Dilarə MƏMMƏDOAVA
Ə.HAQVERDİYEVİN PUBLİSİSTİKASI

A­zər­bay­can­da elə ya­ra­dı­cı şəxs­lər var ki, on­la­rı ob­yek­tiv qiy-mət-ləndir-mək üçün ya­şa­dıq­la­rı döv­rün in­ki­şaf mər­hə­lə­lə­ri ilə bir­lik­də öy­rən­mək la­zım­dır. Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xin­də gör­kəm­li yer tu­tan Əb­dür­rə­him­bəy Haq­ver­di­yev (1870-1933) dra­ma­turq, na­sir, ic­ti­mai-si­ya­si xa­dim, pe­da­qoq, ədə­biy­yat­şü­nas-alim, re­jis­sor-pub­li­sist və Azər­bay­can mu­si­qi­si­ni də­rin­dən bi­lən bir mü­tə­xəs­sis ki­mi ta­nın­mış­dır. Onun "Da­ğı­lan ti­faq", "Bəxt­siz ca­van", "A­ğa Mə­həm­məd şah Qa­car", "Köh­nə dud­man" və s. ki­mi pyes­lə­ri Azər­bay­can dra­ma­tur­gi­ya­sı ta­ri­xin­də ən də­yər­li əsər­lər­dən­dir. Xal­qın hə­ya­tın­dan, məi­şə­tin­dən bəhs edən ma­raq­lı, ori­ji­nal he­ka­yə­lə­ri Haq­ver­di­ye­vi bir na­sir ki­mi məş­hur­laş­dır­mış­dır. Bu he­ka­yə­lər möv­zu müx­tə­lif­li­yi və şi­rin təh­ki­yə­si ilə Azər­bay­can nəs­ri­nin in­ki­şa­fı­na müs­bət tə­sir gös­tə­rib. "Şeyx Şə­ban", "Bom­ba", "Se­yid­lər oca­ğı", "Ac hə­rif­lər", "Mir­zə Sə­fər" və s. he­ka­yə­lə­ri re­al hə­yat hə­qi­qət­lə­ri­ni özün­də əks et­di­rə­rək, də­rin məz­mun­lu nəsr əsər­lə­ri ki­mi xalq tə­rə­fin­dən se­vil­miş, müəl­li­fi­nə şöh­rət qa­zan­dır­mış­dır. Azər­bay­can­da ilk el­mi-təd­qi­qat müəs­si­sə­si "A­zər­bay­ca­nı təd­qiq-tə­təb­bö cə­miy­yə­ti"­nin təş­ki­lin­dən (1924) son­ra bu cə­miy­yə­tin rəh­bər­lə­rin­dən bi­ri də Ə.­Haq­ver­di­yev ol­muş­dur.
Ə.­Haq­ver­di­yev dram və nəsr əsər­lə­rin­də to­xun­du­ğu möv­zu­la­ra pub­li­sist mə­qa­lə­lə­rin­də da­ha də­rin­dən mü­da­xi­lə et­miş, konk­ret şə­kil­də, döv­rün ak­tual, həl­li va­cib mə­sə­lə­lə­ri­ni aç­mış və on­lar­dan bəhs et­mə­yə cəhd et­miş­dir. "İ­ki il", "Beş il", "Mir­zə Fə­tə­li­nin fa­ciə­si", "M.Fə­tə­li və ərəb əlif­ba­sı", "M.Fə­tə­li­nin hə­yat və fəa­liy­yə­ti", "Pə­ri ca­du" haq­qın­da, "M.Qor­ki­nin hə­yat və ya­ra­dı­cı­lı­ğı", "Mol­la Nəs­rəd­din" haq­qın­da xa­ti­rə­lə­rim", "A­zər­bay­can­da xalq ta­ma­şa­la­rı və di­ni ta­ma­şa­lar", "A­zər­bay­can­da te­atr", "Əs­ki və ye­ni ədə­biy­yat nü­mu­nə­lə­ri", "He­ca vəz­ni", "Ə­də­bi di­li­miz haq­qın­da" və s. mə­qa­lə­lə­rin­də Əb­dür­rə­him­bəy onu əha­tə edən mü­hit­də rast­laş­dı­ğı müx­tə­lif prob­lem­lər­dən söh­bət aça­raq onun həl­li­nə ça­lış­mış­dır.
