|
|
|
|
|
|
MƏHƏMMƏD HADİ - 130
|
|
|
|
|
İslam QƏRİBLİ
"FÜYUZAT"ın ŞAİRİ
|
|
|
|
|
|
|
Tam bir il - 1906-cı ilin 1 noyabrından 1907-ci ilin 1 noyabrına qədər Əli bəy Hüseynzadənin redaktorluğu, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı və imtiyaz sahibliyi ilə Bakıda, Nikolayevski küçəsindəki “Kaspi” mətbəəsində çap olunan “Füyuzat” jurnalının ən fəal yazarlarından biri və bəlkə də birincisi Məhəmməd Hadi olmuşdur. Hər nömrəsi 16 səhifədən ibarət olan, cəmi 32 sayı işıq üzü görmüş (jurnalın 6 nömrəsi 1906-cı ildə, 26 nömrəsi isə 1907-ci ildə çıxmışdır) bu məcmuənin 23, 24 və 31-ci nömrələri istisna olmaqla, qalan 29 nömrəsində M.Hadinin şeir, məqalə və tərcümələrdən ibarət əlli yazısı çap olunmuşdur. Æurnalda çap etdirdiyi əsərlərində M. Hadi əvvəlki idealına sadiq qalaraq, əsasən, maarif və mədəniyyəti, hürriyyəti, yer üzünün əşrəfi olan insana məhəbbəti təbliğ etmiş, həqiqi arzusunun millətinin səadəti olduğunu təkrar-təkrar bəyan etmişdir.
Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən Həştərxandan jurnalın redaksiya heyətinə dəvət edilən M.Hadi “Həyat” qəzetində olduğu kimi, “Füyuzat”da da üç istiqamətdə fəaliyyət göstərmişdir: a) şair kimi; b) publisist kimi; c) tərcüməçi kimi.
“Füyuzat”ın ilk nömrəsindən son nömrəsinə qədər məcmuə ilə əməkdaşlıq etmiş M.Hadinin jurnalın ilk sayında forma və məzmunca fərqli dörd şeiri çap edilmişdir ki, “Fünun və maarif” şeiri bunlardan birincisidir. 17 beytlik qəsidə formalı bu əsər şairin, 1908-ci ildə Bakıda çap etdirdiyi “Firdovsi - ilhamat” kitabı istisna olmaqla, sonralar çap olunmuş heç bir kitabına düşməmişdir.
Maarif tərbiyyətbəxşayi - hissiyyəti - vicdandır,
Maarif rövnəqəfzayi - riyazi - fikrətü candır -
beyti ilə başlanan şeir ruhu etibarı ilə şairin bu əsərə qədər “Həyat” qəzetində və “Dəbistan” jurnalında dərc etdirdiyi “Məktəb”, “Məktəb şərqisi”, “İnsan nə ilə mükərrəm olur”, “Lövheyi-təsviri-maarif”, “Maarifə doğru” şeirləri ilə səsləşir.
Æanrına görə müxəmməs olan “Amali-tərəqqi” əsəri beş bənddən ibarətdir. Azadlıq, istiqlal və maarifin təbliği niyyəti ilə yazılmış bu şeir mətnində heç bir dəyişiklik edilmədən həm “Firdovsi-ilhamat”da, həm də M. Hadinin poetik əsərlərinin nisbətən kamil nəşri hesab olunan kitablarında çap olunmuşdur (Bax: M. Hadi. Seçilmiş əsərləri, I cild, “Elm” nəşriyyatı, Baki, 1978 ; M.Hadi. Seçilmiş əsərləri, “Şərq-Qərb”, Bakı-2005. Qeyd: Bundan sonra biz M. Hadinin sonrakı kitabları deyəndə bu nəşrləri nəzərdə tutacağıq - İ.Q.). “Əsasi-fikrimiz tə'mini -istiqbali-millətdir”, - deyən şair bildirir ki, cəhalət odu vətənin sinəsinə çalın-çarpaz dağ çəkib, cəhl və qəflətdən maarifin nuru, ziyası sönüb. Hər tərəfi yaramazlıqlar bürüdüyündən (M. Hadidə “xari-şaqavət”) “vətən gülzarı xar olmuş”, səadətdən əsər-əlamət yoxdur. Ən istəkli əməli “irtiqayi-mülki-millət” (millət mülkünün, vətənin yüksəlişi və inkişafı) olan şairə görə əsarət zəncirini qırmaq, millətin istiqlalını qazanmaq üçün iki başlıca yol var: TƏHSİL, MAARİF və HƏQİQƏT. Çünki:
Həqiqət sayəsində kəsbi-qüdsiyyət qılar millət,
Həqiqətlə edər növ'i-bəşər təhsili-hürriyyət.
Həqiqətlə olur baği-vətən gülzari-əmniyyət,
Həqiqət zahir olsa, parlayar ənvari-ülviyyət,
Həqiqətbin olanlar vasili-fövzü hidayətdir.
