|
BİRİ VARDI...
- Bilirsən?.. - soruşdu.
- Yox! - sözünü kəsdim. Əslində, sözünü kəsməmişdim, xasiyyətinə bələd idim, bilirdim ki, dilimdən «yox» kəlməsini qoparmayınca söhbətinin ardını gətirməyəcək, oxunu atıb, yayını gizlədəcək. Səbrimi basıb gözlədim, dedim, bəlkə, fikrini tamamlayar. O isə ağzına su alıb susurdu; adamı intizarda qoymaq adətiydi. Nəzərimi qayğılı sifətindən yayındırıb, yeməkxananın uzaq, qaranlıq küncünə dikdim, guya eynimə deyildi: dürr sənin, sirr sənin, açırsan aç, açmırsan da özün bilərsən. İçimdə isə qalmışdım qırıla-qırıla.
- Vurulmuşam!.. - dostum bu sözləri elə dedi, elə bil özü deyildi. Həyəcanını gizlətməyə çalışsa da, bacarmadı, səsinin titrəməsi onu satdı. Səsi yaman kövrəlmişdi, sanki indicə yeməkxananın daş-divarına çırpılıb şüşətək çiliklənəcəkdi və bundan qorxurmuş kimi, sözünün dalını gətirmədi.
Belə baxanda, eşitdiyim məndən ötrü muştuluq xəbər də deyildi, cavanlıqdan üzü bəri çox vurulmuşdu. Bir dəfə ağzından qaçırmışdı ki, onun sevgisi, nə az, nə çox, şeirlərinin sayı qədərdi. Vurulmasa, yaza bilmirdi, yaza bilməyəndə isə darıxırdı.
Siqareti damağına aparıb dərin qullab vurdu, yarıqaranlıqda göyümtülə çalan tüstü yayılıb aramıza girdi və onun qayğılı bənizi bir anlığa əriyib itdi, elə bil sehrkar çubuğunun hərəkətiylə gözəgörünməz olmuşdu. O da məni görmürdü, biz bir-birimizi itirmişdik.
Xəfif şırıltıdan bildim ki, qədəhləri doldurdu. Elə bil sehrli-tilsimli film idi: tüstü seyrəldikcə onun siması yavaş-yavaş yenidən canlandı, amma elə bil o, əvvəlki adam deyildi, alnının qırışları dərinləşmişdi, yorğun-arğın görünürdü, guya dünyanı gəzib-dolaşıb qayıtmışdı. Üzünün cizgiləri təzəcə aydınlaşırdı ki, hər şey bir də təkrarlandı: yenə siqaretə dərin qullab vurdu, yenə göyümtül tüstü burumlandı, yayıldı, yenə onun qayğılı bənizi əriyib itdi. Ürpəndim, qorxdum ki, tüstü çəkiləndə, onu daha görməyəcəm.
Yüngülcə öskürdü, yalandan öskürdüyü bəlliydi, bildirmək istəyirdi ki, heç yerə getməyib. Siqareti uc-uca calamağı da yanğıdan deyildi, ürəyindəkiləri mənimlə beləcə - tüstü pərdəsi arxısından bölüşmək istəyirdi.
Gözlədim ki, sözünün dalını gətirər, deyər: «Səni yeni məhəbbətimlə tanış eləyərəm, görərsən kimdir, necədir». Amma belə fikri yox idi. İnana bilmirdim ki, yeni sevgisini şeirlə, özünəxas şirin avazla vəsf eləməyəcək. Vurulduğu qızın rəsmini sözlə elə çəkirdi, elə bil rəssam fırçasından çıxıb. Küçədə gözəl-göyçək qızlarla rastlaşanda, bəzən, mənə elə gəlirdi, onları dostumun şeirlərindən tanıyıram. Yazıları çıxan qəzet-jurnal əllərdə gəzirdi. Saralmış bir qəzet parçasını isə talisman təki özü qoruyub saxlayırdı. Deyirdi, kənddə quzu otaranda bu qəzet parçasını kolluqdan tapıb. Cavan bir şairin şəklini, şeirlərini veriblərmiş. Oxuyub, təsirlənib, qayıdıb evə, nənəsinə deyib ki, ta quzu otarmaq qurtardı, şəhərə gedib təhsil alacaq və həmin axşam da qatarla yola düşüb. Sonra tələbəlik illəri, yaradıcılıq, kitablar, şöhrət.
Yeməkxananın öz ab-havası vardı, daş sütunlara dayaqlanmış tağlı -naxışlı tavan alçaq idi, əlini qaldırsan, dəyərdi. İçərini bürümüş siqaret tüstüsü közərən lampaların qırmızımtıl işığını lap boğurdu, yarıqaranlıqda adamların tutqun, kölgəli sifəti də qəribə görünürdü. Oynayanların kölgəsi divara düşürdü, zurna-qaval sədası altında halay gedən əcinnələri xatırladırdılar, qaravəlli tamaşasıydı elə bil. Dostum da oynayanlara yox, onların divardakı kölgəsinə baxırdı.
