|
|
|
|
|
|
PUBLİSİSTİKA
|
|
|
|
|
Zakir SADATLI
GÜNDOĞANDAN
GÜNBATANA
|
|
|
|
|
|
|
Torpaq heç yana getmir - hər şey gələcək şəklində ona sarı böyüyür...
Qala divarında yazı
Kərbəladan Bağdada qayıtdıq.
Çox qəribədi, fikir vermişəm, bir çox böyük ölkələrin şimal üzü daim onlar üçün narahatlıq mənbəyi olub. Böyük dövlətlərin taleyinə baxsaq, Şimal təkcə gərginliklərin deyil, sürgünlərin, inqilabların, ipə - sapa yatmamaq əhval - ruhiyyəsinin qarışıq kələfi kimi gözə dəyib. Poetik anlamda “şimal” sözü artıq “soyuq” anlamını verir, həyatla ölümün çarpaz kəsişdiyi xətti göstərir - real baxımda isə başağrısını...
Mən ha çalışdım yadıma düşmədi o məşhur misraların müəllifi: “Şimal həmişə kədərdi!”
Bəlkə, bunu kimsə mənim əvəzimə xatırlasın... Axı bəzən ədəbi yaddaş tarixi yaddaşdan uzun olur...
İraq olsun, əgər bütün İraq yer üzündən silinsə, təkcə “Kərkük” sözü onu özündə yaşatmaq gücündə və cazibəsindədir.
İraqda deyirlər ki, harada qala və minarə varsa, deməli, orada türkmən yaşayır. Mən o “harada” sözünün cografi ənginliklərini gözümün qabağına gətirirəm və yer üzünə “Türk” işarəsi kimi səpələnmiş qalalar və minarələrin ucsuz - bucaqsız üfüqlərini görürəm... Biz haralarda yoxuqsa, biz haralarda deyiliksə, deməli, o yer özü yoxdu, o məkan mövcud deyil... Niyə birdən - birə könlümdən bir əminlik sevdası sübh mehi kimi gəlib keçdi...
Harada Türk var - orada Kərkük var!
* * *
Ta uşaq yaşlarımdan üzü bu yana Kərkükə xəyallarımın və təsəvvürümün aynasında çox baxmışdım. Böyük qəsəbədən - kiçik; xırda köylərdən - böyük görünmüşdü Kərkük mənə. Yastıdam, gilmöhr evlərin həyətində balaca bir qızcığaz bağrına basdığı quzunu tumarlayırdı...
Bir də, sünbülü geyimli yaşlı qadın həyətdə toyuq - cücəyə dən səpirdi...
Bir də, ixtiyar yaşlı kişi evin damında oturub elə hey, lal - dinməz uzaqlara baxırdı...
Və bir də... deyəsən, bir oğlan uşağı da vardı o məkanda - əlindəki çubuğun ucu ilə darıxa - darıxa yer eşirdi...
O ev gədiyin başında lap sonuncuydu, amma evlərə bitişikdi. Mən təxəyyülümə nə qədər güc verirdimsə, bu evdən o tərəfə - Kərkükün içərilərinə doğru gedə bilmirdim...
Bu, sapsakit Vətən obrazıydı.
Mən yaşa doluram - amma bu təsvirlərdə heç nə artıb azalmır. Nə qızcığaz əlindəki quzunu yerə qoyur, nə o qadın öz işinə ara verir, nə o uşaq çubuğunu torpaqdan çəkir, nə də o ixtiyar dədə damdan enmir ki, enmir. Zaman o mənzərələrin yanından lal - dinməz ötüb keçir, ancaq dünyanın bu sükuta qərq olmuş təsvirlərinə toxunmur.
Kərkükün yolunu tanımırdım, amma gözümü açanda özümü bayaq sizə dediyim məkanda görürdüm. Və bu minvalla, “mən Kərkükə çox gedib - gəlmişdim...”
Amma bu dəfə... Birinci dəfədi Kərkükə gedirəm!
* * *
Bağdaddan ölkənin şimal tərəflərinə getmək üçün maşın tapmaq qəliz məsələdir. Zaman da qarışıqdı, yol da, bölgə də...
“Şimal terminalı”nda həddən ziyadə maşın var, hamısı da müştəri soraqlayır. Bir yolçu gözə dəydi ha, bir anda vağzal divarları hay - küydən titrəyir. Əlqap başının üstünü kəsdirib, az qala əlbəyaxa olub, zorla müştərini maşına mindirirlər. Ancaq vay o gündən, deyəsən ki, şimala tərəf gedirəm... Elə bil qurbağa gölünə daş atırsan... Hay - küy başladığı kimi də bitir. Bir məyusluq kölgəsi çökür sürücülərin üzünə. Yəni: “Bizlik deyil, xatanı, bəlanı bizdən kənar elə...”
Günün günorta çağıdır. Yer - göy od tutub yanır. Xilasın yeganə yolu - buranı nəyin bahasına olursa - olsun tərk etməkdir.
Bizi dəfələrlə çarəsizliyin quyusundan dartıb çıxaran, bizim kimi ağır şələni darta - darta ora - bura sürüməyə vərdiş edən Məhəmməd Bayatdan savayı, belə məqamda kimə arxayın ola bilərik ki...
Bu dəfə də o, nağıl qəhrəmanı kimi “dəmir çarığını geyinib, dəmir əsasını götürdü”:
-Gözləyin! - dedi - görüm neynirəm.
Onsuz da bizim burada görə biləcəyimiz yeganə bir iş vardı, o da gözləmək idi. Hələ bir üstəlik də zarafatla Elxan mənə göz vurdu:
-Görək kim daha yaxşı gözləyəcək!
...Çox keçmədi ki, Məhəmməd bəy üzündə kişmişi bir təbəssüm olan kərküklü balası və onun sınıq - salxaq “RENAULT”u ilə fakt kimi qarşımızda dayandı. Məhəmməd bəy bizə də şahidlik statusu verərək, yol təhlükəsizliyi haqqında sürücüyə bir - bir şərtlərini dedi:
- Bax, yolda it-qurdun əlinə düşməyək, uşaqlar bizə amanatdı, başlarına bir iş gəlsə, gərək başımıza papaq qoyub, el içinə çıxmayaq...
- Arxayın olun! - dedi - sürücü.
Və üstəlik, dediklərinə kişmişi təbəssümü ilə bir möhür də vurdu:
- Kefləri istəsə, lap Bakıya apararam onları!..
* * *
... Hər yol, məsafəsindən asılı olmayaraq, bir əsərdir. Onun özünə məxsus proloqu və epiloqu olur. “Bağdad - Kərkük” əsərinin üç yüz səhifəlik, daha doğrusu, yolunun 300 km - lik məsafəsi var. Bu yoldan mənim yadımda bir “İlğım” və bir də “Güllələnmiş heykəl” epizodları qaldı.
Deyirlər, səhra - Allahın yaratdığı labirintdir. Məncə, həmin labirintin ruhu - ilğımdır. İlğım həm həqiqətin görünən, həm də isbata ehtiyacı olan tərəfidir. Görünür, onun izahı və düsturu olan qovluğunu bir vaxtlar Tanrı özü möhürləyib, təfəkkürümüzün pərdəsi arxasında gizləyib.
Bəs indi ziyarətinə tələsdiyim Kərkük necə?
O da bizim tariximizin keçdiyi susuz səhraların ilğımı deyilmi? O həmişə bizimlə yol yoldaşı olub, amma o, əlimiz çatan yer qədər yaxında deyilmiş. Birdən düşüncələrimin içindən balaca bir uşaq səsi gəlir. O uşağın avazını sürətlə şütüyən köhnə maşının radiosundan eşidirəm.
Köylüyəm, xarmanım yox,
Dərdliyəm dərmanım yox.
Gedirəm yar yanına,
Əlimdə fərmanım yox.
Bu, həmin o uşaqdı, ilahi! Əlindəki çubuqla torpağı qurdalayan oğlan uşağı...
Axır ki, dilləndi.
Axır ki, ilğımın da səsini eşitdim.
Kərkük! Sən bir eşqsənmiş, zorla gəlib sənə çatmaq müşkülmüş, sən dəli bir sevda kimi özün gəlib çatmalısanmış.
O qızcığaz qucağındakı qumral quzunu böyütdümü görəsən? Böyütdüsə, özü də böyümüş olar yəqin.
Sünbülü geyimli qadınla ixtiyar yaşlı kişidən də xəbər gətirir xəyalım: Həmişə onlara dən daşıyan əl, indi dəvəboyun beçənin üstünə qırğı kimi cumanda, toyuq - cücə pərən - pərən düşür...
Damın üstündəki kişi gödəkçəsini çiyninə atır, şahanə bir tövrlə yerindən qalxır.
* * *
Kərkükə gedən yol Duzxurmatı qəsəbəsinin içindən keçir. Bu böyük qəsəbənin mərkəzində xırda dükan - bazar var. Son günlər uzun - uzadı yolların və macəraların içindən bizimlə birgə keçən Məhəmməd Bayatdan, vədələşdiyimiz kimi, burada ayrılmalıyıq. O, bu gün ev-eşiyinə baş çəkib, səhər yenə də Kərkükə gələcək...
Qəsəbədə bizi Məhəmməd bəyin iki oğlu qarşıladı. Onlarla birgə yaxınlıqdakı yeməkxanaya getdik. Məhəmməd bəy özü səxavət kisəsinin ağzını açmışdı. İncəliyində və nəvazişində balasını yemləyən quşa bənzəyirdi. Uzun yolların ağrı - acısını unutdurmaq istəyirdi bizə. Təkid edirdi ki, bu nemətlərin hər birindən dadaq. Ancaq indi mənim üçün ən böyük nemət - doğma adamların əhatəsi və qəlb rahatlığı idi.
Məhəmməd bəyin uşaqları bizim burdan birbaşa Kərkükə yollanacağımızı biləndə məyus oldular.
- Baba, məgər müsafirlərimiz bizdə qalmayacaq?
- Qalmazlar ha, mən neynim, çox yalvar - yapış eləmişəm, sonra
gələrik deyiblər...
Bu qısa ayrılıq söz - söhbətlərinin içində mən ani olaraq Məhəmməd Bayatın üzünün cizgilərinə baxıram. Asta - asta xəyalımdakı təsvirlərin üzərindən sanki o incə tül götürülür. Onun üzündəki cizgilər dupduru durulur, göz yaşlarımı güclə saxlayıram, boğazıma dirənən qəhəri birtəhər boğuram.
“Məhəmməd Mehdi Bayat! Səni nə vaxtdan tanıdığımı heç vaxt bilə bilməyəcəksən, mən onu heç zaman, heç kimə deməyəcəyəm. Bilsən, kədərimiz çoxalar - dərdlərimizin üstünə dərd gələr.
Dərd ki Söz kimi deyildi,
Dərd ki paltar kimi geyildi,
O dərddən dərd olmaz - atam-qardaşım!
* * *
Dərd ki ağlandı,
Dərd ki şal kimi başa bağlandı
Ya da üzdə saqqal kimi saxlandı -
O dərddən dərd olmaz - atam-qardaşım!
* * *
Bütləri Tanrı yıxır, heykəlləri isə insan.
Bütlər yıxılanda bəşər üçün yeni mərhələ başlayır. Heykəllər yıxılanda, cəmiyyət ardı - arası kəsilməyən faciələr silsiləsinə qədəm qoyur. Düşən heykəl yerində başqasını otuzdurur.