Hüseyn Bayqaranın “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixində ilk milli şair” adlandırdığı M. Hadinin “Füyuzat”ın noyabrın 13-də çıxan ikinci sayında iki şeiri dərc edilmişdir. “Şirvanzadə” imzası ilə gedən birinci şeir “Təraneyi - qəmpərvəranə” adlanır. “Bilməm ki?” rədifli bu əsər on altı beytdən ibarətdir və qəsidə formasında yazılmışdır. Məzmun və ideya baxımından əvvəlki şeirlərdən fərqlənən bu əsəri şairin fəlsəfi lirikasının ən gözəl nümunələrindən biri hesab etmək olar. Bəşər, insan və cəmiyyət, istiqlal və istibdad barədə düşüncələrini bildirmək niyyəti ilə yazılmış şeirin ilk bəndi ilə şair oxucusunu bir çox suallarla baş-başa buraxır: - İnsan nədir? Əfsanə, ya həqiqət və bu varlığın cahana gəlməkdə məqsədi nədir? Səbəb nədir ki, fərzanələr belə dünyanın dolaşıq işləri qarşısında aciz qalmışlar? Niyə dünya zülm və sitəm səhnəsinə çevrilib və nədən “Bu zülmabadi-giytidə (ədalətsizlik, zülm yeri olan dünyada) fəqət bir namı var ədlin?”.
“Amali-istiqbal, yaxud ümid və əməllər” şeirini şair “Amali - istiqbal” adi ilə “Firdovsi-ilhamat” kitabına da salmış və mətndə bir neçə düzəlişlər də etmişdir. Bu şeirdə və şeirə nəsrlə əlavə olunmuş sonluqda M.Hadi azadlıq, mədəniyyət barədə düşüncələrini qələmə alır, Xristofor Kolumbun Amerika qitəsini kəşf etmək üçün bu işə ümidlə girişməsindən söz açır, fransız ədibi Viktor Hüqodan gətirdiyi sitatlarla (“Həyat həqiqətlə, mövcudiyyət də xəyal və ümid ilə qaimdir”, “Mövcudiyyət vicdandır, vicdan isə ümidlə, əməllə qaimdir” və s.) fikrini qüvvətləndirir və bu qənaətə gəlir ki:
Ümmid ilə insan ediyor teyyi-mərahil.
(İnsan ümid ilə mərhələləri keçib başa çatdırır - İ. Q.)
Æurnalın 3-cü nömrəsində M.Hadinin iki şeiri nəşr olunmuşdur. “Bədaye” adlanan birinci şeir on bir beytdən, “Kitabi-həyat” şeiri isə müxəmməs formasında olmaqla on üç bənddən ibarətdir. Birinci əsərdə əsas mövzu həqiqətin tərənnümüdür. Şairin fikrincə, həqiqət nəzərləri ilə baxılarsa dünyanın Turi-Sina (Ərəbistan yarımadası ilə Misir arasında yerləşən Sina yarımadasında Allah ilə Musa peyğəmbərin danışdıqları yer - İ.Q.), ağaclardan bir ağızdan “ya Musa” kəlməsinin eşidilməsinin şahidi olmaq olar. Şairə görə, həqiqət olmayan yerdə rəzalət ayaq tutub yeriyir, bütün qaranlıqlar, pisliklər hökmfərma olur.
“Kitabi-həyat” şeiri üsyankar təbiətli şairin fəryad və şikayətlərinin hələ yaradıcılığının ilk illərində belə poeziyasının əsas mövzularından biri olduğunu təsdiqləyir. “Bütün əskiliyə qarşı üsyan edən, haqsızlığa qarşı meydan oxuyan və ona ilham verən ən ziyadə sərbəstliyi, hürriyyəti şeirlərində tərənnüm edən”(A.Şaiq) şair bildirir ki, “ürəyi azadlıqsevərlərin qəlbi kimi yaralı olan” dünya şivən səhnəsidir, buna səbəb isə “bizdə asari-mürüvvət hissinin yoxluğudur”. Cahan “bir sürü cəllad əlindən əşkbar olmuş”, tərəqqi istəyənlər zindan künclərinə atılmış, zaman-zaman haqq deyən dillər kəsilmiş və:
Dari-zülm olmuş cahan, yoxdur ədalətdən nişan,
Təlxi-abi-cövr ilə aludədir nasutiyan.
İşlərin bu qədər qarmaqarışıq olmasının səbəbi, şairin fikrincə, dünyada həqiqət və hürriyyətin olmamasındadır. “Hüzni-ümumi çəkməkdən dil yarədir”, - deyən şair bu əqidədədir ki, oxucusu onu başa düşəcək, dünyanın yaxşılıqlarını yox, pisliklərini qabarıq şəkildə verdiyi üçün onu qınamayacaqdır. Əsərdə məqsəd yatmış vicdanları oyatmaq, daşlaşmış ürəkləri yumşaltmaqdır
Æurnalın dördüncü nömrəsində M.Hadinin 26 beytdən ibarət olan bir şeiri - “Hissiyyati-madəranə və yaxud övlad bəsləmək hissləri” çap olunmuşdur. “Firdövsi-ilhamat” kitabına “Hissiyyati-madəranə” adı ilə daxil edilmiş bu şeirin mətnində dəyişiklik edilməmiş və şeir sonrakı nəşrlərə də “Firdovsi-ilhamat”da olduğu kimi daxil edilmışdir. Əsas mövzusu ana-bala sevgisindən ziyadə təlim-tərbiyə ilə bağlı olan bu əsərində şair analara xitabən deyir:
Biədəb bəsləməyin tiflanı,
Mərifətpərvər edin tiflanı.
“Məhəmməd Hadi Şirvani” imzalı mürəbbe formasında 9 bənddən ibarət “İsmət, yaxud əfif olan zatların xəsaili” adlı, “Firdovsi-ilhamat”a və sonrakı nəşrlərə düşən şeirin sonuncu bəndinin ilk - “Şeiri rənasında söylər arifi-Rumi Ziya” misrasına türk şairi Ziya Paşanın (1825-1880) aşağıdakı iki misrası ilə verilmiş izah kitablara düşməmişdir:
Lənət ola ol malə ki, təhsilinə anın,
Ya irz, ya namus, ya qeyrət ola alət.
