|
ELÇİN
UCA MƏRTƏBƏLƏRİN SAKİNİ
QARA QARAYEV HAQQINDA BİR NEÇƏ SÖZ
“Əfsus!.. Gedən vaxt deyil, bizik...”
Qara Qarayev Ronsara məxsus bu sözləri qeyd dəftərinə yazıb.
Bu günlərdə 90 illik yubileyini keçirdiyimiz Qara Qarayev XX əsr Azərbaycan mədəniyyətinin o böyük nümayəndələrindən biridir ki, yaradıcılığı ilə öz xalqının yalnız musiqisini deyil, istək və arzularını da, dünyagörüşünü və mənəviyyatını da ifadə etməyi bacardı və bu yaradıcılığın bədii-estetik səviyyəsi və fəlsəfi mündəricatı, əhatə dairəsi dünya musiqisinin, ümumiyyətlə, dünya mədəniyyətinin əldə etdiyi ən son nailiyyətlərlə nəinki ayaqlaşdı, hətta bu dünya miqyaslı nailiyyətlərin çox görümlü və özünəməxsus tərkib hissəsinə çevrildi.
Qara Qarayev yaradıcılığı həm janr, həm də mövzu baxımından son dərəcə zəngin idi. Sovet dövrü ilk Azərbaycan operalarından biri olan və Cövdət Hacıyevlə birgə yazdığı “Vətən” operası, XX əsr dünya balet sənətinin incilərindən hesab olunan “Yeddi gözəl” və “İldırımlı yollarla” baletləri, ölməz simfoniyalar, bir çox digər simfonik janrlarda yazılmış əsərlər, müzikl, mahnılar və s. Qara Qarayev yaradıcılığının janr təsnifatı belə bir zənginliyə malikdir.
Eyni zənginlik bu yaradıcılığın mövzu dairəsinin genişliyini səciyyələndirir. Baxın, Qara Qarayevin müraciət etidyi ədəbi simalar kimlərdir: bir tərəfdən onun yaradıcılığının əsas fiqurlarından biri olan Nizami Gəncəvi, eləcə də öz müasirləri olan Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Məmməd Rahim kimi azərbaycanlı şairlər, digər tərəfdən isə Servantes, Lope de Veqa, Rostan, Puşkin, Merime, Barbüs, Nazim Hikmət, Feyxtvanger, Abrahams...
Yalnız elə Şekspirin “Otello”, “Qış nağılı”, “Hamlet”, “Antoni və Kleopatra”, “4-cü Henrix” kimi əsərlərinə Qara Qarayevin bəstələdiyi musiqi bu bəstəkarın hansı mənəvi sferalarda, hansı duyğularla, hansı hiss, həyəcanlarla yaşayıb yaratması haqqında, güman edirəm ki, az söz demir. Bura orasını da əlavə etsək ki, doğma xalqın milli musiqisindən başqa, digər xalqların da, misal üçün, Afrika xalqlarının, yaxud alban, yaxud da Vyetnam xalqlarının da milli musiqisi bir sənətkar kimi Qara Qarayevin maraq dairəsində olub, o zaman biz onun yaradıcılığındakı bəşəri səciyyəni daha aydın görə bilərik.
Əlbəttə, bütün bunlar barədə professional sənətşünaslar, musiqi tədqiqatçıları daha səriştəli və elmi söhbət aça bilərlər və yeri gəlmişkən deyim ki, onlar Qara Qarayev yaradıcılığı barədə az yazmayıblar və şübhəsiz ki, bundan sonra da hələ çox yazacaqlar. Ancaq Qara Qarayev yaradıcılığında mövzu və janr genişliyinin və sanbalının yaratdığı mənzərə, elə bilirəm ki, professional təhlilsiz də heyrətamizdir. Bu baxımdan Qara Qarayev yaradıcılığı bəşəri mədəniyyəti ehtiva edir və eyni zamanda, milli ilə bəşəri arasındakı üzvi vəhdəti bir daha bütün dərinliyi ilə nümayiş etdirir.
