Sabirə DÜ­NYAM­ALI­YEVA
AZƏRB­AYCA­NIN TARIXI GEYIM­LƏRI­NDƏ
GÜ­NƏŞ­LƏ BAĞ­LI SİM­VO­Lİ­KA­LAR

Sabirə DÜ­NYAM­ALI­YEVA

              AZƏRB­AYCA­NIN  TARIXI  GEYIM­LƏRI­NDƏ
                            GÜ­NƏŞ­LƏ  BAĞ­LI  SİM­VO­Lİ­KA­LAR


Də­də Qorqud dastanında təsvir edilmiş geyimlər­də atəş­rə­rəstlik elementlə­ri.  Son dövr­də Də­də  Qorqud dastanı­nın 1300 illiyini qeyd etdik, əsl­ində isə hər bir Də­də Qorqud tədq­iqatçı­sı bu rə­qə­mə süb­hə ilə yanaşır və bu dastanın yaşı­nın daha qədim olduğuna qəti­yyən şüb­hə etmir. O cüm­lə­dən biz də Də­də Qorqud dastanında təsvir olunmuş geyimləri araşdıra­rkən bunun bir daha şahidi olduq və haqlı olaraq qürur hissi keçirdik. Tarixi geyimlərin araşdı­rıl­ma­sın­dan aydın olur ki, Də­də Qorqud dastanı­nın yaşı eramızdan bir ne­çə yüz il əv­və­lə ge­dib  çı­xır. Geyimlər­də atəş­rə­rəst­liklə, gü­nəş tanrı­sı ilə bağlı elementlər­dən istifadə olu­nub. Zaman kecdikcə, təbii ki, islam dini elementləri dastanın yeni nəql­çi­lə­ri tə­rəfi­ndən ə1a­və olunub. Də­də Qorqud dastanından bəlli olur ki, bu dövr oğuz türk­lərinin geyimi rəngi və simvolik elementləri ilə mü­əy­yən inamlar ifadə edirdi. Oğuz qadınl­arı­nın geyimləri­ndə qır­mı­zı-al rəng ən çox istifadə olunan rəng idi. Digər rəngli geyimlər isə fərqli olduğu üçün seçilirdi. Bu barə­də Də­də Qorqud dastanında oxuyuruq: “Namı qizlar al geymişlərdi, kəndi sarı geymiş idi”. Buna gö­rə də ona Sarı tonlu Selcan xatun deyirdilər.

Dastanda qadın və kişi üst geyimi kimi qaftan haqqında danı­şı­lır. Adi gün­dəlik geyim nö­vü kimi qaftan, ümu­miyyət­lə ağ rəng­də imiş. Gəlinlik raltarı kimi qır­mı­zı qaftan, al duvaq geyinilməsi dastanda xüsusi qeyd edilir, məs.: “Ba­nu­çi­çək qır­mı­zı qaftanın geydi” və s. Kişi toy geyimi də qır­mı­zı rəng­də imis: “Adağlusından ər­gənlik bir qır­mı­zı qaftan gəldi...”

Də­də Qorqud dastanında qadın baş geyimləri barə­də hec bir məlumat olmasa da, əsər boyu ancaq yaşmaq haqqında söh­bət gedir: “Banıçi­cək yaşmaqlandı”, “Ayağım başmaq, yüzim yaşmaq gör­mədi” və s. Buradan aydın olur ki, Oğuz qızl­arı evdə və elarası üzüa­çıq gə­zərm­işlər. Ancaq toyu olan qı­zın üzü bağlı (yəqin ağ ör­pəkli), al duvaqlı olarmış. Məs., “Al duvağım yiyəsi”, “Ala göz­lü oğlına al duvaxlu gəlin aldı”. Bildiyimiz kimi, Atəş­rə­rəst­lər ibadət zamanı ağızl­arı­nı yaşmaqla bağlayır­dılar. Oğuz qızl­arı isə Qazı­lıq dağına ba­xar­kən yaşmaqlanardılar. Burada iki fikir yü­rüt­mək olar. Birincisi, hesab etmək olar ki, oğuz qadınl­arı gün­çıxana ba­xar­kən yaşmaqlanardılar, ikincisi, ola bilər ki, oğuz qadınl­arı ağsaqqal yanında, hör­mət əla­məti olaraq, yasmaqlanardılar (“Qazı­lıq dağı bizim qayına­tamız­dır deyirlər”). Son dovrlə­rə qə­dər ağsaqqal yanında hör­mət əla­məti olaraq yaşmaqlanmaq adəti Azərbaycan qadınl­arı arasında qal­mış­dır.