Biz bu yeməkxananın köhnə müştəriləriydik - otuz illik müştəriləri. Cavanlıqdan gəlib-getdiyimiz yerdi: həmin pəncərəsiz daş-divar, palıd ağacından düzəldilmiş ağır kətillər, lüt lampaların ölgün işığı, həmin ab -hava... Hər dəfə yarımzirzəminin pillələrini düşəndə elə bilirəm ötən aylara -illərə qayıdıram, gözlərimin önündən nələr gəlib keçmir?.. O vədə burada orkestr çalardı, dörd ifaçıydı, rəhbərləri də eynəkli pianoçu idi. İndi orkestri tək sintezator əvəz edirdi. İfaçı cavan oğlan idi, özü çalır, özü oxuyurdu, ondan olsaydı, bəlkə, oynayardı da. Müştərilər də dəyişmişdilər, köhnədən qalan yox idi. Vaxt vardı, tanınmış sənət adamları da çox gəlirdi və onları bu miskin yeməkxanada görmək məni heyrətə gətirirdi, burda nə görmüşdülər, bilmirdim. Yeməkxananın öyünüləsi elə bir şeyi də yox idi, orta əsrlərdən qalmış dər-divarından savayı.
Bir dəfə mən: - Bu məşhurlar burda nə görüblər axı? - dostumdan soruşdum.
- Nə bilim, - dedi, - bəlkə də bahalı restoranlar, büllur qablar, təmtəraq onları bezdirib. Əlbət, bu daş-divar arasında maraqlı nəsə tapırlar... Sən hələ fikir ver, gör xidmətçilər necə əldən-ayaqdan gedirlər. Vaxt gələcək, bizim də başımıza fırlanacaqlar.
Bu sözləri ciddimi dedi, yoxsa zarafatla, bilmədim. Bir anlığa fikrə getdi, bəlkə də beynində, özü demiş, yeni misralar bişirirdi. Bayğın nəzərləri uzaqlaşdı, çıxacaq yer axtarırmış kimi çovudu, hisli-pasaqlı, pəncərəsiz divarlarda donub qaldı.
- Dəryada mənim toruma qızıl balıq düşsəydi və balıq dil açıb desəydi ki, ey bəni-insan, məni burax suya, nə arzun var, yerinə yetirim, bilirsən nə istərdim? - soruşdu.
Mən çiyinlərimi çəkdim.
- Deyərdim, heç nə istəmirəm, kasıb bir daxmam olsun, oturub şeirlərimi yazım...
Bu sözləri söyləyəndə gözlərində qəribə bir işartı oyandı, elə bil danışdığının nağıl yox, gerçək olduğuna inanırdı, inanırdı ki, nə vaxtsa toruna qızıl balıq düşəcəkdi... Nağıllı dünyası vardı və həyata nağıllar dünyasından boylanıb baxırdı. Bəlkə də uşaq kimi nə vaxtsa göydən üç alma düşəcəyinə belə inanırdı və mənə elə gəlirdi ki, hansı bir nağılın sonundasa göydən üç alma düşsəydi, o, öz alma payını kiməsə bağışlardı...
Bir dəfə axşamtərəfi zəng vurdu.
- Poeziyadan prozaya atəşin salamlar! - deyib zarafatından qalmadı. - Neynirsən, yenə yazıb-yaradırsan? - soruşdu.
- Hə, təzə bir hekayə başlamışam, - dilimi sürüdüm. Qabaqdangəlmişlik eləyirdim, bilirdim ki, yenə nəsə bir tədbir tökəcək, dartıb məni evdən çıxaracaq.
- Tez düş aşağı, gedəsi yerimiz var, - dedi. Sevincək danışırdı, kefi kök idi.
- Dedim axı, təzə hekayə başlamışam...
- Onu qoy qırağa, boyatısın, qıcqırsın, sonra yazarsan, sənə təzə, əla bir hekayə mövzusu verəcəyəm, - saqqızımı oğurladı.
Taksiyə oturanda da hara getdiyimizi demədi, xasiyyətini bildiyimdən, mən də heç nə soruşmadım, amma hiss eləyirdim ki, nəsə müjdəsi var, sürpriz eləmək istəyir.
Şəhərin yeni salınan məhləsinə gəldik. Təzə tikilmiş binanın beşinci mərtəbəsinə qalxdıq. Cibindən açar çıxaranda, dalağım nəsə sancdı, insan yalnız öz qapısını belə ərklə açardı.
- Yoxsa mənzil almısan?!.. - sevincdən dilim topuq vurdu.
- Hə!... - gülümsədi.
- Mübarəkdi!.. Əhsən qızıl balığa, axır ki, diləyini yetirdi. - Kandardaca qucaqlayıb onu təbrik elədim. Nağıllar da gerçəkləşərmiş...
Divarlarının nəmi hələ çəkilməmiş otaqlar bomboş idi, daşınıb yığışmamışdı. Necə yığışsın, binanın suyunu-qazını da qoşmamışdılar. Küncdəki taxta yeşiyi ortalığa sürüdü, üzüqoyulu çevirib üstünə qəzet sərdi. Çantasından kolbasa, çörək, şokolad və konyak şüşəsi çıxardı. Qəribəydi, şüşə yarımçıq idi. O, heç vədə belə iş tutmaz, ortaya yarımçıq içki qoymazdı. Marağımı boğub dinmədim.
Şüşəni götürüb silkələdi, üzünə yaxınlaşdırıb divarlarında muncuqlanan qabarcıqların hesabını aparırmış kimi sanadı.
- Bir, iki... Yadındadır? - soruşdu. - Məmmədəlinin kababxanasında nə əhd eləmişdik?
- Nəə? - maraqlandım.