Və bu yerdə bir cəhəti xüsusi qeyd etmək istəyirəm: Qara Qarayev böyük sənətkar, böyük mütəfəkkir olmaqla bərabər, həm də böyük pedaqoq idi və onun yetişdirdiyi Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığı üçün fərəhli və səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri də məhz milli ilə bəşəriliyin belə bir dialektik vəhdətidir. Hərgah bu gün Rauf Hacıyevin, Arif Məlikovun, Xəyyam Mirzəzadənin, yaxud Vasif Adıcözəlovun, Musa Mirzəyevin, Fərəc Qarayevin, İsmayıl Hacıbəyovun, Firəngiz Əlizadənin, Məmməd Quliyevin musiqisi doğma xalqın milli məhəbbətilə bərabər, sərhədlər tanımayaraq, başqa xalqların da marağını və sevgisini qazanırsa, onların simfonik əsərləri dünyanın müxtəlif ölkələrində səslənirsə, baletləri müxtəlif teatr səhnələrində tamaşaya qoyulursa, müasir Azərbaycan musiqisinin bütün bu uğurlarında, şübhəsiz ki, Qara Qarayevin də öz mühüm payı var. Orası da, yəqin, Qara Qarayevin ruhunu şad edir ki, onun dünənki tələbələri, bu günün isə görkəmli bəstəkarlarının özləri də hər dəfə sidq-ürəkdən və can-dildən bu cəhəti xüsusi qeyd edirlər.
Məlumdur ki, Qara Qarayev 1946-cı ildə Moskva konservatoriyasında Dmitri Şostakoviçin sinfini bitirmişdir, ancaq, mənim üçün tamam mübahisəsizdir ki, bundan əvvəl Qara Qarayev dahi Üzeyir Hacıbəyovun mənəvi-estetik məktəbini bitirmişdi və məsələ yalnız onda deyildi ki, Üzeyir bəy ona Azərbaycan musiqisinin əsaslarından dərs demişdi, bu öz yerində, əsas məsələ isə, yəqin ondadır ki, Qara Qarayev da bizim digər böyük bəstəkarlarımız kimi, ilkin olaraq Üzeyir Hacıbəyovun estetik süzgəcindən keçən musiqini qavradıqdan sonra dünya musiqi xəzinəsinə daxil olmuşdu. Buna görə də Qara Qarayev nə qədər novator və böyük bəşəri sənətkardırsa, bir o qədər də böyük milli sənətkar, Azərbaycan bəstəkarıdır.
Vaxtilə bizim milli musiqimizi Qara Qarayevə qarşı qoymaq cəhdləri var idi və hətta bu cəhdləri bəzən milli-ictimai rəy kimi qələmə vermək istəyirdilər, ancaq əlbəttə, bu cəhdlər nadan və cahil fikirlərdən o tərəfə keçə bilmədi, ən başlıcası isə həmin nadan və cahil fikirlərin qarşısındakı keçilməz səddi elə Qara Qarayev yaradıcılığının özü çəkdi.
Qara Qarayev yazırdı ki, milli kolorit sənətkarın daxili aləminin mahiyyətindən doğmalıdır, xalq musiqisindən yalnız sitatlar gətirməklə belə bir həqiqi milli koloritə nail olmaq mümkün deyil. Güman edirəm ki, bu fikrin ən gözəl illüstrasiyası elə Qara Qarayevin özünün yaradıcılığıdır. O, musiqidə filosof idi və bu fəlsəfənin mayası məhz milli koloritlə yoğrulmuşdu.