1905-1907-ci il­lər ha­di­sə­lə­ri Ə.­Haq­ver­di­ye­vin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ye­ni dövr açır. O, 1905-ci il­dən eti­ba­rən son də­rə­cə is­te­dad­lı na­sir və pub­li­sist ki­mi ta­nın­mış və "Mol­la Nəs­rəd­din" (1906-1931) sa­ti­rik jur­na­lı­nın gör­kəm­li nü­ma­yən­də­si ki­mi özü­nü gös­tər­miş­dir. Ədə­biy­yat­şü­nas alim Əziz Mi­rəh­mə­dov ya­zır:
"Bu bö­yük ta­ri­xi və­zi­fə­lə­rə hə­rə öz ba­car­dı­ğı şə­kil­də əməl et­miş­di. M.Ə.­Sa­bir şe­ir yaz­dı, C.Məm­məd­qu­lu­za­də "Mol­la Nəs­rəd­din­"i tə­sis et­di, M.Ha­di ro­man­ti­ka yo­lu­nu tut­du. Ə.­Haq­ver­di­yev isə öz xır­da və bö­yük he­ka­yə­lə­rin­də, klas­sik dram­la­rın­da, mə­qa­lə­lə­rin­də bü­tün mil­li var­lı­ğı­mı­zı tə­fər-rüa­tı ilə əks et­dir­mə­yə baş­la­dı" ("Ə­də­biy­yat qə­ze­ti" 20 may, 1949, ¹14 (412).
"Mol­la Nəs­rəd­din" jur­na­lı­nın nəş­rin­dən son­ra zən­gin ya­ra­dı­cı­lıq yo­lu ke­çən Ə.­Haq­ver­di­yev ar­tıq xalq tə­rə­fin­dən ta­nı­nan və se­vi­lən bir ya­zı­çı idi. O, "Mol­la Nəs­rəd­din­"in üs­lu­bu­na ta­be ola­raq, sa­ti­rik he­ka­yə­lər us­ta­sı ki­mi da­ha çox şöh­rət qa­zan­mış­dı. Hə­qi­qi xalq məc­muə­si ki­mi mey­da­na çı­xan "Mol­la Nəs­rəd­din­"in və Ə.­Haq­ver­di­ye­vin ar­zu is­tək­lə­ri, fi­kir və niy­yət­lə­ri ara­sın­da da­xi­li bir ya­xın­lıq, bağ­lı­lıq var­dı. Bu jur­nal Azər­bay­ca­nın qa­baq­cıl dü­şün­cə­li, maa­rif­pər­vər zi­ya­lı­la­rı­nı öz ət­ra­fı­na top­la­mış­dı. Oxu­cu­la­rın sə­viy­yə­si­nə uy­ğun, sa­də xal­qın asan­lıq­la an­la­ya­ca­ğı dil­də ya­zıb-ya­ra­dan ya­zı­çı­lar, bu jur­nal­da ən əhə­miy­yət­li, ən mü­rək­kəb ic­ti­mai-si­ya­si mə­sə­lə­lə­ri, xalq hə­ya­tı­nın ən va­cib prob­lem­lə­ri­ni asan şə­kil­də oxu­cu­la­ra çat­dı­rır­dı­lar. "Mol­la Nəs­rəd­din" jur­na­lı­nın si­ma­sı­nı tə­yin edən mü­hər­rir­lər­dən bi­ri ki­mi jur­na­lın ədə­bi-si­ya­si cəb­hə­si­ni C.Məm­məd­qu­lu­za­də­nin fel­ye­ton­la­rı, M.Ə.­Sa­bi­rin sa­ti­ra­la­rı və Ə.­Haq­ver­di­ye­vin he­ka­yə və mə­qa­lə­lə­ri müəy­yən et­miş­di.
