ÜZEYİR HACIBƏYOVUN “LEYLİ VƏ MƏCNUN”UNDAN “KOROĞLUYA QƏDƏR” MƏQALƏSİNDƏN:

ÜZEYİR HACIBƏYOVUN “LEYLİ VƏ MƏCNUN”UNDAN “KOROĞLUYA QƏDƏR” MƏQALƏSİNDƏN:

...Bu il Azərbaycan operasının otuz illiyi tamam olmuş­dur. Həm ilk, həm də hələlik axırıncı Azərbaycan operasının müəllifi olmaq mənə nəsib olmuşdur. Beləliklə, “Leyli və Məcnun”dan “Koroğlu”ya qədər keçilən yol təkcə Azərbaycan operasının otuz illik tarixi deyil, həm də mənim şəxsi yaradıcılıq yolumdur.

“Leyli və Məcnun” necə yaranmışdır? Mən opera üzə­rində 1907-ci ildən işləməyə başlamışam; amma məndə bu ideya xeyli əvvəl, təxminən 1897-1898-ci illərdə, mən on üç yaşlı uşaq ikən doğma şəhərim Şuşada həvəskar aktyor­ların ifasında “Məcnun Leylinin məzarı üstündə” səhnəsini gördükdən sonra yaranmışdır.

Həmin səhnə məni o qədər həyəcanlandırdı ki, birneçə ildən sonra Bakıya gəlib operaya bənzər bir şey yazmaq qərarına gəldim. Mən xalq yaradıcılığının klassik nümu­nə­ləri olan muğamlardan musiqi materialı kimi istifadə etmə­yi nəzərdə tutmuşdum. Vəzifəm ancaq Füzuli poema­sının sözlərinə forma və məzmunca zəngin, rəngarəng muğamlardan musiqi seçmək, hadisələrin dramatik planını işləyib hazırlamaq idi.

...Bununla belə  “Leyli və Məcnun” böyük müvəffəqiy­yət qazandı. Zənnimcə, bu müvəffəqiyyət onunla izah edilir ki, artıq Azərbaycan xalqı öz sahəsində Azərbaycan operasının yaranmasını gözləyirdi. “Leyli və Məcnun”da isə əsl xalq musiqisi ilə məşhur klassik süjet birləşmişdir. Operanın müvəffəqiyyət qazanmasında artistlərin, xüsu­sən Məcnun rolunu ifa edən Sarabskinin böyük xidməti olmuşdur. Ümumiyyətlə, ilk Azərbaycan operasının tama­şaya qoyulmasında artist Sarabskinin böyük rolu olduğu qeyd edilməlidir.

...Biz gənclər, “Leyli və Məcnun” operası üzərində bö­yük ruh yüksəkliyi ilə işləmişik. Maddi və sənətkarlıq cəhətdən böyük çətinliklər çəkmişik.

... “Leyli və Məcnun”un müvəffəqiyyəti mənim yara­dı­cılıq yolumu qəti müəyyənləşdirdi. 1909-cu ildə ikinci bir opera - “Şeyx Sənan” operasını və “Ər və arvad” musiqili kome­diyasını yazdım.
“İr­şad” qə­ze­ti 1908-ci il 10 yan­var ta­rix­li sa­yın­da be­lə bir anons ver­miş­di: “Mü­səl­man (Azər­bay­can-”Q”) di­lin­də əv­və­lin­ci də­fə ope­ra şən­bə gü­nü yan­var ayı­nın 12-də Ha­cı Zey­na­lab­din Te­at­ro­sun­da “Ni­cat” cə­miy­yə­ti­nin dram he­yə­ti tə­rə­fin­dən möv­qe ta­ma­şa­ya qo­yu­la­caq: “Ley­li və Məc­nun”. Ope­ra 5 məc­lis­də və 5 təs­vir­də”.