Mövzu və ideyaca jurnalda çap olunan əvvəlki şeirlərdən bir o qədər də fərqlənməyən bu əsərdə baş leytmotiv insanın öz şəxsiyyətini qorumaq üçün yollar axtarması, yaşayışında kimsəyə boyun əyməməsidir. Şair bu əqidədədir ki:
Kimsəyə qılmaz təməllüq həqpərəstan nan üçün,
Çaki-ismət eyləməz alicənaban nan üçün,
Abi-nayabi-ifafi-tökməz insan nan üçün,
Tərki-məslək eyləməz ərbabi-irfan nan üçün.
Mürəbbe şəklində olan “Nidaül-vətən” şeiri “Firdovsi-ilhamat” kitabına düşsə də, şairin 1920-ci ildən sonra çıxan kitablarına düşməmişdir. “Dünyada əməlimiz fəqət emari-vətəndir” misrası ilə başlanan bu əsərdə vətənin “gülşəni-rənası”nın solmasından, “vicdani-münafiq” (ikiüzlü, riyakarların vicdanı) kimi “bünyanı” (özülü, təməli) pozulmuş, cahillərin fikirləri kimi halı pərişan vətənin vəziyyətindən ürək ağrısı ilə söz açan şair bildirir ki, bizlərdə vətən məhəbbəti olmayınca, vətənin şan və şərəfi hifz, himayə edilməyincə nə vətənə, nə də millətə nicat yoxdur.
Æurnalın 6-cı nömrəsində M.Hadinin üç əsəri çap olunmuşdur. Bunlardan birincisi “Dəli şairə dəlilər mühibbi olan bir quşun köməyi. Tövsiyeyi-mürğ” adlı şeir, ikincisi - “Müctəhid ağa Təbatəbayi həzrətlərinin məktubu” sərlövhəli tərcümə, üçüncüsü isə “Bakı tarixindən bir nəbzə” adlı irihəcmli bir məqalədir. Şeirin altında “Dəlilər mühibbi”, tərcümənin altında “Mütərcim M.H.”, məqalənin altında isə “M.Hadi” imzası qoyulmuşdur.
Şeir jurnalın birinci nömrəsində “Dəli şair” imzası ilə çap olunmuş “Heyrət, yaxud bir mələyin insanlara xitabı” adlı on iki beytlik bir şeirə cavab kimi yazılmış, vəzn, qafiyə və rədif sistemi belə saxlanılmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “Füyuzat”in birinci nömrəsində çıxan şeiri tədqiqatçılardan biri M.Hadinin şeiri hesab etmişdir ki, bizcə bu fikir doğru deyil . Şeirin M.Hadinin olmadığını sübut üçün bircə faktı söyləmək yetərlidir. Altıncı nömrədə çıxan şeiri M.Hadi öz əsəri kimi “Firdovsi-ilhamat”a daxil etmiş, birinci nömrədəki şeiri isə məhz başqa müəllifin olduğu üçün kitabına salmamışdır. (Bizcə, şeirin müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir). M.Hadinin bu əsəri sonrakı kitablara da salınmış, başlıq istisna olmaqla (həm “Firdovsi-ilhamat”da, həm də sonrakı nəşrlərdə şeirin sərlövhəsi belədir: “Tövsiyeyi-mürğ”), mətn eyni ilə saxlanılmışdır.
M.Hadi şeirlərində görünməkdə olan ümumi kədər - “hüzni-ümumi” bu əsərin hər beytində görünməkdədir. Quşun dilindən: “Niyə insanlıq gülzarını yandırırsınız?” sualı bir qədər sonra acı ittihama çevrilir. İnsana ədalətlə hökm etmək buyuruğu Allah tərəfindən verilsə də (“Atılmış guşeyi-nisyanə nəssi-təhkumu bilədl”), o, buna əməl etmir. Murdar nəfsinə uyaraq qan tökür, məzlumun haqqını yeyir, bu azmış kimi nə haqq söz, nə də Tanrıdan gələn fərmanlar ona təsir etmir. İnsanın cahilliyi ucbatıtından “cahan bir qətlgah olmuş”, o isə hələ də cəhalət eydinə - bayramına qurbanlar kəsməkdə davam etməkdədir. Bu hala heyvanlar lənət oxuduğu halda (lənətxandır heyvanlar), insanlar pis əməllərdən əl çəkmir. Buna səbəb nədir? Səbəb şairin yaradıcılığında təkrar-təkrar rast gəldiyimiz bir fikrin - ümumi məhəbbətin insan qəlbinə hakim olmamasıdır.
“Füyuzat”ın 7-ci nömrəsində M.Hadinin “Təbriki-eydi-əhza” və “Təraneyi -milli” adlı iki şeiri dərc olunmuşdur. 9 bəndlik birinci şeir yeddilik, 10 - bəndlik ikinci şeir isə altılıq şəklindədir. Müvafiq olaraq “Firdovsi-ilhamat” kitabında gedən şeirlər “Firdovsi-ilhamat”dan götürülərək sonrakı kitablara da daxil edilmişdir.
Şeirlərdən birincisi müqəddəs Qurban bayramına həsr olunmuş və “Firdovsi -ilhamat”dakı mətndə sərlövhədən sonra belə bir qeyd verilmişdir: “Eydi-əhzanın hülulu münasibəti ilə söylənilmişdir”.
