|
iridir. O, istedadlı şair və dramaturq kimi ədəbiyyatımızın ən yaxşı ənənələrini layiqincə davam etdirən nəhəng fikir və söz korifeylərindən öncülü kimi yaddaşlarda silinməz iz qoymuşdur.
Böyük Cavidin çoxşaxəli ədəbi yaradıcılığında, habelə geniş ictimai-pedaqoji irsində insan konsepsiyası, onun əqli, mənəvi, əxlaqi-iradi və fiziki tərbiyəsi mühüm yer tutur. Cavidə görə, kamil insanı fiziki-cismani baxımdan yetkin olmadan təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Odur ki, böyük maarifçi öz pedaqoji fəaliyyətində ahəngdar və hərtərəfli nəslin yetişdirilib formalaşmasında fiziki tərbiyə və sağlamlıq məsələlərinə lazımi diqqətin artırılmasının zəruriliyini xüsusi qeyd edirdi.
H.Cavidin ədəbi irsi elə bir zəngin xəzinədir ki, onu araşdırdıqca qədim türklərin alp-ərdəmli soy-kökündə, etnogenezində qərarlaşmış qəhrəmanlıq, igidlik əlamətləri qanına, canına hopmuş, onların mənəvi ruhlarının mayası olan yaşayış qayda-qanunları, həyat tərzi qayəsinə dərindən yaxınlaşırsan. Cavidin "Topal Teymur" əsəri türk xalqının böyük sərkərdəsi Fateh Teymura həsr olunsa da, əsərdə yalnız Türküstanın deyil, bütövlükdə Turan aləminin uzaq qərinələrdən gələn alp-ərənlik ruhu çırpınır. Əsərdə Teymurun yeni bir savaşa hazırlaşdığından xəbərdar olan Olqa Orxana deyir: "Halbuki, onun üzündə heç bir şiddət və həyəcan izi yox..." hər zamanki vüqar və ciddiyyəti, hər zamankı halı üstündə".
Şair Orxanın sözləri ilə böyük iradi güc, səbr, dözümə malik olan qaplan şücaətli sərkərdənin daxili aləmini açıqlayır. Yəni, Cavid təkcə böyük sərkərdə olan Teymur obrazının təhlilinə çalışmır, o, eyni zamanda, fiziki-iradi keyfiyyətlərin insan xarakterində yaratlığı dəyişiklikləri, onun sonrakı fəaliyyətində əldə edəcəyi qabiliyyətlərin ilkin əsası kimi qabarıq cizgilərlə verir.
Həyati təcrübələr təsdiq etmişdir ki, çətin, ağır sınaqlara tab gətirmək üçün, hər şeydən öncə, insanın iradəsi tərbiyə edilməlidir. Heç təsadüfi deyil ki, qəhrəmanlığı yaradan böyük iradi əzm, təmkin, dəyanət, fiziki inkişaf, xarakter və özünəinamdır.
H.Cavid, cəsarəti, hünəri qarşısında baş əydiyi, səcdə etdiyi, sevərək yaratdığı böyük Əmir Teymurun yenilməz bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında fiziki tərbiyə amillərinin, o cümlədən, mahir minicillik qabiliyyəti, ox-yay süzdürməsi, qılınc çalması, qurşaq tutması, habelə, səriştəli bir səyyad kimi ovçuluqda ad qazanması ilə yanaşı, gözəl şahmat bacarığını da vurğulayır: "Mənə xaqanlar xaqanı, Turağay oğlu Teymur derlər. Mən Yeşil şəhərdə dünyaya atıldım, Səmərqənddə nəşvü nüma buldum. Babam Barlas qəbiləsinin hökmranı, özüm Gürgan nəslinin baş qəhrəmanı..."