Azərb­aycanın tarixi geyimləri içəri­sində ən çox şöh­rət qazanmış geyim cüb­bə idi. Cüb­bə haqqında ən dəqiq məlu­matı Də­də Qorqud dastanından alı­rıq. Nəm qadın, həm də kişi geyimi olan cüb­bə, doyüs­çü geyimi kimi istifadə olu­nar­kən tək deyil, “quş” adlanan simvolik elementlə birlikdə geyinilirmis. Dastanda igidlik gös­tərmiş, ad-san qazanmış gənc haqqında Də­də Qorqud onun atasına belə deyir: “Cigin quşlu cüb­bə - ton vergil bu oglana, geyər olsun, hü­nərlidir”. Digər boyda Qazan xan oğlunun xilas olması müna­sibəti­lə “Qırq evli qulla, qırq cariyə oğlu başına çevirdi, azad eylədi, cılasun ərən­lə­rə qara öl­kə verdi, cüb­bə-quş verdi” - deyilir. Azərbaycan geyim tarixindən bəllidir ki, cüb­bə xəz­dən tikilirmiş. Demə­li, xəz­dən tikilmiş cüb­bənin çiynində “quş” varmış. Bura fikir verək. Əgər “quş” demək­lə adi quş bə­zəkli,  tikməli ciyin deyilirsə, bunu dö­yüş­çü geyimi kimi tərif etmək məna­sız olar. Şamil Cəmşidov bunu rutbə bildirən raqon ki­mi izah edir. Təbiidir ki, orduya qəbul olunan gün dö­yüş­cü­yə yük­sək hərbi rüt­bə verilə bilməzdi. Nədi­yyə verilən­də də cüb­bə-quş ve­ri­lir. Burada cox güman ki, cüb­bənin üs­tün­dən çiyinə salın­mış “quş”dan söh­bət gedir. Maraqlı­dır ki, dastanda qadın cubbə­ləri haqda çox söh­bət getsə də, heç yerdə “quş”dan danı­şıl­mır. Bə­zək ol­sa idi, təbii ki, bundan qadinlar ilk növ­bə­də istifadə edərd­ilər. Təsv­irə, deyimə və müha­fizə, inam simvolu kimi təqdim edil­di­yi­nə gö­rə bu quş Ziviyə­dən tarıl­mış, e.ə. VIII yüzi­lliyə aid edilən, hazırda Tehran arxeoloji muzeyində saxlanılan qı­zıl löv­hə üzəri­ndə təsvir edilmiş “Şirlə dö­yüs səh­nəsi”ndə dö­yüş­çü­nün çiyninə saldı­ğı “quş”u xatırl­adır (və elə tə­səv­vür yaranır ki, bu qı­zıl tə­bə­qə Qanturalı­nın aslanla dö­yüş­dü­yü səh­nəni təsvir edir). Təsv­irdə dö­yüş­çü­nün əyn­ində “zirehli” raltar var (tablo 1, şəkil 1). Paltarın uzunluğu dizdən yuxarı­dır. Geyimin üs­tün­dən sağ qol altından keç­mək­lə sol çiyni ör­tə­rək, ucları sağ tə­rəf­də dizə qə­dər sallanan enli və uzun qanad salı­nıb. Başına alın­lıq taxı­lıb. Çox güman ki, oğuz bəy­ləri də igidlik gös­tə­rən gən­cə “çiyni quşlu cüb­bə-ton” verər­kən bu cür “qus”lu cüb­bəni nə­zər­də tutur və beləli­klə həm onu artıq dö­yüş­çü kimi qəbul edir, həm də rəmzi olaraq bununla igidlik ənə­nəsinin davamçı­sı olduğunu ona xatırl­adır­dılar. Əv­vəlki böl­mə­də biz qaftanın tə­zəliyinin igidlik rəmzi olduğunu qeyd etmişdik. Fikrimizcə, əsər boyu, hör­mətli şəxs­iyyət­lə­rə hədi­yyə verilən, igidlər haqqında “çal qaraquş ər­dəmli” deyə­rək tərif edilən, və­tən­rər­vər, igid dö­yüşçu geyim dəstinin elementi kimi təqdim edilən “quş”, igidlər tə­rəfi­ndən öl­dü­rü­lən və ya tutulan alı­cı qaraquşa bən­zədilirmiş. Qaraquşu quşların ən məğl­ubedi­lməzi kimi qəbul edən oğuz döyu­şçü­lərini tərif edər­kən qəh­rəma­nı ona bən­zət­mə­yə çalışa­rdılar: “Cüm­lə quşlar sultanı çal qaraquş, Qanadı ala sağsağana kəndizin şaqidarmi?” Üəqin elə buna gö­rə də Dirsə xan oğlu Buğac xan boyunda Də­dəm Qorqud boy boylayır, soy soylayır, deyir; “Qanadların ucları qı­rılmasun” “Ag saqqallı baban yeri uçmağ olsun”. Qeyd edək ki, “quş”un astarı­nın həm də al rəngli olması da əsər­də qeyd edilir və bu cür quşun daha qiymətli olması nə­zə­rə çarrdı­rı­lır­dı. Belə ki, Bayan­dur xana verilən vergini sadalayarkən Quşun ala qatı­nı, qumaşın arusı­nı, toquzlama çırgab çuqa Bayandur xana rəncyek çagır­dılar” deyilir.
Ziviyə qazın­tıla­rından əl­də edilmiş, digər “şirlə dö­yüş” səh­nəsini təsvir edən qı­zıl tə­bə­qə­də də bu quşdan istifadə olunduğu gös­tərilir. Bu təsvir uç hissə­dən ibarətdir. Ust hissə­də əl­bəyaxa dö­yü­şən dö­yüş­çü, aşağı hissə­də isə başçı­nı (ola bilsin ki, elçini və ya kahini) müşa­yiət edən səxs­lər təsvir olunub. Dö­yüş­çü, müşa­yiətçi və başçı­nın geyindiyi raltar eyni biçimdə və eyni damalı materialdan olub, uzunluğuna gö­rə fərq­lənib. Başçı­nın ralt­arı­nın uzunluğu dabana qə­dər, dö­yüşçu və muşayiət edən şəxs­lərin raltarı­nın uzunluğu isə dizə qə­dərdir ki, bu da onların daha çevik və hə­rə­kətli olması­nı təmin edir. Başçı­nın geyimi, Zivi­yə­dən tarıl­mış, fil sü­mü­yün­dən dü­zəldilmiş kişi fiqurunun geyimi ilə eynidir. Dö­yüş­çü və müşa­yiətç­ilərin sol çiyinləri­nə saldiği qanadın arxa tə­rəfi sağ qol altından ön tə­rə­fə gəti­rilmək­lə sol çiyinə tə­rəf ararı­lıb və sol çiyində bənd edilib. Ön tə­rəf sər­bəst buraxı­lıb ki, bunun da uzunluğu baldırlara catır. Qı­zıl tə­bə­qə üzəri­ndə olan təsv­irdəki başçı­nın və fil sü­mü­yün­dən dü­zəldilmiş ki­şi fiqurunun əyn­ində bu qanadın stilizə olunmuş, uzun sacaqlı formalı tiri var. Bildiyimiz kimi, bu dövr­də Azərbaycanda atəş­rə­rəstlik geniş yayıl­mış­dı. Gö­rü­nür, döyu­şcü­nün çiyninə saldı­ğı “quş” həmin inamla bağ­lı­dır. Çünki relyef təsv­irləri­ndə də Ahura Mazda qanadlı quş kimi təsvir edilir. Belə “quş”u çiyninə salan dö­yüş­cü Ahura Mazdanın ona kö­mək olacağına inanarmış. “Quş” sag qol altından salınaraq ürəyin üs­tün­dən keç­mək­lə ciyində bərkidilirmiş.

