Ni­za­mi TA­ĞI­SOY
Nəs­rin Çev­rəsi
Folklorun "göz"ü - Kamal Abdullanın sözü

Bu gün Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın key­fiy­yət gös­tə­ri­ci­lə­ri­ni şərt­lən­di­rən nü­mu­nə­lər­dən da­nı­şar­kən çağ­daş nəs­ri­mi­zin ön sı­ra­la­rın­da qə­rar tut­muş Ka­mal Ab­dul­la ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan söh­bət dü­şür. Ka­mal Ab­dul­la nəs­ri da­im fəl­sə­fi tə­zad­lı­lı­ğı, di­na­mik­li­yi, ar­dı­cıl­lı­ğı, ha­di­sə­lə­rin çe­vik də­yiş­kən­li­yi ilə se­çi­lir. O, yaz­dıq­la­rı ilə oxu­cu­la­rın zöv­qü­nü ox­şa­yan, hər də­fə on­la­rı ye­ni təq­di­mat, de­yim ça­lar­la­rı ilə "təəc­cüb­lən­di­rən" sə­nət­kar­lardan­dır. Elə 2008-ci il­də işıq üzü gör­müş "He­ka­yə­lər­"i xa­rak­te­ri­zə edən də məhz bu cə­hət­dir. Ki­tab­da on he­ka­yə yer alıb. Ka­mal Ab­dul­la ək­sər ədə­bi janr­lar­da uni­ver­sal­lı­ğı (şeir­lər, po­vest­lər, es­se­lər, pyes­lər, ro­man­lar) ilə diq­qə­ti cəlb edən ya­zar­dır. Bu he­ka­yə­lər­də də əv­vəl­ki amplua­da çı­xış et­mə­yə üs­tün­lük ver­sə də, ya­zı­çı bu də­fə jan­rın key­fiy­yə­ti­ni bir qə­dər də də­rin­ləş­dir­mə­yə və zən­gin­ləş­dir­mə­yə mü­vəf­fəq olub. Düz­dür, son za­man­lar çağ­daş nəs­ri­miz­də ya­zı­çı­lar da­ha yığ­cam janr­da iş­lə­mə­yə meyl­lə­nir­lər. Bəl­kə də bu, döv­rün da­xi­li eh­ti­ya­cın­dan ya­ra­nır. Çün­ki bu­gün­kü çe­vik­lik, mo­bil­lik, in­ter­ne­tin ge­niş ya­yıl­dı­ğı dövr­də oxu­cu­la­ra "iş­lə­yən" ya­zı­çı­lar iri həcm­li əsər­lər­lə on­la­rın diq­qə­ti­ni məş­ğul et­mə­yə yox, da­ha çox dü­şün­dür­mə­yə is­ti­qa­mət­lə­nir­lər. Anar, El­çin, K.Ab­dul­la, E.­Hü­seyn­bəy­li, E.­Baş­ke­çid, A.­Rə­hi­mov, E.­Ka­mal və b. bu gün məhz bu janr­da da­ha hə­vəs­lə və in­ten­siv iş­lə­yir­lər.
Ka­mal Ab­dul­la ümu­mi ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ol­du­ğu ki­mi, bu he­ka­yə­lər­də də da­ha çox nə­zər­dən qa­çı­rıl­mış, bəl­kə də bi­zim­çün ar­xaik­ləş­miş, ta­ri­xin "ar­xi­vi­nə atıl­mış" mə­sə­lə­lə­rə ak­tual mü­na­si­bət ya­ra­da bil­mə­si ilə yad­da qa­lır. XX əs­rin 80-ci il­lə­rin­dən üzü bə­ri "Giz­li Də­də Qor­qud", "Sehr­baz­lar də­rə­si", "Ya­rım­çıq əl­yaz­ma…" və s. yad­da­qa­lan əsər­lər, in­di də "Son gə­liş", "Xa­ron, mər­hə­mət­li Xa­ron", "Də­və ya­ğı­şı", "Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı" və b. he­ka­yə­lər. Adı çə­ki­lən he­ka­yə­lər­dən hər bi­rin­də oxu­cu­la­rın diq­qə­ti­nə çat­dı­rı­lan ob­raz­lı ifa­də­lər ta­ri­xi, mi­fo­lo­ji, fan­tas­tik, folk­lor­la müa­sir­li­yin çul­ğaş­dı­ğı, bə­zən isə tə­zad­lar təş­kil et­di­yi müs­tə­vi­də, çağ­daş