Yerə, göyə sığmayan fəhm-fərasət, iti, çevik yaddaş, tanrının bəxş etdiyi cəsarət, qətiyyət, cismani dözüm və intəhasız fiziki qüdrət... hamısı bu diribaş türk cocuğunun cismini bələmişdi. Böyük hökmdar sonra istehzalı təbəssümlə əlavə edir: "Mən on iki yaşında ikən kəndimdə bir fərasət və böyüklük duymağa başladım. Mənimlə görüşənləri ciddi bir vüqar və hörmətlə qubul edərdim. On səkkiz yaşımda minicillik və avçılığa həvəs etdim. Vəqtimin çoxunu Quran oxumaqda, şahmat oynamaqda və at oynatmaqda keçirdim. Sonra Əmir Qazana yanaşdım, Hüseyn Kürd ilə savaşdım. İlyas Xocaya qoşdum, vəzirinlə pozuşdum. Oradan uzaqlaşdım, türkmənlərə əsir düşdüm. Sonra bir çox arkadaşla buluşdum. Blucistanla vuruşdum. Gah qalib gəldim, gah məğlub oldum. Ayaqdan bir yara aldım, iştə böylə ağsaq qaldım. Əvət mənəm yaralı arslan, mənəm Topal Qaplan".
Cavidin "Topal Teymur" əsərindəki mübariz ruh o dövrün türk məişətindən, onun qaynar həyatından doğmuşdur. Məlum həqiqətdir ki, qədim türk tayfaları döyüşkən nəsillər olub öz güzaranlarını, gün-dirriklərini hərb, savaş gücünə yaratmışlar. Dövrün ruhu, uzun müddət mübarizə meydanlarına davam gətirmək üçün bir çox fiziki təmrinlərin, iradi keyfiyyətlərin, güc-qüvvət püxtələşdirən savaşların aşılanmasını tələb edirdi. Cavid Teymur obrazının sadə təsvirində də həmin keyfiyyətləri elə bir ustalıqla təsvir edir ki, oxucu dərhal "bu orta boylu, qəvi bünyəli, omuzları geniş, barmaqları yuvarlaq, qılçaları uzun, əzəlatı ğayət sağlam" şəxsiyyətdə daxili səbat, böyük iradi qüvvə hiss edilir. Türk sərkərdəsinin qanlı, amansız qovğa və döyüşlərdən hər dəfə qalibiyyətlə çıxmasının başlıca səbəblərindən biri də türklərin hələ uşaqkən dava, savaş meydanlarında bərkiməsindən irəli gəlir: "Biz türklər çadır altında doğar, açıq səhralarda, qanlı müharibələrdə ölürüz... Müharibədə ölənlər evdə ölənlərdən sayca daha azdır. Məncə mübarizəsiz bir ömür, ömür deyil... Biz türklərə qürur və nəşə verən bir şey varsa, o da müharibə, o da qabiliyyətdir".
Cahanşümul bir sərkərdə, qüdrətli cahangir olan Teymur şəxsiyyəti insana hörmət, igidə, mərdə böyük sədaqət hissi təlqin edir. İldırım Bəyazidi əsir aldığı zaman ona rişxəndlə yazdığı, kinli, acı və zəhərli sözləri unudaraq deyir: "İştə, mən bu məktubdakı sözlərizizi unutdum və sizi əfv etdim. Yalnız əfv etmək deyil, hətta məhəbbətinizi də qazanmaq istərəm".
Məğribdən-məşriqə qədər hüdudsuz əraziləri dünyaya meydan sulayan Teymurun iradəsi qanlı mübarihələrdə, qovğalı savaşlarda, cəng döyüşlərində formalaşmışdır. Mütəşəkkil və nizami ordusu ilə dünyanı lərzəyə salan Teymur iti zehni, dəmir iradəsi, böyük siyasəti ilə nəinki şərq aləmində, eləcə də qərbdə tanınan, qəbul edilən hərb xadimi kimi ən nəhəng simalardan biri olmuşdur: "Sonra Cetləri boğdum, Cığatay elini Mavərünnəhrdən qovdum, Səmərqəndə girdim, xalqdan hörmət gördüm. Qurultay çağırdım, sözümü keçirdim. Bəlx şəhərinə vardım, Əmir Hüseynin işini bitirdim. Təkrar Səmərqəndə döndüm. Əmir elan olundum. Qəmərəddinlə çarpışıb qalib gəldim; Qızı Dilşad ağayı aldım. Xarəzmə girdim, qələlərini devirdim. Azərbaycan qucağıma atıldı. Kürdüstan təslim olaraq qurtuldu, Ermənistan və Gürcüstan xəracgüzarım oldu. Qaraqoyunlular üsyan etdi, ayaq altında əzildi. Şah Mənsur tüğyan etdi, bir anda başı kəsildi. Əvət mənəm cahangir dahi!... Mənəm hərb allahı!..."