“Bəşarət, əyyühəl-ixvan, bu gün bir eydi-zişandır” - misrası ilə başlanan və bütün bəndləri “Bu gündə seyyidül-kövneyn islamə səlam eylər, Vifaqi-milləti gördükcə ərzi-ibtisam eylər” beyti ilə bitən şeirdə Qurban bayramının sülh, əmin -amanlıq, bərabərlik bayramı olduğu qeyd olunsa da, əsas məsələ yenə də maarifin, elmin və mədəniyyətin təbliğidir.
Müsəddəs - altılıq şəklində yazılan “Təraneyi-milli” şeiri M.Hadi lirikasının başlıca mövzularından biri olan millət və onun aqibəti məsələsinin şərhinə həsr olunmuşdur. Bütün bəndləri “Açıldı sübhi-sadiq, xabdən millət oyanmazmı?” bədii sualı ilə tamamlanan şeirdə millət və onun gələcəyi barədə şairin duyğu və düşüncələri çox yüksək bədii və fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə öz həllini tapmışdır.
“Firdovsi-ilhamat”a və “Seçilmiş əsərlər”ə düşən “Fəzaili-insaniyyə” və “Saqiyə bur niyazi-ricaməndanə” şeirləri “Füyuzat”da “Məhəmməd Hadi Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur. Məsnəvi formasında yazılmış birinci şeirə jurnalda sərlövhədən qabaq “Bir müqəddimə” sözləri yazılmış, birinci - “İnsan o zatdır ki, vəzifəşünas ola” misrasına “Millətin vəkillərinə xitabdır” cümləsi ilə izahat verilmişdir. “Firdovsi-ilhamat”da bu qeyd “Dövlət dumasında cəm olan millət məbuslarına xitabdır” qeydi ilə əvəzlənmişdir.
10 beytdən ibarət “Saqiyə bir niyazi-ricaməndanə” şeirində şairin gəldiyi qənaət bundan ibarətdir ki, gizli sirlərin açılması üçün mütləq şəkildə elm, mərifət sahibi olan insanların özləri ruhən, mənən azad olmalıdırlar. Cəmiyyətin qayğılarından azad olub öz şəxsi dünyasını yaşayanlar şairin nəzərində cahil və nadandırlar ki, onların şüuru, ağlı maarif ziyası ilə işıqlanmayınca, həmin şəxslərə nicat yoxdur.
Æurnalın 10-cu nömrəsində M. Hadinin “Fəzaili-insaniyyə” və “Pəriyi -vicdan” adlı iki şeiri dərc olunmuşdur. Æurnalın 9-cu nömrəsində çıxan “Fəzaili-insaniyyə” şeiri ilə eyni adda və təxminən eyni məzmunda olan birinci şeirin sərlövhəsindən sonra “Məbuslarımıza bir xitab” sözləri yazılmışdır və şeiri bir növ əvvəlki şeirin davamı da adlandırmaq olar.
Şeir M.Hadinin kitablarının heç birinə düşməmişdir. 9-cu nömrədə çıxan “Fəzaili-insaniyyə”dən fərqli olaraq, bu şeirdə millət vəkillərinə xitabdan çox Vətənin dərd və möhnətlərindən söz açılır. “İştə atəşzarə dönmüşdür vətən bidaddən, Dağidari-hüznü qəmdir qəhri-istibdadidən” misraları ilə başlanan şeirin məram və ideyası insanları öz hüquqları uğrunda mübarizəyə səsləməkdən ibarətdir. Əvvəlki şeirlərində olduğu kimi, bu əsərində də “siyasi lirikası zamanın bədii tərcümeyi-halı, yaşadığı illərin ictimai-siyasi hadisələrinin romantik salnaməsi” olan şairi düşündürən şəxsi səadət deyil, millətin, xalqın, bütövlükdə bəşəriyyətin səadəti və xoşbəxtliyi məsələsidir.
“Düxtəri-napakdamən sanmayın hürriyyəti” misrası ilə başlanan, məsnəvi formasında səkkiz beytdən ibarət olan “Pəriyi-vicdan” şeiri də M.Hadi lirikasına xas ənənəvi - hürriyyət və azadlıq mövzusundadır. Hürriyyəti behişt bağçasının hurisi adlandiran şair qeyd edir ki, ürəyimiz istibdad oxları ilə yaralanıb və biz hürr, azad yaşamağa layiq ikən sitəmlərə mübtəla olmuşuq. Azadlığa:
Pərdədə saxlanma, çıx, ey sevgili dildarımız,
Xəndəzari behcət olsun könlümüz, rüxsarımız, -
deyə müraciət edən şair qəti şəkildə və əminliklə bildirir:
- Sənsən, ey hürriyyət, ancaq bizləri azad edən.
“Dumanın yövmi-guşadı” şeiri İkinci Dövlət Dumasının işə başlaması münasibəti ilə qələmə alınmışdır.
Şanlı bir yovmi-səfadır, ruzi-işrətdir bu gün,
Bir məsərrətbəxşi-vicdan, ani-behcətdir bu gün, -
misraları ilə başlanan şeirdə şair fəaliyyətə başlayan Dövlət Dumasının millətin taleyində əhəmiyyətli rol oynayacağına inanır və “Müjdə ey əhrar, huri-eydi -hürriyyət pədid”, - deyə Dumanı alqışlayır. Ona elə gəlir ki, xalq tərəfindən seçilmiş (əslində, millət vəkillərinin əksəriyyəti seçilməmiş, hökumət tərəfindən təyin edilmışdi - İ.Q) millət vəkillərinin (M.Hadidə məbuslar) səyi nəticəsində istibdada son qoyulacaq, azadlıq pərisi cilvələnəcək, səadət günəşi yer üzünü işiqlandıracaqdır.