Ancaq bir həqiqət də var ki, o nadan cəhdlər, süni surətdə yaradılan intriqalar, dedi-qodular emosional və həssas bir insan kimi, əlbəttə, Qara Qarayevə mənən təsirsiz ötüşmürdü. Bəlkə də elə bu təsirlərin nəticəsi idi ki, 1953-cü ildən etibarən Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqına rəhbərlik edən Qara Qarayev 1981-ci ildə sədr vəzifəsindən istefa vermək üçün ərizə yazdı və bu vaxt ona mənəvi dayaq Heydər Əliyev oldu.
Bu materiallar, o cümlədən Qara Qarayevin həmin istefa ərizəsi və bununla bağlı Moskvadan Heydər Əliyevə yazdığı məktub mətbuatda dərc olunub, mən bunların üzərində dayanmaq istəmirəm, maraqlananlar yəqin ki, onları oxuyublar, yalnız onu deyə bilərəm ki, Qara Qarayevin ömrünün son on üç ili, həm də yaradıcılıq baxımından çox zəngin bir dövrü Heydər Əliyevin sovet vaxtı Azərbaycana rəhbərlik etdiyi on üç ilə təsadüf edir.
Tarixi həqiqət ondan ibarətdir ki, həmin dövrdə Qara Qarayevin çətin anlarında himayədarı Heydər Əliyev olmuşdur.
Qara Qarayev novatorluğu, Qara Qarayev istedadının miqyası keçmiş SSRİ-də ümumittifaq səviyyəsində konservativ müqavimətə və sırf naqis insani hissiyyat kimi qısqanclığa səbəb olurdu və 1978-ci ildə bilavasitə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə və onun siyasi bacarığı, adminstrativ cəldliyi nəticəsində Qara Qarayev sovet imperiyasının ən yüksək mükafatı ilə təltif edildi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adını aldı. Bu gün o ada bəzən ironiya ilə yanaşırlar, ancaq o dövrdə bu ad sənətkarı qoruyan siyasi-ictimai bir sipər idi və Qara Qarayev kimi böyük sənətkarlara fürsət və imkan verirdi, əlverişli şərait və münbit zəmin yaradırdı ki, onların istedadı hakim ideologiyanın tələb etdiyi vulqar sosioloji çərçivələrdən kənara çıxa bilsin.
Eyni zamanda, bir cəhəti də qeyd etmək istəyirəm: Qara Qarayev ən cavan yaşlarından Dövlət, Lenin mükafatları almışdı, ən yüksək fəxri adlar daşıyırdı, akademik seçilmişdi, SSRİ-nin deputatı idi və s. Ancaq bütün bunların arasında onun ən yüksək adı elə özünün adı idi - sadəcə Qara Qarayev.
Və bu gün də belədir.
Qara Qarayev, eləcə də XX əsr Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin Fikrət Əmirov, Cövdət Hacıyev, Niyazi, Sultan Hacıbəyov və başqa böyük nümayəndələri birlikdə simfonik musiqini Şərq və müsəlman xalqları arasında bəlkə də ilk dəfə və bütün əzəməti ilə Azərbaycan xalqının milli mədəniyyətinin faktına çevirə bildilər və bu, mədəniyyətimizin XX əsr tarixinin əldə etdiyi ən böyük nailiyyətlərdən biridir.
Təxminən 35 il bundan əvvəlin - 1970-ci illərin ortalarının xatirəsi olan kiçik bir epizod mənim yadıma düşür. O vaxt mən Yazıçılar Birliyində işləyirdim və görüşlərdən birində söhbət Qara Qarayevdən düşdü. Mən çox sadə və qətiyyən orijinal olmayan belə bir fikir söylədim ki, Qara Qarayev bütün böyük sənətkarlar kimi, öz zamanından irəli gedib, o, bəlkə də daha artıq dərəcədə gələcəyin bəstəkarıdır. Bu gün artıq haqq dünyasında olduğu üçün adını çəkmək istəmədiyim yaşlı yazıçılarımızdan biri mənə irad tutdu: “Sən nə üçün gələcəyin adından danışırsan? Gələcək özü müəyyən edəcək ki, kim onundur, kim də onun deyil!”