Ə.­Haq­ver­di­ye­vin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın 2-ci döv­rü 1905-ci il ha­di­sə­lə­rin­dən son­ra baş­la­nır. Bu dövr onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na ye­ni ide­ya, məz­mun, möv­zu ver­di. O, mol­la­nəs­rəd­din­çi­lər cər­gə­si­nə qo­şu­la­raq jur­nal­da ya­zı­çı, pub­li­sist ki­mi məş­hur­laş­dı.
"Mol­la Nəs­rəd­din­"in re­dak­to­ru, ya­zı­çı C.Məm­məd­qu­lu­za­də 1927-ci il­də Ə.­Haq­ver­di­ye­vin ədə­bi fəa­liy­yə­ti­nin 35 il­li­yi ərə­fə­sin­də ya­zır­dı: "Ə.­Haq­ver­di­yev hər şey­dən qa­baq "Mol­la Nəs­rəd­din" məc­muə­si­nin ib­ti­da­sın­dan ta bu vax­ta­dək məc­muə­nin ən yax­şı əmək­daş­la­rın­dan və məs­lə­hət­çi də­rə­cə­sin­də yol­daş­lar­dan he­sab olu­nur. Qo­ca əmək­daş­la­rı­mı­zın bu gün­lər­də tə­hiy­yə olu­nan yu­bi­le­yi­ni "Mol­la Nəs­rəd­din" məc­muə­si ida­rə­si öz bay­ra­mı ki­mi al­qış­la­mış­dır" ("Mol­la Nəs­rəd­din" jurn., 1927, ¹1).
Ə.­Haq­ver­di­yev jur­na­lın ən yax­şı əmək­daş­la­rın­dan bi­ri ki­mi he­ka­yə və pub­li­sist əsər­lə­rin­də xal­qı əta­lət­də sax­la­yan se­yid­lə­rə, dər­viş­lə­rə, yüz­ba­şı­la­ra qar­şı aman­sız ol­muş­dur. "Mol­la Nəs­rəd­din­"in üs­lu­bu­na uy­ğun sa­ti­rik əsər­lər ya­zan ədi­bin ora­da çap olu­nan ilk əsə­ri "Xort­da­nın cə­hən­nəm mək­tub­la­rı" idi. Xort­da­nın cə­hən­nəm­dən gön­dər­di­yi mək­tub­lar jur­nal­da sil­si­lə şə­kil­də, 1907-ci il­dən nəşr olun­ma­ğa baş­la­mış­dı. Cə­ha­lət və is­tis­mar cə­miy­yə­ti­nə qar­şı kəs­kin sa­ti­ra olan "Xort­da­nın cə­hən­nəm mək­tub­la­rı"n­da ya­zı­çı cə­hən­nə­mi mən­fi tip­lər məs­kə­ni mə­na­sın­da təs­vir edir, tən­qid et­di­yi tip­lə­ri da­ha qa­ba­rıq və can­lı ver­mək, onun if­şa­sı­nı güc­lən­dir­mək üçün sa­də xalq da­nı­şı­ğın­dan is­ti­fa­də edir­di.
Xal­qın ye­ni hə­ya­ta olan ar­zu və is­tək­lə­ri­ni bə­dii ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da əks et­di­rən hu­ma­nist sə­nət­kar, döv­rü­nün müx­tə­lif ide­ya­la­rın­dan il­ham al­mış, müx­tə­lif im­za­lar­la "Mol­la Nəs­rəd­din" jur­na­lın­da çı­xış edə­rək in­san­la­rı el­mə, maa­ri­fə, tə­rəq­qi­yə səs­lə­miş­dir. Onun "Xort­dan", "Lağ­la­ğı", "Hə­ki­mi-nuni-sə­gir", "Cey­ra­nə­li", "Mo­za­lan­bəy" və s. giz­li im­za­lar­la çap et­dir­di­yi ya­zı­la­rı jur­na­lın ən də­yər­li əsər­lə­rin­dən he­sab olu­nur­du. Təs­vir­lə­rin ge­niş­li­yi, ha­di­sə­lə­rin inan­dı­rı­cı­lı­ğı və ma­raq­lı ve­ril­mə­si, mə­na­lı gü­lüş bu əsər­lə­rin əsas ru­hu­nu təş­kil edir.