Qeyd edək ki, bu şeir də M.Hadinin sonrakı kitablarına düşməmişdir.
M.Hadi lirikasının həm forma-məzmun, həm də ideyaca ən mükəmməl nümunələrindən biri “Bir əməlim” şeiridir. “Firdovsi-ilhamat”a və sonrakı kitablara düşən müsəddəs formalı bu şeirin jurnal variantında sərlövhədən sonra belə bir misra verilmişdir: “Məni mükərrər edən var könüldə bir əməlim”. Qeyd edək ki, bu misra doqquz bəndlik şeirin hər bəndinin sonunda “Xəyal etmə budur baisi-məlali-dilim” misrası ilə birgə nəqarət kimi təkrarlanır.
“Düçari-hüznü qəm etdi məni bu taleyi-şum”, - deyə taleyindən şikayətlənən şairin arzusu nədir? Cavab şeirin sonluğuna əlavə edilmiş birinci bəndin ikinci misrasındadır: “Könüldəki əməlim millətin səadətidir”.
Hürriyyət aşiqi olan şair həsrətində olduğu, xəyalında bəslədiyi azadlığı, fikrən, mənən sərbəstliyi real həyatda görmür və görə də bilməz. Çünki zamanla, mühitlə onun duyğu və düşüncələri arasında kəskin ziddiyyət var. İnsanı əzən, onun insani, ilahi və ümumbəşəri istəklərinin üstündən xətt çəkən bərabərsizlik dünyasında murad çiçəklərinin açılması və bəxtin gülməsi mümkün deyil.
Əməl çiçəklərim oldu düçari-dövri-xəzan,
Çiraği-huşumu söndürdü kəmşüur ustad,
Riyazi-fikrimi yandırdı badi-istibdad, -
deyən şair arzusuna çatmaq üçün yalnız bir yol görür: - HÜRRİYYƏT!
Müxəmməs şəklində olan “Gör” rədifli altı bəndlik “Lövheyi-bahar” şeirinin jurnal variantında mündəricatda “Lövheyi-bahar... Məhəmməd Hadi Şirvani” sözləri yazılsa da, əsərin çap olunduğu səhifələrdə şeirin sonunda imza göstərilməmişdir. Şeir mətnində heç bir dəyişiklik edilmədən “Firdovsi-ilhamat”a və sonrakı kitablara daxil edilmişdir. Sərlövhənin altında “Kitabi-təbiətdən bir vərəq” sözləri yazılmış, ondan sonra isə epiqraf təsiri bağışlayan aşağıdakı iki misra verilmişdir:
Xürrəm olur bahar görəndə xüramını,
Gülməzmi qönçələr görələr ibtisamını?.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu şeirə M.Ə.Sabir “Tömeyi-nahar” adlı satirik parodiya yazaraq “Çaydaçapan” imzası ilə “Molla Nəsrəddin” jurnalının 1907-ci il 14 aprel tarixli 15-ci nömrəsində dərc etdirmişdir. M.Ə.Sabir M.Hadinin şeirinin vəzn, qafiyə və rədif sistemini saxlasa da, əsərini M.Hadidən fərqli olaraq müxəmməs şəklində deyil, beytlər şəklində qurulan qəsidə formasında yazmışdır.
“Şirvan xatiratı” şeiri romantik poeziyaya xas olan həyəcanlar, duyğu və düşüncələrlə yazılmış, M.Hadi lirikasının əzəli və əbədi mövzularından olan millətin taleyi barədə düşüncələr bu əsərin də aparıcı xəttini təşkil edir. Başlıqdan sonra “Rövşənayi-leyldə bir xarabazarın mənzərəsi” (“Aydın, işıqlı bir gecədə bir xarabazarın mənzərəsi”- İ.Q.) sözlərinin verilməsi irəlicədən şairin fikirlərinin hansı istiqamətdən şərh ediləcəyinə işarədir. Şeiri şərti olaraq iki hissəyə bölmək olar. Birinci hissədə - ilk on üç beytdə aydın bir gecə, müşk, ənbər qoxulu hava, dahilərin xəyalı kimi azad və parlaq səms və s. bu kimi könüloxşayan şeylərdən söhbət açan, səmanı güzgüyə - ayinəyə, ayı sevgililərin əksinə - şəklinə bənzədən (qəmər əksi nigar idi) şair daha sonra aşağıdakıları bildirir:
Bənzərdi asiman sədəfi-dürrpərvərə,
Səyyarələr içində düri-şəhvar idi.
Bəhri zümürrüdündə bu fəvvareyi-ziya,
Yəni mah aləmə pərtövnisar idi.
Əmaqi-ruhdan gəliyordu həzin səda,
İlhami-qeybə qarşı dilim güşdar idi.
Nəzərlərində ilahi görünüşlü, gözəl mənzərələr canlanmaqla fikri sirli dünyanın göylərini dolaşan, hər yerdə gözəllik görən lirik qəhrəmanın gözlərinə birdən-birə arzusunda olmadığı bir şey - xarabazar sataşır və bu qəmli mənzərələri görən qəhrəmanın bayaqdan sevinən qəlbinə bir qəm hakim kəsilməyə başlayır. Gözə görünən elə bir yerdir ki, orada kaşanələr yıxılmış, xanələr-evlər xarab olmuşdur. Burada:
Səs yox, sükuta dalmış idi növm pərvəran,
Asari-ruh yox, vətənim səngzar idi.