qi­ya­fə və gör­kəm­də təq­dim edi­lir. Zər­düşt, uzun­saq­qal ki­şi, Ər­mən, Ca­du­gər, Gəl­mə, Hür­müz ("Son gə­liş"), "Xa­ron, Stiks, Aid" ("Xa­ron, mər­hə­mət­li Xa­ron.."), "Xəz-Dəri-Kürk" və "A­zad Müs­tə­vi" Bir­ləş­mə­si­nin Ümu­mi İda­rə he­yə­ti, Hey­van­la­rı Mü­da­fiə Ko­mi­tə­si, düz­gün ae­ro­di­na­mik av­to­zər­bə möv­qe­yi, "Maq­nus-180" ad­lı ye­ni­cə is­ti­fa­də­yə bu­ra­xıl­mış elekt­ro­maq­nit mü­hər­rik­li nə­həng ae­ro­bus­lar, "Səh­ra­da gə­mi", vir­vi­zual ek­ran, vir­vi­zual film, ov­sun­çu­lar mü­şa­vi­rə­si, Dam­da­ba­ca­lar kü­çə­si, Gü­nəş vax­tı, Ay vax­tı, İn­san­lar­la hey­van­lar ara­sın­da­kı mü­na­qi­şə­lə­rin Çö­züm Ko­mis­si­ya­sı, Qa­lak­ti­ka­da­kı TV-lər, "Ya­ğış anı" üz­rə koor­di­na­tor olan qo­ca şir və "Ü­mu­mi sülh saa­tı"­nın nü­ma­yən­də­si, vir­sa­ni­yə düy­mə­si, ger­me­tik tə­səv­vür, tex­no­tur­bo­sil­la­bik ye­ni­lik­lər, na­ğı­la gir­mək vax­tı, Gü­nəş vax­tı­nın zər­rə­si­nə çat­ma­maq, "Dö­yüş­kən öküz­lər" mək­tə­bi, sen­sor­lu mə­lu­mat, dai­mi ener­gi­ya re­ji­mi, Ay ax­şa­mı vax­tı, ekstra­maq­nit Daş par­ça­la­rı, sen­sor­la ya­xın kos­mik ida­rə üsu­lu, elek­to­maq­nit at­mos­fer, ter­moe­lekt­rik təh­lil, vir­vi­zual də­və ("Də­və ya­ğı­şı"), adı özün­dən uzun Gü­lü qah-qah xa­nım, Sa­rı div­lə Kə­lə div, Təx­ti­çi­raq pəh­li­van, Əş-əş pəh­li­van, "də­mir­bi­lək" Nə­hən­ga­ni-nə­həng pəh­li­van­la­rın ürək­lə­ri yed­di dağ ke­çi­si­nin də­ri­sin­dən ti­kil­miş yay ki­mi "sı­xıl­mış­dı", iki­lə­ri xan ək­bə­ri, Mər­ca­ni ca­du xa­nım, Əkil-bə­kil quş idi? Bir da­ma qon­muş idi? Xe­yir­di­mi, şər­di­mi, olan­dı­mı, ya­lan­dı­mı? Qar­ğa uçub sar qa­lıb, ye­ri, yur­du dar qa­lıb. İş ki çə­ti­nə dü­şüb­dü, sə­nə ahu-zar qa­lıb­dı. Yay­dan son­ra yaz gə­lər. Sə­nə bu da az gə­lər, Naq­qu­li va­di­si, qı­lın­cın boy at­ma­sı ("Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı") və s. söz və ifa­də­lər oxu­cu tə­fək­kü­rü­nü ov­xar­la­ma­ğa, onu gül­dür­mə­yə, dü­şün­mə­yə və bir az da qə­dim dün­ya­ya eks­kurs et­mə­yə sövq edir.
Ka­mal Ab­dul­la­nın he­ka­yə­lə­ri­ni oxu­yar­kən çağ­daş dövr­də dün­ya­nın bə­dii-fəl­sə­fi dər­ki, həm də si­vi­li­za­si­ya­lar­da ge­dən zid­diy­yət­li pro­ses­lə­rin ək­si­ni sez­mək müm­kün­dür. Bu­ra­da, bir tə­rəf­dən, in­sa­nın hə­yat tər­zin­də­ki də­yi­şik­lik­lər, ənə­nə­vi də­yər­lə­rin ye­ni­ləş­mə­si ge­dir­sə, di­gər tə­rəf­dən, qə­dim ar­xe­tip dav­ra­nı­şı­na, dün­ya­nın mi­fo­lo­ji dər­ki­nə, təh­təl­şüur­da isə folk­lor ele­ment­lə­ri­nin can­lan­dı­rıl­ma­sı­na is­ti­qa­mət­lən­mə özü­nü gös­tə­rir.