Mənim sualımı eşitmədi guya, susdu, vaxt verirdi ki, özüm xatırlayım... Güclə yadıma düşdü, gör, neçə ilin söhbətiydi, doğrusunu deyim, lap unutmuşdum. O əhvalat dumanlı da olsa, gözlərimin qabağına gəldi: məni şam yeməyinə çağırmışdı, amma bilirdim ki, yemək bəhanədi, yeni şeirlərini oxumaq istəyir. Həmin axşam bəlkə də oxuyacağı çox şeiri vardı, amma nədənsə birini oxudu: «Bu sevginin sonu əgər ölümsə, mən ölərəm ikimizin yerinə...» Yamanca duyğulandım. Özü də doluxsunmuşdu. Su dolu iri fujeri qamarlayıb üzündə tutmuşdu, yaşarmış gözlərini gizlətməyə çalışırdı, amma əksinə, dolu fujer optik şüşə təki onun yanaqlarında donmuş yaş gilələrini irildib daha qabarıq, aydın göstərirdi. Zarafata saldı:
- Yazdıqları şairin özünü ağlatmasa, heç kəsi ağlada bilməz, - gülümsədi. Yazıçı, şair yazdığının havasını yaşamalıdır. Qustav Flober yazır ki, mən əsərdə Emmanı zəhərləyəndə mışyakın acısını damağımda duydum, bildim ki, özümü də zəhərləmişəm... Sevgi şeirindən sevgi ətri, təbiət şeirindən təbiət qoxusu gəlməlidir. Sərdar Əsəd necə də gözəl deyib: «Dərələr söykənib o qayalara, asılıb şəlalə sarmaşığından...»
Həyata öz münasibəti, öz baxışı vardı, bəzən, zamanı tutub saxlamaq fikrinə düşürdü və qəribə də olsa, bunu bacarırdı, o, zamanı şeirlərində bilirdi. Həmin axşam isə zamanı ötüb keçmək, qabaqlamaq fikrindəydi. Qədəhləri bir də doldurmaq istədi, amma nə düşündüsə, əlini soyutdu, süzmədi.
- Bilirsən ağlıma nə gəldi? - soruşdu. Cavab gözləmədən də sözünün ardını gətirdi. - Bu yarımçıq konyakı saxlayaq, nə vaxtsa hansımız ev alsaq, orda içərik, - şüşənin ağzını bağladı...
Avtomobil qəzasına düşüb öldüyü xəbərini eşidəndə dizlərim büküldü, göz yaşlarım qurumaq bilmirdi. Əlim əsə-əsə ev telefonunu yığdım. Qəribədir ki, dəstəkdən onun səsi gəldi. Qulaqlarıma inanmadım, qəhərdən boğazım qurumuşdu, dillənə bilmirdim. «O dünyadan danışıram, qardaş!» - deyib zarafata saldı, güldü.
Axşam görüşdük, çəkildik yeməkxanadakı küncümüzə. O, dilavərliyindən qalmır, deyib-gülür, söhbəti söhbətə düyünləyirdi. Mənsə hələ də özümə gələ bilmirdim, ürəyimin başından ağır daş asılmışdı elə bil.
- Gözlərimə inanmıram, - dedim.
- Mən də, - gülümsədi. - Teplovoz maşınımı qabağına qatıb, yalan olmasın, əlli-altmış metr sürüdü, özüm də bilmirəm necə oldu ki, sağ qaldım, - araq süzdü. - Ölsəydim, yəqin, dəfndə, qəbrimin üstündə vida sözü söyləyəcəkdin.
Mən qeyri - ixtiyari başımı tərpətdim.
- Nə deyəcəkdinsə, onu burda, indi de.
Ürpəndim, içimdən soyuq gizilti keçdi, amma qəribə də olsa, dedim:
- Poeziyamızın şah budağından bir yarpaq düşdü! Bu yarpaq xəzan da gördü, boran da, amma saralmadı, solmadı - yamyaşılca da qopub düşdü... - Çox danışdım, onu necə tanıyırdımsa, eləcə də dedim, ürəyimdə nə vardısa, onu söylədim. Niyə onun sözünə baxdım axı, özüm də bilmədim...
...Rəqs edənlər yorulub əldən düşmüş, çəkilib oturmuşdular yerlərində, divardakı kölgələrini də aparmışdılar, qaravəlli tamaşası bitmişdi. Amma dostum bundan xəbərsizdi elə bil, nəzərləri hələ də daşda-divardaydı.
Tanış, lirik mahnı səsləndi, sözləri dostumun idi. Müğənni üzünü bizə tutub oxuyurdu, müştərilərdən də bizə sarı boylananlar vardı. Zalın bəri başında, üzbəüzdə oğlanlı-qızlı beş-altı tələbə oturmuşdu. Qızlardan biri rəfiqəsinin qulağına nəsə pıçıldayıb ayağa qalxdı, çəkinə-çəkinə bizə yaxınlaşdı.
- Axşamınız xeyir! - titrək səslə dedi. Üzünü dostuma tutdu: - Üzr istəyirəm... Mən şeirlərinizin pərəstişkarıyam. Bu gün ad günümdür, sizin avtoqrafınız mənə ən böyük hədiyyə olardı, - qırmızı qərənfil şəkli çəkilmiş açıqcanı ona uzatdı.
- Təbrik edirəm! - o, altdan yuxarı qızı süzdü. - Kaş ki, cavan olaydım, - deyib mənalı-mənalı gülümsədi. Onun eyhamlı danışığından qızın yanaqları allandı.
Dostum cibindən qələm çıxardı, bir anlığa fikrə daldı və fikirli-fikirli də yazdı: «Biri vardı, biri yox!...» Bəlkə, özü də bilmirdi ki, bu sözlər sonralar yazacağı, ona şöhrət gətirəcək bir şeirin misrasıymış.
