|
Dinlə məni, sözdür ölməz,
Yüz demişəm deyim bir də!
Yəhudi iş görə bilməz,
Bij erməni olan yerdə!
Fransada KQB tərəfindən qətlə yetirilmiş qələm dostum yəhudi Salamon Mişiyevin əziz xatirəsinə!
Müəllif
Proloq
Qarayanız, jılız dostum Salamon,
Demədimmi gəl dilinə qıfıl vur.
Sirr söyləmə hər üzünə gülənə,
O gürzələr səni çalar, dinj otur!
Mən ha dedim, sən baxmadın sözümə,
Kölgə kimi yağı düşdü dalınja.
Əsmər üzlü, qırğı gözlü igidim,
Mən sirrini saxlayardım ölünjə.
Amma yoxsan, sirrin qalır sinəmdə,
Mən də ölsəm gömüləjək torpağa.
Qoy söyləyim dünya bilsin bu sirri,
Lənət desin hər qan içən alçağa!
Bir səhər tezdən qapının zəngi aramsız çalındı, səma buludlu olduğundan qaranlıq hələ çəkilməmişdi. Hövlnak qapını açdım. Gələn Salamon idi. Elə bil arxasınja düşüb qovurdular. Çox təngnəfəs idi. Qara gözləri sanki arıq kəlləsindən çıxıb düşəjəkdi. Mən onu süzüb:
- Nə olub Salamon, bu nə haldı?
Niyə belə təngnəfəssən, Allah eləməmiş bir bədbəxtlikmi baş verib?
O özünəməxsus bir tərzdə başını bulaya-bulaya dedi:
Olub, olub qardaş, özü də çox dəhşətlisindən.
- Keç içəri, danış görüm nə olub? Amma milçəkdən fil düzəltmə.
- Nə danışırsan qardaş, sən, nə də mən, nə də insanlar, bəşəriyyət bilməyən bir sirri öyrənmişəm. Bu elə bir sirrdir ki, aşkarlansa qan düşər, qırğın olar.
- Yaxşı, yaxşı şişirtmə. Keç içəri.
Salamon həyəjanla, çox əsəbi danışırdı. Alaseyrək buludların arxasından boylanan Günəş Xəzərdə qızılı bir tonqal çatmışdı. Salamonu dinlədikjə ürəyim çırpınır, dünya gözlərimdə qana boyanır, qıpqırmızı rəng alırdı. Laxta-laxta qətranlaşmış qan arxasından daşnak-bolşevik Stepan, bir də daşnak-general Andronik boylanırdı.
- Sən demə dünyadan xəbərimiz yoxmuş, bu qırmızı dəyyusların törətdikləri jinayəti dünya bilmir, qardaş. Dünən Rahil nənəmin kamodunun gözündən bir kitab tapmışam. Nənəm özü yazıb. Yazıb başına gələnləri.
- Nənən savadlıydı ki?
-Əlbəttə, Tağıyevin Qızlar Seminariyasını bitiribmiş.
-Belə de.
- Kitabda Qubadakı kəndləri barədə yazılıb.
- Adı nədi o kəndin?
-Adı yox edilmiş Juhut kəndi. Elə fajiə də o kəndlə, onun adamlarıyla bağlıdır. Nənəm Rahil həmin kəndin yeganə qızıdır ki, sağ qalıb. Üç yüz adamı Baba dağda güllələyib erməni anası…
ilk dəfə idi ki, Salamonun söyüşünü eşidirdim. Dilinə heç vaxt söyüş gətirməyən Salamon özündən çıxmışdı.
- Bəs nənən nejə sağ qalıb? Nə əjəb onu güllələməyiblər? İnandırıjı deyil Salamon.
- Nənəm şəhərə, Qubaya gedibmiş, axı babam Avşalım, Qubanın Juhut məhləsindədir. Babamla görüşləri varmış, bəxti gətirib ki, həmin gün qar yağıb, yol-iz kəsilib. Yoxsa daşnaq itlərinin əlində ölərdi.
- Neynəmək istəyirsən?
- O kitabı olduğu tək çap etdirmək.
- Qoyarlarmı? Bakıda heç bir nəşriyyat onu yaxın qoymaz. Bilsələr başına oyun açarlar. Bakıda hamı qardaş olub hayıstan, Azərbayjan! Oxuyur.
- Elə məni yandıran da odur. O kitabda nənəm ermənilərin qırdığı Quba türklərindən də yazıb. Nejə onları məsjidə yığıb od vurduqlarını oxuyanda adamın başında tük biz-biz olur.
- Görünür bivej xalqıq. Salamon, qan yaddaşımız yoxdur.
- Elə biz də sizin kimi, tez inanır, tez aldanırıq. Tarix boyu nə oyunlar açılmayıb başımıza. Firondan Hitlerəjən qırıb töküblər bizi.