Biz İraq boyu güllələnmiş heykəllər gördük. Bu, sevilə - sevilə ucalanın, söyülə - söyülə yıxılmağı deyildi. İnsanın Vaxtdan qisas almaq ehtirası idi. İllər uzunu bəşər övladı özü üçün ehramlar yapır, bütləşdirdiyi adamların heykəllərini ucaldır, onlara sitayış edir. Baxmayaraq ki, əzəldən “piri - muğanın səsi” onun qulağında sırğadı: “Heç kimdən özünə büt düzəltmə!” Bəlkə, mən də Kərkükü bütləşdirirəm, bəlkə, heç belə lazım deyil!.. Amma nə etməli? Sevgidə - sitayiş var. Insanın da ən zəif yeri nədir? - Ən çox sevdiyi şey.
* * *
Məhəmməd bəydən, onun uşaqlarından, Duzxurmatıdan ayrıldıq ki, bir də görüşək. O, bizi Allaha, sürücüyə və Kərkükə tapşırdı - dediklərini bir daha bittə - bittə təkrarladı.
- Mehmanxanadan heç yana tərpənməyin. Yeməyinizi orada verəcəklər, hamısı özümüzünkülərdi, telefonu açıq saxlayın... Çox ehtiyatlı olun, sabah amerikalilar Kərkükdən çıxacaqlar, birdən ağlınıza gələr ki, kameranı götürüb şəhərin canına düşəsiz, dama -daşa dırmaşasız... bax, belə şey eləməyin ha... Sabah özümü çatdıracağam sizə...
Dəcəl uşaqlarına didaktikanın əsas şərtlərini əzbərlətdirən bir ata kimi, deyib - danışıb usandı. Birdən o, tövsiyələrinin əvvəlindəki pofosu səngitdi. Səsinin ahənginə bir az məyusluq, bir az da kövrəklik qatıldı. Deyəsən o, bizim boy sırası ilə düzlənən “Bəli”, “Baş üstə”, “Oldu” kimi itaətkar cavablarımıza iynənin ucu boyda belə inanmırdı.
- Vallah, babam, deyəsən, elə mən özüm deyib, özüm də eşidirəm. Siz Azərilər bildiyinizi dədənizə də verməzsiniz...
Sonra təhkiyələrinə ara verib qımışdı.
- Şaka yapıram, şuxluq eləyirəm - dedi - xətrinizə dəyməsin ha...
Burada - bu İraq boyda məmləkətdə, bu Duzxurmatı adlı qəsəbənin düz mərkəzində, günün axşamüstünə əyilən vaxtında xətrimə dəyə biləcək bircə şey vardı - Bir günün ayrılığı...
Bəlkə də, neçə - neçə əsrin və qərinənin o tayında - hansısa yolun kəsişib - küsüşdüyü yerdə, bir xalq kimi biz elə bircə günlüyə ayrılmışdıq...
Nədir o “Bir gün” ?
İnanmıram ki, Zamanın başı üzərində dalğalanan hökmümüz, üzü qüruba sarı ucaltdığımız qəsrlər, diz yerə qoymayan döyüşlərimiz, batan günəşə baxmaqdan kökü saralan gözlərimiz bunun cavabını bilsin.
İnanmıram!
Gərək biz ayrılmayaydıq!
Bir günün ayrılığı bəsdir ki, daha heç vaxt görüşməyəsən...
Yəqin Tanrı bizi qəriblik qəfəsinə ona görə salıb ki, Özü də arabir insanın divanə ruhunun kədərli səsini eşidə bilsin.
Hərdən Özü darıxanda bizim nisgilimizin aynasında baxsın varlığın fənasına - Nümunə kimi...
* * *
Gözümü maşının şüşəsi arxasında sürətlə dəyişən mənzərələrə zilləmişəm. Kərkükün çöllərlə danışan küləyinin səsinə qulaq asıram. İraqın heç bir əyalətində bu cür mənzərələr görmədim.
Köç gedirdi üzü şimala. Qabaqda boynu zınqırovlu, yüklü dəvə, arxasınca mal - qara, qoyun - quzu sürüsü.
Ayağı yer, əli ağaç tutan uşaqlar böyüklərlə bərabər sürüləri haylayırdı...
İtlər gah qabağa, gah arxaya qaçaraq, köçün böyür - başında hərlənirdi.
Yüklü atlar, ulaqlar, qatırlar ləngər vura - vura köçün axarı ilə gedirdi.
Şahanə görkəmli yaşlı bir qadın oturmuşdu kürən atın belində. Yolun qırağı ilə yorta yerişlə addımlayan atın tərkindən bərbəzəkli, narnaxışlı xurcun sallanırdı. Qəribəydi, onun içinə körpə uşaqları qoymuşdular. Xurcunun içindən yalnız başı görünən körpələr səssiz - səmirsiz yırğalanırdı.
Haradasa, bir ocağı söndürüb külünü küləklərə, yağışlara tapşırıb, haradasa başqa bir ocaq qalamağa gedirdi o köç!..
Köç, ey, köç!
Ayrılığın adını sən qoymusan.
Ey, Köçün şələsi olan, xurcun tifilləri!
Bu itkinliyə vərdiş etmiş çölləri, yolları, cığırları manşırlayın, siz Allah, nə görsəniz gözünüzə yığın. Günlərin bir günü, bu gedən köç sizin yedəyinizdə geri qayıdanda azıb azalmayasınız...
* * *
Köçü ötüb keçdik.
Yollarımız ayrılmadı. Sürətimiz bərabər olmasa da, səmtimiz eyniydi.
Kərkükə yaxınlaşdıqca torpaq torpağa oxşayırdı. Hər tərəfdə əkin - biçin yerləri gözə dəyirdi. Sürücü maşını bir bostanın tuşunda saxlayıb, yol qırağında üst - üstə qalaqlanmış qarpızlara göz gəzdirdi.
Pələmə kölgəsində mürgüləyən bostançı heç yerindən də qımıldanmadı. Ləklərin arası ilə yeniyetmə bir oğlan uşağı qarpız dolu arabanı itələyə - itələyə yol qırağındakı tığa tərəf gətirirdi. Zümzümə elədiyi mahnının avazından sezmək olardı ki, təklik, tənhalıq onu darıxdırır. Mahnı oxumağı bəhanəydi, əslində o, çöllərlə söhbət eləyirdi, torpaqla danışırdı.
Bizim müştəri olduğumuzu bilən bostançı handan - hana yerindən qımıldandı:
- İstəyirsiniz, keçin bostandan özünüz dərin! - dedi.
Sürücü bostana girdi, yekə bir qarpız dərib geri qayıtdı.
Bostançı bizə işarə edərək, sürücüdən soruşdu:
- Bəs, yoldaşların qarpız almaq istəmir?
- Yox! Onlar xaricdən gəliblər, qonaqdılar...
- I... hı...
“Qonaq” sözünü eşidən kimi o, cəld qarpızlardan birini kəsib, bizə sarı gəldi. Sonra da sürücüyə dedi:
- Qonaqlara öz dillərində başa sal ki, bunu onlara satmıram, pulsuz verirəm, qoy yeyib sərinləsinlər.
Bizim təşəkkür dolu səsimizi eşidən bostançı karıxdı. Bayaqdan sevgi mahnısı oxuya - oxuya dingildəyən, baxışları ilə bizi dalayan uşaq, arabasını atıb, cəld çənəmizin altını kəsdirdi:
- Əmi, bizim dilimizi harda öyrənmisiz?
- Evimizdə.
Uşaq döyükdü.
- Eviniz hayandadı?
- Burdan bir az o tərəfdə.
- Hayanda? Yengucə köyündə, yoxsa Üçtəpədə?..
- Azərbaycanda, qardaş oğlu, Azərbaycanda...
Bu sözü eşidən kimi ata bostançının çiçəyi çırtladı. Uşağın suallarını milçək vızıltısı kimi qonaqların üstündən qovmağa tələsdi.
- Ədə, o yana dur!.. Ay sizə canım qurban, xoş gəldiuz... Təbrizdə nə var, nə yox? Bir adam adı desəm tanıyarsuz?..
- Yox, ay əmi, biz Bakıdanıq!
- Hə... ə... Bakıdan!.. Urus Azərbaycanından...
Bala bostançı söhbətimizlə çəkdiyimiz “xəritə”nin önündə çaşıb qalmışdı. Bu adlar onunçün qəttəzəydi. Bir suyu Yengucəyə, Üçtəpəyə, Kərkükə oxşayan bu adların canında bir uzaqlıq var idi. Amma mənə elə gəldi ki, bu uzaqlığın qoynunda gizlənən yaxınlıq cövhərini hiss eləmişdi o uşaq... Hətta, göz bəbəklərindəki parıltı özü də o duyğudan xəbər verirdi. Əlləri yarımçıq qalan söhbətin davamı kimi havadan asılı qalan bala bostançının elə bildim ki, qanadları çıxır... Gözlə görünməyən qanadlar bərkiyəcək, bu andan onun ürəyinə girən uzaqlığın ənginliklərinə tərəf uçacaq o... Gecələr xəlvətcə qonacaq Təbrizin, İstanbulun, Səmərqəndin damlarına... Biz böyüklərin iddiasından yapılmış, qana və göz yaşına bulaşmış xəritələr heç vaxt onun qəlbindəki saf asiman qədər dibsiz və dilsiz olmayacaq. Bu ənginliyin içində fatehliyin hayqırtısı nəinki hökmran deyil, həm də gücsüz və acizdir.
Ayrılırıq! Bir azdan o köç də gəlib burdan keçib gedəcək. Sabah Məhəmməd Mehdi Bayat da... Sonra yay keçəcək... Bostanlar sovulacaq, küləklər bostandakı payaları yıxacaq... Zaman nəyi soldurmur, nəyi sovurmur, nəyi yıxmır ki?.. Yer üzünü çəpərləyən sərhəd dirəkləri sizə elə gəlmirmi ki, bostanları qoruyan uyuqlar kimidir. Amma bunu həyat özü fikirləşib tapıb. Uyuqlar - əzəmətli daş heykəllərin ibtidasıdır. Hər ikisi eyni məqsəd üçün yaradılıb.
Uyuqlar - qurdu, quşu; heykəllərsə - bəşəri qorxudur.
Ayrılırıq! Bostançı bir neçə qarpızı maşınımızın baqajına yükləyir. Hətta, bayaq sürücüyə satdığı qarpızın pulunu da onun özünə qaytarır. Bir az da öz-özünə vaysınır: “Ay Allah, gəl indi camaatı inandır ki, belə qonaqlarım olub...”
Deyəsən çarə tapır: “Yaxşı ki, uşaq yanımdadı...” - deyir.
Mən dönüb uşağa baxıram. “Qanadlarını gizlət, balaca! Gizlət bərkiyənəcən...”
* * *
Gün gördüm,
Günlər gördüm
Səni gördüm -
Şad oldum!..
Kərkük mahnısı.
Bu da ruhumuzun qərib yeri - Kərkük...
Biz Kərkükə çatanda dünyanın səs - küyü azalmışdı. Bilmirəm, bu çəkisizlik, yüngüllük ətrafda idi, yoxsa mənim daxilimdə. Hər halda, yolun, maşının, küləyin uğultusunu daha eşitmirdim.
Bu anlarda Qazançının mənə telefon açmağı, qəfil gələn qonağın qapı zənginin düyməsini basmağına oxşadı:
- Hardasınız?! - soruşdu.
- Kərkükə çatmışıq, - dedim.
Birdən öz cavabım özümə qəribə göründü. Hövülləndim. “Necə yəni Kərkükə çatmışıq?! ...Doğrudanmı biz Kərkükə çatmışıq, doğrudanmı bura Kərkükdü?..”
Daxilimə çökən ilahi sükutun səbəbini anladım. Bütün maneələri aşa-aşa məni bu yerlərə gətirən həmin qeyri - adi səssizlikmiş. Təkcə “Bağdad - Kərkük” yolunda deyil, həm də ömür yolumda bələdçilik eləyən həmən o sükut imiş... İndi Qazançının səsi ilə danışır.
Bundan o yana nə deyim.
Bundan o tərəfə nə yazım.
Dünyanın ən böyük həqiqətinin adı Sükutdur!