Olan olub, keçən keçib bəlkə də,
İndi daha kövrəlməyin yeri yox.
Ömrüm boyu belə keçib mənimki,
Əvvəlindən biri vardı, biri yox...
Elə bil iştahını əlindən almışdılar. Yeməsə də, içirdi, özü də elə içirdi, sanki ağzının dadı qaçmışdı, arağın acılığını duyub eləmirdi.
- Mən vurulmuşam, - dediyini bir də təkrarladı, guya bayaq onu eşitməmişdim.
- Nədi, özünnən Amerika açırsan?.. - soruşdum. - Unutma ki, sənə vurulanlar sənin vurulduqlarınnan qat-qat çoxdur. Sən bəxtəvər şairsən: yazırsan, yaradırsan, sevirsən, sevilirsən. Sevgisiz nə həyat? «Sevgisiz həyat, boş içki şüşəsidir, axtar, görüm bu boşluqda nə tapırsan?..» Bu, onun sözləriydi, aldığı qonorarı səxavətlə xərclədiyi qəlyanaltılarda zarafata salıb deyirdi. Deyirdi, özü də gülürdü, bizi də güldürürdü.
Xatırlatmaq istədim:
- Yadındadır necə deyirdin? Sevgisiz həyat...
Üzünə xəfif bir təbəssüm qondu, amma bu, mənim indiyəcən görüb alışdığım həmin təbəssüm deyildi, zindan ağırlığındaydı və gülümsəməkdən ötrü o, üzünün əzalarıyla bu ağırlığı qaldırmalı olurdu. İlk dəfəydi məclisimiz, sözümüz-söhbətimiz şeirsiz keçirdi. Nədənsə, mən də üstünü vurmadım.
Musiqi həzin olduğundan qalxıb rəqs eləyən yox idi. Belə yaxşıydı, qulağımız dinclik tapmışdı.
- Deyəsən, möhkəm vurulmusan axı? - söhbətin soyumağını istəmədim.
- Çox!.. Bundan betəri olmur.
- Yaxşıdır da... Deməli, yeni şeirlər oxuyacağıq, - zarafata saldım. - Amma yaşının da o yaş olmadığını unutma, övladların böyüyür, bu gün-sabah xeyir işdən ötrü kiminsə qapısını döyəcəksən...
- Məni düşündürən də elə odur, yoxsa heç nəyi vecimə almazdım.
- Əlbət, bizi yeni məhəbbətinlə tanış edərsən, - üz vurdum.
- Yox, - ağzını sürüdü...
- Yaxşı, adını necə, bilmək olar? Bəlkə, deyəcəksən adı da yoxdur?
- Var!
- Nədir?
- Ölüm!..
* * *
Onun ölüm xəbərini eşidəndə, inanmadım, dedim, əlbət, yenə şayiədir, yayılıb. Tez əl telefonunu yığdım, gözlədim ki, yenə şaqraq gülüşünü eşidəcəyəm, zarafata salıb deyəcək, o dünyadan danışıram, qardaş...
- Bu nömrəyə zəng çatmır... - dəstəkdən səs gəldi. - Bu nömrəyə...
Dekabr, 2008
AĞRI
Gecəni daş kimi yatdı, səhərə yaxın diksinib ayıldı, pis yuxu görmüşdü.
- Əstəğfürullah! Lənət sənə, kor şeytan!.. - təlaşla pıçıldadı, dikəlib yerinin içində oturdu. Canını soyuq tər basmışdı, elə bildi, əcəl təri deyilən elə budu, gəlib onu tapıb.
- Xeyirə calansın, bu nə vayğadı, mən gördüm? Gözün töküləydi, Surxay, yatdığın yerdə... - qan ağladı.
Kaş heç yatmayaydı, ilan vurmuş kimi yerinin içində qıvrılaydı, səhəri dirigözlü açaydı, təki o dəhşətli yuxunu görməyəydi...
* * *
Hər ölənlə Surxay kişi də ölürdü, amma gor qazıb onu quylamırdılar, quylasaydılar, canı qurtarardı, nə qədər ölüb-dirilmək olardı? Dünyadan vaxtlı-vədəli, ovsanalı köçməyin özü də bir xoşbəxtlikdir. Yasa-hüzürə qısıla-qısıla gedir, abıra boğulurdu, elə bilirdi, üzünə vurmasalar da, dalınca deyinirlər, deyirlər, ölməli qalıb bu yanda, Allah durub cavan-cahılın canını alır.
Ta əvvəlki hünəri qalmamışdı, bir işə əl bulayanda tez yorulur, haldan olurdu. Enlikürək, dəmirbilək vaxtları vardı, at nalını əlində əyərdi... Dədəsinin yolunu tutub ta cavanlığından bəri kənddə dəmirçilik eləmişdi, el arasında ona Dəmirçioğlu Surxay deyirdilər. Zindanının səsi kəndin ayağında eşidilərdi, elə bil çəkic döymür, hansısa musiqi alətini dilləndirirdi... Çardağın altındakı o ağır zindan indi pas atmışdı, qırışlı-qırçınlı körük nə vaxtdı havasız qalıb bürüşmüş, kürənin tay gözü tutulub kor olmuşdu. Vaxt vardı, bu kürənin gözündən od yağırdı, körük havanı döşünə çəkib nəfəs verdikcə alov püskürür, elə bil, əjdaha ağzından od saçırdı, istisi dəmirçinin tük basmış qırışlı üzünü, damarları çıxmış əllərini -qollarını qarsıdırdı. Qıpqırmızı qızarmış dəmiri maşayla kürədən elə götürürdi, sanki əjdahanın odlu dilini dartıb dibindən qoparır, zindanın üstündə döyəcləyib şəkildən-şəklə salırdı...