- Bizi də Salamon, əli tutan azərilərin başını kəsib. Nəyə görə bilirsənmi?
- Bilirəm. Bizi bajarığımıza, sizi sərvətinizə görə.
- Yox, düz danışmırsan Salamon, hər kəsi insan sayıb uja tutduğumuza, dost, qardaş bildiyimizə görə.
- Orası elədir, amma dərindən fikirləşəndə var-dövlətinizə, torpağınızın sərvətinə görə.
Salamon susdu. Mən mübahisəyə girişmədim. Araya sükut çökdü. Günəş artıq buludlarda gizlənmişdi. Küçədən alverçi qadının səsi aydınja eşidilirdi: "-halva, halva, Şəki halvası". Salamon başını döndərib düz gözümün içinə baxa-baxa:
-Kitabı xarijdə çap etdirmək fikrindəyəm, nə deyirsən?
- Hansı ölkədə. Sosialist ölkələrində qeyri-mümkündür. Kapitalistlərə də yaxın düşmək çətindi.
- İsrailə getmək istəyirəm.
-Səni ora qoyan kimdi Salamon?
- Polşaya, oradan da Təl-Əvivə. Anjaq pulum yoxdu.
-Hə, gəlib çıxdın əsl mətləbə. Ruslar 30 rubl dəyişdirirlər, ona da heç bilet ala bilməzsən.
- Yox dostum, min manatım olsa, işlərim yağ kimi gedər. Sən mənə kömək etməzsən?
- Edərəm, anjaq bu şərtlə ki, kitabı birgə oxuyaq.
- Baş üstə. Gedək bizə.
Birlikdə küçəyə çıxdıq. Xəfif gilavar əsirdi. Salamonun evi beşmərtəbə adlanan binanın yaxınlığında köhnə bir evin ikinji qatında idi. Rahil nənənin əl yazması böyük bir albomun içində şeirlə yazılmışdı. Qarı kitaba "Qırmızı yol" adı seçmişdi.
Qırmızı yol
Rahil nənənin monoloqu
- Ey aləmi ağlar qoyan bəd əməlli qurd erməni,
Bir torpaqda ömrün boyu salmamısan
yurd erməni,
Sən gözünə dəyən kəsi yalan satıb aldatmısan,
Neçə könlu zəhərləyib, bıçaq ilə qanatmısan.
Tarix boyu bilinməyib nə diliniz, nə sirriniz,
Xain, murdar şeytansınız, iblissiniz, hər biriniz.
Siz paxılsız, siz satqınsız, şeytn əkib, doğub sizi,
Fitnə-fəsad səpə-səpə artırmısız nəslinizi.
Bir azajıq güjlənəndə dönmüsünüz janavara,
Qanlar töküb, qanlar içib, soxulmusuz insanlara.
Bir Yəhudi qızıyam mən, adım Rahil Qubalıyam,
Sizin qara əməllərdən gənj yaşımdan
mən haliyəm.
Başdan-başa qırdığınız, talan edib soyduğunuz,
Dinəninin başın kəsib gözlərini oyduğunuz.
Babadağın ətəyində oğula, qıza məzar olan,
Əlinizlə yandırılıb var-dövləti tar-mar olan
O kənd mənim kəndim olub yoxa
çıxmış Juhut kəndi,
Ağbirçəkli anaların, ataların ümid kəndi,
Sizin murdar əlləriniz bulaşıbdı al qanlara,
Qan ağladıb, divan tutub əliyalın insanlara.
Hələ bəşər xəbərsizdi sizin müdhiş jinayətdən,
Min doqquz yüz on səkkizdə açdığınız fəlakətdən.
Sinaloq Yaqub atanın hekayəti
əri,
"Qız-gəlinə toxunmarıq" belə dedi rəhbərləri.
Yemək verdik, içmək verdik,
biz yer verdik dinjəlsinlər,
Saç-saqqalın qırxsınlar, yuyunsunlar, dirçəlsinlər,
Bilən bilir, ömrü boyu qonaqpərvər olmuşuq biz,
Qapımızı açan kəsin xidmətində gejə-gündüz,
Dayanmışıq, yedirtmişik, içirmişik, nəzakətlə.
Nə biləydik dayanmışıq, biz üzbəüz, fəlakətlə.
Bir gejəlik qonaqlarımız qaldı
kənddə düz bir həftə,
Arzuların, istəklərin anlamadıq düzü siftə.
Həftə sonu mən kilsədə məşğul idim ibadətə,
Bir qadının fəryad səsi kəndi gətirdi dəhşətə.
Səkkiz yaşlı bir qızjığaz çırpınırdı qan içində.