Kefiniz istəsə, siz onu “Susmaq!” kimi də oxuya bilərsiniz.
Böyük sevgilər böyük sözlərlə ifadə olunmur.
* * *
Kərkükə çatdığımız günün səhəri Amerika qoşunları şəhəri tərk edirdi... Onların hərbi dislokasiya yeri biz qalan hotellə üzbəüz idi. Aramızda dairəvi meydan vardı - Kərkükün göbəyi...
Səhər - səhər hotelin ikinci mərtəbəsinin pəncərəsindən onlara baxıram. Hərbi maşınlar öz beton yuvalarından bir - bir sürətlə çıxıb, kalon şəklində başılovlu şəhəri tərk edirlər.
Heç kim onları yola salmırdı. Nə yolların qırağında adamlar gözə dəyirdi, nə də evlərdə açıq qapı - pəncərə vardı. Bu, küsülü adamların rastlaşıb ayrılmağına oxşayırdı. Kərkük onlara biganəydi - nə sevgisini göstərirdi, nə də nifrətini... Bu məmləkətin simasında sanki dostluq da, düşmənçilik də, müharibə də, barış da öz mənasını itirmişdi.
Absurd və dilsiz - ağızsız mənzərə gerçəyin özü idi.
Belə faciəli tamaşanın son səhnələrinə, dünyanın harasında olursa - olsun, verilən günəmuzd şərhlər nə qədər zavallı görünür. Onun həqiqi şərhini televiziyaların ekranı yox, həyatın pəncərəsi apaydın göstərə bilər.
Beləcə, müharibə maşınları, özünə gücü çatmayan qocalar kimi tanımadığı yeri deyinə - deyinə tərk elədi. Az keçmədi, atılmış bazaya müxtəlif yerlərdən uçub gələn qarğalar, sağsağanlar, göyərçinlər toplaşmağa başladı. Çox qəribə səhnəydi. İzahı, yozumu olmayan səhnə... O uçuşdan, o qonuşdan, o civiltidən və o haray -həşirdən bilmək olurdu ki, onlar bu məqamı çoxdan gözləyirmiş. Adamların, şəhərin, torpağın, yerin, göyün dili kimi danışırdı, onların əvəzinə də şadyanalıq eləyirdi o quşlar...
Hərbin bostanı sovulmuşdu, uyuqları aşmışdı. Kərkük bunu fəhmlə bilirdi, bu müjdənin sevincini birinci quşlara vermişdi.
Qüdrət saatına çatmış ölkələrin, hakimiyyətlərin iddialarının sonu elə buydumu?..
Qapı döyüldü. Xidmətçi oğlan otağımıza çay gətirmişdi. Şipşirin bir ləhcəylə sabahımızı salamladı.
Çay içə - içə yenə də üzümü pəncərəyə tutdum. İndi də balaca uşaqlar beton sədlərin çiyninə dırmaşıb hərbi bazaya girmək istəyirdilər.
Deməli, böyüklər “oynayıb qurtarmışdı”, indi də növbə uşaqlara çatmışdı. Uşaqlarsa, o yeri quşlarla yəqin ki, bölüşməyəcəkdilər. Amma hər nə olursa - olsun, yeri götürsələr də, göyə toxunmayacaqdılar.
Bu, müqəddəs bölgüdü: Yer - uşaqların, Göy - quşlarındı.
* * *
Nəhayət, Məhəmməd Bayat da gəlib çıxdı. Kərkükü bizə nişan verən kişi bundan o tərəfə onun izahına başlayacaqdı.
Hoteldən çıxıb “Türkməneli” qəzetinin redaksiyasına yollanırıq. Yol boyu bələdçimiz ətraf məhəllələri, məscidləri, evləri, küçələri göstərib, bizə məlumat verir. Onun dediklərinə diqqətlə qulaq asa-asa ətraf mənzərələri müşahidə edirik. Qəfildən Elxan üzünü mənə tərəf çevirir:
- Nu mı j vçera zdes bıli... (“Biz axı dünən burada olmuşuq.”)
Onun rusca danışmağından Məhəmməd bəy şübhələnir:
- Qardaşımız nə istəyir?..
Mən dərhal qanrılıb operatora baxıram - yəni, ehtiyatlı ol, gönü suya verərsən... Bizim özbaşına şəhərə çıxıb çəkiliş aparmağımızdan Məhəmməd bəy xəbər tutsa, xətrinə dəyər. Elə bilər ki, onun tövsiyələrini qulaqardına vurmuşuq.
- Heeç! - deyirəm, - İstilərdən gileylənir...
Məhəmməd bəy qımışır:
- Bakıda indi havalar sərin olar, hə...
- Hə! - deyirəm.
“Şükür Allaha, xata sovuşdu...” düşünürəm.
* * *
Mən Kərkükü tanımağa başlayıram.
Axı dünyada ən universal qanun Tanımaqdır! Əvvəlcə biz dili tanıyırıq, sonra onunla birlikdə gələn kainatı - adamları, elmləri, şəhərləri, dünyanı, yeri, göyü... Bu ənginliklərin qarşısında həmişə içimizdə bir qorxu və vahimə olur... Tanımadan onların əhatəsində yaşaya bilməyəcəyimizi düşünürük. Biz onlara öyrəşmək üçün gərək tanıyaq. Bütün sevgilər də, qəzəblər də tanımaqdan sonranın söhbətləridir.
Mən Kərkükü tanımağa başlayıram.
Bu, göz tanışlığı deyil, könül tanışlığıdı.
Gözümdən qaçanların könlümə ilişib qalacağına şübhə eləmirəm.
Mən səni görməyib sevmişdim, Kərkük! Əvvəlcə sən mənimçün balaca bir kəndli komasıydın, indi böyük bir şəhər libasındasan... O libasın döş cibində gizlətdiyin əzik - üzük “Kərkük qalası”ndakı şifrələnmiş işarələr, yazılar sənin hansı xəlvətdən gəldiyini bildirir.
* * *
... Məhəmməd bəyin Bakı xatirələrini dinləyə - dinləyə Kərkükün küçələri ilə gedirik. O, Bakının iqlimindən danışır, “Bakıda havalar sərin olar” deyir.
İstəyirəm, yolun düz ortasındaca Bakı sevdalı bu kərküklü kişini dayandırım. Ağrılı həqiqətimizi dilimə gətirim... “Bakı sərin deyil, soyuq şəhərdir, Məhəmməd bəy, soyuq şəhərdir. Dünyanın heç yerində adamlar bizim kimi üşümür. Kərküklə, İstanbulla, Təbrizlə aramızda yel vurub yengələr oynayır. İnsafını şaxta vurmuş tarixin damından buz qəndilləri sallanır. Uzun illər ağzımızda dilimiz elə yanmışdı ki, hansı dildə danışdığımızı da bilmirdik.
Bakı qəriblər və itkinlər şəhəridir, xocam!
Mən öz Vətənimin boynuna sevgi minnəti qoymaq istəmirəm. Onun başına gələnlər taleyidir. O özü barışıb - barışmaq istəməsə də; bizi də barışdırıb - barışmaq istəməsək də...
Ürəyimdə bir damcı da küskünlük yoxdu.
Təki elə siz gələsiniz, onu necə sevmisinizsə, elə də görəsiniz.”
* * *
“Türkməneli” qəzetinin redaksiyasında bizi baş yazar Necat Kövsəroğlu, Türkmən Yazıçılar Birliyi rəhbərinin yardımçısı Aydın Kərkük və yayın müdiri Həsən Kövsəroğlu qarşıladılar. Dərhal üstümüzə sual yağışı yağdırmağa başladılar. Deyəsən, onlara elə gəlirdi ki, biz uzaq qalaktikadan gəlmələrik. Təkcə bizi yox, aldıqları cavabları da qucaqlayıb bağırlarına basmaq istəyirdilər. Dinlədikcə anlayırdım ki, Kərkük Azərbaycanı səsi ilə, sözü ilə tanıyır.
Dünyanın ən müasir cihazları kainatın dərinliyinə tuşlanıb ki, oradan gələn səsləri eşidə bilsin. Bəşər anlamaq istəyir ki, dumanlı dərinliklərdə onun özünə bənzəyən həyat formaları mövcuddurmu... Nəinki göylər, sən demə, yer üzündə də bizim özümüz özümüzü tanımaq üçün səsdən özgə heç nəyə gümanımız gəlmirmiş.
...Köhnə radionun efirindən xırıltılı səslər gəlir: “Danışır Bakı!”..
Tənhalığa, qəribliyə son qoyan səs...
Bakı səsindən başqa Kərkükə heç nə göndərə bilmir. Aramsız tənhalığın, ayrılığın, qəribliyin içində başqa neyləmək olardı ki?..
Kəkliyin oylağı - qayalar başı,
Qaqqıldaşıb tapar yoldaş yoldaşı...
Görəsən, bu mahnını indi xatırlayan varmı? Əgər varsa, demək, ayrılıq və tənhalıq xofu hələ canımızdan çıxmayıb... Olmamış olmaz yəqin ki... Dünyanı öz parlaq fəlsəfəsilə sarsıdan peyğəmbər bir zamanlar nə dediyini çox yaxşı bilirdi: “Səs ölmür!”
...Şirin - şirin söhbət edirik. Operator ətrafda vurnuxaraq, kameranı qurmaq üçün uğurlu nöqtə axtarır. Bir gözü elə məndədi, nəsə deyəcəyimi gözləyir. Dillənməyə hacət görmürəm. Rəngimə - ruhuma baxıb-baxıb biləcək ki, mənimçün dünyanın indi ən uğurlu nöqtəsi elə buradır - masanın arxasındakı adamlardı, səslərdi...
* * *
Bir neçə gündü ki, Kərkükün ən hörmətli adamlarının əhatəsindəyik. Hidayət Kəhya qonaqlar üçün xüsusi maşın ayırıb. Onun qardaşı - el ağsaqqalı, şair Xıdır Kəhya bir neçə dəfə bizim gəlişimizə ziyafət süfrəsi açıb; “Türkməneli” televiziyasının başqanı Yalman Haceroğlu apardığımız çəkilişlər üçün bütün texniki imkanları səfərbər edir. Bizə yardımçı olacaq yaradıcı qruplar ayırır, arxiv materiallarının seçilib toplanmasına göstəriş verir... Hər şey rəvandır. Arxayınlıq hiss edirik, asudə nəfəs alırıq.
Yalnız gün işığının bolluğu işimizə mane olur, vaxtımızı alır. Axı, bolluğun da öz problemləri olur. Səhər saat 11 - dən axşamüstü 18 - ə kimi çəkiliş aparmaq qeyri - mümkündür. Məni darıxdıran təkcə vaxt itkisidir.
Bu dar macalda sübh tezdən Tsin məhəlləsində çəkiliş etdiyimiz vaxt qarşımızda silahlı bir polis çavuşu peyda oldu. İstiqanlı və mərhəmətli kərküklülərin davranışlarına vərdiş etdiyim üçün, heç ağlıma da gətirməzdim ki, aramızda dava - dalaş yaranacaq. O, heç cürə ipə - sapa yatmırdı. Təkid edirdi ki, polis idarəsinə gedək. Nə Məhəmməd Bayatın, nə Xıdır Kəhyanın iradları onu yola gətirmirdi. Onun kiçik çavuş rütbəsi ilə böyük hikkəsi arasındakı ziddiyyət və hökm hamımızı hövsələdən çıxarırdı.
Kiçikləri, xırdaları hər yerdə, hər sahədə belə gördük: lovğa, iddialı, özündən müştəbeh, kəmfürsət...
Güc özünə arxayın olanda sakit və müdrik görünür. Qəzəb və hikkə ilə özünü ifadə etmək zəiflərin, acizlərin sığınacağıdır.