He­ka­yə­lər­lə ta­nış ol­duq­da Ka­mal Ab­dul­la­nın mi­fo­lo­ji-folk­lor nü­mu­nə­lə­ri­ni çağ­daş nəsr­də uğur­la "həzm et­di­yi­nin" şa­hi­di olu­ruq. Bu­ra­da şi­fa­hi ya­ra­dı­cı­lıq ele­ment­lə­ri əs­ki sta­tik ma­te­rial­dan, xalq dü­şün­cə fo­nun­dan güc­lü ya­ra­dı­cı kon­sep­tual ami­lə çev­ril­mək­lə, ger­çək­li­yin dər­ki üsu­lu ki­mi nə­zər­dən ke­çi­ril­mə­li­dir. "Son gə­liş", "Xa­ron, mər­hə­mət­li Xa­ron", "Də­və ya­ğı­şı"n­da də­rin fəl­sə­fi ma­hiy­yət və for­ma me­to­fo­rik­li­yi möv­cud­dur. Mə­sə­lən, "Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı" he­ka­yə­sin­də müəl­lif Sa­rı div­lə Kə­lə div ara­sın­da­kı ba­rı­şıl­maz mü­ba­ri­zə­nin çö­zül­mə­sin­də adı özün­dən uzun Gü­lü qah-qah xa­nı­mın mə­sə­lə­ni həll et­mə is­tə­yi­ni özü­nə­məx­sus təq­dim edir. O, məm­lə­kə­tin ad­lı-san­lı cən­ga­vər­lə­ri­ni - Təx­ti­çi­raq pəh­li­va­nı, Nə­hən­ga­ni-nə­həng pəh­li­va­nı, Əş-əş pəh­li­va­nı bu ix­ti­la­fı çöz­mə­lə­ri üçün Sa­rı div­lə Kə­lə di­vi ba­rış­dır­maq­la bağ­lı məş­və­rə­tə ça­ğı­rır və mü­ha­ri­bə­nin qar­şı­sı­nı yal­nız Mər­ca­ni ca­du xa­nı­mın tək­li­fiy­lə ala bi­lə­cə­yi fik­rin­də bu­lu­nur. "A­dı özün­dən uzun Gü­lü qön­çə xa­nım­la­rın hər iki­si və o bi­ri xa­nım­lar, pəh­li­van­lar, nö­kər­lər, naib­lər, qa­ra­vaş­lar, ca­ri­yə­lər ha­mı­sı bir yer­də div­lər məs­kə­ni Naq­qu­li va­di­si­nə, bu qar­daş da­va­sı­nın qar­şı­sı­nı al­ma­ğa yo­la dü­şür­lər" (s.184).
Ka­mal Ab­dul­la he­ka­yə­lə­ri­nin ay­rı-ay­rı mo­tiv və si­tua­si­ya­la­rı­nın təh­li­li gös­tə­rir ki, folk­lor ele­ment­lə­ri bu nü­mu­nə­lə­rin tər­ki­bin­də ye­ni əla­və mə­na, ide­ya-es­te­tik yük da­şı­yır. Əsər­lər­də yer al­mış sü­jet xət­ti, folk­lor mən­bə­lə­rin­də ve­ri­lən ki­mi ol­ma­sa da, təq­di­mat xü­su­si bə­dii tu­tu­ma ma­lik­dir. He­ka­yə­lə­rin ma­te­rial­la­rı­nı müəl­lif elə ci­la­la­yır, elə sü­jet xət­ti ya­ra­dır ki, nə­ti­cə­də oxu­cu­nun əsə­rin məz­mu­nu­na da­ha də­rin­dən va­ra bil­mə im­ka­nı və tə­lə­bi ya­ra­nır. Mə­sə­lən, "Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı" he­ka­yə­sin­də ilk ba­xış­da qə­dim türk folk­lo­ru­nun ənə­nə­vi ob­raz­la­rı­na yer ve­ri­lir. Bu­nun­la be­lə, folk­lor ör­nək­lə­rin­də Gü­lü qah-qah xa­nı­mın dü­rüst pro­to­ti­pi­ni tap­maq da asan de­yil. Əgər həm qəh­rə­man, həm ha­di­sə­lər, həm də di­gər ob­raz­lar üçün konk­ret əla­və təs­di­qe­di­ci fakt tap­maq müm­kün de­yil­sə, de­mə­li, bü­tün bun­lar müəl­li­fin öz uy­dur­ma­sı­dır, öz qu­ra­ma­sı­dır və bu, onun öz tə­xəy­yü­lü­nün məh­su­lu ki­mi də­yər­lən­di­ril­mə­li­dir. Be­lə ol­duq­da re­al ta­ri­xi pro­to­tip­lə­rin ax­ta­rı­şı da o qə­dər sə­mə­rə ve­rə bil­məz. Müəl­lif isə elə ma­raq­lı və ef­fekt­li təq­di­mat üsu­lun­dan is­ti­fa­də edir ki, oxu­cu onun bu və ya di­gər ob­raz­la­rı ilə san­ki ha­ra­da­sa gö­rüş­dü­yü­nü fik­rin­də bər­pa et­mək is­tə­yir. "Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı"n­da "Gü­lü qah-qah" adı­nı oxu­duq­da ha­ra­da­sa təh­təl­şüur­da ya­dı­mız­da "Gah-gah da­ğın­da üç xi­ya­ra aşiq ola­san" na­ğı­lı­nın sehr­li sü­je­tin­dən bə­zi mə­qam­lar can­la­nır. Adı çə­ki­lən na­ğıl ki­mi, bu he­ka­yə də ma­raq­lı­dır. Mər­ca­ni ca­du xa­nım­la ta­nış ol­duq­da isə ya­da "İn­ci­li Mər­ca­nın na­ğı­lı" dü­şür. İn­ci­li Mər­can da sehr oxu­maq­la, sev­di­yi oğ­la­nı - Mə­həm­mə­di müx­tə­lif və­ziy­yət­lə­rə sal­maq­la ölüm­dən qur­ta­rır. Son­ra isə sehr­li di­vin əlin­dən xi­las edir. "Gah-gah da­ğın­da üç xi­ya­ra aşiq ola­san" na­ğı­lın­da qul­luq­çu xa­nı­mın pal­ta­rı­nı ələ ke­çi­rib onu ağac­dan itə­lə­yir, bu vaxt xa­nım gö­yər­çi­nə çev­ri­lir. Pal­ta­rın ələ ke­çi­ril­mə­sin­dən son­ra qul­luq­çu özü­nü şah­za­də­yə xa­nım ki­mi təq­dim edə bi­lir, xa­nım isə ar­tıq ça­rə­siz qa­lıb gö­yər­çi­nə dö­nür. Pal­ta­rı-qa­na­dı oğur­la­nan pə­ri qı­zı öz dün­ya­sın­dan olur, ge­yi­mi­ni ələ ke­çir­mə­sə o, öz dün­ya­sı­na qa­yı­da bil­mir. Bə­zi uy­ğun­luq­lar­la bağ­lı söy­lə­dik­lə­ri­miz, tə­bii ki, şəx­si qə­naət­lə­ri­miz­dir. Əgər qə­naət­lə­ri­miz mən­ti­qə uy­ğun­dur­sa, be­lə ol­du­ğu təq­dir­də K.Ab­dul­la ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın baş­qa bir cə­hə­ti diq­qə­ti cəlb et­mə­yə bil­mir. Bu, müəl­li­fin zən­gin mü­şa­hi­də­li sə­nət­kar ol­du­ğu­na işa­rə edir. Çün­ki bu­ra­da o, folk­lor ör­nək­lə­ri­nə ye­ni hə­yat ve­rir, on­la­rı ya­zı­lı ədə­biy­ya­ta gə­tir­mək­lə bir­də­fə­lik yad­da­şı­mı­za həkk edir. Nə­zə­rə alaq ki, na­ğıl söy­lə­yi­ci­lə­ri­nin özü heç də əv­vəl yad­daş­la­rın­da olan­la­rı qo­ru­yub sax­la­ya bil­mir­lər. Bə­zən özü­müz nə za­man­sa hər bir de­ta­lı­nı in­cə­lik­lə­ri­nə qə­dər bil­di­yi­miz na­ğı­lı kim­lər­sə ye­ni­dən da­nı­şan­da hey­ran­lıq­la qu­laq asır, san­ki ilk də­fə eşi­di­rik. Bu, onu gös­tə­rir ki, folk­lor tək­cə yaş­lı nəs­lin sı­ra­dan çıx­ma­sı ilə yad­daş­lar­dan si­lin­mir, həm də o nəs­lin özü hə­yat­da ikən unu­du­lur. Bəl­kə də bu­nun sə­bəb­lə­ri söy­lə­yi­ci­nin ya­şam tər­zi­nin cid­di şə­kil­də də­yiş­mə­si, onun re­al hə­yat­la da­ha sıx mü­na­si­bət­lər sis­te­mi­nə da­xil ol­ma­sı ilə bağ­lı­dır.
"Də­və ya­ğı­şı" he­ka­yə­si­ni həm də el­mi fan­tas­ti­ka jan­rı­na aid et­mək olar və bu, be­lə də edil­mə­li­dir. Bu­ra­da çox­say­lı söz və ifa­də­lər­lə ya­na­şı, həm də nə­zər-diq­qə­ti­mi­zi "Dam­da­ba­ca­lar" cəlb edir. Ka­mal Ab­dul­la onu kü­çə an­la­mın­da iş­lət­sə də, oxu­cu diq­qə­ti­ni sö­zə ye­tə­rin­cə cəlb edə bi­lir. Bəs "dam­da­ba­ca­lar" kim­lər­dir? Dam­da­ba­ca­lar müx­tə­lif də­yi­şik ad­lar­la ta­nı­nan ev, yurd qo­ru­yu­cu­la­rı ki­mi mə­lum­dur. Əs­ki dü­şün­cə və ina­ma gö­rə dam­da­ba­ca­lar in­san­la­ra müx­tə­lif növ hey­van­lar, in­sa­na­bən­zər don­da gö­rü­nən var­lıq­dır. Bə­zən dam­da­ba­ca in­san­la­ra ilan, qız, ya­xud ix­ti­yar qo­ca do­nun­da da gö­rü­nür, ağ­zı bö­yük dam­da­ba­ca­lar da­im dam­da, ba­ca­da, evin