|
Milli mədəniyyətin əsas tərkib hissəsi sayılan "Kitab mədəniyyəti"ni iki hissəyə bölmək olar. Biri, kitabın ərsəyə gətirilmə prosesi - yazılması, yığılması, tərtibatı, çapı və bu kimi işlər. Digəri, artıq işıq üzu görmüş yeni kitabın bilavasitə oxuculara çatdırılması, reklamı, təqdimatı, satışı və üstəgəl mütaliə - oxu mədəniyyəti.
Çağdaş oxu mədəniyyətimizə gəldikdə, bizim günlərdə əvvəlki dövrlə müqayisədə, şəhərimizdəki adda-budda kitab mağazalarında qaydaya çevrilmiş qəribə bir mənzərənin şahidi olursan. Qalaq-qalaq yığılmış kitablar arasındakı darısqallıqda gəzişən bir mağaza işçisi və bu kitab cəngəlliyində "eşələnən" elə o qədər də alıcı. Həmən qalaqlar içində heç olmasa ayrı-ayrı kitabların üz qabığı, adı və müəllifin adını bütövlükdə görmək qeyri-mümkündür. Alıcı burada çaş-baş qalıb, istər-istəməz "kitab anbarı"nı tərk edir. Bu artıq reallıqdır. Bu gün hec cür inkar etmək olmaz ki, mağazalardakı kitabların məzmun müxtəlifliyi, əhatəlik baxımından qat-qat çox olsa da, onları alıb oxuyanların sayı təhlükəli şəkildə azalır.
Çoxları son illər insanların mütaliədən, kitabdan üz döndərməsini kompüter və İnternetin meydan sulaması ilə bağlayırlar. Digərləri isə, yaxın keçmişdə lazımsız kitabların çap olunmasını onların məcburi surətdə yayılmasını yada salır, gözdən pərdə asmaq məqsədilə idarələrdə və məişətdə kitabdan bir bəzək, müqəvva kimi istifadə olunmasında görür və nəticə etibarilə, oxucuların kitabdan bezdiyini, artıq ona inanmayıb, kitaba ikrah hissi bəslədiyini bildirirlər.
Bir başqaları səbəbi XXI əsrdə, kimi bazar iqtisadiyyatı şəraitində guya biliyə, savada o qədər də ehtiyac olmadığını göstərirlər. Yaşayış üçün pul qazanmaq və elə-belə, birtəhər başını dolandırmaqdan ötrü, sadəcə, bu və ya digər sahəyə dair İnternetdəki xüsusi ensiklopediya, izahlı söz kitabı və lüğətləri (əsasən, ticarət, alqı-satqı ilə bağlı) oxuyub öyrənmək tam kifayətdir. Bu çox önəmli məsələyə aydınlıq gətirmək üçün yaxın keçmişimizə qayıdıb kitabın insanlar arasında və cəmiyyətdə oynadığı rolu, deyək ki, "missiyası"nı yada salaq, baxıb görək o zamanlar kitab bizim üçün nə idi.
Demək olar ki, ötən əsrin ikinci yarısında qəzet, radio və televiziya ilə yanaşı, qədim tarixə malik Kitab, ilk növbədə bir informasiya və bilik mənbəyi kimi bizlərə çox gərəkliydi. Bədii ədəbiyyat istisna olunarsa, o çağlar bir çox mütəxəssis, yaxud bu və ya digər sahədə çalışmaq istəyənlər elə orta məktəbdən ali savad almağa, hər iki dildə geniş biliyə malik olmağa can atırdı. Sonralar o, hər mümkün imkandan faydalanlanmaqla yüksək savadlı bir insan olmağa çalışır və ən başlıcası, əvvəlcədən bilirdi ki, o bunlara nail olarsa, gələcəkdə maddi cəhətdən mütləq yaxşı təmin olunacaq. Mövcud həyat da onu göstərirdi ki, həqiqətən, yüksək savad və mədəniyyətə malik fərdlər, bir qayda olaraq, cəmiyyətdə böyük nüfuzlu, maddi təminatlı olurdular. O zamanlar ticarətlə məşğul olmaq işi həqarət sayılır, "alverçi" sözü söyüş, təhqir təki səslənirdi.