H.Cavidin layiqli tədqiqatçılarından olan, yaradıcılığının çiçəkləndiyi bir dövrdə dünyasını çox erkən dəyişən məhrum tənqidçi Məsud Əlioğlu ədibin fiziki yaradıcılığında iradi - əxlaqi, əqli və intellektual baxımdan öz oxşarı olan fikir və qılınc cahangirlərinə istək və arzularını açıqlayır: "Cavid qəhrəmanlığın, cəngavərliyin pafosunda bütün ruhu ilə yaxından bağlı olmuş və əzəmətli şəxsiyyətlərin bədii surətini rəsm etməkdən daxili nəşə və sevinc duymuşdur"(1).
Cavid "Topal Teymur" əsərində orta əsrlər türk xalqları arasında populyar idman növü kimi tanınan gimnastika (akrobatika), həmçinin atüstü milli xalq oyunlarından olan çovkan, qəpəq, xüsusilə cirid oyunu, habelə müxtəlif oyun və əyləncələrin musiqinin müşayiəti altında keçirilməsini yada salır. Ədib bu idman oyunları və əyləncələrin musiqi sədaları altında həyata keçirilməsinirn zəruriliyini də unutmur. "Hələ Hindistandan gəlmə canbaz və oyunçular, mizahçı və lətifəçilər, rəqqas və rəqqasələr... Bir tıqım cirit oyunları. Pəhləvanların güləşməsi, yaşıl-qırmızı rənglərlə boyanmış fillərin oynadılması, hər dürlü xanəndə və sazəndə, hər çeşit yarış və əyləncə gerçəkdən insanı sərxoş ediyor".
Dahi dramaturqumuz pərəstiş etdiyi, həm də mahir bilicisi olduğu şahmatdan personajların dili ilə, istər obrazlı, istərsə də bədii ifadə vasitəsi kimi məcaz şəklində yaradıcılığında bu oyuna mühüm yer ayırırdı. Qaynaqların məlumatına görə, bütün mənalı ömrünün hərbə həsr etmiş, saysız qovğa və gənc savaşlarda bərkimiş türkün cahangir sərkərdəsi asudə vaxtarında şahmata sarılarmış.
Böyük xaqanın həyatında şahmatla bağlı bəzi maraqlı məqamlara digər mənbələrdə də tövsiyə edilir. "İldırımı Şahənşah Teymurun çadırına gətirdilər. Deyir o vaxt qələbə çalındığını görən Teymur oğlu Şahruxla şətrənc oynayırdı. Xidmətçi İldırımın gətirilmə xəbəriylə çadıra girdiyi an Teymur şahı ilə qarşıdakı qalanı və "Şah ruh!" demişdi (“ruh” şahmatda qala daşınının adıdır, yəni - top-M.A.). Bu qəribə təsadüfdən sonra Əmirin əsl adı Müipüddünya Səid Bahadır olan oğlu Şahrux adını aldı".(2)
Tarixən türkün düşmənləri tərəfindən dünyaya zalım, zülmkar və qaniçən bir fateh kimi təqdim edilən Əmir Teymur şəxsiyyəti, Cavid yaradıcılığında rus şovinist imperiyasının tüğyan etdiyi bir dövrdə yüksək sənətkarlıqla təsvir edilmişdir. Yurduna, xalqına sonsuz məhəbbəti, ordusuna, əsgərinə qayğıkeş münasibəti, öz ulularından əxz etdiyi ağıl, iradə, səbr, fitri istedad məhz qüdrətli Teymur şəxsiyyətini xarakterizə edən yüksək insani keyfiyyətlərdir. "Orxan! Əcələ edirsən, mən səni alçaltmaq deyil, yalnız imtahan etmək istədim. Unutma ki, Teymur şahmat oynarkən belə, taxtadan yapılmış kiçik bir piyadanı qeyb etmək istəməz. Halbuki sən cəsur və eşsiz bir qəhrəmansan. Əvət, sənin məharət və cəsarətin işlədiyin qəbahətdən daha böyükdür. Olqaydı, o dəyərli yadigarı mükafat olaraq sənə bağışladım. Fəqət qəlbin onun, düşüncə və biliklərin bizim olsun".