Xeyli çək - çevirdən sonra ara qarışdı. O, polis yoldaşlarını da köməyə çağırdı...
Zaman pisdir. Bu xaos və qarmaqarışıqlıq içində hamı başını itirib. Kimin düz, kimin əyri olduğu təkcə Allahın özünə agahdır. Hamı hər şeydən şübhələnir. Sülhsüz sülhməramlıların təzəcə Kərkükü tərk etdiyi günlərdə - terrorun, sui - qəsdlərin tüğyan elədiyi vaxtda naməlum müsafirlərin xəlvət məhəllələrdə, hərbi obyektlərin yaxınlığında, qalada və bazarlarda əllərindəki kameranı sağa - sola tuşlamasında, bəlkə də, sorğu - suala tutulası məqamlar vardı...
Həhayət, bizi Kərkükün Baş polis idarəsinə apardılar.
* * *
Kərkük şəhər polis idarəsi fövqəladə vəziyyətin qanunlarına uyğun bir şəkildəydi. Düşünürəm ki, dünyada nə vaxtsa, ”Fövqəladə vəziyyət” adlı muzey yaradılsa, orada İraqın şəhərlərində, dövlət idarələrində gördüyüm gerçəkliyin maketini bu muzeyin ən görümlü -baxımlı yerində qoymaq olardı. Bəşərə görk olsun deyə... Həqiqətən, ölkəni xəlvət şəkildə dustaqxana rejiminə salan belə güc mərkəzləri insan acizliyinin ən aşkar nümunələridir. Gücün - tikanlı məftilləri, silahlı adamları, labirintə bənzəyən yolları, qəzəbli və kor - kobud iddiaları, bəzən absurd dərəcəyə çatan tələbləri var. Amma yenə də nə isə yoxdur. Belə vahiməli dekorasiyaların arasından addımlaya -addımlaya fikirləşirsən ki, bu cür uğursuz tamaşanın aktyorları nə qədər peşəkarlıqla öz rollarını ifa eləsələr də, yenə də nəsə çatmır. O çatışmayan nədir, görəsən?..
Arxayınlıq?!.. Asudəlik?!..
Görünür, güc bu yerləri tərk eləyəndə, həsrətində olduğu asudəliyi quşlar və uşaqlar daşıyıb gətirəcək... Quşları olmayan göylərdən, uşaqları olmayan Torpaqdan həyat ətri gəlmir.
Polis idarəsindəki çək - çevir gərginliyində daxili bir sakitlik və arxayınlıq məni tərk eləmirdi. Maraqlı o idi ki, Xıdır Kəhya ilə Məhəmməd Bayat polislərdən də ötkəm danışırdılar:
- Böyüyünüzü çağırın! Böyüyünüzə xəbər verin!..
Bir amirlik, arxayınlıq vardı Məhəmməd bəyin səsində. Xıdır Kəhya da telefonda kiminləsə uca səslə danışırdı. Polis binasının divarındakı yazılara, şəkillərə, ağ - qara xəritələrə baxa - baxa gəzişirdim. Xıdır bəyin səsini açıq - aydın eşidirdim:
- Qonaqları tutublar... Bizi bihörmət elədilər... Bunların üzü qara olsun, qanıb - qandırmadılar... Allah bunları biabır eləsin, yaman rüsvay olduq...
İraq boyu gördüyüm daha acınacaqlı, daha qəddar hadisələrin fonunda “Kərkük həbsi” şəxsən mənə adi anlaşılmazlıq kimi görünürdü. Xıdır bəyi sakitləşdirməyə çalışırdım.
... Kərkük şəhər polis idarəsinin rəisi Taha Salahəddin Abdullahın kabinetindəyik. Qəhvə içə - içə söhbət edirik. Bizi “həbs edən” polislər onun tapşırığı ilə divar boyu sıraya düzləniblər. Rəis həm tabeçiliyində olanları danlayıb qınayır, həm də özü bizə xidmət göstərərək, üzrxahlıq edir. Danışığından, rəftarından görünür ki, həyatın sərt qanunlarına dəyib bərkimiş, bir damarı bərk, bir damarı mülayim Kərkük kişisidir.
Əvvəlcə, ustalıqla bizim könlümüzü səliqə - sahmana salmaq istəyir. Polisləri göstərib, bizi qınayır:
- Axı, niyə onlara Azərbaycandan olduğunuzu bildirməmisiniz? Ancaq yanlış da bir naxışdı... Mənim üçün də bu görüş bir qismətmiş... Qardaş, gəlib-getməyəndə elə belə olur da... O qədər yadırğamışıq ki, görüşəndə də böyründən bir “əmma” çıxır...
Dilli-dilavər, hazırcavab Məhəmməd bəy giley - güzarın içinə bir şuxluq qatır:
- Eşitmisən də, deyir, bir nəfərin yolu o dünyaya düşür. Elə cəhənnəmin qapısına çatar - çatmaz gözətçilər onu yaxalayıb, salırlar ayaqlarının altına. Döy ha döyəsən, vur ha vurasan... Yazığı yaman günə qoyurlar. Ağzını açmağa belə macal vermirlər... Binəva güc -bəla ilə, birtəhər canını onların cəngindən qurtarıb, baş götürüb qaçır. Və bu qaçaqaçda arxaya dönüb ağlaya - ağlaya deyir:
- Əşi, elə belə eləyirsiniz ki, bura heç kim gəlmək istəmir də...
Hamımız gülüşürük. Taha bəy ayağa qalxıb bir - bir hamımızı qucaqlayıb bağrına basır.
Sonra Kərkükdə bizim təhlükəsizliyimizi təmin etmək üçün iki nəfər silahlı polis ayırır. Hər ehtimala qarşı “vizit kartı”nı da mənə verir və bərk-bərk tapşırır:
- Harda dara düşsəniz, mütləq mənə telefon açın.
Mən sakitcə “vizit kartı”nı cibimə qoya - qoya düşünürəm ki, tavanı yerlə yeksan edilmiş bu məmləkətdə insanlar hələ də qürur hissini, qonaqpərvərliyini qoruyub saxlaya bilirlər. Ağrıya ağrı ilə cavab vermirlər.
Ehramlar yıxılanda, kimsə, bir vaxtlar orada oxunan duaları yaddaşında qoruyub saxlayır. Məmləkətlər nə qədər dağılır - dağılsın, bu dualar insanlıq kodları kimi haradasa üzə çıxır. Belə xilas iksirini ən ağır məqamlarda insanlara dadızdırırlar ki, bəşəri bir - birinə bağlayan iplərin hamısı qırılmasın...
Taha bəyin “vizit kartı” mənə Kərkükün açarı kimi göründü. İndiyə qədər bu eli sevənlərin sıra nəfəriydim, amma bundan o tərəfə Kərkükün ağırlığını və ağrılarını çiynimə götürməliyəm. “Ovçuya dağı göstərərlər - ovu yox...”
Daha mən kərküklüyəm! Təpədən dırnağa Kərkükəm. Onun nəğmələri də, mənim könül pıçıltılarımdı:
Qalanın dibində əkərlər darı,
Əkərlər, biçərlər yarıbayarı...
İndi mən Kərküklə yarıbayarıyam - onun ruzisi, döyüşü, tənhalığı və nəğmələrilə...
“Qeyd dəftəri”mdə qaraladıqlarım
Bağdaddan Kərkük ellərinə tərəf yol gedəndə, bir yandan dözülməz isti, bir tərəfdən də ətraf çöllərin yeknəsəq mənzərələrindən səbrimiz daralır. Nabələd yol adamına xas olan bir nigarançılıqla sürücüdən soruşuruq:
- Qardaş, Kərkük uzaqdadır?
- Yox, Kərkük uzaq deyil, siz uzaqdan gəlmisiz - dedi.
Və doğrudan da, hələ biz sonra biləcəyik ki, həqiqətən də çox uzaqdan gəlmişik.
Bu, məkan ölçüsünə sığmayan, amma əsrlərin, qərinələrin ayrılığına imza atan zaman məsafəsinin uzaqlığıdır. Tarixin oynadığı “Beşdaş” oyununun daşları kimi, fırlanıb hərəmiz bir yana düşmüşük.
* * *
Kərkükə çatar - çatmaz torpağın od tutub yanan bağrını gördük. Alovun işarəsi elə bil bizə dünyanın lap çoxdan unudub unutdurduğu bir mətləbi xatırlatdı. “Alov ilə Su yaratmışdı bu çölləri, şəhərləri... Biz uyuşa bilmədik onların pıçıldadığı rahatlığa... Görünür, bizim viranə qoymaq şövqümüzü elə axırda Su ilə Alov tamamlayacaq.”
Deyəsən, mətləbdən bir az uzaq düşdük. Bəlkə, elə bu da Kərkükün suyundan, havasındandı...
Beləcə, yolun bir ucunu tarixə, bir ucunu yol qısaldan söhbətlərə bağlaya-bağlaya gəlib çıxdıq Kərkükə...
* * *
Ötən əsrin 90 - cı illərində Azərbaycanın - Bakının əhvalını necə görmüşüksə, Kərkükün də halı eynən o cürdü.
Küçələrdə beton postlar, silahlı əsgərlər, partladılmış binalar, dağıdılmış yollar, xarabazarlığa çevrilmiş köhnə məhəllələr, üzütüklü, məyus görkəmli adamlar, xaos və qarmaqarışıqlıq - bir sözlə, ümidsiz ada... Gəlmə istilaçılar və yerli “dəniz” quldurları Kərkükü hədəfə alıb, hər tərəfdən təhdid edirlər. Üzərində “Kərkük” və “Türkmən” möhürü olan hər nə varsa, onu yer üzündən silməyə çalışırlar. Əllərinə fürsət düşüb.
Kərkük təkdir - Kərkük təklənib.
* * *
İraq 18 eldən ibarətdir. Onlardan biri də Kərkükdür. 3 milyondan artıq əhalisi olan bu bölgə ölkənin şimalında yerləşir. İraqda “Türkmən” adlandırılan bu əhali tarixi qaynaqlara görə, Türkistandan köç edən Oğuz tayfalarıdır. İslamı qəbul etdikdən sonra “Türkmən” adı alan bu qövmün, İraqın tarixində həmişə müstəsna yeri olub. Onlar məskunlaşdığı yerlərə zaman - zaman öz adını verməyi, milli - mənəvi varlıqlarını qoruyub saxlamağı bacarmışlar.
Kərkük şəhəri bölgədə yüzlərlə Türkmən mənşəli kənd və qəsəbənin mərkəzi olmaqla, Dəclə və Fərat çayları arasındakı “Cizre” ərazisində yerləşir. Dəniz səviyyəsindən 300 metr yüksəklikdədir.
Kainatın gizli rəmzinə çevrilən “3” rəqəmindən pay, deyəsən, ən çox Kərkükün qismətinə düşüb. 300 km məsafə; 300 metr yüksəklik; 3 hissəyə bölünən ərazi; 3 milyondan artıq əhali və nəhayət, qonaq qalacağımız 3 gün... Rəqəmlərin mistikasına varmaq yox, Kərkükün ruhunu eşitmək istəyirəm.
Evlərinin dalı darçın,
Fələk qoymur qəddim açım.
Səni alıb hara qaçım?
Lənət şeytana! Elə bu nəğmənin də cəmi üçcə misrası ilişib qalıb yadımda...
* * *
Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Kərkük adı hələ Şumer və Assur dönəmində “Karhina” kimi işlənmişdir. Sonralar bu şəhər Türkmən - Qıpçaq əmirliyinin mərkəzi olduğu illərdə “Vilayəti - qıpçaqiyyə” və Osmanlı dömənində “Göy yurd” adlanmışdır.