Əlbəttə, o cür mənəvi ab-havada Kitaba böyük ehtiyac duyulur, ona böyük ehtiram bəslənilirdi. O illər böyük tirajla buraxılan kitabların cildi, iç tərtibatı, kağızının növü və digər amillər, demək olar ki, oxucunu çox az maraqlandırır, onu, ilk növbədə, kitabların məzmunu, çoxunu oradakı bu vaxta qədər məlum olmayan nadir tarixi faktlar, yeni kəşflər, fikirlər, mülahizələr maraqlandırırdı. Ən başlıcası isə, bu kitablar çox ucuz qiymətə başa gəlir, ucuz qiymətə də satılırdı. Çap olunmuş yeni Kitab oxucu marağına səbəb olurdusa, o kitab rəflərinə qoyur, kitab onun üçün əhəmiyyət kəsb etmədikdə isə, bir müddət sonra kitabı qəzet təki tullayır, yaxud bir başqasına ötürür, ya da bukinist mağazasına təhvil verirdi. Kitablar bir qayda olaraq, 10000-50000 tirajla çap edilirdi. Bu da onun ucuz başa gəlməsinə səbəb olurdu.
Bu gün qəribə görünsə də, o vaxtlar həmin "ucuz kitablar"ın əksər tirajı tez bir zamanda büsbütün satılıb qurtarırdı. Kitaba hədsiz ehtiyac var idi.
Biz hələ o zamanlar dəbdə olan "Abunə nəşrləri"ndən danışmırıq. Kitab maraqlıları xarici və rus klassiklərinin 10, bəzən 30 cilddən ibarət "Seçilmiş əsərləri" üçün qabaqcadan abunə yazılaraq, bundan ötrü növbəyə dururdular. Açığını desək, bu "Seçilmiş əsərlər", bir qayda kimi, oxunmur, deyək ki, "tom"ların rənginə görə onları mənzillərdəki kitab rəflərinə düzərək sadəcə evə təşrif buyuran qonaqlara nümayiş etdirənlər də olurdu, baxıb görsünlər bu evdə və ailədə "yaman kitab hərisləri var". Bəziləri hətta lovğalanırdı ki, filankəsin seçilmiş əsələrini tapmağı ona söz veriblər. Məclislərdə, adətən, bu mövzuda tez-tez danışılırdı. Bu cür münasibət saxta, boğazdan yuxarı olsa da, deyək ki, "Kitab kultu", yüksək Kitab nüfuzunun təcəssümü, əyani göstəricisi deyildimi?
Elə həmin dövrlərdə Qərbdə kitab çapı aləmində, demək olar ki, təsəvvürəgəlməz xariqüladə bir "sıçrayış, inqilab" baş verdi. Çapın hər hansı bir prosesi üçün yeni-yeni texnlogiyalar kəşf olundu, yüngül, mükəmməl və yığcam cihazlar nəhəng çap maşınlarını əvəz etdilər. Nəhayət, sabiq SSRİ-dəki məlum hadisələrdən sonra, deyək ki, sərhədlər açıldı və bütün bu yeni, yüksək səviyyəli çap texnologiyası sərhədləri aşıb Rusiya, həmçinin, bizə də çatdı, özəl mətbəələr təsis edildi, artıq burada da yüksək keyfiyyətli kitab və jurnallar nəşr etmək imkanı yarandı.
Bu zaman, təbiidir ki, kitabın hansı növü olursa-olsun, Qərbdə olduğutək, bahalı bir əşyaya çevrildi. Əgər keçmişdə kitabı hazırlayanlar onun tərtibatına, kağızının keyfiyyətinə o qədər də əhəmiyyət vermirdilərsə, indi, yeni texnologiyanın imkanlarına müvafiq və yaxşı qazanc əldə etmək üçün kitabların üzü və içi üçün müxtəlif materiallardan, tutalım, par-par parıldayan müxtəlif qızılı və gümüşü kağız növləri, "lüminasiya" üsulu və s.-dən istifadə etməklə kitabın qiymətini birə on qaldırdılar. Halbuki, tez-tez müraciət olunan bir çox zəruri kitabların həddindən zəngin tərtibatda nəşr edilməsinə və onları çox bahalı qiymətlə bazara çıxarılmasına heç bir ehtiyac yoxdu.