Qoja İshaq, gəlin Maqda qışqırırdı yaman gündə.
Birjə anda Juhut kəndi axıb gəldi bu haraya,
Öyrənsinlər səbəb nədi bu fəryada, bu ah-vaya.
Aydın oldu qonaq zabit qızjığazı zorlayıbdı,
Üzün açıb zavallının, bədbəxt edib, korlayıbdı.
Aralığa ölüm kimi bir dəhşətli sükut çökdü,
Ağlasığmaz bu jinayət ürəkləri didib sökdü.
Uşaq kimi hönkür-hönkür, qoja İshaq ağlayırdı,
Gəlin Maqda hıçqırdıqja sinələri dağlayırdı,
Hamı mənə baxa-baxa qəti qərar gözləyirdi,
Qəzəb yağan kinli gözlər məni süzür, izləyirdi.
Mən üzümü xalqa tutub: - Biz görünür yanılmışıq,
İlanları, əqrəbləri qonaq edib, dost sanmışıq.
Böyükləri javab versin bu təhqirə, həqarətə,
Ar-namusa it toxunmaz, ətə qatıb atsan itə.
Musa deyib "Zina etmə", kim unudar bu kəlamı,
Bizdə zina edənlərin ağır olur intiqamı.
Yada salın peyğəmbərin dağ başında söylədiyi,
Rəbb adından insanlara xəbərdarlıq eylədiyi.
Yaddaşlara həkk olunmuş qanun olan o sözləri,
Məgər onu oxumayıb qonaqların kor gözləri?
Bilmirlərmi nə gözləyir öz andını pozanları,
Zina edib haqq yolundan sapanları, azanları?
Yerbəyerdən səs ujaldı,
Ölüm! Ölüm! O alçağa!
İnsanların ən murdarı kimdi çıxsın qoy qabağa.
Elə bu vaxt ermənilər dövrələdi
dörd bir yandan hər tərəfi,
Biri göyə atəş açıb dedi: İndi susdurarıq bu hərifi!
Qonaq deyil ağanızıq, sizsə bizim qullarımız,
Yerə yatın, güllələrik, bağlanıbdı yollarınız.
Qorxu bilməz gənj Benyamin,
yüzbaşıya tərəf getdi,
Görən dedi ürəyində eh, yazığın işi bitdi.
Yaxınlaşıb dedi: kişi ağamsansa doğrudan da,
Gərək bizi qoruyasan quldurdan da, oğrudan da.
Namusumuz tapdalanıb
söylə nejə dözürsən sən,
O janiyə jəza yoxmu, söylə nejə gəzirsən sən?
İllər boyu ləkə bilməz bu torpağın sinəsində,
Bir ironiya duyulurdu Benyaminin gur səsində.
- Vay Şan dığa! Mən ağanı tanıdaram indi sənə!
Əjlafa bax, qorxusu yox, ağıl verir gəlib mənə.
Görünür ki, tanımayır Andronik Uzünyanı,
Küçük, sənə dar edərəm yaşadığın gen dünyanı,
Haydı tutun yaramazı, tez divara söykəyin siz,
Qoy qarşımda boyun əyib, bir it kimi
diz çöksün, diz!
İki əsgər əldə silah Benyaminə yaxınlaşdı,
Uğuldadı lal izdiham nifrət, qəzəb aşıb daşdı.
Kəndin igid javanları Benyaminə çəpər oldu,
Əsgərlərin önün kəsib bir keçilməz hasar oldu.
Qəzəblənmiş Andronik xalqı
həmrəy görən zaman,
Gəlib mənə yaxınlaşdı əsə-əsə əldə naqan:
- Sakitləşdir itlərini yoxsa səni güllələrəm,
Kəndinizi oda yaxıb, başınıza kül ələrəm!
Mən susmuşdum balta altda qoja çinar
susan kimi,
O allahsız danışmırdı mənim ilə insan kimi.
Hədələyib qışqırırdı, öz dilində söyüş söyüb,
Xam at kimi təpik atıb, ayağını yerə döyüb.
Gəlin Maqda qəfil çıxıb izdihamın arasından,
Çəpər kimi jərgələnmiş igidlərin sırasından,
Qaça-qaça gəlib tutdu yüzbaşının yaxasından.
- Tfu sənin qeyrətinə, nə binamus adamsan sən,
Kişisənsə ver jəzasın, jəza tələb edirəm mən.
İllər boyu bu dağlarda işlənməyib bu jür günah,
Məsum qızım ləkələnib,
söylə zülmü görmür allah?!
Gəlin Maqda buraxmırdı yaxasını yüzbaşının,
Allah bilməz, qanun bilməz o erməni əyyaşının.
Əsgərlər də tuşlamışdı tüfəngini izdihama,
Qoja İshaq çırpınırdı gözündən yaş dama-dama.