Beləli­klə, araşdırm­aları­mı­zın nəti­cəsi ki­mi, demək olar ki, şirlə dö­yüş səh­nəsi­ndəki “quş” elə “Də­də Qorqud” dastanında adı çəki­lən “çigin quşlu cubbə don” deyimindəki cüb­bənin çiynində olan “quş”dur. Qeyd etmək yerinə dü­şərdi ki, Türk­iyənin Bursa mahalında adi gün­lər­də sıx­dırma və sarkanın əvəzi­nə geyinilən “gü­dük” adlanan geyimin qolu uzun olub, bə­də­nə “kara kuş” - iri və ətə­yə qə­dər uzun olan əla­və rarca ti­kə­si vasitəsi ilə birləşdirilir. Bizim “xişdək” adlandır­dı­ğı­mız bu rarca tikəsini türk­lər ümu­miyyət­lə, “kuş” adlandı­rır və bu “kuş” ətə­yə catmadan, ancaq qol altına genişlik vermək üçün istifadə olu­nur. “Kara kuş” isə “kuş”dan daha enli və uzun olmaqla, ətə­yə genişlik vermək məq­sədi­lə istifadə edilir. Zənn­imizcə, bu “kara kuş” elə “Də­də Qorqud” dastanmda adı çəki­lən “çal qaraquş”a bən­zədi­lən və yuxarıda qeyd etdiyimiz təsv­irdə şirlə dö­yü­şən dö­yüş­çü­nün geyiminin üs­tün­dən salınaraq ciynində bənd edilən quşa bən­zədi­lə­rək adlandı­rı­lıb.