İndi isə vəziyyət tamamilə başqalaşıb. Yaxşıları yamanlar, bülbülləri qara qarğa və dolaşalar əvəz etmiş, ruhları vətən göylərində sərgərdan dolaşan “bülbüllərin məzarda “vətən, vətən” söyləməkdən başqa çarəsi qalmamışdır”.
M.Hadinin “Bu gün sübhi-əzəldən doğdu bir şəmsi - ziyapərvər” misrası ilə başlanan dördbeytlik “Mövludi-fəxri-aləm” şeiri Məhəmməd peyğəmbərin (s) anadan olma günü münasibəti ilə yazılmış və kitablarının heç birinə düşməmişdir. Şair bildirir ki, peyğəmbərimiz Rəsuli-əkrəmin dünyaya gəlişi ilə dünya evi işıqlandı və “Bu gündə bəxş olundu kainatə tazə bir zinət”. Dünya zalımlar, çoxallahlılar və bütpərəstlər əlindən sərgərdan ikən, Allah-taala tərəfindən o, bir nur kimi Yer üzərinə göndərildi ki, öz şöləsi ilə aləmi nurlandırsın və zülmət içində çabalamaqda olan insanları doğru yola çağırsın, haqqa qovuşmaq üçün onlara rəhbər olsun.
“Amali-vicdan” şeirində ümumi məhəbbət ideyasının tərəfdarı və təbliğatçılarından biri olan M.Hadi bəşər övladlarını “hasili-baği-təbiət” hesab edərək bütün dünyaya sülh və əmin-amanlıq arzulayır. “Ürək ərzində bəslənmış əməl hübbi-ümumidir”, - deyən şair dünyanı özünə vətən, insanları qardaş sayaraq bildirir ki, məhəbbət nəğmələrini oxumağı bülbüldən öyrəndim. Könül quşumun səmalarda pərvaz edib şən nəğmələr oxuması səbəbsiz deyil, çünki: “Deyil süflayə mail, etilapərvazdır ruhum”.
Sonrakı kitablarında da heç bir dəyişiklik edilmədən çap olunan bu əsərində şair bildirir ki, “Xəyalım hürr, can sərbəst, fikrim laübalıdır”. Bu səbəbdən də bülbül bahar çağında gülüstan eşqi ilə şövqə gəlib “tərənnümsaz” olduğu kimi, mən də gözəlliklərdən zövq alaraq nəğmələrimi ötməkdəyəm.
Bəzi məqamlarına toxunduğumuz yuxarıdakı sətirlərindən göründüyü kimi, bu əsər ruhu etibarı ilə şairin həmin illərdə yazdıği digər əsərlərdən fərqlənir. Şeirin son beytlərinin birində şair belə bir misra işlədir: “Mən ol mərdi-süxəndanəm ki, sönməz məğzi-nəvvarım”. Mərdliyə, fədakarlığa çağırış M.Hadi poeziyasının aparıcı xətlərindən biri olduğundan, o, burada da ənənəsinə sadiq qalmış, qəsidə formalı əsərində də həməsrlərini mərd, mübariz olmağa səsləmişdir.
“Təxəttüri-mazi” (“Keçmişin xatırlanması” - İ. Q.) sərlövhəsi altında “Bir zaman, ah ki, bir tair idim azadə, Əcaba, kim məni saldı bu xərabəbadə” misraları ilə başlanan səkkiz beytlik şeir ictimai məzmunlu bir qəzəldir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu şeirin ilk variantı “Həyat” qəzetində “Elmi-əbdanə bir nəzər” silsilə məqaləsinin tərkibində də dərc olunmuşdur (Bax: “Həyat” qəzeti, 17 avqust 1906-cı il, ¹ 183). Sonrakı kitablarında da özünə yer alan qəzəldə şairin lirik qəhrəmanı bildirir ki, qəm və qüssənin nə olduğundan xəbərsiz bir şəxs kimi aləmləri seyr etməkdə ikən hər şeydə gözəllik axtarırdım. Bir gün:
Hürr uçarkən məni seyd eylədi şəhbazi-qəza,
İndi dərqeydi-cəfayəm qəfəsi-dünyadə.
Qəm nədir bilməyərək hürr yaşardım, heyhat,
Düşməmiş olsa idim saheyi-qəhrabadə.
Şair elan edir ki, qəm dünyasına düşəndən sonra ömür qayığım (zövrəqçeyi-ömr) tufanlar qarşısında tab gətirməyərək batacaq və bu zaman hər tərəfə boylansam da, imdada yetən tapılmayacaq. Bitməz tükənməz ələm və qüssələrin əlindən fəryadə gəlsəm də, köməyim olmayacaq, çünki zaman azad yaşamaq arzusunda olan insanın halına müvafiq deyil.
Æurnalın bu nömrəsində “Təxəttüri-mazi” (“Keçmişin xatırlanması”) şeirindən sonra 22 beytlik bir şeir də dərc olunmuşdur. Altında yazılma tarixi 1325, 20 may kimi göstərilən üç hissəlik şeirin hər hissəsi beytlər şəklində məsnəvi formasaında qurulmuşdur. “Firdovsi-ilhamat”da bu şeiri müəllif “Təxəttüri-mazi”dən ayıraraq “Ulduzlara” adı ilə çap etdirmiş və şeir sonrakı kitablara da bu adla salınmışdır. Ulduzlara xitabən: “Ey aləmi münəvvər edən cürmi-afitab”, - misrası ilə başlanan şeirdə şair ulduzların səmaları gözəlləşdirdiyindən, onların asimanda sərbəst dövr etmələrindən bəhs edir və müəllifin nəzərlərində ulduzlar bir canlı, insan kimi görünür.