Ürəklərə qorxu saldı birdən-birə atəş səsi,
Qan içində o gəlinin yarpaq kimi titrəməsi.
Sinəsindən yara almış, gəlin Maqda jan verirdi.
Sarsılmışdım sanki yaram qan verirdi.
Andronik qışqırırdı əsgərlərə - Atəş! deyə,
Yağış kimi güllə yağır, səs salırdı yerə -göyə.
Mən sinəmdə ağrı duydum,
üzü üstə dəydim yerə,
Dünya-aləm zülmət oldu, gözlərimdə birdən-birə.
Bir gün sonra huşa gəlib açan zaman gözlərimi,
Mən sarğıda gördüm tamam əl-qolumu, dizlərimi.
Güllə səsin eşidərək haya gələn Digahlılar,
Görmüşlər ki ölməmişəm hələ janda nəfəsim var.
Talan edib yandırmışdı kəndimizi ermənilər,
Juhut kəndi məhv olmuşdu,
insanlardan yoxdu əsər.
Yəhudilər tuş gəlmişdi erməninin gülləsinə,
Bir qırmızı yol düşmüşdü Baba dağın sinəsinə.
Rahil nənənin hekayəti
Jəhənnəmə dönən gənjlik illəri,
Ömrünün ajılı o fəsilləri.
Keçdi ən qorxulu sərt yuxu kimi,
Ajı xatirələr bir duyğu kimi.
Səslənir tərpədir könlümü hərdən,
Diksinib qalxıram durduğum yerdən.
Təzəjə təhsili vurmuşdum başa,
Nişanlım Avşalım mənimlə qoşa,
Gəlmişdi Qubaya, bəxtiyar idik,
Sanki göy meşələr, hər dağ, hər gədik,
Bizim eşqimizi salamlayırdı,
Sanki təbiət də dil anlayırdı.
Doğma Juhut kəndi, dostlar-qohumlar,
Bizi qonaq edir yaxşı nə ki var.
Gündə bir ojağa qonaq gedirik,
Deyirik, gülürük, bayram edirik.
Nə gözəl günlərdi ya rəbb, o günlər,
Kənddə qızıl payız, toylar, düyünlər.
Hələ də titrədir mənim qəlbimi,
Mən gün görməmişəm o günlər kimi.
II
Kəndin ortasında qədim kilsəmiz,
Kilsəyə gedərdik geyib tərtəmiz.
İbadət eyləyib, şam yandırardıq,
Körpə arzuları oyandırardıq.
Bir söz gizləməzdik Yaqub atadan,
Uzaqdıq böhtandan, şərdən, xatadan.
Açıb qəlbimizi təmizlənərdik,
Körpə uşaq kimi əzizlənərdik.
O əhdi Ətiqdən söhbət açardı,
Miladdan əvvələ quş tək uçardı.
Sual verərdilər İsa Məsihdən,
Onun hər sözünə vurğun idim mən.
O Əhdi Jədiddən danışan zaman,
Uja səmalara uçardıq inan.
Rəbbin hər sözünü yazıb yaddaşa,
Sonra danışardıq, yara, yoldaşa
Olsa bir səhvimiz, kiçik xatamız
Bizi təmizlərdi Yaqub atamız.
Ömrümüz bənzərdi nənə nağılına,
Heyrandıq kişinin uja ağlına.
III
Kənd jənnət olardı bahar gələndə,
Meşə puçurlayıb, ot jüjərəndə.
Tarlada keçərdi kəndlinin ömrü
Halaldı kündəsi, halaldı xəmri.
Babadağ döşündə Juhut kəndinin,
Barlı tarlasının, barlı həndinin.
Hər payız məhsulu aşıb-daşardı,
Kəndlilər qayğısız, xoşbəxt yaşardı.
Qonşu kəndlərimiz çox mehribandı,
Eli, obaları sanki bir jandı.
Hamısı bir olardı xeyirdə, şərdə,
Bu xəbər dünyamı etdi tarimar,
Toplandı başıma dostlar, tanışlar.
Üzümə dikilən baxışlar qəmli,
Çoxunun gözləri qızarmış, nəmli.
Söndü fərəh, sevinj gözümdə mənim,
Yoxdu doğma kəndim, doğma vətənim.
Yoxdu atam, anam, yoxdu qardaşım,
Özümdən xəbərsiz kəsilib başım.
Şaxtası, çovğunu nəfəs donduran,
Hardan üstümüzə gəlib bu tufan?
Yazıq Yelzar babam, zavallı babam,
Mənim Juhut kəndim, mənim el-obam.
Bir anda yox olub, sən dəhşətə bax,
Kəsib kökümüzü erməni alçaq.