Bu döv­rün zadə­gan geyimləri­ndə “quş” stilizə olunmuş formada istifadə edilib. Bu e.ə. IX-VIII yüzi­lliyə aid edilən Ziviyə qazın­tıla­rından tarıl­mış, fil sü­mü­yün­dən dü­zəldilmiş fiqurun geyimindən aydın olur. Fiqurda əl­lərini ön­də çarrazlamış, ayaq üst­də dik dayanmış kişi təsvir edilib (tablo 2, şəkil 3). O, uzun saclı, uzun saqqallı­dır. Başına alın­lıq taxıb. Əyn­ində uzun, damalı-naxış­lı, düz bicimli geyim var, ətək­də 4-5 sm enində sacaq tikilib. Geyimin qolunun uzunluğu dirsə­yə qə­dərdir, altından başqa raltarın uzun qolu gö­rü­nür. Boynu döv­rə­lə­mə kəsilib. Bu geyimin üs­tün­dən sag çiyindən salınaraq sol qol altından keç­mək­lə ön­də çarrazlanmış, kəna­rı kö­bəli - saçaqlı əla­və ör­rək salı­nıb. Ayağında qalın, müs­təvi altlıq­lı ayaqqabı var. Geyimin üs­tün­dən salınan sacaq-ör­tük “quş”un stilizə olunmuş forması­dır. Ümu­miyyət­lə, qədim türk xalqlarında bir çox hallarda soykök ağ qu-ağ qaz sifəti­ndə təsvir olunurdu, “Ağ Sunqur quşu erkəgi­ndə bir kö­küm var deyilirdi”, düş­mən üzəri­nə gedən­də isə qara quş (“Ça­yın baqsa çalmalu, qara quş ərd­amlü, qurqurma quşaqlu, qulaği altun kü­rəli...qazı­lıq Qoca oğlı bəg Üeg­nək”) kimi olurdular.

Oğuz türk­lərinin baş geyimində də maraqlı elementlər var. Mə­sə­lən, düş­mən tə­rəfi­ndən aldadıl­mış Bamsı Beyrək belə deyir: “...Alın başa qunt işı­ğım urardım” , “At, yaraq və işıq Bəkilin, Bəkil içində degil” və s.

Dəmir donlu igid “alın başa qond işı­ğın urarsa”-qı­zı­lı rəngli, gü­nəş kimi rarlaq dəbi­lqəsini geyər­sə, sanki gü­nəş­dən guc alar, düş­mə­nə qalib gə­lə­cəyi­nə inanarmış.