Hə­min gün ta­ma­şa baş tut­muş, Azər­bay­can­da və bü­töv­lük­də Şərq alə­min­də ilk ope­ra­nın üver­tu­ra­sı səs­lən­miş­di. Əsə­rin mü­əl­li­fi 22 yaş­lı gənc, son­ra­lar Azər­bay­can pro­fes­sio­nal mu­si­qi­si­ni möh­tə­şəm bir bü­növ­rə üs­tün­də ucalt­mış Üze­yir bəy Ha­cı­bə­yov idi. Da­hi Fü­zu­li­nin öl­məz “Ley­li və Məc­nun” poe­ma­sı­nın mo­tiv­lə­ri­nə mü­ra­ciə­ti bəs­tə­ka­rın hər şey­dən ön­cə yük­sək ədə­bi zöv­qün­dən, klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­za də­rin­dən bə­ləd­li­yin­dən xə­bər ve­rir­di ki, bu da ope­ra­nın son­ra­lar uzu­nö­mür­lü ol­ma­sı­na zə­min ya­rat­mış amil­lər­dən­di. Bu­nun­la be­lə ilk ope­ra­nın gə­lə­cək uğur­la­rın­da həl­le­di­ci ro­lu da­ha çox bəs­tə­ka­rın qey­ri-adi is­te­da­dı oy­na­mış­dı. İlk ta­ma­şa­nın “Məc­nun”u Hü­seyn­qu­lu Sa­rabs­ki, “Ley­li”si Əh­məd bəy Ağ­dams­ki idi. Di­gər rol­la­rın ifa­çı­la­rı­nın, bü­töv­lük­də ya­ra­dı­cı he­yə­tin ta­ma­şa­nın uğur qa­zan­ma­sın­da, ope­ra­nın qı­sa bir müd­dət­də şöh­rət­lən­mə­sin­də bö­yük əmə­yi ol­muş­du.

İn­di o za­man­lar­dan bi­zi 100 il ayı­rır. “Ley­li və Məc­nun” ope­ra­sı bu gün də səh­nə­dən düş­mür, ye­ni-ye­ni qu­ru­luş­lar­da, ye­ni-ye­ni akt­yor-mü­ğən­ni nə­sil­lə­ri­nin ifa­sın­da tə­ra­və­ti­ni, tə­sir gü­cü­nü sax­la­yır, ya­şın­dan, pe­şə­sin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq ta­ma­şa­çı­la­rı­nı sehr­lə­mək­də da­vam edir.

“Ley­li və Məc­nun” qey­ri-adi bir sə­nət mək­tə­bi­dir. Bu mək­tə­bin im­ta­ha­nın­dan ne­çə-ne­çə Məc­nun, Ley­li üzü ağ çı­xıb, son­ra­lar bö­yük sə­nət mey­da­nı­na atı­la­raq uğur qa­za­nıb, şöh­rət­lə­nib, hə­mi­şə də bu öl­məz ope­ra­nın hə­yat­la­rın­da oy­na­dı­ğı ro­lu dö­nə-dö­nə eti­raf edib­lər. İlk “Məc­nun” H.Sa­rabs­ki­dən baş­la­mış hə­lə­lik so­nun­cu “Məc­nun”, 15 il ər­zin­də 100 də­fə­dən ar­tıq bu ro­lu oy­na­mış Mən­sum İb­ra­hi­mo­va qə­dər on­lar­la sə­nət­çi “Məc­nun­luq et­miş­lər. Ley­li­lə­rin sa­yı isə da­ha çox­dur: Hə­qi­qət Rza­ye­va, Sa­ra Qə­di­mo­va, Rü­ba­bə Mu­ra­do­va, Zey­nəb Xan­la­ro­va, Rəsmiyyə Sadıqova, Nə­za­kət Məm­mə­do­va, Sə­ki­nə İs­ma­yı­lo­va, Qən­dab Qu­li­ye­va, Gül­yaz Məm­mə­do­va, Ay­gün Bay­ra­mo­va, Sim­na­rə İma­no­va, Nə­za­kət Tey­mu­ro­va...