IV
Kəfənə bürünüb uja Baba dağ,
Böyük bir obadan mən qalmışam sağ.
Qalıbdı kəndimiz altında qarın,
Qar örtüb üstünü kalafaların.
Qaralmış çəpərlər kənd əvəzində…
Elə bil yox imiş heç yer üzündə,
Bizim Juhut kəndi, baba ojağım,
Üzülür dünyadan əlim-ayağım…
Sinəmdə ürəyim qovrulur, bişir,
Yadıma Pompeyin son günü düşür.
Qalıb lava altda Pompey qaralıb,
Mənimsə kəndimi boran, qar alıb.
Hər şey məhv olubdu, bağlar qalıbdı,
Ortada kimsəsiz ağlar qalıbdı,
Ya rəbbim xalqımın nədir günahı,
Sənə yetişmirmi fəryadı, ahı.
Kamsız oğulların, kamsız qızların,
Taqsırı nə olub o baxtsızların.
Belə də insana zülm edər insan?!
Axır göz yaşlarım, axır durmadan.
Sevinjli günlərdə, yaslı günlərdə.
Türklərin əvəzi yoxdu həyatda,
Bizə doğma idi ləzgi də, tat da.
Bir yerdə keçərdi xoş anlarımız,
Bizim şənliyimiz, bayramlarımız.
Novruz bayramında ev-ev gəzərdik,
Səməni göyərdər, evi bəzərdik.
Onlar da paskanı bayram edərdi,
Bizlə bulaq üstə qonaq gedərdi.
V
Babam Yelizarın arzusu ilə,
Jiddi fikir verdim elmə, təhsilə.
Juhutdan oxuyan ilk qız mən oldum,
Qubada parlayan ulduz mən oldum.
Hər yerdə hörmətlə çəkildi adım,
Mənlə qürur duydu yaxınım, yadım.
Öyrəndim elimin ilk əsasını,
Bitirib mən Qızlar Gimnaziyasını.
Doğma kəndimizə dönmüşdüm o il,
Rəbb özü qorudu məni elə bil.
Nişanlım Avşalım gəlib bir səhər,
Dedi: - Gətirmişəm sənə xoş xəbər.
Atam təyin edib toy günümüzü,
Slabada kəndində gözləyir bizi.
Sənə almalıyıq gəlin paltarı,
Xəbərdar eylə sən Baban Yelzarı.
Toya hazırlaşsın vaxta az qalıb,
Günəşli günlərin ömrü azalıb.
Toyu etməliyik soyuq düşmədən,
Sevinjdən özümü itirmişdim mən.
VI
Qubada aldığım ajı xəbərdən,
Dəliyə çevrildim birjə anda mən.
Nəfəsim təngidi, tutuldu səsim,
Öldü həyat eşqim, həyat həvəsim.
Çökdü gənj ömrümə qara buludlar,
Məhv oldu sinəmdə arzu, umudlar.
VII
Ya Rəbbim, ya Rəbbim, qüvvət ver mənə,
Sənə baş əyirəm, mən təkjə sənə!
Kimsəsiz qalmışam, yetim qalmışam,
Bir gejə içində mən qojalmışam.
Hissim yox, duyğum yox, daşlaşıb ürək,
Gəzirəm aləmdə divanələr tək.
Hardadı qoy gəlsin ölüm mələyi
Belə yaşamaqdan javan ölməyi.
Mən üstün tuturam, yoxdu taqətim,
Dolub ümman olub dərdim, firqətim.
Ujasan görürsən fəlakətimi,
Dərdimi, qəmimi, müsibətimi.
Adilsən, hakimsən, jəza verənsən,
Yolun azmışlara yol göstərənsən.
Kimə neyləyibdi mənim millətim,
Söylə, sonu yoxmu zülmün, zillətin?
Kimin günahıdır çəkilən əzab,
Nədən jəlladlardan çəkilmir hesab?
Çoxmu axajaqdır Yəhudi qanı?
Bu qan qızardıbdı artıq dünyanı!
VIII
Bir il sonra geydim gəlin paltarı,
Dost, tanış yol aldı kilsəyə sarı.
Kəbin kəsdirməyə, dua almağa,
Atıb subaylığı gəlin olmağa.
Yanımda Avşalım, ata, anası,
Bir gözəl olmuşdum sular sonası.
Əynimə geydiyim donum bəmbəyaz,
Qaynatam deyirdi gəlinimdən olmaz.
Zarafat edirdi hərə bir yandan,
Anjaq sevinmirdim ürəkdən, jandan.
Toyumda yox idi qohum, qardaşım,
Doğma bajılarım, dostum, sirdaşım,
Yoxdu ata, anam, babam Yelizar,
Qəlbimdə bir kaman dil deyib ağlar…
Könlüm açılmayır, üzüm gülməyir,
İçimdə vay-şivən, kimsə bilməyir,
Hə, gəlib çatmışıq bu da kilsəmiz,
Əbədi bir eşqə and içirik biz!