Şeirin üçüncü hissəsində şair elan edir ki: “Cahan sərasər meydani-cəngi-fitrətdir”. Bu səbəbdən də “Qəmin əlindən, İlahi, ürək dönüb qanə”, - deyən müəllif arzu edir ki, kaş qanadım olaydı və elə bir imkansız yerə uçaydım ki, orada bu dünyada gördüklərimdən əsər-əlamət olmayaydı.
Yazılma tarixi 12 iyun kimi göstərilən “Nəvayi-rindanə” şeirinin altında “Məhəmməd Hadi” imzası qoyulmuş, əsər bir, yəni on birinci:
Əgər məmulun isə kəsbi-hissiyyati-hürriyyət,
Fədakarani-həqqin pəndi-rənasın nuş eylə, -
beyt istisna olmaqla “Firdovsi-ilhamat”da, tam şəkildə, heç bir dəyişiklik edilmədən sonrakı kitablarda da dərc olunmuşdur.
Başlığı, sərlövhənin mənası “qorxusuz, heç şeydən çəkinməyənin nəğməsi” anlamında olan bu şeir şairin əsərləri üçün xarakterik olan yeni bir cəhəti izləmək baxımından maraq doğurur.
İnsanları öz haqları uğrunda mübarizə aparmağa çağıran müəllif bildirir ki, xovf və qorxudan bir şey çıxmaz. “Nə gördün mənşəyi-vəsvas olan künci-mədarisdə?” Nə qədər ki, qorxu hissini ürəyindən çıxarmamısan, sənə səadət yoxdur. “Qılıb tərki -vəsvas” qəflət yuxusundan oyan və:
Təssüb xirqəsin yax, kisveyi-insafı nuş eylə.
Nəhayət, ağıl sahiblərindən, ağıllı adamlardan feyzdar olmaq istəyirsənsə:
Açıb məna qulağın, zahiri guşi-füruş eylə.
Bu və bu kimi onlarla odlu, alovlu, eyni zamanda mütəfəkkiranə misraları oxuyanda düşünürsən: 27 yaşı və cəmi iki illik fəal ədəbi fəaliyyəti olan bir şəxs bunları necə və hansı hissin təsiri ilə deyib?
“Firdovsi-ilhanat”a düşməsə də sonrakı kitablarına salınan “Həsbhal, yaxud bizim Hadinin iztirabı” adlı şeir jurnalda“Füyuzati” imzası ilə çap olunmuşdur. Əvvəli mürəttiblə sual-cavab formasında qurulmuş bu şeir M.Hadinin poeziya, ədəbiyyat, söz sənəti barədə düşüncələrini izləmək baxımından maraq doğurur. Mürəttibin: “Etiraz ediyorlar keçənki şeirinizə,” - replikasına şairin verdiyi uzun bir cavab, əslində, lirik qəhrəmanın monoloqu, “Şeir necə olmalıdır?” sualına verilən bir cavab kimi də düşünülə bilər.
Şairin əsərin sonunda dolayısı ilə Əli bəy Hüseynzadənin “Füyuzat”ın 17, 18 və 20-ci nömrələrində çap etdirdiyi “Məcnun və Leylayi-İslam” adlı bədii-publisist əsərini xatırlaması da təsadüfi deyildi. M.Hadi də İslam aləminin bir xəstəyə bənzəməsi məsələsində Ə.Hüseynzadə ilə həmfikir idi və bu “xəstəni-mərizi” sağaltmaq üçün yollar axtarırdı. Bu yollardan biri olaraq o, heç şübhəsiz ki, qələmi, sözü, xalqın, millətin, geniş mənada bəşəriyyətin səadəti naminə xidmətə yönəltməkdə görür, qələm yoldaşlarını dərdi, illəti ört-basdır etməyə yox, onu göstərməyə və təşxis etməyə çağırırdı.
M.Hadinin mətnində heç bir dəyişiklik edilmədən “Firdovsi-ilhamat”a99(36;99-101) və sonrakı kitablarına düşən “Gözlərin” rədifli şeiri yurnalın 26-cı sayında dərc olunmuşdur.
Qıldı, ey ahu, məni vəhşi qəzali gözlərin,
Etdi səhragərdi - cənnət laübali gözlərin,-
mətləli 15 - beytlik bu qəzəl şairin məhəbbət mövzusunda olan çox az sayda əsərlərindən biridir. Şeirdə sevən bir aşiqin hiss-həyəcanları, məşuqəsindən yana keçirtdiyi sarsıntılar və bu səbəbdən düşdüyü hallar çox ustalıqla və emosional bir tərzdə ifadə olunmuşdur.
Æurnalın bu sayında M.Hadinin eyzən “Gözlərin” qəzəli kimi lirik-aşiqanə ruhda olan, insan qəlbini ehtizaza gətirən “Mənim” rədifli bir qəzəli də çap olunmuşdur. Məcmuədə “Bir aşiqi-hürriyyətin ehtisasati-ruhiyyəsini təsvir və iraə edən bir lövhədir”, “Firdovsi-ilhamat”da “Bir aşiqi-nazənini-vətənin ehtisasati-ruhiyyəsini təsvir və iraə edən bir lövheyi-giram” adı ilə çap olunan bu əsər sohrakı kitablara jurnalda olan adla daxil edilmiş və tərtibçilər tərəfindən belə bir qeyd verilmışdir: “Bir aşiqi-nazənini-vətənin ehsasati-ruhiyyəsini təsvir və iraə edən bir lövheyi-qiram”. Deməli, ilk sərlövhənin şeirdəki azadlıq ideyasına müvafiq olan “aşiqi-hürriyyət” surətini “Fİ”dakı sərlövhədə ancaq lirik-vətənpərvərlik səciyyəsi daşıyan “aşiqi-nazənini-vətən” surəti əvəz etmişdir”.