- İt də qocalmasın... - qocafəndi gileyləndi.
Qapısının iti də yiyəsindən geri qalmırdı, lap əfəlləmişdi, yerindən tərpənməyə, ağzını açıb hafıldamağa adamdan hünər istəyirdi.
Köpək quyruğunu tərpədib astadan zingildədi, elə bil, yiyəsinin sözlərinə haqq qazandırmaq istəyirdi, böyrünü yerə verib küllənməyinin abrına boğulur, o da qocalığının dərdini çəkirdi... Şəklənəndə qulaqlarını dikəltsin - ona da heyi qalmamışdı, yalının-quyruğunun tükləri seyrəlmişdi, it kökündəydi. Köpəyin halına yandı, gətirib yalağa yal tökdü. Heyvan yerindən candərdi qalxdı, boynunu uzadıb yala könülsüz-könülsüz dil çaldı. Vaxt vardı, yeməyi yiyəsinin əlindən qapardı, ağına-bozuna baxmazdı, nə düşdü gəmirib yeyərdi, gödəni doyardı, gözü yox. İndi o tamahı yox idi, elə bil, o it deyildi.
- Ye dayna, niyə nazdanırsan?! - heyvanı məzəmmətlədi.
Köpək töhmət götürmək istəmirmiş kimi ağzını bir də yala uzatdı, amma tez də çəkildi qırağa, yazıq-yazıq yiyəsinin üzünə baxdı.
«İt ki əfəllədi, başının gülləsi kəmdi...» - Surxay kişi özlüyündə hökm çıxardı. Diksindi, özünü belə insafsız, daşürəkli bilməzdi, guya yubanmayacaq, çıxardığı hökmü indicə yerinə yetirəcəkdi, tüfəngi alıb donuz gülləsini çaxacaqdı heyvanın başına. Özünü qınadı: «Surxay, sən özün nə gündəsən, tərpənəndə torpağın tökülür, hay-hayın gedib, vay-vayın qalıb, donuz gülləsini sənin başına çaxan gərək...». Əyin-başına da diqqət yetirmirdi, günlərnən canı su, üzü ülgüc görmürdü. Arvadı Bəyaz sağ olaydı, o da bu günə düşərdi... Özünün özündən zəhləsi gedirdi, güzgüyə də baxmırdı, özündən qaçır, özündən gizlənirdi.
Nə vaxtdı yuxusu da qaçaq düşmüşdü, isbatlı yatdığı yadına gəlmirdi, gecələr güc-bəla çimir eləyirdi, elə bil, yerinə qor dolmuşdu. Baxırdı ki, yaşlaşdıqca, Allah yuxunu da bəndəsinə çox görür, hovur-hovur elə əlindən alır, xəbəri də olmur. Ürəyində qonşusu Doydaq Mürsələ həsəd aparırdı, yox, demirdi ha, xudavənd-aləm, onun yuxusunu al, mənə ver, elə niyyətdən uzaq idi. Üzünü göyə tutub gileylənirdi: «Ay qurban olduğum, sənnən mal istəmirəm, pul istəmirəm, insafın olsun, o şirin yuxudan dıqqan da maa dadızdır dayna, nolar, mən də sənin qolubağlı qulunam...». Allahdan diləyi buydu ki, kaş bircə gecə başını atıb, daş kimi yataydı, elə yataydı, axır yatışı olaydı. Bir yol gileylənəndə, molla Əziz, guya ona ürək-dirək vermək istəmiş, demişdi ki, Dəmirçioğlu, fikir eləmə, o dünyada doyunca yatacaqsan... O da qayıtmışdı: «Allahın rəhmi varsa, bəndəsinin payını indi versin, ta niyə axirətə saxlayır?». Axirət, o dünya söz-söhbəti, sən deyən, qulağına girmirdi, amma, elə bil, heç bu dünyanın da adamı deyildi, abrını gözləyən, hər xırda şeyi dərd eləyib ürəyinə salandı. Belə xasiyyətinə görə hərdən özünü qınayırdı, deyirdi, gərək bir yanın boş buraxasan, amma nə olsun, əməl eləmirdi...
Dərd-bəla gələndə batmanla gəlir: təklik xiffəti azmış kimi, bu yandan da canının ağrıları başlamışdı. Əjdər həkim baxıb ona ürək-dirək vermiş, demişdi, ağsaqqal, elə qorxulu azarın yoxdu, səni yıxan fikirdi, bir də yuxusuzluq, çalış, gecələr çox yat... Surxay kişinin də umacağı elə buydu, ayrı şey dəyildi, amma əlindən nə gəlirdi?
Qapısında nə meyvə ağacı desən vardı, çoxunu peyvənd eləmişdi. Evin kəllayısındakı armud ağacına calaq vurmağa ehtiyac görmürdü, iri qəlyanboğaz armudu olurdu, şirəsi boğaz qovuşdururdu. Ögey-doğmalıq eləyir, gözgörəsi onu başqa ağaclardan seçirdi, nazıyla oynayırdı: vaxtlı -vaxtında dibini belləyir, budayırdı.
Bu səhər gücürləyib yenə ağacın dibini yumşaltdı, arxdan qulaq eləyib dibinə su verdi. Belin sapına dayaqlanıb altdan-yuxarı baxdı, yarpaqlar rəngini dəyişmişdi, qırmızımtıla çalırdı, amma bu rəng də armud ağacına yaraşırdı.