gi­riş yer­lə­rin­də ya­şa­dıq­la­rın­dan on­la­ra dam­da­ba­ca de­yir­lər. Azər­bay­can mi­fo­lo­gi­ya­sın­da, da­şın, ye­rin, gö­yün, bir söz­lə, hər şe­yin sa­hi­bi var­dır. Bun­la­ra sa­lam ver­mək baş­lı­ca şərt­dir. Bun­dan baş­qa boş evə gi­rər­kən də Azər­bay­can­da sa­lam ver­mək ina­mı bu gün də ya­şa­maq­da­dır. Çün­ki ina­ma gö­rə ev­də da­im dam­da­ba­ca­la­rın ru­hu do­laş­maq­da­dır. Bü­tün bun­la­rı giz­li şə­kil­də ver­mə Ka­mal Ab­dul­la nəs­ri­nin oxu­cu tə­fək­kü­rü­nü da­ha də­rin­dən sil­kə­lə­mə­yə is­ti­qa­mət­lən­di­yi­ni gös­tə­rir. "Də­və ya­ğı­şı"n­da "dam­da­ba­ca­lar" mi­fik-fan­tas­tik bir mə­kan tə­si­ri ba­ğış­la­yır. Mə­lu­mat­lı oxu­cu, tə­bii ki, haq­qın­da da­nış­dı­ğı­mız he­ka­yə­lə­ri oxu­maq­la, on­la­rın bə­dii-fəl­sə­fi, mi­fik-na­ğıl­va­ri­lik xü­su­siy­yət­lə­ri­ni dərk et­mək­lə, da­ha zən­gin in­for­ma­si­ya axı­nı qə­bul edir.
Bu he­ka­yə­lə­rə gə­ti­ril­miş mif-flok­lor ele­ment­lə­ri heç də konk­ret et­nik ma­te­rial­dan yox, özü­nə­məx­sus folk­lor du­yu­mun­dan, onun in­terp­re­ta­si­ya­sın­dan qay­naq alır və bu dün­ya­nın kon­sep­tual dər­ki­nin özəl üsu­lu­na çev­ri­lir. Ka­mal Ab­dul­la uni­ver­sal ya­ra­dı­cı me­xa­niz­min­dən is­ti­fa­də et­mək­lə, in­sa­nın da­xi­li mə­nə­vi po­ten­si­ya­lı­nı fəal­lış­dır­maq­la şi­fa­hi ör­nək­lər­lə ya­zı­lı ədə­biy­yat ara­sın­da əla­qə-mü­ka­li­mə ya­ra­dır.
Ka­mal Ab­dul­la bə­dii nəs­ri üçün mü­hüm bir ob­raz da var­dır. O heç də di­gər müəl­lif­lər tə­rə­fin­dən nə bə­dii pri­yom ki­mi or­ta­ya atıl­mır, nə də həll olun­mur. Bu apa­rı­cı ob­raz­la bağ­lı onun ox­şa­rın­dan is­ti­fa­də et­mə pri­yo­mu, ba­ca­rı­ğı­dır. Mə­sə­lən, "Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı"n­da Gü­lü qah-qah xa­nı­mın, "Son gə­liş"­də Ər­mə­nin ox­şa­rı­nı be­lə qiy­mət­lən­dir­mək olar. Ka­mal Ab­dul­la­nın "Ya­rım­çıq əl­yaz­ma"­da Şah İs­ma­yıl Xə­tai ob­ra­zı­nın ox­şa­rın­dan uğur­la ya­rar­lan­dı­ğı oxu­cu­la­rın yax­şı ya­dın­da­dır. Bu, ilk ba­xış­da oxu­cu­nu bir qə­dər "çaş­dır­sa" da, əsər­də­ki ha­di­sə­lə­rin son­ra­kı ge­diş­lə­rin­də ef­fek­ti ar­tı­rır, hə­min ob­ra­zın iz­lə­nil­mə­si ba­xı­mın­dan ona ma­ra­ğı güc­lən­di­rir.
"Son gə­liş" he­ka­yə­si­nin ma­hiy­yə­tin­də, fik­ri­miz­cə, da­ha bir giz­li ma­raq­lı mə­qam var­dır. Bu da Ər­mən ob­ra­zı və onun­la bağ­lı mə­qam­dır. Əsər­dən bu his­sə­yə diq­qət ye­ti­rək:
"… Zər­düşt fi­kir­dən ay­rı­la­raq ya­nın­da bar­daş qu­rub mə­ri­fət­lə otur­muş bu kənd­li­dən so­ru­şur:
- O Ər­mən de­di­yin ölüm Al­la­hı­nın özü idi, de­yil­mi?
- Bə­li,--- kənd­li ca­vab ve­rir.- Ər­mən ölüm Al­la­hı­nın özü idi ki, var­dı. Am­ma biz bu­nu son­ra­dan bil­dik" (s.80). Ya­zı­çı bəl­kə də bu­ra­da ölüm Al­la­hı­nı Ər­mən (yə­ni Əh­ri­mən), yə­ni er­mə­ni­lər­lə, Şər­lə ey­ni­ləş­di­rir. Mə­sə­lə­yə be­lə mü­na­si­bət er­mə­ni­lə­rin dün­ya­da və hə­yat­da tut­du­ğu möv­qe ilə uğur­lu şə­kil­də üst-üs­tə dü­şür.