Ə.­Haq­ver­di­yev "Mol­la Nəs­rəd­din" jur­na­lın­da (1913, II iyul) nəşr et­dir­di­yi "İ­ki il" ad­lı mə­qa­lə­si­ni Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xin­də kəs­kin sa­ti­ra­la­rı ilə ye­ni sə­hi­fə açan, ye­ni üs­lu­bu ilə baş­qa­la­rın­dan fərq­lə­nən, mü­ba­riz, sa­ti­rik şa­ir M.Ə.­Sa­bi­rin ölü­mü­nün 2-ci ili mü­na­si­bə­ti­lə yaz­mış­dır. Bu mə­qa­lə­də ədib Sa­bi­rin mərd, heç kəs­dən çə­kin­mə­yən mü­ba­riz bir sə­nət­kar ki­mi ta­nı­dı­ğı­nı, özü­nün də onun da­vam­çı­sı ol­du­ğu­nu sü­but et­mə­yə ça­lış­mış­dır. O, Sa­bi­rin iş­fa hə­də­fi olan, hər ad­dım­da öz şəx­si mə­na­fe­yi­ni gü­dən ha­cı­la­rı, mə­şə­di­lə­ri, ta­cir­lə­ri, cə­ha­lət xül­ya­sı ilə xal­qı al­da­dan ri­ya­kar ru­ha­ni­lə­ri tən­qid edib, on­la­rı sa­ti­ra atə­şi­nə tut­muş­dur. Bu mə­qa­lə­də ədib Sa­bi­rin si­ma­sın­da üs­yan­kar bir şa­ir qə­lə­mi­nin sın­dı­ğı­nı, mü­ba­ri­zə mey­da­nın­da xal­qın acı ta­le­yi­nə bi­ga­nə qal­ma­yan bir sə­nət­ka­rın yox ol­du­ğu­nu, tü­fey­li­lə­rin in­ki­şa­fı­na zə­min ya­ran­dı­ğı­nı ürək ağ­rı­sı ilə təs­vir edir: "Qəm çə­kən­lə­ri­miz az, is­ti­ra­hət edib, plov ye­yən­lə­ri­miz çox, oda ya­nıb və­rəm gə­ti­rən­lə­ri­miz az, bi­hə­ya, boy­nu­yo­ğun, "mil­lət ne­cə ta­rac olur-ol­sun" de­yən­lə­ri­miz çox. Ca­maa­tın hər tə­rə­fin­dən işıq gə­lən yol­la­rı­nı kə­sib, qa­ran­lı­ğa sa­lıb, ci­bi­ni kə­sən­lə­rin he­sa­bı bi­həd­dü-pa­yan, am­ma Sa­bi­ri­miz bir, o da qa­ra tor­paq al­tın­da" (Ə.­Haq­ver­di­yev. Əsər­lə­ri 2 c., Li­der nəş­riy­ya­tı, Ba­kı, 2005, s.322).
Mə­qa­lə­də əsas məq­səd Sa­bir sə­nə­ti­nə xas olan mü­ba­ri­zə ənə­nə­lə­ri­ni ye­ni dövr­də da­vam et­dir­mə­yi təb­liğ et­mək idi­.O, Sa­bir­se­vən­lə­ri, onun yo­lu­nu da­vam et­di­rən­lə­ri bu iş­də da­ha çox ça­lış­ma­ğa, qə­ləm­lə­ri­ni xal­qın xey­ri­nə yö­nəlt­mə­yə, onu da­ha da kəs­kin­ləş­dir­mə­yə ruh­lan­dı­rır­dı. Sa­bir şei­ri­nin əsas məz­mu­nu­nu bü­tün var­lı­ğı ilə də­rin­dən du­yan və hiss edən ədib, qa­baq­cıl zi­ya­lı­la­rı za­ma­nın tü­fey­li­lə­ri­nə qar­şı mü­ba­ri­zə­də fə­al iş­ti­rak et­mə­yə ça­ğı­rır­dı.
