsə­rin bu fəs­lin­də V.Yu­sif­li poe­zi­ya­mız­da mo­der­nizm və post­mo­der­nizm ten­den­si­ya­la­rı­na mü­na­si­bət bil­di­rir, son dövr Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da baş ve­rən ye­ni­lik­lə­ri, möv­zu və janr ax­ta­rış­la­rı­nın han­sı sə­viy­yə­də ol­ma­sı­nı, ey­ni za­man­da poe­zi­ya tən­qid­çi­lə­ri­nin bu ki­mi mə­sə­lə­lə­rə han­sı mü­na­si­bət bəs­lə­dik­lə­ri­ni fi­kir süz­gə­cin­dən ke­çi­rir.
Müəl­lif poe­zi­ya­mı­zın nis­bə­tən ca­van nəs­li - Aq­şi­nin, Za­hir Əzə­mə­tin, Ağa­yar Şə­ri­fin, Fik­rət Əsə­din ya­ra­dı­cı­lıq im­kan­la­rı­nı saf-çü­rük edir.
Gər­gin zəh­mət, ey­ni za­man­da zən­gin təc­rü­bə əsa­sın­da ya­zıl­mış bu mo­noq­ra­fi­ya­da 50 il­lik Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın yet­miş il­lik bir döv­rü təd­qi­qa­ta cəlb olu­nur və de­mək olar ki,­bü­tün poe­tik me­yar­lar üz­rə araş­dı­rı­lır.V.Yu­sif­li mo­noq­ra­fi­ya­da poe­zi­ya ta­ri­xi­nin qeyd olu­nan döv­rü­nü sa­də­cə təs­vir et­mək­lə məh­dud­laş­ma­mış, ey­ni za­man­da tu­tar­lı fakt­la­ra əsas­la­na­raq mü­ba­hi­sə­lə­rə ay­dın­lıq gə­tir­miş, bə­zi mə­sə­lə­lə­rə tən­qi­di möv­qe­dən ya­naş­mış­dır.
Mo­noq­ra­fi­ya­nın üs­tün cə­hət­lə­rin­dən bi­ri də bu­dur ki, əsər çox ay­dın, hər kə­sin an­la­ya bi­lə­cə­yi bir üs­lub­da ya­zı­lıb.
V.Yu­sif­li­nin "Poe­zi­ya­nın yol­la­rı və il­lə­ri (1960-2000)'' ad­lı mo­noq­ra­fi­ya­sı Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­nın güz­gü­sü ol­maq­la ge­niş oxu­cu küt­lə­si üçün, ədə­biy­yat­şü­nas­lar­,o cüm­lə­dən gənc təd­qi­qat­çı-fi­lo­loq­lar və tə­lə­bə­lər üçün fay­da­lı mən­bə­lər­dən bi­ri­dir .