Əl­bət­tə, Ka­mal Ab­dul­la nəs­ri­nin folk­lor­dan qay­naq­lan­ma­sı­nı biz heç də yal­nız bu ya­zı­çı­nın əla­hid­də xid­mət­lə­ri ki­mi də­yər­lən­dir­mi­rik. Mə­lum­dur ki, Azər­bay­can nəs­ri in­ki­şa­fı­nın müx­tə­lif mər­hə­lə­lə­rin­də folk­lor­la qar­şı­lıq­lı əla­qə­də ol­muş və on­dan kük­rə­yiş tap­mış­dır. Bə­dii ədə­biy­yat folk­lor təc­rü­bə­si­nə mü­ra­ciət et­mək­lə öz ob­raz­lı­lı­ğı­nı, dil-üs­lub ça­lar­la­rı­nı zən­gin­ləş­dir­mək­lə re­al hə­yat ha­di­sə­lə­ri­ni şi­fa­hi ya­ra­dı­cı­lıq fo­nun­da əks et­di­rir. Bu­na gö­rə də folk­lor ör­nək­lə­ri­ni və bə­dii ədə­biy­ya­tın "sir­lər­"i­ni də­rin­dən bi­lən ya­zı­çı bu təc­rü­bə­dən da­ha ye­tə­rin­cə ya­rar­lan­ma­ğa ça­lı­şır. "Son gə­liş", "Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı" və di­gər he­ka­yə­lər­də folk­lor Ka­mal Ab­dul­la­nın ifa­də im­kan­la­rı­nı rən­ga­rəng­ləş­dir­mək ba­xı­mın­dan müs­bət rol oy­na­yır. Mə­sə­lən, "Son gə­liş" he­ka­yə­sin­də na­ğıl­va­ri konstruk­si­ya­dan is­ti­fa­də oxu­cu­nu özü­nə da­ha çox cəlb edir:
"Ət­ra­fa hə­zin bir ax­şam dü­şür­müş. Gü­nün yor­gun­lu­ğu ya­vaş-ya­vaş ət­raf­da nə var­dı­sa hər şe­yin ca­nın­dan çı­xır­mış. Yol­bo­yu bi­tən ağac­lar, kol­lar, yol kə­na­rın­da­kı daş­lar, kə­sək­lər süst bir hal­da imiş­lər, hər bi­ri də­rin­dən nə­fəs alıb ve­rir­miş - elə bil din­cə­lir­miş" ( s.77).
He­ka­yə­də Zər­düşt­lə uzun saq­qal bir ki­şi­nin mü­ka­li­mə­si də ma­raq­lı­dır: "Biz­dən çox-çox qə­dim za­man­la­rın söh­bə­ti­dir. O za­man­lar Al­lah­lar yer üzü­nə tez-tez gə­lib ge­dər­di­lər. Bi­zim ba­ba­la­rı­mız­la on­la­rın sıx ün­siy­yə­ti olar­dı. İn­di da­ha be­lə de­yil. İn­di Al­lah­lar bir-bi­ri­nə cəng edir­lər. Hə­yat Al­la­hı­nın və Ölüm Al­la­hı­nın bir-bi­ri­ni gör­mə­yə gö­zü yox­dur. On­lar bir-bi­ri­ni gör­mür­lər. Am­ma vaxt var idi, dost idi­lər" (s.78). Bu he­ka­yə­də müəl­lif şüu­ru­nun ifa­də­çi­si epik təh­ki­yə­çi­dir ki, o, həm də müəl­li­fin öz fi­kir dün­ya­sı­nın ifa­də­çi­si­dir. Müəl­li­fin özü mətn­də gö­rün­mə­sə də, mətn­də onun "iş­ti­ra­kı" da­im hiss olu­nur. O, mətn­də san­ki ümu­mi­ləş­miş şəx­si- sub­yek­tiv xü­su­siy­yət­lə­ri ilə iş­ti­rak edir. Bə­zi mə­qam­lar­da isə müəl­li­fin xey­li nüans­la­ra mü­na­si­bə­ti fərd­lə­şir, o, əsas fik­rin ifa­də­çi­si­nə çev­ri­lir, təh­ki­yə­çi və baş qəh­rə­man möv­qe­lə­ri ilə üst-üs­tə dü­şür. Təh­ki­yə­çi bu­ra­da (həm də di­gər he­ka­yə­lər­də) fər­di nitq ko­lo­ri­ti­nə ma­lik­dir. Müəl­lif­lə təh­ki­yə­çi­nin ob­raz­la­rı­nın iden­tik­li­yi əsə­rin kom­po­zi­si­ya pri­yo­mu ilə da­ha da güc­lən­di­ri­lir:
"Ər­mən hə­lə uzaq­dan bu kən­di gö­rüb seç­miş­di… Kən­din adam­la­rı qə­ri­bə adam­lar idi­lər. Qar­şı­sı­na çı­xan hər kənd­li onun önün­də dər­hal diz çö­küb al­nı­nı tor­pa­ğa sür­tür­dü". İtaət­kar ca­maat­dır". - Ər­mən dü­şün­dü. - "Bu adam­la­rı hə­qi­qət­lə sir­daş elə­mək çə­tin ol­ma­ya­caq" (s.79). He­ka­yə­də müəl­lif ob­ra­zı­nı təh­ki­yə­çi­dən ayır­maq çə­tin­dir. Bu­ra­da müəl­lif şüu­ru xey­li mə­qam­lar­da təh­ki­yə­çi­nin epik-na­ğıl dün­ya­gö­rü­şü ilə üst-üs­tə dü­şür.