IX
Baxıram gözlərim dikilib yerə,
Sanki janlanıram mən birdən-birə
Aman, nə doğmadır keşişin səsi,
Könlümdə joşdurur eşqi, həvəsi.
Harda eşitmişəm, bu səsi harda?
Qohumda, qonşuda, dostda, simsarda?
Üzünə baxmağa etmirəm ürək,
- Aman, Yaqub ata sən sağsan demək!
Qışqırıb salıram üstə özümü,
Ağlayıb öpürəm hey üz-gözünü.
O da məni görüb ağlayır zar-zar,
Baxaraq mat qalır bizə adamlar.
Demək ikimizik qalan salamat,
Of yazıq jamaat, yazıq el-elat!
Avşalım bu qızı gözün tək qoru!
Sizi hifz eləsin allahın nuru!
Xeyir-dua verir hey Yaqub ata,
Təzədən dönürəm sanki həyata.
X
Mənim Juhut kəndim, Yəhudi kəndim,
Şirinim, şəkərim, nabatım, qəndim.
Xaraba qalsan da dağlar başında,
Hər vaxt baş əymişəm sənin qarşında.
Ey ata ojağım, doğulduğum yurd,
Ajı həsrətindən boğulduğum yurd.
Gözlərim önündən çəkilmir bir yol,
Ağ qar üzərində o qırmızı yol!
Nə qədər dolansa, dəyişsə zaman,
Baba dağ, başında o çən, o duman,
Sizin ruhunuzdu gəzib, dolaşır,
Ayların, illərin üstündən aşır
Ruhlar səslənəndə titrəyir dağlar,
Janlanır gözümdə o qanlı çağlar.
Buludlar oynayır, şimşəklər çaxır,
O ruhlar sellərə qoşulub axır.
Axır Qudyal çayın gur sularında,
"Nəydi günahımız?" suallarında.
Hanı erməninin quldur dəstəsi?
Lal olub tayqulaq, gij sərkərdəsi!
Baba dağda dinən ruhlar
Baba dağda, göy talada,
Sıldırımlar arasından.
Dinər ruhlar gejəyarı,
Qan fışqırar yarasından.
Ala gözlü əzrail da,
Gələ bilməz ora yaxın.
Şəhid ruhlar fəryad edər,
Ruhlar gələr axın-axın.
Kamsızların harayına,
Sal qayalar inildəyir.
Susur meşə, susur çəmən,
Aləm ruhları dinləyir.
I ruh
Səslənirəm göy üzündən,
Sarı telli Sara bajım.
Güllə dəydi mən yıxıldım,
Qarda qaldı ağrı, ajım.
Səslənirəm yer üzünə,
Sarı tellim məni dinlə.
Jəsədimi tabuta qoy,
Tapıb çimdir öz əlinlə.
Apar məni kənddə basdır,
Bajım, budur sənə sözüm.
Qarğa, quşa yem olmasın,
Sən öpdüyün qara gözüm.
II ruh
Aman yazıq ayağım,
Qarı qızardan qanım.
Tüfəng qundağı altda,
Janımdan çıxan janım.
Çətini ölünjədir,
Öldünmü hər şey bitdi
Janımdan o itlərin,
Vurduğu ağrı getdi.
İndi göydü məskənim,
Göyərçin tək uçuram.
İstədiyim andaja,
Hara gəldi qaçıram.
Gəzirəm, dolaşıram,
Alma, armud bağımda.
Nə ağrı var, nə ajı,
Əlimdə, ayağımda.
Bu il ilk barın verdi,
Jalaq vurduğum alma.
Yeməsəm də, yeyəjək,
İnsanlar, uşaq olma!
III ruh
Ölüm allah əmridir,
Dünyada qalan kimdi?
Ulu haqqa əyandı,
Haqq kimdi, yalan kimdi.
Birjə buna yanıram,
Tanımadım düşməni.
Özünə ağa deyib,
Xam xəyala düşəni.
Tanısaydım deyirəm,
Hardan da tanıyaydım.
Yemək, içmək də vardı,
Açıb süfrəyə qoydum.
Mənimlə sübhə kimi,
Qədəh vurdu erməni.
Arvad-uşaq yanında,
Lap qudurdu erməni.
Bir az keflənən kimi,
Məni kişi saymadı.
İstədim tərgin qılam,
Şüşən qarı qoymadı.
Səhər durub gedəndə,
Evi bir-birinə qatdı.
Yığıb getdi hər şeyi,
Abır, həyanı atdı.
Köksümə gülləni də,
Bu talada o sıxdı.