Bəkil oğlı Əm­ran boyunda xatunun Bəki­lə dediyi “Alnunda altun işıq cüb­bəsi yoq” (Kitabi-Də­dəm Qorqud, əla lisane-tayifeyi-oğuzan əsəri­ndə “Alnında altun aşıq cubbəsi yoq” kimi yazilıb), cumləsi­nə diqqət edək. “Alnunda” Nəmid Araslıda “əg­nün­də” kimi yazı­lıb. Müasir mətn­də cumlə “Alnı­nı ör­tən qı­zı­lı işıq­lı zirehin yoxdur” kimi tərc­umə edilib, əsl­ində isə, bu cüm­lə “Əg­nün­də altun işıq cüb­bəsi yoq” və ya “Alnunda altun işıq, ciqqasi yoq” olmalıdir. Birinci halda, “altun işıq cübbe” olarsa, bu cüb­bə, üzəri­ndə qı­zı­lı tikməli naxışl­arı olan rarçadan tikilmiş cüb­bədir. Nəmin dovrdə qı­zı­lı tikməli rarçalar yük­sək qiymət­lənd­irilsə də, bunun dö­yüş geyimi kimi istifadə olunduğu şüb­hə doğurur. Ikinci halda, cüm­lə daha aydın olur, burada “Altun işıq cıqqa”, oguz igidlərinin başına taxdı­ğı qı­zıl cıqqa imiş.

E.Aslanov “El-oba oyunları, xalq tamaşaları” kitabında müx­təlif məra­simlər zamanı geyinilən geyim elementləri və geyim aksessuarları barə­də geniş söh­bət açır. O, qeyd edir ki, uzaq keçmişdə gü­nəş tanrı­sı­nı təmsil edən bər­qəndan bir mə­xəz­də ağaca sarın­mış yun və əski rarçalardan ibarət olub, o biri yer­də gəlincik kimi qır­mı­zı lentlər­lə bə­zədilmiş adi bir çöm­çə idi. Bir mə­xəz­də o, büs­bü­tün kəh­rəba muncuqlar ilə bə­zədilmiş gü­nəş taclı, yaxud alnına işıq timsalı-güz­gü rarçası bağlanmış kukla-gəlincik şəkl­ində təsvir olunduğu halda, digəri­ndə üzəri­nə qır­mı­zı rarça çəkilmiş bir dairədir. Bu müx­təlif quruluşlu mü­qəvvalara “dodu”, “godu, “hodu”, “çöm­çəxa­tın” və s. deyirdilər. Atə­şəfruz məra­simində (Novruzqabağı odlu çər­şən­bə mərasimi və Azər şənl­iklə­rin­də) Atə­şəf­ruz ya şişraraq qoyur, ya da xə­mi­rə bulaşmış başlarına neftli əski və rambıq baglayıb, bunl­arı yandı­rır­dılar. Buradan Oguz igidlərinin doyüş geyimlərinin əsas atributlarından biri olan “Altun işıq cıqqa”, “...qunt işıq” atəş­rə­rəst­liklə bağlı simvolika ki­mi anlaşıla bi­lər. Atəş­rə­rəst­lər ibadət vaxtı “səd­rə” adlanan ag rəngli köy­nək geyinir, bel­ləri­nə “kəsti” adlanan kə­mər bağlayır və ağızl­arı­nı yaşmaqla bağlayır­dılar.
Ni­za­mi Gən­cə­vi əsər­lə­rin­də təs­vir olu­nan ge­yim­lər­də Atəş­pə­rəst­lik ele­ment­lə­ri. Kə­mə­rin funk­si­ya­sı ilə bə­ra­bər atəş­pə­rəst­lik­dən qal­ma xü­su­si mə­na­sı da var imiş. Əy­ni­nə səd­rə ge­yib, be­li­nə keş­ti bağ­la­yan gən­cin ar­tıq atəş­pə­rəst­lik di­ni­ni qə­bul edib, bu di­nə sə­da­qət­li ola­ca­ğı­na ina­nar­dı­lar. Ni­za­mi Gən­cə­vi bu­nu poe­tik dil­lə be­lə ifa­də edir­di: “Yüz­lər­lə xid­mət­çi tax­mış zər­zi­vər, Pə­rəs­tiş et­mə­yə bağ­la­mış kə­mər”; “Sən hər za­man be­li­ni dai­rə tək bağ­lı et, Fə­lək­dən­sən, fə­lək­lə yax­şı do­lan, yo­la get” - de­mək­lə, şa­ir gös­tə­rir­di ki, be­lə dai­rə ki­mi do­la­nıb bağ­la­nan kə­mər, xe­yir və şər qüv­və­lər ara­sın­da, ta­raz­lıq mər­kə­zin­də olur. Bu dün­ya­nın mi­zan tə­rə­zi­si­dir ki, ta­raz­lıq po­zul­sa dün­ya məh­və­rin­dən çı­xar. Şə­rin bir ucu­nun xe­yir, xe­yi­rin bir ucu­nun şər ol­du­ğu­nu nə­zə­rə al­maq la­zım­dır. Bu isə an­caq şər­lə yo­la get­mək­lə, onun ar­tıq­lıq edib ta­raz­lı­ğı poz­ma­ma­sı­na na­il ol­maq­la müm­kün­dür.