Təh­ki­yə­çi­nin fər­di ana­li­tik gö­rün­tü­sün­dən fərq­li ola­raq, ha­di­sə­lə­rə müəl­li­fin şəx­si-ümu­mi­ləş­miş mü­na­si­bə­ti sin­te­tik­dir. Müəl­lif ob­ra­zı ha­di­sə­lə­ri, on­la­rın ma­hiy­yət bir­li­yi­ni çev­rə­lə­yir və fəl­sə­fi-xü­su­siy­yət­lə­ri­ni açır. Bu mə­na­da "Xa­ron, mər­hə­mət­li Xa­ron…." və "Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı"n­da tək­rar­la­nan müəl­lif ya­naş­ma­sı üçün fər­di­lik xa­rak­te­rik­dir.
" - Xa­ron, Xa­ron…
- Xa­ron, əda­lət­li Xa­ron" he­ka­yə­nin müx­tə­lif sə­hi­fə­lə­rin­də (s.88, 89, 90, 91, 92, 93) və müx­tə­lif va­ria­si­ya­lar­da "….ə­da­lət­li, mər­hə­mət­li, ya­ra­şıq­lı" və s. ki­mi ifa­də­lər tək­rar­la­nır. Ey­ni pri­yom­dan, de­mək olar ki, müəl­lif "Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı"n­da da is­ti­fa­də edir. "A­dı özün­dən uzun Gü­lü qah-qah xa­nı­mın gö­zəl və unu­dul­maz çöh­rə­si elə bil ya­pı­şıb qal­mış­dı". Gü­lü qah-qah xa­nım məm­lə­kə­tin ən güc­lü pəh­li­van­la­rı­nı ya­nı­na is­tə­di. "Təx­ti­çı­raq pəh­li­van gəl­di, diz çö­küb söy­lə­di" (s.173), "Nə­hən­ga­nı - nə­həng pəh­li­van…­diz­lə­ri­nin hər iki­si­ni ye­rə bas­dı,… de­di (s.174). Əş-əş pəh­li­van div­dən dön­mə pəh­li­van idi" (s.174). "Gün bu­ra­la­ra köl­gə dal­ğa­la­ra" (s.180). və s. və i.a. bü­tün bu tip­li pri­yom­dan is­ti­fa­də bu he­ka­yə­lə­rin kom­po­zi­si­ya­sı­na, ar­xi­tek­to­ni­ka­sı­na və məz­mu­nu­na xü­su­si özəl­lik gə­ti­rir.
Sa­da­la­dı­ğı­mız bu ki­mi ifa­də, söz bir­ləş­mə­lə­ri, fra­za­lar­da müəl­lif ob­ra­zın­da olan müs­tə­qil möv­qe həm də müəl­lif­lə mətn­də təs­vir olu­nan dün­ya ara­sın­da epik dis­tan­si­ya ol­du­ğu­nu gös­tə­rir. Müəl­lif ob­ra­zı mətn­də ha­di­sə­lər­dən za­man və mə­kan dis­tan­si­ya­sı ilə fərq­lə­nir. Bu dis­tan­si­ya uza­nıb qı­sal­maq­la, mətn­də da­im qal­maq­da iş­ti­rak et­mək­də­dir.
Ka­mal Ab­dul­la­nın "Son gə­liş", "Xa­ron, mər­hə­mət­li Xa­ron…", "Gü­lü qah-qah xa­nı­mın na­ğı­lı" he­ka­yə­lə­ri­nin təh­ki­yə struk­tu­run­da, yu­xa­rı­da qeyd et­di­yi­miz ki­mi, bə­dii nit­qin na­ğıl­va­ri­lik for­ma­sın­dan us­ta­lıq­la is­ti­fa­də olu­nur. Bu he­ka­yə­lər­də təh­ki­yə­çi­nin oxu­cu­ya bir­ba­şa mü­ra­ciə­ti öz ək­si­ni ta­pır, nit­qə mo­no­lo­ji is­ti­qa­mət ve­ri­lir.