“Ley­li və Məc­nun” ope­ra­sı­nın bu də­rə­cə­də ya­şa­rı­lı­ğı­nın, ca­zi­bə­si­nin, tə­sir dai­rə­si ge­niş­li­yi­nin və nə­ha­yət, öl­məz­li­yi­nin sir­ri nə ilə bağ­lı­dır? Heç şüb­hə­siz, məş­hur Şərq sü­je­ti əsa­sın­da ya­zıl­mış rən­ga­rəng, zən­gin, emo­sio­nal mu­si­qi ilə. Azər­bay­can xalq mu­si­qi­si­nin də­rin qat­la­rın­dan şa­xə­lə­nən, mu­ğam­la­rı­mız­dan ri­şə­lə­nən, Üze­yir bəy dü­ha­sı­nın seh­ri­lə ci­la­la­nan, ye­ni key­fiy­yət­lər qa­za­nan bu mu­si­qi ope­ra­nın əsas özə­yi, ma­ya­sı­dır. Ope­ra mu­ğam­lar­dan ya­ra­dı­cı fay­da­lan­ma­nın, dün­ya ope­ra sə­nə­ti­nə həs­sas­lı­ğın gö­zəl nü­mu­nə­si­dir. Bir çox mə­ziy­yə­ti­lə “Ley­li və Məc­nun” ope­ra sə­nə­ti­mi­zin son­ra­kı in­ki­şa­fı­na cid­di tə­sir gös­tər­miş­dir.

İlk ope­ra­mı­zın 100 il­li­yi qeyd olu­nan bu gün­lər­də onun öl­məz ya­ra­dı­cı­sı­nı min­nət­dar­lıq­la xa­tır­la­ma­ğı­mız tə­bii­dir. Am­ma ope­ra­nın 100 il­li­yi­ni da­ha tən­tə­nə­li, da­ha miq­yas­lı unu­dul­maz sə­nət bay­ra­mı­na çe­vir­mə­yi­miz onun xa­ti­rə­si­nə bö­yük eh­ti­ram olar­dı.  2008-ci ili “Ley­li və Məc­nun” ili elan elə­mək müm­kün­dü. İl­bo­yu öl­kə­miz­də müx­tə­lif mu­si­qi ge­cə­lə­ri, mü­sa­bi­qə­lər, fes­ti­val­lar, el­mi konf­rans­lar ke­çir­mək, xa­ri­ci məm­lə­kət­lər­də sə­viy­yə­li, dü­şü­nül­müş proq­ram­lar­la rən­ga­rəng təd­bir­lər nə­zər­də tu­tub ger­çək­ləş­dir­mək olar­dı. Hə­lə ki gec de­yil, ilin iki-üç ayı ar­xa­da qa­lıb, əla­qə­dar təş­ki­lat­la­rın bir da­ha dü­şü­nüb-da­şın­ma­ğı­na də­yər...

“Ley­li və Məc­nun”un 100 ya­şı... Hə­mi­şə­ca­van, tə­ra­və­ti­ni heç vaxt itir­mə­yə­cək bu əsə­rə hə­lə çox­la­rı ba­xa­caq, “Şə­bi-hic­ran” xo­ru­nu hə­lə çox­la­rı din­lə­yib tə­sir­lə­nə­cək.

Ope­ra­mı­zın səh­nə­si­nə ye­ni-ye­ni ley­li­lər, məc­nun­lar, no­fəl­lər... çı­xa­caq, sə­ləf­lə­ri­nin sı­ra­la­rın­da la­yiq­li yer­lə­ri­ni tu­ta­caq­lar. Hər ye­ni ta­ma­şa­çı nəs­li də bö­yük Üze­yir bə­yin 22 ya­şın­da ya­rat­dı­ğı bu sə­nət in­ci­si­nin sey­ri­nə, səc­də­si­nə gə­lib seh­ri­nə düş­dük­cə öl­məz ya­ra­da­ca­sı­nı min­nət­dar­lıq duy­ğu­la­rıy­la xa­tır­la­ya­caq­lar.