“Xəz­nə­də əy­lə­şən ilan de­yil­dir yox­sul, Kə­mər ki­mi qıv­rı­lıb ol­muş qar­şın­da bir qul. Bu fə­lək də baş ta­cı ol­ma­dı na­haq ye­rə, Dön­dü xid­mət ucun­dan bə­də­ni bir kə­mə­rə. Hü­nə­rin ci­lo­vun­dan tu­ta­raq çə­kən adam, Kə­mər çək­di­yin­dən­dir tut­muş o da bir mə­qam”. “Sən öy­rən­mi­sən, kə­mər bağ­la­ma­ğa, Ni­za­mi!”. Ya­xud: “Kə­mər bağ­la­ma­ğa be­lim var­ma­yır”.

Bü­tün dövr­lər­də əsl-nə­ca­bə­ti, var-döv­lə­ti ilə se­çi­lən adam­lar, bu se­çi­mi ən çox pa­paq­la­rın­da və kə­mər­lə­rin­də qeyd edib­lər. N.Gən­cə­vi bu se­çim­lər­dən bi­rin­ci­si­nin - pa­pa­ğın bir­mə­na­lı, kə­mə­rin isə iki­mə­na­lı ol­du­ğu­nu qeyd edir. Bir­mə’na­lı se­çim odur ki, in­sa­nın sin­fi mən­su­biy­yə­ti, var-döv­lə­ti mü­vəq­qə­ti, gül öm­rü ki­mi qı­sa ola bi­lər, onun­la o qə­dər də fəxr et­mə­yə dəy­məz, kə­mər isə and içi­lib be­lə bağ­lan­dı­ğın­dan bu sə­da­qət, bu inam dai­mi olur. Bu cür sə­da­qət rəm­zi ki­mi bi­rin­ci mə­na­sı olan kə­mə­rə var-döv­lət rəm­zi ki­mi ikin­ci mə­na ve­rə­rək da­ha qiy­mət­li, bər­bə­zək­li et­mək olar. Be­lə­lik­lə, pa­pa­ğın mə­na­sı sə­ni özü­nə qul et­mək, kə­mə­rin mə’na­sı isə sə­nin qu­lun ol­maq­dır. Hər sə­hər gün baş­la­yan­da be­li­nə kə­mər bağ­la­yan in­san onun mə­na­sı­na var­ma­lı, ça­lı­şıb xe­yir­lə şə­ri ta­raz­lıq­da sax­la­ma­lı­dır. Bun­la­rın hər han­sı bi­ri­nin ta­raz­lı­ğı­nın po­zul­ma­sı fa­ciə­yə gə­ti­rib çı­xa­rar. Xe­yi­rin ar­tıq­lı­ğı yal­taq­lı­ğa, şə­rin ar­tıq­lı­ğı isə al­çaq­lı­ğa sövq edər.  “Nə vax­ta­dək gül ki­mi dik­baş­lı­lıq edib sən, Pa­pa­ğın, kə­mə­rin­lə be­lə öyü­nə­cək­sən..., Pa­paq, gül ağa­lı­ğı, gün gə­lər ve­rər sə­nə, Öz kön­lü­nü qul edər, bə­zən də kə­mər sə­nə”.