Göz­lə­nil­məz si­tua­si­ya­lar­la zən­gin "Də­və ya­ğı­şı" he­ka­yə­si, bəl­kə də Ka­mal Ab­dul­la­nın bə­dii tə­fək­kü­rü­nün ye­ni-- el­mi fan­tas­ti­ka ilə zən­gin cə­hə­ti­ni əks et­di­rən­dir. Me­to­fo­rik­lik, hi­per­bo­la­lar­dan və fan­tas­tik du­yum tər­zin­dən gen-bol is­ti­fa­də oxu­cu­da qey­ri-adi ov­qat ya­ra­dır. Müəl­lif əsə­rin əv­və­lin­də də­və ya­ğı­şın­dan da­nı­şıb oxu­cu­nu qey­ri-adı ya­ğış­la təəc­cüb­lən­dir­mək­lə, işi heç də bit­miş he­sab et­mir. Ey­ni za­man­da bü­tün he­ka­yə bo­yu "düz­gün ae­ro­di­na­mik av­to­zər­bə möv­qe­yi" se­çir, "ov­sun­çu­lar mü­şa­vi­rə­si­ni" la­zı­mın­ca təş­kil et­dik­dən son­ra "Gü­nəş vax­tın­dan Ay vax­tı­na" ke­çid alır, "İn­san­lar­la hey­van­lar ara­sın­da­kı mü­na­qi­şə­lə­rin Gö­züm Ko­mis­si­ya­sı­nın" tək­li­fi­nin qə­bul edil­mə­si ilə bağ­lı iş­lə­ri hə­rə­kə­tə gə­ti­rir və elə "ger­me­tik tə­səv­vür" ya­ra­dır ki, "vir­vi­zual ek­ran par­ça-par­ça" edi­lir, "tex­no­tur­bo­sil­la­bik" ye­ni­lik­lə­rə şüb­hə ilə ya­na­şıl­dı­ğın­dan na­ğı­la gir­mək vax­tı­nı müəy­yən­ləş­di­rir, "Ay ax­şa­mı vax­tı­nın na­bə­ləd­lə­rə kö­mək za­ma­nın ye­tiş­di­yi­ni du­yur, də­rin "ter­moe­lekt­rik təh­lil apar"­maq­la və "də­və"­nin göz ya­şı ov­su­nun­dan çıx­ma ko­dek­si­nin əsas mad­də­lə­rin­dən bi­ri ki­mi qey­də alır, "Ya­ğış anı üz­rə koor­di­na­tor qo­ca Şir­"in dil­lən­di­yi­ni, "ya­ğış ki­mi in­san­la­rın şə­hə­ri­nə yağ­ma­ğı" əbə­diy­yən şir­lə­rə qa­da­ğan edil­miş ol­du­ğu­nu müəy­yən­ləş­di­rir.
Müəl­lif şüu­run­da­kı mi­fo­lo­ji dü­şün­cə ilə el­mi fan­tas­ti­ka "Də­və ya­ğı­şı"n­da ori­ji­nal şə­kil­də tə­za­hür et­di­ri­lir. Bu he­ka­yə­də müəl­lif şüu­ru po­li­fo­nik­li­yi ilə fərq­lən­mək­lə ya­na­şı, həm də onun nit­qin­də op­po­zi­tiv mə­na xət­lə­ri özü­nü əks et­di­rir. He­ka­yə­də əsas op­po­zi­si­ya in­san­lar­la hey­van­lar ara­sın­da olan mü­na­si­bət­lər və in­san­la­rın hey­van­la­rı al­dat­ma­sı və s. ilə bağ­lı­dır.
Ka­mal Ab­dul­la­nın tə­rə­fin­dən iş­lə­ni­lən prob­le­ma­ti­ka və kol­li­zi­ya adə­tən özü­nə­məx­sus mə­kan­da baş ve­rir. Bu­ra­da onun qəh­rə­man­la­rı gah gö­rü­nür, gah on­la­rın gö­rün­tü­sü qa­bar­dı­lır, gah da sir­ri-xu­da ki­mi çə­ki­lib qeyb olur­lar. On­la­rın hə­rə­kə­ti, dav­ra­nı­şı, da­nı­şı­ğı da özü­nə­xas­dır. Oxu­cu bu qəh­rə­man­lar­la gö­rüş­dən nə qə­dər mü­təəs­sir olur­sa, bə­zən onun çə­kil­mə­sin­dən, yox olub it­mə­sin­dən on­dan da çox pəj­mür­də olur. Be­lə qütb­lü qav­ra­yış məhz Ka­mal Ab­dul­la ya­ra­dı­cı­lı­ğı üçün xa­rak­te­rik­dir. Ey­nə­gəl­məz, ya­rım­fan­tas­tik, fan­tas­tik, mi­fik, mis­tik, ha­di­sə­lər­lə zən­gin bu əsər­lər­də ge­dən hər nə var­sa, ha­mı­sı fər­di tə­xəy­yü­lün məh­su­lu ki­mi də­yər­lən­di­ril­mə­li­dir.