M.F.A­xund­za­də­nin şəx­siy­yə­ti­nə və ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na də­rin hör­mət edən Haq­ver­di­yev onun xal­qın tə­rəq­qi­si və maa­rif­lən­mə­si yo­lun­da gör­dü­yü iş­lə­ri yük­sək qiy­mət­lən­di­rir­di. O, M.Fə­tə­li­nin xal­qa bağ­lı, hər­tə­rəf­li, ge­niş fəa­liy­yə­ti­ni, onun ic­ti­mai və bə­dii fi­kir ta­ri­xin­də­ki möv­qe­yi­ni dü­rüst tə­yin edir, onu Azər­bay­can nəs­ri və dra­ma­tur­gi­ya­sı­nın ba­ni­si, mü­təf­fə­kir bir şəx­siy­yət ki­mi təq­dim edir­di.
A­zər­bay­can dra­ma­tur­gi­ya­sı ta­ri­xin­də fa­ciə jan­rı­nın ba­ni­lə­rin­dən bi­ri ki­mi məş­hur olan Haq­ver­di­yev hə­yat fa­ciə­si­ni do­ğu­ran ic­ti­mai sə­bəb­lə­ri də­rin­dən du­yur­du. O, M.F.A­xund­za­də­nin ölü­mü­nün 50 il­li­yi mü­na­si­bə­ti­lə yaz­dı­ğı "Mir­zə Fə­tə­li­nin fa­ciə­si" ("İn­qi­lab və mə­də­niy­yət" jur., 1928, ¹3) ad­lı həcm­cə ki­çik, la­kin mə­na­ca də­rin olan mə­qa­lə­sin­də dra­ma­tur­qun fa­ciə­si­nin ic­ti­mai-si­ya­si şə­rait­lə, re­al zə­min­lə sıx əla­qə­də ol­du­ğu­nu aç­mış­dır. Müəl­lif M.Fə­tə­li­nin fa­ciə­si­ni bü­tün xal­qın fa­ciə­si he­sab edir, ölü­mün­dən son­ra cə­na­zə­si­nin 3 gün ev­də qal­ma­sı, mol­la­la­rın onu dəfn et­mək­dən im­ti­na et­mə­si­ni hüzn və də­rin kə­dər­lə təs­vir edir­di.
1911-ci il­də Ə.­Haq­ver­di­yev M.F.A­xund­za­də­nin ana­dan ol­ma­sı­nın 100 il­lik yu­bi­le­yi gün­lə­rin­də onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na həsr et­di­yi "Xə­ya­lət" pye­si­ni yaz­mış­dır, Bu­ra­da sə­nət­ka­rın ar­zu­su, işi, mü­ba­ri­zə­si əya­ni şə­kil­də əks olu­nub. O, Axund­za­də­nin ko­me­di­ya­la­rın­da iş­ti­rak edən ti­pik su­rət­lə­ri ge­niş ta­ma­şa­çı küt­lə­si­nin zeh­nin­də can­lan­dır­maq üçün on­la­rı ye­ni­dən səh­nə­yə çı­xa­rıb M.Fə­tə­li ilə gö­rüş­dü­rür. Rəiy­yə­ti adam ye­ri­nə qoy­ma­yan ha­təm­xa­na­ğa­lar, öz ci­bi­nin mən­fəə­ti­ni gü­düb, di­ni­ni, ima­nı­nı, vic­da­nı­nı pu­la sa­tan ha­cı qa­ra­lar, ca­du­gər­lik­lə xal­qı al­da­nan, dər­viş məs­tə­li şah­lar, Mol­la İb­ra­him­xə­lil kim­ya­gər­lər və s. M.Fə­tə­li­nin tən­qid hə­dəf­lə­ri­dir. Haq­ver­di­yev M.Fə­tə­li­nin nə qə­dər çə­tin bir şə­rait­də ya­zıb-ya­rat­dı­ğı­nı müa­sir­lə­ri­nə xa­tır­la­da­raq, onun nə­cib si­ma­sı­nı mə­ha­rət­lə çan­lan­dı­rır.