Sə­fəvi­lər dör­vü geyimləri­ndə atəş­rə­rəstlik elementləri. Tarixdən məlumdur ki, Şah Ismayıl Sə­fəvi islam dininin şiə təri­qətini qəbul etmişdir və bu təri­qəti təbliğ edirdi. Bu dövr­də incə­sə­nətin bir cox növ­ləri - xalca, rarça, o cumlə­dən süjetli rarçalar və geyim məmu­latları istehsalı xeyli inkişaf etmişdir. Bu incə­sə­nət əsər­ləri tək­cə öz öl­kəsi­ndə deyil, həmçinin öl­kənin hüdu­dlarından xeyli uzaqlarda Azərbaycan xalqı­nın mə­dəni həya­tı­nın, iqtisadi inkişafı­nın gös­təricisi kimi ma­raq do­ğu­rur, dünya muzeyləri­ndə bu gü­nə qə­dər qorunaraq xalqın zəngin mə­dəni irsini bü­tün dünyaya nümayiş etdirir. Bu dövr Azərbaycan miniatür­ləri­ndə qadınl­arın başında dilimli lə­çək var. Bu lə­çək  başlığa bərkidilib. Bə­zi miniatür­lər­də təsvir olunmuş qadın baş geyimləri yeddi dilimli ör­rəyin uç dilimli modifikasiyası­dır.

XVI yü­zil­li­yə aid mi­nia­tür­lər­də təs­vir edil­miş baş ge­yi­mi baş­lıq üzə­ri­nə bər­ki­di­lib. Kə­nar­la­rı di­lim­lə­nib, bir­çək­lə­rin üs­tü­nü, saç ara­sı­nı, qu­la­ğı və hö­rük­lə­ri ay­rı-ay­rı­lıq­da ör­tür. Əsa­sən ağ rəng­li par­ça­dan ti­kil­miş bu baş ge­yi­mi ya­rım­dai­rə for­ma­sın­da kə­si­lir, gü­nəş şüa­la­rı ki­mi di­lim­lə­nir, baş­da baş­lı­ğa bir­ləş­di­ri­lir və hər iki tə­rəf­dən bo­ğa­zal­tı va­si­tə­si­lə bər­ki­di­lir. Bi­rin­ci di­lim­lər üz ya­nın­da sal­la­na­raq bir­çək­lə­ri, ikin­ci di­lim­lər qu­la­ğın üs­tü­nü ör­tür. Qa­lan di­lim­lə­rin hö­rük­lə­rin üzə­ri­nə sa­lın­ma­sı və an­caq yas mə­ra­sim­lə­rin­də sa­çın açıq ol­ma­sı kə­də­ri ifa­də edir­di. Di­lim­lə­rin uc­la­rın­da bağ­lan­maq üçün qar­maq və qar­maq ye­ri olub.
“Di­lən­çi qa­rı­nın Məc­nu­nu Ley­li­nin ya­nı­na gə­tir­mə­si” mi­nia­tü­rün­də­ki baş ge­yi­mi də gü­nə­şə­bən­zər baş ge­yi­mi­nin üçün­cü mo­di­fi­ka­si­ya­sı­dır. Bu­nun açı­lı­şı isə gü­nə­ba­xan for­ma­sı­nı xa­tır­la­dır.  Gü­nə­şə­bən­zər lə­çə­yin ikin­ci mo­di­fi­ka­si­ya­sı oda­bən­zər şə­kil­də­dir. Müa­sir dövr­də ge­yi­ni­lən çad­ra­lar da ya­rım­dai­rə şə­kil­li­dir. Bu ya­rım­dai­rə­nin ra­diu­su onu ge­yi­nə­nin bo­yu­na bə­ra­bər olur. Be­lə­lik­lə, qa­dın baş ör­tü­yü­nün in­ki­şaf yo­lu aşa­ğı­da­kı ki­mi ol­muş­dur: ya­rım­gü­nəş, od, gü­nə­ba­xan və nə­ha­yət qa­dı­nı bü­tün­lük­lə baş­qa nə­zər­lər­dən qo­ru­yan ya­rım­dai­rə şə­kil­li ör­pək-çad­ra bu gü­nə qə­dər xal­qın gü­nə­şə və tə­bi­ət qüv­və­lə­ri­nə ina­mı­nı ifa­də edir.