H.Cavid "Şeyda" əsərində zülmə, istismara, haqsızlığa dözməyən azad, mütərəqqi fikirli Şeyda mürəttibləri mübarizəyə, inqilaba səsləyir, əzazil rus çarının istibdadına qarşı üsyana haraylayır. "Fironu qəhr edən Musa bir çobandan başqa bir şey deyildi. Lakin sarsılmaz bir ruhla meydana atıldı. Öylə qəddar, zalım bir imperatora qalib gəldi. Zöhhakı məhv edən Gavə yoxsul, arxasız bir dəmirçi idi. Fəqət atəşli bir qəlblə inqilaba başladı, öylə xunxar, məğrur bir hökmdarın taxtını başına çevirdi. Məcid əfəndi kimdir?... Yalnız o deyil, hətta onu qudurdan qocaman rus çarlığı belə bu günyarın yerin dibinə batar."
Əsərdə Şeyda öz tale və xoşbəxtliyini istiqlal savaşında axtarır. Onun fikirlərini əxz edən mürəttiblər:
İştə yalnız qeyrət və cəsarət istəyir... Əvət, yalnız səbat və mətanət istəyir.
Həmin əsərin digər bir yerində isə, birinci mürəttibin dili ilə əsarət zəncirindən, zülm buxovundan qurtulmaq üçün yalnız və yalnız kişicəsinə mətanət, ərcəsinə hünər, türkcəsinə bitkin bir qeyrətin olması zəruriliyi vurğulayır: "Birinci mürəttib "İştə çarəsi qolay!... Yalnız kəmiyyət, qeyrət lazım... Yalnız ərkəkcə mətanət lazım... Yoxsa, hərarət kimi üzü üstə süründükcə, əsla ağ gün görmiyəcəyik. Həm də gündən-günə əzilib məhv olacağıq".
Ədibin "İblis" əsərində zatən alicənab, humanist, nəcib vəhşiyar bir insan kimi təqdim edilən Elxan, həm də qorxmaz, fədakar bir surətdir. Elxan həm də nəcib və təmiz adamların dadına çatır, onlara dərhal əl tutub fəlakətdən xilas edir. O, son məqamda mücərrəd ideallara qapanıb, fövqəladə, ilahi bir qüvvəyə malik olmağa xəyal bəsləyir. Elxan ideal bir arzu ilə, allaha sığınmaq, asi olmaq arzusu ilə yaşayır.
Dramaturq "İblis" əsərində gücü, fiziki dözümü, dəyanəti və şücaəti ilə seçilən İbn Yəmin barədə daha müfəssəl söhbət açır. Hərb döyüşlərində misilsiz hünər və rəşadət göstərmiş bu ərəb zabitini heç bir qüvvə qorxuda bilmir. Mübarizələr burulğanında aslan tək çarpışan bu cəsur sərkərdənin dili ilə şair deyir:
Yaşamaq istəyirmisən, çarpış,
Hərbə qoş, həp vuruş, ya əz, ya əzil!
Onsuz irmək murada çox müşkül.
Məslək və amal rəmzi, cəsarət və qətiyyət mücəmməsi olan Cavid yaradıcılığında "Həyat mübarizəsi" mövzusu xususi əlahiddə yer tutur. Şairin "İblis", "Haqqını sən mübarizə ilə alarsan" və s. əsərlərində bu problem daha ətraflı açıqlanır. Vaxtilə zorakılıq, əsarət, köləlik, məlunluq və s. kimi mürtəce, təcavüzkar qüvvələri yox edib, azadlıq haqqını qazanmaq üçün o, xalqı mübariz olmağa, fədakarlıq göstərməyə səsləyir. Şair "Qüruba qarşı" adlı şeirində buna rəğmən yazırdı:
Çalış həm qalib ol, mərd ol! Bu aydın bir həqiqətdir:
Cahan bir nazənin dilbər ki, yalnız mərdə qismətdir...