"A­zər­bay­can teat­rı" mə­qa­lə­si ilk də­fə 1934-cü il­də "Teatr və dra­ma­tur­gi­ya" jur­na­lı­nın (rus di­lin­də) 12-ci sa­yın­da çap edil­miş­dir. Haq­ver­di­yev mə­qa­lə­sin­də Yu­na­nıs­tan­da və Av­ro­pa­da teat­rın əmə­lə gəl­mə­si və in­ki­şa­fın­dan da­nış­dıq­dan son­ra Şərq teat­rı­nın da xalq oyun­la­rı və mə­ra­sim­lə­ri ilə bağ­lı ol­du­ğu­nu gös­tər­miş­dir. Xalq oyun­la­rı­nın dra­ma­tur­ji xü­su­siy­yət­lə­rin­dən ay­rı­ca da­nı­şan ədib M.Fə­tə­li ilə ya­ra­nan dra­ma­tur­gi­ya­nın in­ki­şa­fı və Azər­bay­can­da təş­kil olun­muş teatr­dan bəhs edir. O, Azər­bay­can­da teat­rın bü­növ­rə­si­ni qo­yan (1873) Nə­cəf­bəy Və­zi­ro­vun, Azər­bay­can­da ilk də­fə ta­ri­xi dram ya­zan N.Nə­ri­ma­no­vun ("Na­dir şah", 1890) xid­mət­lə­ri­ni də la­zı­mın­ca qiy­mət­lən­di­rir.
A­zər­bay­can teat­rı­nın in­ki­şaf yo­lu­nu gös­tə­rən və bu haq­da ilk cid­di mə­qa­lə ya­zan Ə.­Haq­ver­di­yev bu­ra­da te­atr ta­ri­xin­dən qı­sa da ol­sa bəhs edir. Ədib mə­qa­lə­də İran­da ge­niş ya­yıl­mış kü­çə sehr­baz­la­rı­nı, kən­dir­baz­la­rı tə­fər­rüa­tı ilə təs­vir edir. Son­ra isə doğ­ru ola­raq, Azər­bay­can­da mə­də­ni in­ki­şa­fın, maa­ri­fin mü­hüm sa­hə­si­ni təş­kil edən teat­rın yük­sək in­ki­şaf mər­hə­lə­si­nə çat­dı­ğı­nı qeyd edir və be­lə nə­ti­cə­yə gə­lir ki, hər bir xalq öz mil­li mən­li­yi­ni, qü­ru­ru­nu qo­ru­maq­dan öt­rü hə­yat səh­nə­si­nə atıl­ma­lı, onun mə­də­ni in­ki­şa­fı­na mae­çi­lik tö­rə­dən­lə­ri ya­ra­maz qüv­və­lər­dən çə­kin­mə­dən, qorx­ma­dan ara­dan gö­tür­mə­yi ba­car­ma­lı­dır. Bu­nun üçün də xal­qın bir­li­yi, mə­ta­nə­ti və po­lad ira­də­si ol­ma­lı­dır.