1411 - 1470 - ci illərdə Qaraqoyunluların hakimiyyəti zamanı bu şəhər “Kərkük” adını qazanır. Deməli, 500 ildən artıqdır ki, o, öz tarixi adını yaşadır və dəyişən dünyada simasını, fərdi cizgilərini qoruyub saxlayır. Necə deyərlər, zamanın uzaq yolçusu kimi üzü gələcəyə doğru öz yolu ilə gedir.
* * *
Bəyaz və qırmızı güllər boylanır şəhərin bağçalarından. Nəğmələrində də ən çox bəyaz və qırmızı paltarlı Əsmərin adı hallanır. Sevənlərin Leylisi, Cülyettası olan bu xəyali obraza heç yerdə rast gəlməzsən. Bu nakamlıq Kərkükün bütöv ovqatını tamamlayır. “İnsan oxuyanda - yanıqlı ney, danışanda - düşünən qamışdır.” Və son ayaqda, yenə də dolana - dolana öz məhəbbətinin yanına qayıdır. Görəsən, ümidlə - ümidsizlik arasında Kərkük nə qədər var - gəl edəcək?..
* * *
Üç böyük hissəyə - Qala, Böyük Yaxa, Qarşı Yaxa və ya Korya adlı əraziyə bölünən Kərkükün hər bir daşı, kərpici, yolu, izi zamanın əlifbasını oxumaq və öyrənmək üçün sanki ruh kitabıdır. Qışqırıb özünü göstərməyən, cövhəri müdriklik və arxayınlıqla yoğrulan, ilahi sükut ilə yatıb - oyanan, bir az pirani, bir az nurani yurd yeri...
Tarixi becərmək istəyən bağbanlar köçünü çəkib, onun salnaməsinə ayna tutan mirzələr də o karvana qoşulub gedib. Amma bu el yerindədir.
* * *
Qalalar - axırıncı qocalardı.
Onları özlərindən başqa heç kim fəth eləməyib. Bayraqlar enib, tonqallar sönüb - tiyələrsə, o qədər korşalıb ki, ancaq xatirələri kəsə bilir. Onlar bu acizliklə barışa bilməz, onlar bu dünyanı tərk eləməyə müntəzirdir. Sivilizasiyanın cığal uşaqlarına bənzəyən evləri, göydələnləri başına yığıb, sonuncu vəsiyyətini söyləmək istəyir. Onlar qulaq asacaqmı? Yoxsa, bu mirası necə bölüşmək üstündə didib - didişəcəklər?.. Məğrurların, yenilməzlərin ləyaqətlə yer üzünü tərk eləmək istəyi, yır - yığışı bəzənib - düzənməkdən başqa bir şey bilməyən sivilizasiya üçün anlaşılmazdır.
* * *
“Kərkük qalası” bəlkə də, bir xalqın deyil, bütövlükdə ulu qədimliyin rəmzi kimi xatirələrin uyğusuna baş qoyub.
4600 il yaşamaq sizə o qədər də zarafat gəlməsin. Bizə elə gəldi ki, bu qala döyüş meydanında param - parça olmuş, amma hələ nəfəsi üstündə olan yenilməz əsgərə oxşayır. Bir anlığa ayaq saxlayıb, təzim edərək pıçıldayırsan: “Salam, ey qoca ruh!.. Şəhidliyin mübarək!”
* * *
Kərkük qalasının hündür və uçuq divarları arasından şəhər ovuc içi kimi görünür. Şövnük vurur, axşam düşür. Yaxınlıqdakı minarədən azan səsi eşidilir. Bir azdan hər şey gecəyə qarışacaq. Qalanın küçələrində Ay işığı tək - tənha, üşüyə - üşüyə dolanacaq. Arabir ah çəkib, onun qulağına pıçıldayacaq:
- Məğrurlar dünyadan köç edir, yır - yığış elə.
- Mənimçün dua et! - deyəcək Qala.
* * *
Nə isə...
Hər yeri dünyadı - dünyanın...
Elə Kərkük qalasının da 5 qapılı dünyası vardı. - Yeddiqızlar, Halvaçılar, Top qapı, Baş qapı, Dəmir qapı...
Yeri gəlmişkən, nə vaxtsa, qalada mövcud olmuş Ağalıq, Meydan və Hamam məhəllələri nağıllarımızın sonluğundakı 3 almanı xatırladır. Onlar göydən gəlməmişdi, amma artıq şərqarışan vaxtı zamanın səmalarında qeybə çəkilib gediblər. İndi ancaq vaxtın küləyi səfil - sərgərdan dolanır qalanın Zindan, Qaratəpəlilər, Füzuli, Qızmadlım adlı küçələrində...
* * *
Kərkük qalası həm də müqəddəs insanların üz qoyduğu məkandı. Burada 4 peyğəmbər dəfn olunub.
Ali hökm ilə əbədiyyətin dörd işarəsi həkk olunub qalanın sinəsinə. Artıq zamanın kotanı sal daşa ilişib. İndi bu ixtiyar qocanın özünü - Kərkük qalasını, o dörd peyğəmbərin yanında basdıracaqlar. Sonra noolacaq?
Nə qədər gücü var idi, qoruya bildiyi qədər qorudu. Amma fələyin çərxi gec - tez dönməliydi. Sonuncu dəfə döyüşlərdə param - parça olmuş ovuclarını dörd əbədiyyət işarəsinin üstünə qoyub, gözlərini yumacaq.
O, sonuncu əsgər idi.
Qalalar - yenilməzliyə sadiq sonuncu döyüşçülərdir.
* * *
Kərkükdə hara üz tutduqsa, doğmalıq gördük. Biz nə qədər uzaqdan gəlmişiksə, bir o qədər də yaxın olduğumuzu hiss etdik. Bu sevgi və doğmalığın ömrü xalqlarımızın yaşı qədər qədimdir.
Bizdən xəbərsiz bizim üçün yanan el - Kərkük!!!
Bizdən xəbərsiz bizi soraqlayan, bizi anan insanlar - Kərküklülər!!!
Bəlkə də, çox xırdalıqları vaxt mənə unutduracaq. Ancaq inanmıram ki, Aydın Kərkükün göz yaşları da o siyahıda olsun. O, nə kameraya, nə mikrofona, nə bizə, nə də hansısa, xəyali tamaşaçıya üz tutub. O öz hekayətini özünə danışır:
- Atamın balaca bir hücrəsi vardı, heç kimi oraya yaxın buraxmırdı. Arabir ən yaxın dostları ilə bu hücrədə toplaşırdılar. Və hər dəfə onlar çıxıb evlərinə gedəndə, mən bu nəhəng, azman kişilərin hüznlü və doluxsunmuş gözlərinə baxırdım. Heç vaxt cürət edib bu müəmmanın səbəbini atamdan da soruşa bilmirdik.
Günlərin bir günü o sirri mənə atam yox, vaxt özü açdı.
Atam yaxınlıqdakı məscidə günorta namazına getmişdi, necə olmuşdusa, qapını bağlamağı unutmuşdu.
İndi də hər şey gözümün qabağındadır. Mən nə qədər həyəcan və ehtiyatla hücrəyə daxil oldum. Elə yerimdəcə donub qaldım. Otaqda kimsə yox idi, amma qəribə bir səs gəlirdi. Ora - bura döyüküb dinlədim. Sonra gördüm ki, o səs taxtın üstündəki balışın altından gəlir. Qorxa - qorxa yaxınlaşıb balışı qaldırım. Səs bir az da ayazıdı. Sonra xışıltı eşidildi. Arxasınca şipşirin bir səda gəldi: “Danışır Bakı!..”
...Aydın Kərkük danışır. Mən diqqətlə onun üzünə baxıram... Xatirələri üzündən axan göz yaşlarına qarışıb. Düşünürəm ki, bu göz yaşı deyil, dirilik suyudu. Onu şüşəyə doldurub götürmək olmaz - o ürəkdən axıb, ürəyə dolmalıdır.
Elə bu məqamda Aydın Kərkük, bir zamanlar atasının hücrəsindən göz yaşları içində çıxan kişilərə necə də bənzəyir.
Hələ ağlıma da gəlmir ki, mən də Kərkük adlı hücrəni tərk edəndə, eynən Aydın Kərkükə bənzəyəcəyəm...
* * *
Qonaq gəldiyin şəhərin rənglərinə gözün öyrəşdiyi kimi, yavaş - yavaş onun qayğılarına, gündəlik həyatına, adamlarına, küçə və bazarlarına da alışırsan.
Başqa şəhərlərin küçələri insana yad, labirint kimi görünsə də, Kərkükdə gördüyümüz mənzərə bambaşqadı. Dili dilimizdən, ruhu ruhumuzdan olan adamların şəhəri də bir az bizə Bakıətrafı qəsəbələri xatırladır.
Bir sözlə, Kərkükdə bizim qədimliyimizin əlamətləri var. Hətta, azacıq dincini almaq üçün əyləşdiyin çayxanada da bu bənzəyişlər açıq - aydın görünür.
* * *
Kərkükün alış - veriş mühiti də Qədim Şərqin nağıl və rəvayətlərində hökm sürən bazar koloritləri ilə zəngindir. Belə bir zənginlik bazarların adlarında da izini qoruyur! Hər bazarın xüsusiyyətinə görə, adı da müxtəlifdir - Qazançılar, Halvaçılar, Ələkçilər, Palançılar, Kuzəçilər və başqaları...
* * *
Bəlkə də zaman - zaman istilaya, talançılığa tuş gəldiklərinə, yurd - yuvaları dağıldığına görə, kərküklülər Allahın quşunu da yuvasız qoymaq istəmirlər. Bazarların birində gözümüzə dəyən, üst - üstə qalaqlanmış, insan əliylə hörülmüş səbətəbənzər quş yuvalarını görəndə, deyəsən, heç o qədər də təəccüblənmədik. Göylə - yer arasında özünə daimi məskən tapa bilməyən dilsiz - ağızsızlara göstərilən rəhmin səbəbinin izahına nə ehtiyac...
* * *
Nə qədər qəribə olsa da, hər şəhərin öz ətri olur. Benzin, kömür, dəniz qoxusu ilə nəfəs alan şəhərlər...
Kərkükə qədəm qoyan kimi onun havasından adamı bir çörək ətri vurur - təptəzə təndir çörəyinin ətri... Kərkükdə kündəni təndirə kişilər yapır. Toxumdan sünbülə, xırmandan dəyirmana, dəyirmandan təndirə qədər bu bərəkəti kişi zəhməti müşayiət eləyir.
* * *
İşimizin ölçüsü böyüdükcə, deyəsən, yavaş - yavaş yorğunluq bizi üstələyir. Səyahət boyu Elxanın üzündə ilk dəfədir ki, yorğunluq və əsəb cizgiləri görürəm...
Gecə saat ikinin yarısıdır. Mehmanxanaya qayıdırıq. Məğrur və dözümlü yol yoldaşımın demək istəmədiklərini dilimə gətirirəm.
- Hə, cavan oğlan, bilirəm yorulmusan...
- Əlbəttə! - deyir - yorğunam.
- Bir az da döz! İnşallah, Bakıya qayıdıb, doyunca dincələrik...
- Daha bundan sonra rahatlıq tapa biləcəyimizə inanmıram...
Mən heyrət və çaşqınlıq içində onun üzünə baxıram. Bütün təsəvvürlərim alt-üst olur. İndiyə qədər mənə elə gəlirdi ki, o, yalnız kameranın gözü ilə baxır Kərkükə... Sən demə, Kərkükün saatı kimi tıqqıldayan bir ürəyin sahibi mənim ağrılarımla qoşa addımlayırmış...
İnsanın yol yoldaşından ən böyük üstünlüyü bərabərlikdədir. Göz ilə yox, ürəklə görünən bərabərlikdə...
Mən ağız dolusu ona təşəkkür etmək istəyirəm, Elxansa, səngərdə axırıncı siqaretini bölüşmək istəyən döyüş dostları kimi gülümsəyir:
- Mojet pokurim?!. (Bəlkə, siqaret çəkək?!)