Əlini ağacın cadarlı gövdəsində gəzdirdi:
- Bəxtəvər başına, sənin qulluq eləyənin var, yoxsa mənim kimi?.. - həsəd apardı və bu sözləri elə ağrıyla dedi, əlində əlacı olsaydı, indicə ağaca çevrilərdi. Qoy, lap budaqları əyilmiş barsız-bəhərsiz qoca bir ağaca dönsün: bu çağacan ömür sürüb, bəsidi, innən belə də ağac ömrü yaşayar, dərd-sərdən canı qurtarar. Qoy, heç qulluq eləyəni, qayğısına qalanı da olmasın, amma ağaca dönsün, kökləri torpağa işləsin, gücünü torpaqdan alsın. Qış boyu yuxuya gedər, bir də yaz ağzı ayılardı, çiçək açar, yarpaqlardı...
- «Allah öz bəndəsini ağaca döndərmək üçün yaratmayıb, ay Dəmirçioğlu».
Ağacın ərkyana danışığı onu açmadı, guya yiyəsilə tay-tuş, həmyaş idi, guya iyirmi il əvvəl onun tingini öz əllərilə torpağa sancan o deyildi.
- «Elə bilirsən, ağacın dərd - səri olmur?.. Bizi də çor vurur, biz də yaşa dolur, qocalır, quruyub ölürük...»
Surxay kişi donub qalmışdı, eşitdiyinə özlüyündə haqq qazandırdı. Gözünün qabağında bağ-bağatda o qədər ağac qurumuşdu, hamısını da kökündən çıxarmış, doğrayıb odun eləmişdi... İçindən gizilti keçdi, üşəndi, şükür elədi ki, nə yaxşı, Allah onun diləyini eşitmədi, ağaca dönsəydi, əlbət, cavan, tər yarpaqlı, kövrək budaqlı olmayacaqdı, elə öz yaşında olacaqdı - qartıyıb bürüşmüş, suyu-şirəsi çəkilmiş. Kim bilir, bəlkə də ikicə günün içində quruyub gedəcəkdi, baltalayıb odun - oduncaq eləyəcəkdilər.
- Xudavənd - aləm, özün bilən məsləhətdi, - üzünü göyə tutdu.
- «Dəmirçioğlu, boynumda haqqın çoxdu... Sən gəl, yerlə-göylə əlləşmə, yerini mənim kölgəmdə döşə, gecəni daş kimi yatacaqsan...»
Yox, bu səs qeybdən gəlməmişdi, Surxay kişi lap aydınca eşitmişdi və eşitdiyi də ağlına batmışdı.
Ərinmədi, çovustanın küncündə atılıb qalmış, palıddan düzəltdiyi köhnə taxtı hıqqıldaya-hıqqıldaya sürüyüb gətirdi armud ağacının altına, yorğan-döşəyini də daşıdı. Mələfələr saralmışdı, istədi dəyişsin, amma təmizini tapmadı. Axşamacan başını qatsın deyə dümük axtardı: yerə tökülmüş yarpaqları çalğulayıb topladı, nə vədədən yığılıb qalmış kirli pal-paltarını suya çəkdi, samovara od saldı. Mis samovar nə abırdaydı, hisdən qapqara qaralmışdı, əyilmiş lüləyin gözündən su damcılayırdı.
İştahı olmasa da, özünü məcbur eləyib ağartıyla bir loxma çörək yedi. Bilmədi gün necə gəlib keçdi, qaş nə vədə qaraldı. Fəhminə umudluydu, inanırdı ki, haqqın yolunu tapıb, ta bunun o yan-bu yanı yoxdur, armud ağacının altında gecəni səhərəcən elə yatacaq, elə yatacaq, qulağının dibində top atsalar, oyanmaz.
Barı-bəhəri sovulsa da, hələ də ağacdan xoş ətir yayılırdı, mer-meyvəsinin rayihəsi yarpaqlara hopmuşdu və bu xoş qoxu yuxu dərmanıydı elə bil, Surxay kişinin beynini dumanlandırdı, onu nə vaxt huşdan elədi, özü də bilmədi...
* * *
- ...Lənət sənə, kor şeytan! - Yatağından qalxıb yorğan-döşəyi yığışdırdı, qorxdu ki, uzansa, gözləri yumular, o dəhşətli yuxunun davamını görər. Davamı nə olacaqdı, olan olmuşdu, hər şeyi aydınca görmüşdü, görmüşdü ki, oğlu Qədiri vuran Samvelin törəməsidi.
Gördüyü vaqeə Surxay kişinin bağrını qana döndərmişdi. Yuxu yozub-yozdurmaqla arası yox idi, amma bu səhər dəyişmişdi, elə bil, özü deyildi, bilmirdi, yuxunu kimə yozdursun. Bir istədi çəpərin başından qonşusunu haylasın, ancaq fikrindən daşındı, Mürsəl nə mərifətdə, nə qanacaqda adamdı ki, gedib dərdini bölüşəsən, təskinlik tapasan...