Mənə dost deyən alçaq,
Axır axırıma çıxdı.
IV ruh
Mənim körpə qızım,
Albinə qızım,
Janavar əlinə düşən baxtsızım.
Havalı gəzirəm dağlar başında,
Quzu tək başını kəsib qarşımda,
Körpəjə döşündən kabab etdilər,
Ətini bişirib, yeyib getdilər.
Erməni köpəklər, adamyeyənlər,
Qeyrətsiz, şərəfsiz, sovxa geyənlər.
Sənin harayına çata bilmədim,
Tüfəngi qaldırdım, ata bilmədim.
Aşotun gülləsi dəydi sinəmdən,
Sənin qisasını alammadım mən.
Onlar çox idilər, mənsə tək qızım,
Mənim kamsız qızım, ey mələk qızım!
Ruhlara qoşulub o vaxtdan bəri,
Mən səni gəzirəm ey körpə pəri.
O gündən ağlım da çıxıb başımdan,
Xəbər yox anandan, nə qardaşından.
V ruh
Çox ağır gəlsə də atam Semyona,
Təzəjə ev tikib, köçmüşdüm ona.
Atam istəmirdi ayrılmağımı,
Müstəqil, ayrıja ev olmağımı.
Bilmirəm dəyyuslar hardan gəldilər,
Yedirdim, içirdim, həm dinjəldilər.
Sən demə kələkmiş qonaqlarımız,
Xain ürək imiş qonaqlarımız.
Səhər evimizdən durub gedəndə,
Mayanın daş-qaşı yoxdu yerində.
Qaçıb dallarınja söylədim qardaş,
Evdən yoxa çıxıb qolbağı, daş-qaş.
Ayıbdı qaytarın belə yaramaz,
Mən halal adamam aldatmaq olmaz.
Biri bij-bij güldü, qəhqəhə çəkib,
Çıxardı daş-qaşı jibini töküb.
- Buyur, götür, dedi, mənə uzatdı,
Bu dəm qəfil xənjər sinəmə batdı.
Məni xənjərlədi o biri əsgər,
Qanım gölə döndü, basdı ajı tər.
Dayana bilməyib mən birdən-birə,
Kəsilmiş ağaj tək yıxıldım yerə.
Məni al qanıma qəltan edənlər,
Doğma kəndimizi talan edənlər.
Hələ dəyişməyib öz adətini,
O quldur, qaniçən xasiyyətini.
Mələk görsənsə də hər biri inan,
Şeytandan törəyib şeytandı şeytan!
VI ruh
Bu bir alın yazısıdır,
Ana, qəm yemə, qəm yemə.
Bir nəsil də mənlə getdi,
Qonaq quldurmuş sən demə.
On dörd nəsildən törədik,
Səpələndik yer üzünə.
Xainlərin, xəbislərin,
Bir tikan olduq gözünə.
Biz İsrail oğulları,
Hey boyandıq qanımıza.
Görən bizə qənim çıxdı,
Malımıza, janımıza.
Xristian demək olmaz,
Bunlar iblis nəslidir.
İçlərində bir rəhbər var,
Sol qulağı kəsilidir.
Atəş deyə əmr elədi,
Qəzəb vardı jır səsində.
Oydu bizi güllələdən,
Babadağın sinəsində.
Bu bir alın yazısıdır,
Ana, qəm yemə, qəm yemə.
On dörd nəsil yaşayırsa,
Heç vaxt oğlum öldü demə.
VII ruh
Yaqub abba, Yaqub abba,
Eh nə deyim sənə Ata!
Mən çox dedim, az eşitdin,
Saymamaqdan gəldi xata.
Dedim gözüm su içməyir,
Həyasızdı qonaqların.
İjazə ver zəhər qatım,
Şərabına mən onların.
Yox söylədin, ajıqlandın,
Bozardın da sən üstümə.
Mən alışdım sən baxmadın,
Başımdan çıxan tüstümə.
Sənin əziz qonaqların,
Sonra bizi taladılar.
Od vurub Juhut kəndinə,
Alovlara qaladılar.
VIII ruh
Elza, Elza, Yelazabet,
De hardasan, gülüm harda?
Jəlladlardan nejə qaçdın,
O şaxtada, boran, qarda?
Ayaq yalın, başı açıq,
Nejə dözdün, söylə nejə.
İns-jins yoxdu, yolda, izdə,
Dəhşət idi həmin gejə.
Başımıza gələnlərdən,
Xəbərdarmı Dəhnə, Talış.
Nə vaxt qaçdın Dərk kəndinə,
Orada qal, gəlmə, çalış!
Sən gedirsən ayaq yalın,
Külək qılınj kimi kəsir.
Düşünəndə əhvalını,
Titrəyirəm, ruhum əsir.