* * *
Kərküklə Azərbaycan arasında 2 saat vaxt fərqi var. Onlar axşamı 2 saat gec qarşılayır, bizim isə səhərimiz 2 saat tez gəlir.
Bəlkə elə bütün günahların babalını o “2 saatın” boynuna qoyaq?..
Bəlkə elə baxtımıza düşən ayrılığa düyün vuran vaxtın ayrılığıdı?
Bəlkə də!..
* * *
Kərbəlada - Qiblə qapısında, Məhəmməd Bayat söz vermişdi ki, Kərkükdə Füzulinin qan qohumları ilə bizi görüşdürəcək. Doğrusu, bir az inanmağım gəlməmişdi. Uzun illərin əfsanələrinə bürüdüyümüz, saysız - hesabsız mübahisələrin, mülahizələrin hədəfinə çevirdiyimiz Füzuli mifinin belə əl çatan yerdə olduğuna daxilən inanmaq olmurdu. Beş yüz ilin tilsimi var idi bu adın üstündə. Onun belə asanlıqla qırılacağını heç cürə ağlıma sığışdıra bilmirdim.
Əvvəlcə bu beş yüz ilin xəlvətə çəkilmiş ehramına gəlib çatmaq lazım idi ki, onun kahinləri ilə diz - dizə oturub kəlmə kəsəsən.
Sonra sən onlardan nə soruşacaqsan, ey yorulmuş yolçu?! Qədim körfəzlər, səhralar, vadilər, rəngi soluxmuş əlyazmalar, bəşərin qaranlıq yuxularının dərinliyində qalan işartılar kimidir. Dünya artıq o sirrin yiyəsi deyil, sən nəyi qoyub, nəyi axtarırsan?..
Axtardığın Özü tarixi yox, əfsanəni seçdi. Tapacağın da təzə tarix səhifəsi deyil, nimdaş əfsanənin şəkildən - şəkilə düşməyi olacaq...
Bəlkə, heç nəyə toxunmayasan, hər şey olduğu kimi qalsın?..
Kərbəlada da belə düşünürdüm, Kərkükdə də.
Qan sonsuzluğa qədər səyahət edə bilər, eşq və poeziya necə?
Ruhla yarananları genin və qanın izləri ilə gedib tapmaq olmaz.
* * *
İki gün bizi maşınında gəzdirən sürücü ilə onun evinə qonaq getdiyimiz gün tanış olduq.
Əhvalat vaqe olur Kərkükün Çin məhəlləsində... İsti bizi elə karıxdırıb ki, nəinki çəkiliş apara, heç təkəm - seyrək xurma ağaclarının kölgəsində də dinclik tapa bilmirik. Bayaqdan tez - tez yaxınlıqdakı həyətə girib - çıxan sürücü Məhəmməd bəylə öz aralarında nə isə məsləhətləşirlər.
Nəhayət, o, bizə yaxınlaşıb, yaxınlıqdakı evə getməyi təklif edir. Tərəddüdlə Məhəmməd bəyə baxırıq. Onun üzündəki təbəssüm razılıq işarəsi verir.
Qapını açıb balaca bir həyətə daxil oluruq. Bir anlıq yaxamızı günəşin caynağından qoparıb, sehrlənmiş yam - yaşıl bağçaya düşürük. Bu yaşıllığın arasında divar boyu iri qəfəslər düzülüb. Orada saysız - hesabsız bülbüllər vurnuxur. Həyətdəki yaşıllığın çılğın rəngləri kimi, bülbüllərin də rəngləri, səsləri bir - birinə qarışıb. Ağacların kölgəsində açılmış süfrəyə bizi dəvət edən sürücünün davranışından bilinir ki, bura onun öz evidir.
Budur Kərkükün qəribəliklərindən biri - Evini, süfrəsini aşkar edəndən sonra adını tanıdır.
İçimdə bir sıxıntı var. Astaca Məhəmməd bəyin qulağına pıçıldayıram:
- Xocam, biz axı, bu kişinin adını da bilmirik.
Məhəmməd bəyin gözləri oğrun - oğrun gülümsəyir:
- Babam, dur görək... Hələ bir tikə çörəyini dadaq, xoşumuza gəlsə, adını da öyrənərik.
- Xocam... axı...
Məhəmməd bəy sözümü yarımçıq kəsir:
- Toxta görüm, babam,.. Hələ bir az sərin sudan, şirədən için, özünüzə gəlin... Adını neynirik e...
Bu vaxt evdən çıxan bir oğlan uşağı stulda oturmuş Məhəmməd bəyin üstünə şığıdı, onun boynuna sarıldı. Xeyli qol - boyun dayanıb, bir - birini öpüb əzizləyəndən sonra Məhəmməd bəy zarafata keçdi:
- Ədə, bəs sən hələ evlənməmisən? Vay dədəm, vay!..
Belə məhrəm görüş məni duyuq saldı. Məhəmməd bəydən şübhələndim - “Yoox, o bu evin yaxın və doğma adamıdı...”
Sonra bu evin qız - gəlini ilə onun ərkyana və şirin danışığı şübhəyə yer qoymadı. Bayaqdan ətrafımızda dolanıb, ayaq üstə qonaqlarına cani - dildən qulluq edən sürücüyə cürbəcür atmaca atan Məhəmməd bəy zarafatından qalmırdı.
Birdən qayıtdı ki:
- Ədə, Vəli, gəl özün də bir otur də... Elə bil baban Füzulisən, İmam Hüseyn xidmətində durmusan...
Sanki bu kiçik məkanın böyük mənası şimşək parıltısı kimi ətrafa işıq saldı. Hər şeyi təzədən gördüm. Yaşıl bağçanı da, dünyanın hər yerindən gətirilmiş qəfəsdəki dil boğaza qoymayan bülbülləri də, səkkiz - doqquz yaşlı “subay” uşağı da... Bu günü və beş yüz il əvvəli də...
Kərkükün bu sehrli bağçasında Məhəmməd Bayat necə də buta verən dərvişə oxşayırdı...
Kərkük şəhəri... Çin məhəlləsi... Yamyaşıl bağçalı ev - eşik...
Evin sahibi - Vəli Yağmur
Həyat yoldaşı - Yaşar xanım.
Qızları - Aytən və Aysan
Nəvəsi - Öndər
Kökdən düşmüş türkmən sazı.
Məhəmməd Füzuli kökünün üstündə bitən və bu şəcərənin xəritəsində cızılmış xətt.
Vəli Yağmuru sorğu - suala tuturam. Söz - söhbətindən heç olmasa bir buğda dənəsi tapmaq istəyirəm ki, beş yüz ilin dalğalanan zəmisi içərisində bir sünbül xatirəsini göyərdə bilim. Nəsə bir söz, nəsə bir işarə... O isə deyir:
- Bircə onu söyləyə bilərəm ki, Füzuli ilə bir nəsildənik. Kərkük qalasında Füzuli məhəlləsi var ha, o dağılan gündən bəri biz də dünyaya dağılmışıq.
Mən onun daha nə deyəcəyini bilmirəm, susmağının səsini eşidirəm. Kərbəlada eşitdiyim kimi.
- Yorğun yolçu! Axı mən sənə demişdim:
Bəlkə heç nəyə toxunmayaq, hər şey olduğu kimi qalsın. Və Vəli Yağmur da oxusun:
Ürəyim dağ - dağ olub,
Görən ağlar halıma.
Göz yaşım irmaq kimi
Yetər!
gəl insafa sən...
Yollarına göz dikdim,
Nə zaman dönəcəksən?
Qüreyş karvanı təkin,
Dönmüsən hilafa sən
Dədəm hey! Dədəm hey!..
Məkkəyə yayan çıxma,
Kəbəyə təvafa sən...
Yoxsa qiyamət günü,
Əl olsun, yaxa olsun
Qarşıbaqarşı durruq,
Məhəmməd Mustafa sən
Dədəm hey! Dədəm hey!..
* * *
Axşamçağı - günün peşiman çağı, Kərkükdən Ərbilə yola düşürük. Hesabla bir gün yarım, uzağı iki gündən sonra işimizi xətm eləyib, yenə də Kərkükə qayıdacağıq ki, Bağdada dönək... Dostlarla bu cür sövdələşmişik. Həm də Ərbildən Bağdada qayıtmaq üçün mütləq gəlib burdan keçməliyik. Ona görə də elə bil heç ayrılmırıq.
İndi də o hiss məni tərk eləmir ki, hələ səyahət yolumuz Kərkükdən keçib qayıtmayıb. Səfərimiz tamamlanmayıb.
yrılığımız yarımçıq ayrılıqdır - bütün taleyimiz kimi... bütün tariximiz kimi...
...Duzxurmatıda Məhəmməd bəyin evinə getməliydik.
...Xıdır Kəhyanın şeirlər kitabını götürməliydik.
...Tazəxurmatıda Bəktaşi ocağına baş çəkməliydik.
...Ata Tərzibaşidən kitablarını almalıydıq.
Nə isə... Sadalamağa nə ehtiyac? İndi bütün bunlar payız bağçasında xatirələrin dibinə düşmüş meyvələrdir. Mən əyilib onları olduğu yerdən götürmək istəmirəm.
Ərbildən Kərkükə dönə bilmədik. Təyyarə ilə Bağdada uçduq.
* * *
Yenə də Bağdad!.. İraqla tanışlığımızın ilk nöqtəsi... Bizi məmləkət boyu gəzdirib - dolandıran yollar yenə də gətirib buraya çıxarır.
“Əl - Mansuri” mehmanxanasında qalacağımızı qətiləşdiririk.
Axşama yaxındır. Sabah sübh tezdən İstanbula uçmalıyıq. Uzun yolçuluq bitəcək - az qalıb...
Dəclənin üstündəki körpülərin birindən adlayırıq. Az sonra taksi burnunu yolun ortasındakı dağıntılara söykəyərək dayanır. Çarəsiz sürücü məzlum bir görkəmdə boynunu büküb üzümüzə baxır. Daha irəliyə yol yoxdu. Cibimdən bir dəstə İraq pulu çıxarıb, sürücüyə tərəf tuturam. O, pulların arasından zəhmət haqqını götürür. Sonra gülümsəyərək, sol əlini sinəsinə qoyub, lal - dinməz bizimlə vidalaşır. Maşını döndərib gəldiyi yolla geriyə qayıdır. Xarabalıqlar arasında təkəmseyrək evlər və xurma ağacları görünür. Onlar da elə bil indicə toz - torpağın altından dikəlib durub. Key - key, tozlu üst - başı ilə mat - məəttəl dünyanın üzünə baxır.
Elxanla mən bu mənzərələri görəndə heyrətdən sarsılırıq.
On gün əvvəl bu yerlər dipdiriydi.
Adamlar! Maşınlar! Evlər! Sizi sağ - salamat qoyub getmişdik. Nəyin zavalına gəldiniz?..
Beynimdə - sürətlə fırlanan mənzərələrin içində - blok postda oturub siqaret çəkən əsgər donub dayanır. O, mən görən vaxt avtomatı etinasızlıqla dizlərinin üstünə qoyub siqaret tüstülədirdi... Görəsən, o indi haradadır?
Çiynimizin arxasında müəmmaları və vahimələri ilə uğuldayan şəhər, gözümüzün qarşısında - bizdən xeyli aralıda, xarabalıqların mühasirəyə aldığı “Əl-Mansuri” mehmanxanası...
- Biz indi neyləyək? - Elxan soruşur.
- Heç nə... Arxamca gəl! - deyirəm.
Yükümüzü götürüb, uçqunların arasından hörümcək toru kimi uzanan cığırlarla mehmanxanaya tərəf irəliləyirik.
İndi biz özümüz də bu xarabalığın içərisində dağıntılara oxşayırıq...
Elə dünya özü də, bir suyundan bizə oxşayır.