Həmən kitablar arasında yaxın keçmişə məxsus naqis bir ənənə-yenə azman "batmankitablar" ortaya çıxdı. "Batmankitabları" hazırlayıb ərsəyə gətirənlər elə bilirlər ki, kitabın ölçüləri nə qədər böyük olsa, onun ləyaqəti, nüfuzu və hörməti də o qədər böyük olar. Əslinə qalarsa, bir kitabı bucağa qoyub bu gün ona sitayiş etmək nə qədər gülüncdü, indi vaxt o vaxt deyil. Başqa sözlə, naşir "az olsun, bahalı olsun" deyə, yaxşı qazanc əldə etmək istəyir. Halbuki, "çox olsun, ucuz olsun" prinsipi burada əsas götürülərsə, hər iki tərəf tam razı qalmış olar. Lakin çağdaş sıravi kitab hərisi bugünkü bahalı kitabları heç cür almaq iqtidarında deyildir. Əslinə qalarsa, kitabın kseroks vasitəsilə üzünü çıxarmaq əsl kitabın özündən qat-qat ucuz başa gəlir. Bunlar nəzərə alınmalıdır.
Əgər bu gün Kitabı uşaqlar üçün bir oyuncaqa, əyləncəyə çevirmək istəyiriksə, bunu hardasa başa düşmək olur. Digər tərəfdən, düşünürsən, İnsana uşaqlığından Kitabı "oyuncaq və əyləncə növü"tək təqdim etməklə biz onu elə uşaqlıq çağlarından Kitaba bir oyuncaqtəki baxmağa alışdırmırıqmı? Həqiqətdə də yaşlılar üçün nəzərdə tutulmuş kitabları "batmankitab" və ya bahalı əşya, al-əlvan "oyuncaqlara" çevirməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Əksinə, kitab nə qədər yığcam və sadə olarsa, onu gəzdirmək, kitab rəfinə yerləşdirmək asan olur. Elə ötən çağların müqəddəs miniatür kitablarını yada salaq. Həmən kiçik kitablardan bu gün də istifadə olunur.
Kitab dünən, bu gün
Adətən deyirlər ki, Televiziya, Kompüter və İnternet zamanında ənənəvi kitaba, qəzetə artıq yer yoxdur, guya televiziya və kompüter Kitabı sıxışdırıb aradan çıxardaraq, onu tədricən əvəz etməkdədir. Bu müddəada çox böyük bir həqiqət var. Əslində, bu gün insan ona lazım olan hər hansı informasiyanı kompüterdən əldə edə bilir. Digər tərəfdən, zaman göstərdi ki, bir vaxtlar ənənəvi roman, povest və hekayə janrlarında yazılmış ədəbi-bədii kitabların qəhrəmanlarının görkəmi, uzun-uzadı və müfəssəl təbiət təsvirlərini hərə öz fərdi təxəyyülündə özünəməxsus tərzdə canlandırırdı. Bu gün isə buna ehtiyac yoxdur. Müasir mütaliəçi həmin "povest və romanlar"dan aldığı ləzzəti heç bir təxəyyülə varmadan videokaset və teleseriallardan, deyək ki, "bişmiş", hazır şəkildə mənimsəyir. Onu kitabdakı "şirin məzmun, macəra", deyək ki, gəlişigözəl "poetik" ifadə və bənzətmələrlə təsvirlənmiş uzun-uzadı təbiət mənzərələri də maraqlandırmır. Bunların televiziya ekranında mükəmməl təcəssümünü görüb təbii səsin eşidir. Başqa sözlə desək, bu gün mütaliəni sevən insan, artıq bir tamaşaçı tək, teleekranda onların görümlü (vizual) və səsli oxşarını sabiq donmuş tablo halında deyil, daimi hərəkətdə seyr edir və bununla ehtiyacını ödəyib tədricən "teleekranın əsiri"nə çevrilir, asudə vaxtda kitab oxumağı tərgidir. Eyni vəziyyət müasir təsvir sənətində də baş verir.