Qədir kimi oğul hardaydı: istiqanlı, zirək, bircə evlənmək məsələsində yubanmışdı. Saqqızını oğurlayıb təzəcə yola gətirmişdilər ki, bu yandan Qarabağ davası başladı. Xeyir iş söz-söhbətini qoydu qırağa ki, cavanlar gedib səngərdə döyüşür, o da toy çaldıracaq? Qismət olar, davadan sonra toy eləyər, halal süd əmmişin birini gətirib oturdar ocağının qırağında. Cəbhəyə gedəndən cəmi bircə dəfə kəndə gəlmişdi, o da atüstü. Surxay kişi övladının xasiyyətini bildiyindən üz vurmasa da, Bəyaz arvad onu ha dilə tutmaq istəmişdi ki, beş-on gün yubansın, qalsın yanlarında, amma yola gətirə bilməmişdi, elə bil, yazıq arvadın ürəyinə dammışdı ki, oğluyla son görüşüdür... Ağlına gələn başına gəldi, bir ay keçmədi, övladının ölüm sorağı çıxdı. Qədiri Daşaltı kəndində gedən döyüşdə vurmuşdular, özü də elə bil qəsdən alnındakı xalı nişan almışdılar.
Surxay kişi yuxuda gördüklərinə əməlli-başlı inanmışdı, elə inanmışdı, elə inanmışdı, elə bil hər şey onun gözü qabağında baş vermişdi. Görmüşdü ki, Qədiri Samvelin oğlu Razmik vurub, o Samvel ki, alman davasında Surxay ölümünü gözünün altına alıb onun həyatını qurtarmış, özü isə qolundan yaralanmışdı. Güllə sol çiyin oynağına yaxın yerdə ilişib qalmışdı, indiyəcən onu canında gəzdirir, onun ağrısıyla yaşayırdı. Hava dəyişəndə sızıltısı ürəyinə vururdu və yaxşı bilirdi ki, bu ağrı ölənəcən canından çıxmayacaq, qurğuşun parçasını özüylə qəbrə aparacaqdı. O vədə göstərdiyi igidliyə görə komandir səngərdəcə sinəsinə medal bağlamaq istəmişdi, Surxay qoymamışdı ki, nə böyük qoçaqlıq eləyib axı? Demişdi, onun yerinə Samvel olsaydı, o da elə eləyərdi. Samvel xilaskarını qucaqlayıb bağrına basmışdı ki, Surxay, bundan belə olduq axber-qardaş, ölənəcən sənə borcluyam.
Davadan çox sonra cəbhə yoldaşından soraq tutmuşdu, soraq tutmuşdu deyəndə, Samvel, Sisyan yaylağından qayıdan elat adamlarıyla əl boyda kağız, bir də şəkil göndərmişdi - arvadı və oğlu Razmiklə birlikdə çəkdirmişdi. Uşağın əlində oyuncaq tapança vardı, şəklə baxana elə gəlirdi ki, tapançanın lüləsi ona tuşlanıb və oğlan indicə tətiyi çəkəcəkdi... Samvel yazırdı ki, cəbhədən qayıdandan fermada kolxozun donuzlarına baxır. Məktubda ağlına gələni şötdəmişdi ki, onun da, arvadının da arzusu Razmiki hərbçi-komandir görməkdi və elə uşağın özünün də həvəsi bunadır... Surxay şəklə baxıb sevinmiş, özlüyündə xeyir-dua vermişdi: «Allah boya-başacan yetirsin...». Samvel onu da yazmışdı ki, buralarda Qarabağdan çox danışırlar, imkan olsa, yığışıb arvad-uşaqlı qonaq gələcəklər... Məktub bu sözlərlə bitirdi: «Borclu borclunun sağlığını istər». Surxay əvvəl bir şey kəsdirmədi, handan-hana Samvelin nəyə eyham vurduğunu anladı, ürəyində qınadı ki, o, cəbhə dostunu borca xilas eləməmişdi axı, bu nə söhbətdi belə?.. Samvel elə yazmışdı, elə bil, nə vaxtsa dava başlayacağından ayanıydı və həmin davada da guya o, özünü güllə qabağına verib Surxayı ölümdən qurtaracaq, borcundan çıxacaqdı... Surxay da götürüb Samvelə cavab yazmışdı ki, «borc» söz-söhbətini yaddan çıxarsın, elə bilsin, heç belə şey olmayıb. Ailəvi şəkillərini də məktubun arasına qoymuşdu. Şəkli, elə bil, bəhsəbəhs çəkdirmişdilər: arvadıyla özü stulda oturmuş, oğlu Qədir isə arxada dayanmışdı. Fərq ondaydı ki, uşaq əlində oyuncaq tapança tutmamışdı, gözə çarpan, yadda qalan nişanə Qədirin sol qaşının üstündəki anadangəlmə iri qara ləkəydi. O vədə cindar Növrəstə körpənin alnındakı ləkəni xeyirə yozmuşdu, demişdi ki, bəxtiyeyinlik işarasıdı...
Müştüyün ucuna siqaret taxıb yandırdı, acı tüstünü ciyərlərinə çəkmək istədi, nəfəsi daraldı, gözləri yaşaranacan öskürdü.
Eyvana qalxdı, keçdi kəllayı otağa, kəsif iy vurdu onu, içərinin havası ağır idi, nə vaxtdı yır-yığış eləyə bilməmişdi. Pəncərəni açdı ki, hava gəlsin. Oğluyla arvadının divardan yanaşı asılmış şəkilləri qarşısında dayandı. Şəkildə Qədirin saçları yanakı daranmışdı, amma alnındakı xalı örtməmişdi, görünürdü. Bir xeyli səssiz-səmirsiz dayanıb şəklə baxdı. Kirimişcə dursa da, ürəyində oğluyla danışırdı. «Belimi niyə əydin, ay bala? Yurdunda bir züryətin də qalmadı ki, təsəllini onnan alım... - sızıldadı. Arvadının şəklinə üz tutdu: - Məni niyə tək qoydun, ay Bəyaz?.. Gələcəm, az qalıb, gələcəm yanınıza...» - hıçqırıb ağladı.