Sübh tezdən şirinçayını içə - içə bu mənzərələri ekranda seyr edən bəşər görəsən, ağlına gətirəcəkmi ki, bizimlə eyni adlı xarabalıqda qol-boyun gedir...
“Əl - Mansuri”nin birinci mərtəbəsində - növbətçi pəncərəsinin arxasında, iki nəfər əyləşmişdi. Lampanın zəif işığında onların üzünü düz - əməlli sezmək mümkün deyildi. Onlar heç müsafir gözləyən mehmanxana işçisinə də oxşamırdılar.
Bayırdan baxanda binada işığın yanmadığına fikir verməmişdik. Göz aldanışı, göz yanlışlığı buna deyirlər. Amma indi lampa işığına, başımızın üstündəki nəhəng qaranlığa baxanda, ürəyimdən çarəsizlik üşütməsi keçdi.
...Xidmətçilərin nə dediyini başa düşmürük. Amma söhbətin nədən getdiyini anlayırıq. Onlardan biri kağıza 60x2=120 yazıb lampa işığına tutur. Söhbət aydındır. Bu viranə yerdə bir gecə üçün iki nəfərə 120 dollar pul ödəməliyik.
Amma nə pula qızırğanıram, nə də rahatlıq axtarıram. Cəmi bircə gecəlik ağrı - acının şələsini daşımaq lazımdır. Yox, yox, vur - tut 12 saatdan sonra İraqı tərk edəcəyik. Bu ölkə ilə bizim bölüşəcəyimiz 12 - cə saat Vaxt qalıb. Xidmətçilərdən biri barmaqlarını açıb - bağlayır. Hansı mərtəbədə qalmaq istədiyimizi bilmək istəyir?..
Biz ikinci mərtəbəni seçdik.
Pulunu ödəyəndən sonra, yüklərimizi pillələrlə 2 - ci mərtəbəyə qaldırdıq. Qalacağımız otağın qapısındakı nömrəyə də fikir vermədik. Artıq hər şeyi görməməzliyə vurmaq məqamıydı. Bir də ki, Vaxtı, Adamları, Küçələri, Binaları diri - diri udan bu nəhrin içində hansısa rəqəmi bilib - bilməməyin nə mənası vardı? Daha biz də İraqın özü kimi özümüzü görməməzliyə, bilməməzliyə vurub, yerdə qalan qısa vaxtla haqq-hesabı çürütməliydik.
Bu hal İraqın idi - sadəcə, bu dəqiqələrdə biz ona ortaqlıq edirdik.
Elxanla qabaqqənşər oturmuşuq. Yarımqaranlıq otaqda siqaret tüstülədirik.
- Nə düşünürsünüz? - handan - hana o dillənir.
- Nə bilim, vallah... Düşünməyə o qədər şey var ki...
- Görəsən, burada şam yeməyi verirlər?
- Şam yeməyi yox, yandırmağa bircə şam versələr, böyük işdir.
Mənim cavabım elə bil onu diksindirir:
- Ciddi deyirsiniz?
Cavab vermirəm. Dəclə çayı tərəfə hərəkət edən hərbi kalonun işıqları görünür. Səmada yanıb sönən fişənglər, süzüb gedən işıqsaçan güllələr şəhərin başı üzərindəki ulduzlara meydan oxuyur.
Ürəyim atlanır, adamların, evlərin, işıqların gur olduğu yerə getmək istəyirəm.
Qəflətən Elxandan eşitdiyim sözdən hövlənirəm:
- Hələ 11 saat var.
“Bu zülmətin zindanından sağ - salamat çıxa bilsək!...” demək istəyirəm, amma sözü dilimin ucunda tutub saxlayıram. Təhlükəni ona sezdirməyə ürək eləmirəm. Bu dağıntılar arasında “Əl -Mansuri”ni ölüm, girovluq, talançılıq sanki bir tələ kimi qoruyub saxlayıb. İndi mən özümü yorğunluğuma təslim olduğum üçün qınayıram. Amma artıq hisslərlə çək - çevir etməyin vaxtı deyil...
Alışqanın işığında, yarımqaranlıq otaqda qeyd kitabçamdakı telefon nömrələrini axtarıram. Sıralanmış rəqəmlər ağır - ağır tənliyə çevrilir. Qarşısındakı adlar isə hələ onun həlli deyil.
Bu... Yoox... Bu - Süleymaniyədədir...
Bu... Yoox.. Bu - Kərkükdədir...
Kərbəla... Ərbil... Təlafər... Altunkörpü... Duzxurmatı... Aha... Bağdad!.. Bu nömrə də bağlıdır. Bu kimin nömrəsidir: 07902389368? Qarşısında “Bağdad” yazmışam, amma ad yoxdur... Bu kim idi?.. İraq boyu görüşdüyüm adamları bir-bir gözümün qabağından keçirirəm. Ha çalışıram, bu şəxsin kimliyini xatırlaya bilmirəm. Tərsliyə bax e... Bəlkə zəng edim?!
Elxan pal - paltarlı uzanıqlı halda yorğanı üstünə çəkir; İndicə onu yuxu tutacaq...
- Yatma! - deyirəm, - Elxan, yatma görək...
- Niyə ki?..
- Məgər sən görmürsən ki, burda qalmaq olmaz?..
- Bilirəm, amma... sözünün davamını gətirmir. Daha tərəddüdə yer yoxdu. Adsız nömrəni yığıram. Üçüncü zəngdən sonra kimsə ərəb dilində nəsə deyib, telefonu qapayır.
Bir müddət lal - dinməz qaranlığa baxıb təzədən həmin nömrəni yığıram. Xətt açılan kimi ağına - bozuna baxmadan dil -boğaza qoymuram. Macal vermirəm ki, o, ağzını açıb nəsə desin.
- Salam, qardaş! Bizik e - Bakıdan, Azərbaycandan, Televiziyadan gələn qonaqlar... Nə var, nə yox?.. Nasılsınız?.. İyi günlər! Mərhəba... Çox mutluyuz...
Dayanmadan, birnəfəsə danışıram. Nə dediyimin, nə təhər dediyimin, kiminlə danışdığımın fərqində deyiləm. Təki onunla əlaqə kəsilməsin, dediyim sözlərdən heç olmasa biri bizi ona aşkar eləsin.
Deyəsən mənim ani udqunmağım ona macal verdi:
- Salam, qardaş, tanıdım sizi, tanıdım. Haradan zəng vurmusunuz?
- Burda, Bağdaddayıq, “Əl - Mansuri” mehmanxanasında...
Təəccüb qarışıq bir heyrətlə soruşdu:
- Harada?..
- “Əl-Mansuri” mehmanxanasında.
- Anlamadım, qardaş, anlamadım! Kərbəlada demişdiniz ki, Bağdada gələn kimi mənim qonağım olacaqsınız. Murad da - Azərbaycanda oxuyan oğlumu deyirəm e, elə iki gündür ki, sizi soruşur...
“Aha... indi yadıma düşdü. Bu, Kərbəlada tanış olduğumuz kərküklü Ayətdir... Mən onun telefon nömrəsini qeyd dəftərimə yazanda, cibindən bir vizit kartı çıxarıb verdi mənə. Ona görə, adını yazmadım... Daha doğrusu, ehtiyac bilmədim...”
- Ayət bəy! Sabah sübh tezdən yola düşürük...
- Qardaş, yola düşürük nədir? Heç bilirsiniz, hara gedib düşmüsünüz? Ora sizi kim apardı?
- Özümüz gəlmişik...
- Anladım!.. - Bir az duruxdu - Siz təcili ordan çıxın - dedi.
- Çıxıb neyləyək, hara gedək?..
Ani olaraq nəsə fikirləşib, qəti şəkildə bildirdi:
- Heç yerə tərpənməyin, gözləyin məni, gəlirəm!
Alışqanın işığında qol saatıma baxıram. On saatdan sonra İstanbula uçacağıq. Bakı vaxtı ilə gecə saat 1 - dir, Bağdadda isə 11.
Elxanla yanaşı durub, pəncərədən bayıra baxırıq. Biz ikimiz qoşa “1” kimi rəmzi 11 - ə oxşayırıq. İraq olsun! İraqın bəxtini bağlayan bu 11 - lərdən heç də gözüm su içmir... Bircə, saatın dəqiqəölçən əqrəbi bir addım qabağa çıxsaydı, mistik ovqatdan qurtulardım.
* * *
Bir qarış vaxt... Zamanın baş barmağı ilə çeçələ barmağı arasındakı bir ovuc ölçü... Əgər həyat gözləməkdirsə, onun ən dözülməz məqamı bu bir qarış vaxtdır. Aylarla, illərlə gözləməyə nə var ki...
İraq! Sənin nə ağır sonluğun var!.. Sənin zamanına girənlər bu sonluğu necə tərk edəcəklər?.. Heç - heçə oynanılmış həyatı heç kim qalib kimi tərk eləmir. Bax, elə dərd burasındadır. Buraya gələnlər nə məqsədlə gəlirlərsə - gəlsinlər, onsuz da axırda sənin bir qarış sonluğundan gəlib keçməlidirlər - əgər bu da qismət olsa...
- Komandir (o, mənə arabir belə müraciət etməyi xoşlayır), neçə müharibə görmüsən?
Elxanın təzə ovqata köklənmiş səsi məni fikirdən ayırır:
- Nə demək istəyirsən?.. Yəni bura səngərə oxşayır?
- Yoox! Bilmək istəyirəm, neçə dəfə sağ qalmısan?
- Bakıda deyərəm.
Araya sükut çökdü, Elxanın sualları səngidi. Deyəsən, “Bakı” sözünü eşidəndən sonra daxilən bir az dirçəldi. Handan-hana ağlıma gəlməyən başqa bir sual səsləndirdi:
- Komandir, tərbiyəsizlik sayma... Sevdiyin qadın var?
Bu kal sual, bəlkə də, asudə bir yerdə hallanıb yetişsəydi, yerinə düşərdi. Nə bilim, vallah, bəlkə indi də yerindəydi. Ancaq mənə elə gəldi ki, qaranlıqda təsadüfən nəyəsə toxunub, büdrədim. Amma bu vəziyyətdə müvazinəti qoruyub saxlamaq lazım idi. Həm danışığında, həm hərəkətlərində, həm rəftarında, həm də sorğu - sualda gərək sərbəstliyin və arxayınlığın ahəngini pozmayasan. Yoldaşının qəlbindəki ən xırda həyat işartılarına dayaq verməlisən ki, təlqin elədiyin ab - havadan özünə də pay düşsün.
Mən, sevgidən götürülmüş bir çimdik sualları çox eşitmişəm. Səngərdə, mühasirədə, sonluğu nə ilə nəticələnəcəyini bilmədiyim döyüşdən əvvəl. Və yaxud, belə tükürpədici, bumbuz, qaranlıq gecələrdə... Olumla qalımın lal məxrəcində... Belə suallara sığınan insanın daxili titrəyişlərinə də az - çox bələdəm.
- Elxan, Bakıda yaxşı bir yerdə oturarıq, iki qardaş yeyib-içib dərdləşərik. Darıxma, sənə o qədər sevgi macəraları danışacağam ki...
- Oldu, komandir!.. Mən daha sual verməyəcəyəm. Saxlayıram Bakıya.
...Doğrudan da, hər şey Bakıda qalıb. Xatirələrdən tutmuş, ta yol gözləyən gözlərə qədər. Dağınıq epizodların, gözümüzə yığdığımız mənzərələrin yozumu da, yazısı da Bakıda olacaq. İndisə, yalnız naməlumluğun get - gedə daralan mühasirəsindən çıxmaq lazımdır.