Açıq deyilməsə də, yaxın keçmişdə və bizim günlər yazılan "povest, roman, pyes" adlandırdığımız ənənəvi ədəbi və səhnə janrlarının 99 faizi, əslində, sonradan, bir qayda olaraq, videokaset, televiziya filmi və seriallara çevriləcək bu və ya digər ekran əsərinin əsasını təşkil edən yazılı bir layihə, potensial bir "ssenari" kimi nəzərdə tutulub, öz ekran təcəssümünü gözləyir. Artıq öz "müstəqilliyi"ni itirmiş bu cür "ədəbi əsərlər"in özünəməxsus dil xüsuyyətləri, müəllifin fərdi üslubu, gözlənilməz söz oyunu, başqa sözlə desək, sırf yazılı və şifahi ədəbiyyata, sözə, milli dilə xas olan incəliklər öz önəmini, gərəkliliyini itirir, üçüncü-dördüncü plana çəkilərək praqmatik çağdaş qiraətçi üçün artıq heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Burada yalnız, macəralar, qısa mükalimələr ön plana çıxardılır. Mütaliənin get-gedə aradan çıxmasının, deyək ki, oxu mədəniyyətinin aşağı düşməsinin başlıca səbəbi də elə buradadı.
Qısaca desək, sabiq oxucu bu gün potensial bir "teleekran tamaşaçısı"na çevrilərək, artıq ədəbi janrların görümlü və səsli təcəssümünü "kağız üzərində həkk olunmuş sözə və yazı tər-zi"nə üstün tutur. Ekran çəkilişi üçün nəzərdə tutulmuş "ssenari" janrına hal-hazırda tələbat çoxdur. Bu gün qələmə alınan ənənəvi ədəbi əsərlər isə, demək olar ki, artıq kitabsevər və mütaliəçilər üçün deyil, ekran tamaşaçısı, videoseyrçiyə ünvanlanır. Bu cür əsərlər, istər detektiv olsun, istər macəra və ya məhəbbət ro-manı, deyək ki, artıq bədii ədəbiyyatın "malı" deyil, "ekran malı"na aid edilir.
Bununla belə, qədim tarixə malik ənənəvi Kitab da yerində saymır, sabiq mövqeyini qoruyub möhkəmlətmək üçün Televiziya və Kompüterin bu gün ondan mənimsəyə bilmədikləri xüsusiyyətləri yenidən özünə qaytarmağa, müasir cəmiyyətə gərəkli olmaqdan ötrü yeni zamana uyğun "don" axtarır. Misal üçün, son zamanlar artıq elə müasir bir, deyək ki,"kitab növü" meydana çıxmışdır ki, uzun zaman kağızdan hazırlanan ənənəvi kitabın, artıq biçimi, cildləmə, vərəqləmə və digər xüsusiyyətlərinə ehtiyac qalmır. Sözün qısası, bu və ya digər kitabın disketini orta kitab boyda yastı bir "lövhəciyə" keçirməklə onu "doldurur" və sonra, kompüterdə olduğu tək, işıqlanan ekranda düyməni basmaqla kitabın mətnini "vərəq-vərəq" oxumaq olur. Ondan cib telefonu kimi təyyarədə, maşında, metroda istifadə etmək mümkündür. Demək olar ki, bu hələ başlanğıcdır, bu istiqamətdə axtarışlar aparılır və kim bilir, ənənəvi kitab nə kimi biçim dəyişikliklərinə uğrayacaqdır. Ola bilsin ki, lap yaxın gələcəkdə həmən "lövhəcik"də "Qurani-kərim" və başqa müqəddəs Kitabları oxumaq mümkün olacaqdır, bəlkə də hardasa artıq oxuyurlar. Qoy olsun, məgər bu gün "Noutbuk" dediyimiz kompüter növü özünəməxsus müasir kitab deyilmi?
Kitab bu gün ənənəvi cildini, biçimini dəyişsə belə, öz əhəmiyyətini əsla itirməyib, çağdaş zamanda da kitabsevərlərin xidmətindədir, bugünkü həyatımızı onsuz təsəvvür etmək hələlik qeyri-mümkündür. Onu hər vaxt, istər kitabxana, istər evdəki kitab rəfindən götürüb, dəfələrlə istənilən informasiyanı əldə etmək mümkündür. "Kitab və oxu mədəniyyəti millətin, xalqın mədəni və mənəvi səviyyəsinin bariz göstəricisidir" desək, yanılmarıq. Əski dövrlərin insanları öz həyatı, mənəvi-əxlaq normaları, davranışları və münasibətlərini Allah tərəfindən göndərilmiş üç müqəddəs Asimani Kitab - "Quran", "İncil", "Tövrat" (bu gün onları ən müasir Kitab - Teleekran əvəz edibdir) əsasında qurmuş və bu gün də qurmaqdadırlar. Öyrənilmişdir ki, mütaliə ilə məşğul olan insan heç vaxt bu və ya digər cinayətə qurşanmaz, başqa insanı öldürməz, özgə malına göz tikməz. Kitabı sevən insan heç zaman boş-boş, mənasız söz-söhbət və əməllərlə məşğul olmaz və s.