Bu şeiri nakam bir aşiqin həsb-halı, monoloqu da adlandırmaq olar. Şeirin ilk beytində cahanda nəsibinin qüssə-qəm olduğunu bildirən şair:
Rəmidə olmada məndən şu huri-kəpkixüram,
Bu seydgəhdə şikarım olur qürab mənim, -
deyə bəxtindən gileylənir və təəssüflə söyləyir ki, sevgili, sevimli gözəlim məndən hürküb qaçdığından, ovladığım qarğadan başqa bir şey olmur. Belə bir şeiri misra -misra, beyt-beyt təhlilə ehtiyac olsa da, böyük Xətib Təbrizinin “Şeiri şərh etmək onu yazmaqdan çətindir” fikrini əlimizdə əsas tutaraq heç bir şərh vermədən şeirin bir neçə beytini nümunə gətirməklə kifayətlənirik.
M.Hadinin jurnalın son sayında “Əbdüssəlimzadə M.Hadi” imzası ilə “Əlvida, yaxud acı bir iqrar” adlı mürəbe formasında olan 8 - bəndlik bir şeiri çap olunmuşdur. Şeir mətnində heç bir dəyişiklik edilmədən Həştərxanda çıxan “Bürhani-tərəqqi” qəzetinin 18 noyabr 1907-ci il tarixli sayında və sonrakı kitablarında çap olunmuşdur.
Dolayısı ilə “Füyüzat”ın qapadılmasına etiraz kimi düşünülmüş bu əsərində M.Hadi yenə də sadiq olduğu ideyaları tərənnüm obyektinə çevirir və onsuz da İslam aləminə olan məhəbbətdən doğan umu-küsülər, giley-güzarlar bu şeir üçün də aparıcı xəttə çevrilir. “Ah, bədməstü xarabız cümləmiz bir camdan” misrası ilə başlanan şeirin elə ilk bəndindən şair rəngləri tündləşdirir və bildirir ki, qəflət yuxusuna elə dalmış, cəhalət girdabına elə yuvarlanmışıq ki, min günəş doğsa bizi vahimələr, şübhələr gecəsinin xofundan ayılda bilməz. Səbəblər çoxdur və ən başlıcalarından biri də, İslamdan, bu gözəl dindən, onun bəşəri və dünyəvi qayda-qanunlarından uzaqlaşmağımızdadır.
Elə bir hala düşmümük ki, “Yox iki qardaş İslamda yekbal ola”. Şairin düşüncəsinə görə bu cür ayrılıqların, fikir birliklərinin yoxluğunun axırı fəlakətlərlə nəticələnəcək. Nicat üçün nə lazımdır? Şairə görə qəlbi “nuri-irfanla” - maarif işığı ilə nurlanmayan şəxslər rəzalət və cəhalətə qalib gələ bilməzlər, əksinə dinin və məzhəbin əsasını, sütünlarını “rəxnədar” edərlər. “Ütlubul elmə vəlov biz-sin....” buyurmuşdur nəbi (Quranın “Beşikdən məzara qədər oxu, elm öyrən” ayəsinə işarədir. - İ.Q) hikmətini müsəlman qardaşlarına xatırladan şair bildirir ki, məhz elmə önəm verməklərinin nəticəsidir ki, Qərb ölkələri, xüsusən Firəngistan gündən-günə tərəqqi edir.
* * *
“Füyuzat” məcmuəsində dərc etdirdiyi poetik əsərlərinin təhlilindən göründüyü kimi, M. Hadi ənənəsinə sadiq qalaraq VƏTƏN, MİLLƏT və Tanrının yaratdığı məxluqatın ən əşrəfi olan İNSAN, onun yaşam tərzi, keçmiş, bu gün, gələcək haqqında fikir və mülahizələrini irəli sürür və bu qənaətə gəlir ki, bəşəriyyətin salamatlığı maddiyyatdan daha çox mənəviyyatla bağlıdır. İnsanın mənəvi cəhətdən kamil olması isə təlim, tərbiyə və böyüyüb boya-başa çatdığı mühitdən asılıdır. Cəmiyyət azad olmayınca, əxlaqi və ümumbəşəri dəyərlərə söykənən azad düşüncələrə meydan verilib bunların səmərəsindən bəhrələnməyincə nə kamil insan, nə də mükəmməl həyat tərzindən bəhs etməyə dəyməz. İnsan nicat və səadəti axtarmamalı, onu qazanmaq üçün mücadilə etməlidir. Ən vacib şərt kimi şəxsi istəklərin bəşəri mənafelərə qurban verilməsi gərəkdir ki, bunun da baş yolu mənəvi kamillikdən keçir və, deməli, şikəst mənəviyyatın bəhrəsi zorakı, hərki-hərkiliyə əsaslanan cəmiyyət - zalımlar və məzlumlar dünyası, mükəmməl mənəviyyatın bəhrəsi isə insanın insan kimi yaşamaq istəklərini reallaşdıran azad, hürr cəmiyyət olacaqdır.
İslam QƏRİBLİ
|
|
|
|
|
|