Vaxt gedir, səbrimiz daralır, Ayətdən hələ bir xəbər ətər yoxdur. Bağdadın qaranlıq ənginliyində arabir sakitliyi havaya sovuran atəş səsləri eşidilir. Ətrafdakı vahimələr bir - birinin yaxasından tutub şəhərin ayrı - ayrı səmtlərinə tərəf itələşirlər. Heç kim onları ayıra bilməz, ayırmaq istəsə, özü əl -ayaq altında qalar.
* * *
Birinci mərtəbənin foyesində hay - küy eşidilir. Onlar o qədər ucadan danışırlar ki, səsləri ikinci mərtəbəyə qədər açıq - aydın gəlib çatır. Elə bil bu səslərdəki qəzəb bizi silkələyib yuxudan ayıldır. Əlqap yol çantalarımızı götürüb qapıdan çıxırıq. Qaranlıq pilləkənlərlə aşağıya enirik. Xidmətçilərlə höcətləşən Ayəti görürük. Bizi görən kimi əsəbi şəkildə xidmətçilərə nəsə deyir. Bizə yaxınlaşır, görüşüb - öpüşürük. Ayət özü ilə gətirdiyi adamı da bizə təqdim edir:
- Qardaşımdı! - deyir.
Mən Ayətdən nə üçün mübahisə etdiyini, nə baş verdiyini soruşuram.
- Sizin burda olduğunuzu gizlədirdilər.
- Bəs niyə əl telefonuma zəng eləmirsən?
- Elə məni qorxudan da o oldu da... telefonun da cavab vermir.
Mən cibimdən telefonumu çıxarıram. Doğrudan da sönüb. Bayaq telefonla danışandan sonra, görünür, özüm də bilmədən “Söndür” düyməsinə toxunmuşam. Fərqinə varmadan qoymuşam cibimə.
- Yol boyu sənə dəfələrlə zəng eləmişəm. Telefonun cavab verməyəndə, çox narahat oldum. Hətta, qardaşıma da dedim ki, gecikdik, qonaqları aradan çıxartdılar.
Onun yol boyu keçirdiyi narahatlığa görə özümü günahkar sayıram.
- Tərsliyə bax e, - deyirəm.
- Şükür Allaha, salamatlıqdı - deyir Ayətin qardaşı. Pərtliyi aradan qaldırmaq istəyir. Sonra tələm-tələsik növbətçilərə tərəf gedir. Ərəb dilində xeyli çək - çevir edirlər. Ayətin qardaşı da anlamadığımız bu mübahisəyə qoşulur. Söz - söhbət xeyli uzanır. Dili bilməsəm də yavaş - yavaş anlayıram ki, mübahisə bizim bir neçə saat əvvəl mehmanxanaya ödədiyimiz pulun üstündə gedir. Növbətçilər, hətta canbahasına belə olur - olsun, pulun heç olmasa yarısından yapışıb dururlar. Ayətsə, güzəştə getmir, son qəpiyə qədər məbləğin qaytarılmasını tələb edir.
Lampa işığında əl - qol atan kölgələr çək - çevirin nə qədər uzanacağından xəbər verir. Nəhayət, mən mübahisəyə qatılıram:
- Ayət, heç nə lazım deyil, gəl çıxaq gedək.
O, barışmaq istəmir:
- Siz bilmirsiniz, onlar bu axşam daha çox qazanmaq istəyirmişlər.
O “daha çox qazanc”ın bütün çalarları indi mənimçün daha çox aydın oldu. Diqqətlə qarşımızdakı növbətçilərə baxdım. Onlar gözümdə ağır - ağır insan qiyafəsindən çıxaraq əcaib məxluqlara çevrilirdilər.
“Ölüm üçbucağı”nı xatırladım.
Yaddaşımda təzədən qamışlar xışıldadı, toz - torpaqlı xurma meşəsindəki ağaclar şahmat taxtasının üstündəki fiqurlar kimi yerini dəyişdi.
Xatirəmdəki toranlıq bir az da qatılaşdı.
...Xidmətçi pullarımızı sayıb geri qaytaranda, üstündən 20 dollar götürüb onlara verdim.
Bu, bizim İraqa ödəyəcəyimiz axırıncı qan bahasıydı.
* * *
Ayətin maşını ilə onun şəhərdəki evinə gəldik. Yol boyu heç birimiz kəlmə kəsmədik. Ev sahibi həyət qapısını açıb, bizi içəriyə dəvət etdi:
- Xoş gəlmisiniz! - dedi.
- Xoş gününüzə gələk! - dedim.
Bu “xoş-beş”dən könlümüzün kandarına işıq zolağı düşdü. O söz bizi insan olduğumuz yerə qaytardı.
Bütün yayı Kərkükdə, Kərbəlada keçirən Ayətin Bağdaddakı ev-eşiyi toz-torpağın içindəydi. Aylarla baxımsız qalan yurd, bir az tənbəlləşən, bir az pintiləşən görkəmi ilə rahatlıq vəd etmirdi.
- Burada qala bilmərik - dedi - Ayət özü. Gedək bizim ata evimizə. Bizim külfət Kərkükdədir, payızda gələcəklər... Evə əl gəzdirən yoxdu...
Yenidən, lal-dinməz yollandıq Ayətin ata evinə.
Yenə də qapı açıldı, o, bizə “xoş gəldin” elədi.
Amma bu sonuncu “düşərgə”dən o yana bizim İraqa da, Ayətə də deyiləsi bircə kəlməlik sözümüz qalmışdı:
- Xudahafiz!
O söz ki, dünyanı - dünya, ölkəni - ölkə, şəhəri - şəhər, insanı - insan olduğu yerə qaytarır.
“Qeyd dəftəri”mdə qaraladıqlarım
Təkəm - seyrək də olsa İraqın xarabalığa dönmüş məhəllələrində, zir - zibilliklərində Səddam Hüseynin param - parça olmuş heykəllərinə, didilib - dağılmış, cırılıb tullanmış şəkillərinə də rast gəlmək olur.
İraqa gəlişimizin ilk günləri idi.
Biz Bağdadın dörd qapısından birindən - “Qaranlıq qapı”sından keçib, Dəcləyə sarı gedəndə, yolüstü mərmilərin uçurduğu evin daş - kəsəyi arasında təsadüfən bir uşaq şəkli gördük.
- Səddamın uşaqlıq şəklidir! - bildirdi bələdçimiz.
Ayaqqabısının ucu ilə həmin o şəkli çevirməyə cəhd elədi. Maraq məni üstələdi. Diqqətlə o uşağın üzünə baxdım - Səddamın ağ - qara uşaqlığına...
2009 - cu il, qızmar yuxulara qərq olan iyunun sonu. İraqı əvvəlcə bu şəkildə gördük...
...2009 - cu ilin iyulunda, sübh tezdən Ayətin maşınında Bağdadın hava limanına yollanarkən bir neçə dəqiqəliyə tıxac kabusunun dolaşdığı yerdə yubanası olduq. Maşının pəncərəsindən gördüyüm mənzərə gəzib - dolaşdığımız məmləkətin şəklinə sonuncu çalarlarını vurdu: xarabalıqlar arasındakı zir - zibillikdə qoca bir kişi selofan torbasına nəyinsə qırıntılarını yığırdı...
Bütləri uçurulmuş, ehramları dağılmış İraq eynilə bu adama oxşarıydı. O da öz keçmişini, bax, bu cür, xarabalıqlar altından qırıq - qırıq, parça - parça tapıb özünə qaytarmaq istəyirdi sanki... Amma bu viranədə toz - torpağa bulaşmış kağız - kuğazların arasında Səddamın ağ - qara uşaqlıq şəkli İraqın rastına çıxsa, görəsən o nə hala düşəcək?..
Bilmirik!
Necə ki o anda qarşısında əyləşən uşağa yalnız müştəri gözü ilə baxan fotoqraf da bunu bilmirdi...
Onu yalnız çəkdiyi şəklin pulu maraqlandırırdı.
Kim bilir, o dövr İraqda belə ağ - qara şəkilləri neçəyə çəkirdilər...
Amma bircə bilinən odur ki, vaxtı - vədəsi çatanda bu şəklin sahibinin qiymətini bütöv İraq xalqı öz taleyi və qan bahası ilə ödəməliydi...
Ödədi də!..
* * *
Bağdaddan İstanbula uçan təyyarə ziyarətə, ticarətə, səyahətə gələn sərnişinlərlə doludur.
Və İraqın Yeri ilə vidalaşırıq.
Və Göyə qalxandan sonra bir müddət Yer də bizimlə yanaşı yeriyir.
Sonra İraqın Yeri, çərpələnginin ipi qırılmış uşaq kimi, məlul -müşkül arxamızca baxır. İllüminatordan bu ayağıyalın - başıaçıq “uşağın” nə qədər məyus olduğu görünür. Gözümü yumub sanki öz - özümə danışıram...
Salamat qalın! - deyirəm... Salamat qalın!..
Yorğun - arğın mürgüləyirəm... Deyəsən, yuxu görürəm...
Bapbalaca bir uşaq dağ çayında kürən atı çimizdirir. Onun ürəyi sevinclə doludur. Az sonra yamacların ətəyi ilə atı çapa - çapa geri qayıdacaq.
Sonra Fəratın sahilində, silahlı adamların əhatəsində dayanan oğlanı görürəm.
O gözləyir, siqaret tüstülədir...
- Bu Sənsən? - soruşuram.
- ...
Fınxırıb başını fırlayan kürən atın islanmış yalından üzümə su damcıları sıçrayır.
- Bağışlayın... Bağışlayın!..
Stüardessanın təşviş dolu səsinə yarıyuxudan ayılıram. Demə, o, sinidə gətirdiyi suyu mənə təklif etmək istəyirmiş. Diksinib oyananda onun qoluna toxunmuşam və sinidəki stəkanlar aşıb, su üstümə dağılıb.
Karıxıb nə edəcəyini bilməyən qızcığazı sakinləşdirmək üçün deyirəm:
- Su aydınlıqdı, narahat olmayın.
Elxan mənə tərəf qanrılıb gülə - gülə soruşur:
- Komandir, bu bizim axırıncı macəramızdı?
- Bilmirəm, ay Elxan, görünür, İraq bizi göydə də gözündən iraq qoymur.
* * *
İstanbulun hava limanında oturub arın - arxayın qəhvə içirik. Salondan asılmış monitorda aparıcı qız qaş - gözünü oynada - oynada son xəbərləri oxuyur.
- İraqda növbəti terror aktı törədilib...
Qonşu masanın arxasında əyləşən iki nəfər ərəb qəhvəsinin qızmar qumun üstündə dəmlənməsi barədə şirin - şirin söhbət edir.
Yol yoldaşımın günəşin altında yanıb qaralmış, qəhvəyi rəngə düşmüş çöhrəsinə baxıram.
On beş gün əvvəl onun baxışları belə kədərli deyildi.
* * *
Uşaq vaxtı bədənimizin kəsilən, çapılan yerlərinə əski yandırıb külünü basardılar. O həm axan qanı kəsərdi, həm də elə bil ağrını götürərdi. Uzun müddət o yaraların yerində qara çapıqlar qalardı. Bu qara çapıqlar bədənimizdəki ağrıların yerini göstərən işarələrdi.
İndi qeyd dəftərimi vərəqləyə - vərəqləyə, qara qələmlə tələm - tələsik yazdığım səhifələrdəki, özümün də güc - bəla ilə anladığım işarələrə baxıram. Qapqara çapıqlar... dağınıq... fraqmental... parça - parça...
Birinci cümlə:
Kül hər şeyin sonudu!
İkinci cümlə:
Söz fikrin qanını kəsmək üçün yarasına basılmış küldür.
Üçüncü cümlə:
Başına kül ələnən şəhərlər, məgər ağrı burada yaşayırdı?!.
Dördüncü cümlə:
Ey İraq! Səni yandırdılar ki, külünü məlhəm kimi Dünyanın qanı axan yaralarının üstünə qoysunlar?!.
|
|
|
|
|
|