"Mənim pulum var, mən hər şeyə qadirəm" demək, əslində, çox yanlış müddəadır. "Mənim biliyim var, ali savadım var, mən hər şeyə qadirəm" deyən həyatda həmişə qalib gəlir. İnsanı pul, var-dövlət deyil, yalnız Kitab, Bilik və Savad zənginləşdirir, onu digərilərdən üstün edib ətrafındakılarının hörmətini qazandırır. Bu keyfiyyətlər onun cəmiyyət üçün nə qədər gərəkli olduğunu, həm də pul qazanmaq şansını iki-üç qat artırır.
Kitabların əksəriyyəti insanları yalnız yaxşı yola, insanlığa çağırır. Bu gün oxucu keçmişdə olduğu tək, yenə Kitabda yalnız "bu dünyaya gəlib necə yaşamaq, nə naminə ömür sürmək" və bu kimi çox ciddi və həyati suallara cavab axtarmaqdadır. Bu suallara çağdaş Teleekran və Kompüter cavab vermək iqtidarında deyillər. Amma Kitab bunlara cavab verir. Ötən-keçən tarixi faktlarla, keçmişin həyat təcrübəsilə, vaxtilə baş vermiş ibrətamiz oxşar hadisələr və dahilərin həyat təcrübəsi və müdrik kəlamları ilə. Odur ki, hal -hazırda Kitabdan üz döndərmək heç cür mümkün deyil, biz ondan bu gün də bəhrələnməyi bacarmalıyıq. Onun ən ilkin qayəsini, əvvəlki mahiyyətini, insanın bu dünyadakı sağlam yaşayış qaydalarına yiyələnməsi missiyasını özünə qaytarmaqdan ötrü yollar axtarılmalıyıq.
Bizim günlər yerli kitabsevərlər və kitab mağazalarının sayı kəskin surətdə azaldığı halda, Bakıda nəşr olunan kitabların sayı get-gedə artır, məzmun sarıdan seçim genişlənir. Rusiyadan ixrac olunmuş hər cəhətdən yüksək keyfiyyətli kitablar mağazaların beşdə dörd hissəsini tutub, professionallıq və kitab mədəniyyəti sarıdan özfəaliyyət və həvəskar təsiri buraxan, heç bir beynəlxalq standartlara, burada qəbul olunmuş qayda -qanuna uyğun gəlməyən yerli çap məhsulu ilə mənasız rəqabətə girişərək onu çox-çox geridə qoyub "bazardan" sıxışdırır. Ümumilikdə, qonşu ölkələrin mətbəələrində çap edilmiş kitablarımız istisna olunarsa, ölkəmizdə nəşr olunan kitablar xaricdə ərsəyə gətirilmiş kitabların zahiri görkəmi, çap keyfiyyəti ilə rəqabətə girmək iqtidarında deyil. Bizcə, başqa yerlərdə qəbul edilmiş qayda-qanuna görə, ingilis, fransız, rus və digər əcnəbi dillərdə çap olunmuş kitablar xüsusi "Xarici kitablar mağazası"nda satılmalıdır. O biri mağazalarda isə, bir qayda olaraq, yalnız dövlət dilində nəşr olunmuş yerli kitablara geniş yer verilməlidir.
Kitab və oxu mədəniyyətimizi qaldırmaq istəyilə yanaşı, Azərbaycan Kitabını (istər klassik, istər müasir) dünyaya tanıtdırmalı, önəmli kitabları mütləq xaricdəki soydaşlarımıza çatdırmalıyıq. Bu gün xaricdə, xüsusən çoxsaylı Azərbaycan diasporu məskunlaşmış ölkələrdəki səfirliklərimizdə və buradakı "milli mədəniyyət mərkəzləri" nəzdində, o cümlədən Orta Asiyada, Türkiyədə "Azərbaycan Kitabı" mağazalarının açılmasına böyük ehtiyac duyulur.