Bü­tün im­kan­lar­dan is­ti­fa­də edən Haq­ver­di­yev el­mi mə­qa­lə­lə­rin­də də ye­ri gəl­dik­cə xal­qın məi­şə­tin­dən və ic­ti­mai-si­ya­si və­ziy­yə­tin­dən bəhs et­miş­dir. Onun ""Pə­ri ca­du" haq­qın­da qeyd­lə­rim" mə­qa­lə­si 1943-cü il, 12 de­kabr­da "Ə­də­biy­yat qə­ze­ti"n­də nəşr edil­miş­dir. Bu mə­qa­lə­də ədib xal­qı mü­ba­riz ol­ma­ğa ça­ğı­rır və ya­zır ki, hər bir şəxs qar­şı­sı­na qoy­du­ğu məq­sə­də çat­maq üçün bü­tün çə­tin­lik­lə­rə döz­mə­li və öz səa­də­ti­ni baş­qa­la­rı­nın bəd­bəxt­li­yi üzə­rin­də qur­ma­ma­lı­dır. Hər bir in­san xoş­bəxt­li­yi­ni və bəd­xət­li­yi­ni kə­nar­da de­yil, öz-özün­də ax­tar­ma­lı­dır, nəf­si­nin əsi­ri olan və baş­qa­la­rı­na qu­yu qa­zan­lar, müt­ləq bə­la­la­rı­na dü­şə­cək, gec-tez bəd­bəxt olub, məq­səd­lə­ri­nə çat­ma­ya­caq­lar. Öz gü­cü­nə və əmə­yi­nə ina­nan­lar isə gec də ol­sa onun ba­rı­nı ye­yə­cək­lər. Bun­dan baş­qa ədib "Pə­ri ca­du" pye­si haq­qın­da ya­yı­lan müx­tə­lif fi­kir­lə­rə də ca­vab ver­miş və əsə­rin nə məq­səd­lə ya­zıl­dı­ğı­nı izah et­miş­dir: "Dox­sa­nın­cı il­lə­rin (XIX əsr - D.M.) or­ta­sın­da sim­vo­lizm de­yi­lən bir ədə­biy­yat üsu­lu te­atr səh­nə­si­nə atıl­dı. Al­man ədi­bi Naupt­ma­nın "Qərq ol­muş can" sər­löv­hə­li fa­ciə­si cə­mi mə­də­niy­yət alə­mi­nə bir səs sal­dı. Bu üsu­lun Şərq ru­hu­na xey­li uy­ğun ol­ma­sı mə­ni ar­tıq hə­və­sə gə­tir­di. Və mən Şərq hə­ya­tın­dan gö­tü­rül­müş sim­vo­lik bir əsə­ri teat­rı­mız üçün yaz­maq fik­ri­nə düş­düm. Nə­ha­yət, 1901-ci il­də "Pə­ri ca­du" əsə­ri­ni yaz­dım!" (Ə.­Haq­ver­di­yev. Əsər­lə­ri 2 c., Li­der nəş­riy­ya­tı. Ba­kı, 2005, s.332).
Mə­qa­lə­nin müs­bət cə­hət­lə­rin­dən bi­ri də ədə­biy­yat təd­qi­qat­çı­la­rı üçün əsər haq­qın­da də­yər­li mə­lu­mat ve­ril­mə­si­dir. La­kin bu­ra­da sim­vo­lizm haq­qın­da mə­lu­mat ve­ril­mir.
Ə.­Haq­ver­di­ye­vin "Ə­də­bi di­li­miz" mə­qa­lə­si 1934-cü il 15 ap­rel­də "Ə­də­biy­yat qə­ze­ti"­nin 7-ci sa­yın­da çap olun­muş­dur. Bu mə­qa­lə­də ədib "Mol­la Nəs­rəd­din" jur­na­lı­nın fəa­liy­yə­tin­dən bəhs edə­rək gös­tə­rir ki, bu jur­nal ədə­bi dil­mi­zi hər cə­hət­dən kor­la­ma­ğa ça­lı­şıb, yad söz­lə­ri yer­li-yer­siz ora qa­rış­dı­ran­la­ra qar­şı oxu­cu­la­rı ayıq-sa­yıq ol­ma­ğa ça­ğı­rır. Onun de­di­yi ki­mi Azər­bay­can di­li hər za­man öz tə­ra­vət və gö­zəl­li­yi ilə xa­ri­ci tə­sir­lə­rə uğur­la mü­qa­vi­mət gös­tər­miş­dir.
Ə.­Haq­ver­di­ye­vin el­mi və pub­li­sist əsər­lə­rin­də qarş­ya qoy­du­ğu, həl­li va­cib olan bir sı­ra mə­sə­lə­lər döv­rü­müz­də də öz müa­sir­li­yi­ni sax­la­yır.