Nəmin dövr incə­sə­nət əsər­ləri üzəri­ndəki insan rəsm­ləri­ndə əsa­sən başında qı­zılbaş rarağı olan kişilər təsvir edilirdi. Bildiyimiz kimi, döv­lətin atributları bayraq, himn, gerbdir. Bu dövr­də isə qı­zılbaş rarağı (tablo 4, şəkil 1-6) adlanan baş geyimi, sanki döv­lət atributuna çevrilmişdi. Mən­bə­lər­də qır­mı­zı rəngli, keyfiyyətli mahuddan tikilən, 12 dilimdən ibarət bu rarağın 12 imamı ifadə etdiyi bildirilir. Bu rarağın açı­lı­şı tablo 4, şəkil 7, 8-də gös­tərilmişdir və göru­nduyü kimi, gü­nəşin təsv­irinə bən­zəyir.

Mərasim geyimləri­ndə atəş­rə­rəstlik elementləri. Üux­arıda qeyd etdik ki, atəş­rə­rəst­likdə əyn­inə səd­rə geyib, belinə kəsti bağlayan gəncin artıq atəş­rə­rəstlik dinini qəbul edib, bu dinə səda­qətli olacağına inanardılar. Bu adət bu gunə qə­dər xalq inamı­nın ifadəçisi olaraq yaşayır.  Toy məra­simləri­ndə gəlini ararmağa gəlmiş qayın gəlinin belinə qır­mı­zı kə­mər bağlayır, onu uç də­fə bu kə­mərin içindən keçirir. Bununla da atəş­rə­rəst­likdən qalma be­lə bir adəti ifadə edir: “Sənin belinə kə­mər bağlayıb, ailəmi­zə üzv qəbul edirəm, bu ailə­yə səda­qətli olacağı­nı arzu və tə­ləb edirəm” (bir haşiyə  çixim ki, toyda gəli­nə xeyir-dua verilər­kən də qarşı­sında çıraq yandı­rı­lır). Atəş­rə­rəst­likdən qalma bu adət od qarşı­sında and içmək adəti­nə bən­zə­yir.

Tə­əs­süf­lə qeyd etmək istəyi­rəm ki, toy gü­nü qır­mı­zı gəlinlik raltarı ge­yin­mək adəti hazırda sı­ra­dan çı­xıb, toy geyimlərimiz tamamilə Avrora geyimləri ilə əvəz olunub. Buna baxmayaraq, qır­mı­zı kə­mər bağlamaq adətini saxlaya bilmişiksə, bu da təqd­irə layiqdir. Üaxşi olardi ki, yeni geyim model­lə­ri yaradan modelyerlər xalqı­mı­zın qədim inancları ilə bağlı simvolikalardan, heç olmazsa, stilizə olunmuş formada istifadə etsinlər. Bu “tarixi soykö­kümu­zə qayı­dı­rıq” deyər­kən qürur mən­bə­ləri­mizdən olar. Mə­sə­lən, təd­qiq olunaraq üzə çixarıl­mış, dö­yüş­çü geyimi elementi olan “quş”dan  istifadə etmək­lə də müasir geyimlər­də milli kolorit əl­də et­mək müm­kün­dür. “Quş” hərbçi, dənizçi və aviatorlar üçün forma modellərinin yaradılm­asında, mək­təbli geyimlə­ri, həmçinin avanqard model­lərin yaradılm­asında istifadə edilə bilər. “Quş” yük­sək təhsil sə­nədi alan gənc­lə­rə, orduda nümu­nəvi xidmət gös­tə­rə­rək titul qazanmış əs­gə­rə, yük­sək nailiyyət əl­də etmiş idmançıya təqdim olunan simvol kimi, Də­də Qorqud ənə­nə­lə­ri­nin yaşadılm­ası kimi istifadə edilsə, gənc­lər­də və­tən­rər­vərlik hissləri aşıla­nmasına xidmət edər.