Kitabxanalarımız
Bu yerdə istər-istəməz bizim kitabxanalar yada düşür, burada yeganə ümidimiz, demək olar ki, onlardır. İş belə gətirib ki, bu mədəniyyət ocağlarına biz həmişə ikinci-üçüncü dərəcəli bir "obyekt" kimi baxmışıq. Ötən əsrin ikinci yarısından başlayaraq kitabxanalara hər şeydən uzaq sakit bir məkan, yalnız kitab hərisləri, tələbə və elm əhlinə məxsus olub, onların görüşdüyü bir ocaq kimi münasibət bəsləyir, ətrafda hər şey dəyişdiyi halda, onları həyatda baş verən dəyişikliklərdən çox-çox kənarda saxlayırıq.
Zənnimizcə, indiki vəziyyətdə bütün kitabxanaların, o cümlədən, ali təhsil müəssisələrindəki kitabxanaların bir guşəsində və onların nəzarəti altında Kitab Mağazası və ya kitab satışı köşkləri (bukinist mağazası olarsa, daha yaxşı) yerləşdirilməli, buna əlavə, yeni texnologiya ilə təchiz olunmuş mərkəzi kitabxanalar, bir qayda kimi "Milli Kitab Sarayı", "Oxu Evi" adlandırılmalı, bu mədəniyyət ocaqlarında bir zamanlar fəaliyyət göstərən Kitabsevərlər Klubu, poeziya, ədəbi qiraət və s. dərnək və ocaqlar hökmən bərpa edilməli, Kitab Sarayları birmənalı şəkildə sabiq Mədəniyyət Evləri, Mədəniyyət Saraylarını əvəz etməlidirlər.
Bizcə, yenicə çapdan çıxmış önəmli kitabların "təqdimat-prezentasiya" mərasimləri şadlıq evləri, restoranlarda deyil, bir adət olaraq, Kitab Sarayları, Kitabsevərlər Ocağlarında keçirilməlidirlər. Bu, bir və ya bir neçə müəllifin çapdan çıxmış yeni kitablarının oxuculara təqdim olunması mərasimlərini vaxtaşırı hər ayın müəyyən gününə təyin edib, bu gün kitabxanada, bir adət təki "Təqdimat günü" sayılmalıdır. Həmin "təqdimat günləri" rəsmi, formal şəkildə deyil, dəyirmi masa arxasında çox səmimi və məhrəm şəraitdə keçirilməli, müəlliflərin və bu kitablar üzərində işləyib onu ərsəyə gətirənlərin fikir və mülahizələri, oxucuların sualları dinlənilməlidir. Təqdimat mərasimləri yalnız bir müəllifin kitabı ilə bağlı deyil, həmçinin bu və ya digər nəşriyyatın son "məhsulu"na baxış tərzində və ya kitabların dizaynı ətrafında da keçirmək olar, burada nəşriyyat sahibləri və mütəxəssisləri dinləmək pis olmazdı.
Onu da deməliyik ki, əksər naşirlər bu cür "görüş və sərgilər"dən, bir qayda olaraq, imtina edir, çünki çox yaxşı bilirlər ki, onların ərsəyə gətirdikləri kitab məhsulu həqiqi professionallıqdan uzaqdırlar. Demək olar ki, son illər kitablarımızın dizaynı açıq-aşkar və bir adət təki bu işdə naşı olan sifarişçi "kitab müəllifləri"nin təkidi, zövqü və səviyyəsinə uyğun (o, bundan ötrü pul verir və təbiidir ki, kitabını istədiyi kimi görmək istəyir, naşir isə əsla buna etiraz etmir) olaraq, ya da bol yerli-yersiz yerləşdirilmiş zövqsüz rəngli fotoşəkillərlə (bir qayda kimi, kitabın üst cildinə çıxarılmış müəllifin öz şəkili) dolu kitablar, yaxud əksinə, büsbütöv şəkilsiz, bəzək-düzəksiz, səhifələri sönük, maraqsız və darıxdırıcı mətndən ibarət kitablardırlar.
Sözün qısası, təqdimat mərasimlərinin sonunda müəlliflər öz kitablarını tədbir keçirən kitabxanaya, istərlərsə bu mərasimə gəlmiş oxuculara bağışlaya bilərlər. Bunlarla yanaşı, elə bu tədbir zamanı kitabın topdan satışını, "hərracı"nı keçirmək, yaxud sadəcə kitab mağazaları nümayəndələrinin sifarişlərini də qəbul etmək olar. Əlbəttə, qabaqcadan onları bu tədbirə dəvət etmək şərtilə.