Elza, Elza, Yelazabet,
Gej çatdılar hayımıza.
El gəlinjə ermənilər,
Oturmuşdu vayımıza.
Müəllifdən
Baba dağın qujağında,
Yəhudi qırılan yerdə.
Qoja, javan, arvad, uşaq,
Köksündən vurulan yerdə.
Ruhlar dinir gejə yarı,
Dözmək olmur Ruh səsinə.
Kim inanmır getsin bir yol,
Babadağın sinəsinə.
Müəllifdən Frans Verfelə
Öz xalqını, millətini,
Millətinin zillətini.
Düşməninin illətini,
Görənməyən, duyanmayan,
Frans Verfel!
Söylə sən də yəhudisən?
Sən İsanı bir öpüşə
Qurban verən
Satqın şagird İudasan!
Millətinin oğlu olmaq
Deyil asan!
Dəmir Gədəbəylinin "Qırmızı yol" poeması
Müasir Azərbayjan poeziyasında özünəməxsus poetik üslubu, ideya mövzuları ilə seçilən Dəmir Gədəbəylinin "Qırmızı yol" poeması yalnız bir regionu deyil, ümumən dünyanı artıq çoxdandır ki, narahat edən bir məsələyə - "erməni məsələsi" nə həsr olunmuşdur. Həmin mövzuda yazılmış yüzlərlə əsərdən fərqli olaraq "Qırmızı yol" müəllifi bu məsələnin daha dərin qatlarına getmiş, əsl mahiyyətini açıb göstərməyə çalışmışdır. Onun fikrinjə, erməni "iddialar"ı sadəjə, dünyada özünə münbit şərait yaratmaq, siyasi üstünlük, joğrafi genişlik əldə etmək kimi müasir dövr üçün o qədər də humanist olmayan etnik istəklərlə bitmir; hansı mənbədən törəməsi, hansı "mədəniyyət"dən doğulması başdan axıra "sirr" olan bu etnososial mövjudluq bitib tükənməz bir sosial-bioloci ehtirasla "iddialar"ı qarşısında duran hər hansı "maneə"ləri amansız vəhşiliklə məhv etməyə, vurub dağıtmağa qadirdir. Və bu da azmış kimi, ermənilər öz istəklərini dünyanın qlobal problemləri içərisində qeyri-humanist, qeyri-təbii bir məharətlə pərdələməyə, əsl tarixin ağzına daş basıb uydurma tarixlər danışmağa rəvaj vermişlər.
"Qırmızı yol" müəllifi üç mükəmməl peotik-fəlsəfi obraz yaratmışdır:
Birinjisi amansız bir vəhşiliklə dağıdılmış Çuhud kəndidir - o kənd ki, vaxtilə Azərbayjanda salınmış, azərbayjanlıların tarixi qonaqpərvərliyindən faydalanaraq yüz illər boyu əmin-amanlıqla mövjud olub çiçəklənmişdi…
İkinjisi, həddi-hüdudu, heç bir əxlaqi təyinatı olmayan erməni vəhşiliyidir ki, əlinə fürsət düşən kimi hər hansı etnomədəni, bəşəri mövjudluğu yer üzündən silməyə hazırdır…
Və nəhayət, üçünjüsü (mənim fikrimjə, ən əsası!) - həmin vəhşiliyi bugünkü informasiya azadlığı, miqyası şəraitində belə gizlədən, deformasiya edən, konyuktiv məqsədlərlə pərdələyən (və nətijə etibarilə, ona "haqq" qazandıran) mühitdir ki, əlahəzrət həqiqətin səsini həmişə boğmuş, salamonları içində qırıla-qırıla susmağa, həqiqəti demək üçün on illər boyu münasib şərait, məkan axtarmağa məjbur etmişdir…
Əgər Rahil nənənin kitabı vaxtında yazıldığı kimi vaxtında da oxunsaydı, dünya yəhudi ağbirçəyinin monoloqunu eşitsəydi, yəqin ki, erməni vəhşiliyi bu qədər ayaq tutub yeriməz, onun insanlığa zaman-zaman vurduğu yaralar bu qədər dərinə getməzdi…
Dəmir Gədəbəylinin "Qırmızı yol"u yalnız ideya-məzmun etibarilə deyil, poetika -forma baxımından da uğurlu (və sözün həqiqi mənasında müasir!) əsərdir; mən əminliklə deyə bilərəm ki, bədiiliklə sənədliliyin üzvü vəhdətindən yaranmış bu əsər dövrümüzün (əslində, bir çox dövrlərin) ən böyük sosial bəlalarından olan erməni vəhşiliyinin ifşasında əhəmiyyətli rol oynayajaq.
Nizami JƏFƏROV
|
|