Bu gün mən bu epizodu xatırlayanda fikirləşirəm ki, həmin iradda məntiq və həqiqət var idi və bu günün - Qara Qarayevin vəfatından keçən 26 il sonranın - 21-ci əsrin həqiqəti ondan ibarətdir ki, Qara Qarayev 26 il bundan əvvəl olduğu kimi, günümüzün də böyük bəstəkarıdır. Və biz bu gün də təkrar edirik ki, o, eyni zamanda, yenə də gələcəyin bəsbəkarıdır, çünki “gələcək” məfhumu Qara Qarayev yaradıcılığı müqabilində daimidir.
Qara Qarayev istedadı öz zamanına sığışmırdı və söhbət yalnız sovet dövrünün sənətə, o cümlədən musiqiyə tətbiq etdiyi sosializm realizmi ədəbi metodundan getmir: Qara Qarayevin yaradıcılığı sosializm realizmi çərçivələrini dağıtmışdı və buna görə də o, estetik mənada böyük sovet bəstəkarı yox, böyük bəşəri bəstəkar idi, XX əsrdə yaşayıb-yaratmış dünya miqyaslı böyük sənətkarlardan biri idi. Ancaq Qara Qarayev bir şəxsiyyət olaraq da, fəlsəfi mənada, zaman məfhumuna sığışmırdı və o, yaradıcılığında olduğu kimi, həyatda da filosof idi, psixoloji sarsıntılar keçirirdi, həyatın, yaşayışın mənasını axtarırdı.
Bu günlərdə mən Qara Qarayevlə bağlı ədəbiyyatı nəzərdən keçirərkən Radion Şedrinin belə bir fikrinə rast gəldim ki, Qara Qarayevin intellektual dünyası intəhasızdır və düşünürəm ki, bu, Şedrinin Qara Qarayevlə bağlı dəqiq müşahidəsidir.
Bir xatirə də yadıma düşür. 1960-cı illərin ortaları idi, bir axşam, artıq gecəyə yaxın, gözlənilmədən bizim evin qapısı döyüldü və Qara Qarayev, Sultan Hacıbəyov, bir də Davud Qədimov içəri girdi. İlyas Əfəndiyevlə Sultan Hacıbəyov yaxın dost idilər və bu dostluğun tarixi gedib onların uşaqlıq illərinə çıxırdı, belə ki, mənim nənəm, yəni İlyas Əfəndiyevin anası Bilqeyis xanım Sultan Hacıbəyovun anası Zəhra xanımla gənclik çağlarının rəfiqələri idilər. Qara Qarayevlə də İlyas Əfəndiyevin isti və məhrəm münasibətləri var idi və bu münasibət rəhmətlik İmran Qasımov vasitəsilə yaranmışdı - İmran həm Qara Qarayevlə, həm də İlyas Əfəndiyevlə çox yaxın dost idi. Davud Qədimov isə uzun müddət Mədəniyyət Nazirliyi sistemində işləmişdi və bu təkrarsız insan həmin illərdə özünün son dərəcə duzlu koloriti ilə Azərbaycan mədəni həyatının məşhur siması - məşhur Davud Balayeviç idi (yaxın adamlar, o cümlədən İlyas Əfəndiyev də onu “Dodik” deyə çağırırdılar). Onlar hansısa məclisdən qalxıb və çox güman da ki, Davud Balayeviçin təhriki ilə məclisi davam etdirmək üçün bizə gəlmişdilər. İlyas Əfəndiyev telefonla zəng edib, özünün də qəfil qonaqlarının da yaxın dostu olan və qonşuluqda yaşayan professor Əmir Həbibzadəni də dəvət etdi (Əmir müəllimin bu sonuncu mogikanın və gözəl insanın yaşı 90-nı keçib, amma bu gün də BDU-da riyaziyyatdan dərs deyir!) və o məclisdə məlum oldu ki, Qara Qarayev Erix Mariya Remarkın “Zəfər tağı” romanı əsasında opera yazmaq istəyir.