İş burasındadır ki, biz bu gün "oxu" dedikdə, üzərində hər hansı bir mətn həkk olunmuş kitab səhifələrini vərəqləyib səslə və ya səssiz oxumaq, mütaliə etmək işilə yanaşı, musiqinin müşayiətilə ucadan oxumağı da nəzərdə tuturuq ki, (vaxtilə ona "təğənni etmək" də deyirdilər) hər ikisinin kökü eynidir. Odur "Oxu evi, oxu zalı" "Mahnı-musiqi zalı" kimi də açıqlanarsa heç də pis olmaz. Bunu deməklə, xatırlatmaq istəyirik ki, əski adət-ənənəyə görə kitabxanaların qiraət zallarıında tam sükut hökm sürməlidir ki, oxuyub-yazmaqla məşğul olan kitab əhlinə heç bir şey maneə olmasın. Doğru fikir və çox yaxşı bir ənənədir. Amma ayda bir-iki dəfə bu ənənəni və sükutu pozub "Qiraət-oxu zalı"nda şeir oxuma-bədii qiraət, aşıq dastanı məclisləri, meyxana yarışları və səs-küylü viktorinalarda musiqinin, lap mahnının səslənməsi qəbahətdirmi?
Odur ki, mərkəzi kitabxanalarda, xüsusilə ali məktəblərdəki kitabxanalar nəzdində, keçmişdə olduğutək, Poeziya Teatrı, Folklorsevərlər Ocağı, daha, nə bilim, nə kimi dərnək və ocaqların fəaliyyət göstərməsi, meyxana gecələri, tanınmış bir şeirin müxtəlif ifaçılar tərəfindən oxunması yarışlarının keçirilməsi maraqlı və səmərəli olar. Ən başlıcası kitabxanalarımıza yeni-yeni oxucular cəlb olunardı. Ümumilikdə, Kitab Evlərindəki "qiraətxana"lar yeni ab-hava ilə aşılanmalıdırlar.
Beləliklə, milli mədəniyyətimiz üçün ayrıca əhəmiyyət kəsb edən kitabların təqdimat mərasimlərini M.F.Axundov adına mərkəzi kitabxanada, Nizami muzeyində, sırf elmlə əlaqəli kitabların Elmlər Akademiyasının kitabxanasında, digər kitabların təqdimatını isə, bilavasitə gənc kitabsevərlərin daha çox toplanması mümkün olan universitet və tədris akademiyalarının kitabxanalarında keçirilməsi məqsədəuyğundur.
Buna əlavə, bir vaxtlar kitabxanalarda keçirilən "Oxucu konfransları" hökmən bərpa olunmalıdır. Burada kitab əhli arasında müsabiqə yolu ilə keçirilən sorğu əsasında, deyək ki, "ilin ən yaxşı, oxunaqlı kitabı"nı müəyyən etmək, hansı kitabın təkrar nəşrinə ehtiyac duyulduğunu, oxucuların hansı mövzuya həsr olunan kitabları daha çox mütaliə etmək istədiyini və s-ni öyrənmək olar. Həmən konfranslarda televiziyadakı "İntelekt" verilişinə oxşar müxtəlif viktorinalar, bilik yarışları təşkil edib qaliblərə kitab hədiyyə etmək olardı. Mərkəzi kitabxanalarla yanaşı, həmən konfrans və yarışları ali məktəblərin kitabxanalarında keçirmək daha səmərəli olardı. Ayrı-ayrı rayonlarda deyək ki, "Filan Kitab Sarayı qonağımızdır" adı altında səyyar "Oxucu Konfransları"nın təşkili lap yerinə düşərdi. Bu zaman yerli oxuculara yük maşınında quraşdırılmış xüsusi səyyar "Kitab köşkləri" lap yeni nəşrlərin satışını (deyilənə görə, şəhərlə müqayisədə kəndlərdə daha çox mütaliə ilə məşğul olurlar) təqdim etmək olar. Yay fəsli isə rayonlarda yerləşən İstirahət Evlərində, yaxud şəhərimizin böyük xəstəxanalarında kiçik oxucu konfransları keçirmək və buraya da yenə səyyar "Kitab köşkləri" gətirməklə, həm buradakı oxucuların rəyi, arzusunu öyrənmək, həm də yeni kitabların satışını təşkil etmək olar. Onu da deməliyik ki, ayrı-ayrı fərdlər istəsələr buradakı kitab satışlarını daimi biznesə çevirib nəticədə, yaxşı qazanc eldə edə bilərlər. Təəssüflər olsun ki, bir zamanlar vaxtaşırı keçirilən "Kitab Yarmarkaları", "Kitab günü" bayramları artıq və yəqin ki, həmişəlik unudulmuşdur...