Özünü güclə toxtatdı, gözlərinin yaşını sildi. Yan otağa keçib sandığı açdı, sinəsi orden-medallı nimdaş əsgər kitelini çıxartdı, arasından bir-iki qoz yarpağı düşdü. Davadan qalan bu paltarı ildə bir yol geyirdi. Sağlığında arvadı, Qələbə bayramına iki-üç gün qalmış pencəyi havaya verər, iynə-sap götürüb piləklərini bərkidər, qat kəsmiş yerlərinə ütü çəkərdi. Beş ildi bu işi Surxay kişi özü görürdü, evin bütün qayğısı onun boynundaydı, bilmirdi nəyin dalınca qaçsın, yaxın qohum-əqrabası da yoxdu ki, gəlib ona əl tutsun, yeməyini bişirsin, pal-paltarını yusun. Arvadının ölümündən sonra təklik onu lap sıxmışdı, beli bükülmüşdü. Yaxşı ki, əli-ayağı yerindəydi, gözü-qulağı elə də kardan düşməmişdi - buna şükür eləyirdi.
Kitel əvvəllər əyninə babat otururdu, indi çiyinləri sallanır, lap yöndəmsiz görünürdü. Deyəsən, qapısının iti də yiyəsini tanımadı, bir ağız hafıldadı. Köpəyin üzüdönüklüyü Surxay kişiyə toxundu, bir də qorxdu ki, it indicə ağzını göyə tutub heybətli-heybətli ulayacaq. Dədə-babadan deyərdilər, it ulayanda ona çarıq tayı atarlar, indi çarıq hardadı? Gözünü gəzdirdi, gümanı daş artırmanın ayağındakı köhnə, rezin qaloşa gəldi, ancaq ağlından keçirdi ki, it cinsi dəriyə-gönə yüyürər.
- Ay it, kiri! - səsini qaldırdı. - Səsin batsın! Mənim bu halımda bircə sən qalmışdın dərdimi oynatmayan!..
Köpəyin hafıltısına Doydaq Mürsəl çəpərin o üzündən oğrun-oğrun marıtdadı, qonşusunun qırımından baş açmadı ki, xeyir ola dava paltarını geyməkdə, hara gedir, bayram deyil, bir şey deyil. Elə bildi, kişinin ağlı azıb, havalanıb. Orden-medallar mil olub Doydaq Mürsəlin gözünə girir, bəbəklərini oyurdu. O vədə kəndin cavan-cahılı cəbhəyə yollananda Mürsəl davadan yayınmışdı, sabun yeyib özünü çürüyə çıxartmışdı... İki oğlu vardı, ikisi də bivec, dədələrindən geri qalmırdılar, elə bil, Qarabağ davasının onlara isti-soyuğu yoxdu, guya bu torpağın övladları deyillər.
Artırma pillələri ağır-ağır endi, sanki enmirdi, qalxırdı və çiyinlərində dağ qaldırırdı. Məhəccərdən bərk yapışdı ki, dizləri bükülər, üzüqoyulu gələr yerə. Bir tərəfdən də, pencəyinin döşündən asılmış orden-medalların ağırlığı qəddini əymişdi, əvvəllər bunu o qədər də hiss eləməzdi.
Köpəyin gözləri ağ gətirmişdi, dünya-aləmi dumanlı görsə də, sarımtıl medalların parıltısını aralıdan seçdi, gözlərindən çox, qulaqlarına, burnuna güvənir, adamları hənirindən, iyindən-qoxusundan duyub tanıyırdı. Qulağı medalların cingiltisini aldı, Surxay kişinin enməyini təlaşla izləyirdi, guya bu daş pillələr yerin təkinə enirdi və yiyəsini düz torpağın altına aparacaqdı.
Köpək uzandığı yerdən qalxıb silkindi, gəlib artırmanın ayağında sərələndi, altdan-yuxarı yiyəsinin üzünə baxdı, tabsız-tabsız zingildədi. Surxay kişi əvvəl heyvanın bu hərəkətinə məhəl qoymadı, amma ağlına nə gəldisə, eyməndi - it niyə onun yolunun ağzında sərələndi?..
Cəbhə xətti elə də uzaq deyil, çətini Sarıdöşü o üzə adlayıncadı, ordan o yana bir şey qalmır. Gedəcəkdi, nə olur-olsun gedəcəkdi, qoy lap düşmənin gülləsinə tuş gəlsin, eyninə deyildi. Gedib Samveli tapmasa, ona itin sözünü deməsə, sifətinə lombasıyla tüpürməsə, bu dünyadan rahat köçməz, goru çatlardı. Deyəcəkdi, siz çörəyi dizinin üstündə, nankor millətmişsiniz, xəbərimiz yoxmuş, budur sizin qeyrətiniz, etibarınız: aranı qatıb-qarışdırdız, aləmi qana bələdiz...
Armud ağacının altından keçəndə ayaq saxladı. Ağac susurdu...
Başını qaldırdı, göyün üzü açıq, masmaviydi, yalnız uzaqlarda - Ziyarat dağı tərəfdə ala-tala bulud topaları bozarırdı.
Özündə qəribə bir yüngüllük hiss elədi, elə bil, dizlərinin taqəti, qollarının gücü-qüvvəti qayıtmışdı... Yeyin addımlarla doqqaza sarı getdi...
Oktyabr, 2008
|
|