Bu xəbər mənim üçün - o zamanın 22-23 yaşlı gənc yazıçısı üçün çox maraqlı və eyni zamanda da çox qəribə göründü. O dövrdə Remark mənim çox xoşuma gəlirdi (elə indi də!) və “Zəfər tağı” da mənim bəyəndiyim, həvəslə oxuduğum, haqqında düşündüyüm bir əsər idi, amma mən bu romanı heç cürə opera kimi təsəvvür etmirdim. Qara Qarayev isə bu opera ilə bağlı fikirlərini, hisslərini elə həvəslə, zövqlə, psixoloji təfərrüatları ilə danışırdı ki, bu gün mən az qala səhərə qədər davam edən o unudulmaz məclisi, o gecəni xatırlayarkən çox təəssüf edirəm ki, o opera bəstələnməmiş qaldı. Bilmirəm, bəlkə də Qara Qarayevin arxivində o opera ilə bağlı nələrsə var, ancaq gerçəklik budur ki, həmin opera yazılmadı və Qara Qarayev, kim bilir, özü ilə nə qədər bu cür yazılmamış operalar, yazılmamış baletlər, simfoniyalar apardı.
Bu da məlumdur ki, Qara Qarayev “Hamlet” mövzusunda balet yazmaq istəyirdi.
Bu sətirləri yazarkən, orası da yadıma düşür ki, bir dəfə İmran Qasımov mənə dedi ki, Qara Qarayev Heminqueyin “Kilimancaro qarlarında” hekayəsi əsasında opera üzərində işləyir...
Bu gün biz Qara Qarayevin yalnız musiqisini dinləyərəkən deyil, qeydlərini, gündəliklərini, məktublarını oxuyarəkən də bu insanın nə qədər dərin zəka sahibi olduğunu əyani şəkildə görürük.
Və yəqin elə bu intellektual zənginlik nəticəsində idi ki, ölüm mövzusu Qara Qarayevin gündəliklərinin, qeydlərinin əsas mövzularından biridir.
Mən Qara Qarayevin vəfatından 13 il əvvəl - 1969-cu il fevralın 16-da gündəliyində rus dilində yazdığı bir fikri oxucuların diqqətinə çatdırmaqla bu kiçik yazını bitirmək istəyirəm:
“İnsanın həyatında ən ali an - ölümdür. Həmin anda insan həyatda qalmışlardan yüksəklərə qalxmış bir nəhəng olur; həyatla vidalaşarkən o dəyişir, ölüm əzabları onu elə bir yüksəkliyə qaldırır ki, oradan dünyanın bütün işləri öz mənasını və əhəmiyyətini itirir. O tək qalır, tamam tək-tənha - heç kimin, heç nəyin köməyinə ümid etmədən həmin ana qədər haqqında heç nə bilmədiyi ölümlə təkbətək qalır. Onu həmişə qorxudan, eyni zamanda bütün xoşbəxt, ya da ki, miskin həyatı boyu gözlədiyi, həm də qəribə bir səbirsizlik içində gözlədiyi həmin dahiyanə görüş baş verir... “
O adam böyük deyil ki, həyatda görümlü bir mövqe qazanıb, əsl böyük o adamdır ki, həmin ali anda baş verənlərin mənasını dərk edərək, ləyaqətlə ölümlə birləşir...”
Qara Qarayev 64 yaşında haqq dünyasına məhz bu cür köçdü: ləyaqətli, məğrur, ucalarda, ali mərtəbələrdə dayanmış böyük bir insan kimi.
Bizim bu fani dünyada öz unikal missiyasını yerinə yetirmiş böyük bir sənətkar kimi.
8 fevral 2008
|
|