Vaxtilə savadsızlığı ləğv etmək, insanlarda kitaba həvəs oyatmaq, oxu mədəniyyətini qaldırmaq məqsədilə nəşriyyatlar xalq nağılı, aşıq dastanı və s-dən ibarət ayrı-ayrı folklor nümunələrini silsilə şəklində və sadə tərtibatda çox ucuz kitabçalar çap etmişlər. Bəziləri bu kitabçaları alaraq oxuduqdan sonra onları qəzet kimi tullamış, digəriləri isə özlərində saxlamışlar. Bu yolla həm savadsızlıq qismən aradan götürülmüş, həm də insanlarda kitaba hədsiz maraq oyanmışdır. Bəlkə, keçmişin bu və digər təcrübəsindən bu gün də bəhrələnmək lazımdı?
Hal-hazırda artıq inamla demək olar ki, dünya klassikləri - Nizami, Füzuli, Xətai və digərilərinin əsərləri müasir gənc azərbaycanlı nəsli üçün anlaşılmaz qalaraq, onları hərtərəfli qavramaq (onların lap sonrakı sətri tərcümələrini belə) çətindir. Yaxşı olardı ki, başqa ölkələrdə olduğutək, onların "adaptasiya" edilmiş qısa, yığcam və sıxılmış variantları hazırlanıb çap olunsun ki, indiki gənclərimiz heç olmasa onları bu variantlardan tanıya bilsinlər. Həmin klassik əsərlərin əslini, orijinalını isə qoy ədəbiyyatşünaslar oxuyub onları bütün incəlikləri və təfərrüatına kimi araşdırıb, şərh etsinlər.
Zənnimizcə, bu gün kitabxanaların cəmiyyətdəki rolu, qayəsi və statusunda ciddi və əsaslı dəyişikliklər baş verməlidir. Kitabxanalar keçmiş və müasir milli mədəniyyətimizin mərkəzinə, himayədarı və təbliğçisinə çevrilməlidir. Ümumiyyətlə, kitabların istehsalı, yayılması və satışı əvvəllər fəaliyyət göstərmiş "Kitab Palatası"na oxşar bir Mərkəzdə birləşməli və bundan sonra bu işlər əsas etibarilə kitabxanalara həvalə olunub onlar tərəfindən həyata keçirilməlidir. Onların keçirdiyi hər hansı tədbir, bir qayda olaraq, vaxtaşırı televiziya kanallarında işıqlandırılarsa, çağdaş insanlarda kitaba maraq və həvəsi ikiqat oyatmaqda, onları kitab mağazaları və kitabxanalara cəlb etməkdə böyük rol oynaya bilər. Olimpiya idman komplekslərilə yanaşı, "Kitab Sarayları, Oxu evləri"nə də qayğı və maraq artırılmalıdır. Niyə idman yarışları televiziya ekranlarında hər gün, dönə-dönə göstərildiyi halda, hər yeni bir kitabın dünyaya "göz açması" faktı, önəmli hadisətək, televiziya tamaşaçılarına xəbər verilməsin?
Bu məsələ ilə çox ciddi məşğul olmağın vaxtı çatmışdır. Müəyyən işlər həyata keçirilməli, xüsusi qərarlar qəbul olunmalı, sərəncamlar verilməlidir. Ümidvarıq ki, Milli Məclis öz "Kitabxanalara dair" xüsusi qərarı ilə Milli Kitab Saraylarının yeni statusunu müəyyən edib, onlara geniş səlahiyyətlər verəcəkdir.
Kitab-oxu mədəniyyətindən uzaq düşmüş xalq get-gedə savadsız kütləyə çevrilir, onun gələcəyi isə şübhə altına alınır.
|
|