Böyük ədib "Uçurum" əsərində Uluğ bəyin dilindən Qərbdən Şərqə keçən bir çox zərərli təsirləri, gənclərin əxlaq həddini aşması və onların mənəvi şikəstliyə sürükləməsi kimi halları tənqid edir.
Cavid zaman-zaman ölkədə Avropa mühitinin yayılmasına, türk gənclərinin bu meşşan mədəniyyətin biabırçı ünsürlərinə heç cür dözə bilməyərək, vaxtilə dünyaya meydan oxumuş Mete, Çingiz, Teymur, Sultan Mehmet sələflərinin çılızlaşdmasına dözə bilmir, onları vətənpərvər, hünərli, əqli və fiziki baxımdan kamil övladlar kimi gormək istəyir:
...Sərsəm firəng ədası,
Sərxoşluq, iffətsizlik
Sardı bütün gəncləri,
Zəhərləndi getdikcə
Məmləkətin hər yeri.
Qəhrəman Oğuzların,
Böyük Ərtoğrulların,
Sarsılmaz xələfləri
H.Cavid "Xəyyam" pyesində türkün fövqəlbəşər cahangirlərindən olan səlcuq hökmdarı Alp Arslanın coşğun döyüş ehtirasını, vürüş meydanlarında qeyzlənmiş şir kimi göstərdiyi əfsanəvi hünər və rəşadətini, yenilməzliyini yada salır.
Şair nəhayətsiz güc və dözümə, dəmir iradəyə malik ulu babasının cahangirliyindən sanki həzz duyur, ulu xələfinin yenilməz rəşadətini vəsf etməkdən ilham alaraq yüksək poetik ustalıqla onu təsvir edir:
Alp Arslan, o məğrur insan
Geri dönmüş sanıram Ceyhundan.
Orada etmişdi əhali üsyan,
Görünür, susmuş o qızğın tufan.
Səlcuqların növbəti cəng savaşında rumlar üzərində parlaq qələbə çalmış Alp Arslanın şərəfinə təmtəraqlı zifayət verilir. Qüdrətli xaqanın bu müzəffər yürüşündən xoşnud olan xalqa Xacə Nizam (Xacə Nizammülmülk Həsən ibn Əli, səlcuq sultanlarından Alp Arslan və Məlik şahın vəziri olmuşdur - M.A.) böyük sərkərdənin bahadırlıq şücaətini, yenilməz qəhrəmanlığını haqlı olaraq dərin fərəh və ilhamla vəsf edir:
Sarayın iştə böyük aləmi var...
Şanlı bayramdır, əzizim, bu gecə,
Var ziyafətlə geniş əyləncə.
Bu gün Alp Arslan için xoş bir gün,
Qeysəri-Ruma o gəlmiş üstün.
Böyük ədibin 1910 - cu ildə yazdıgı birpərdəli "Ana" pyesi onun ilk mənzum dramıdır. Əsərdə təsvir olunmuş hadisələr Dağıstan mühitində cərəyan edir. Pyesin qəhrəmanı Səlma xanım qorxubilməz, aslan ürəkli, məğrur bir qadındır. Onun Qanpolad adlı oğlu da hünərvər, mərd və mübariz bir gəncdir. Ana qəddar, cani, başkəsən, quduz xislətli adamların təqibinə sinə gərərək öz ciyərparasını ərənlərə xas igidliklə, mərdliklə mühafizə edir:
...Bütün dünya toplanıb gəlsə hərgiz,
Allah şahid, mən onu verməm ələ.
İnsaf yoxmu? Səlma ölməmiş hələ!
Dramaturq "Maral" adlı əsərində türk sərkərdələrini, fütuhatlar fəth etmiş nəcib, ali, adil və fəzil padşah və xaqanlarını qədərincə tanımadığımızdan dərin təəssüf hissi keçirir.
Ədibin fikrincə, türkün cavanşir oğulları bütün cahanda öz yüksək bəşəri keyfiyyətləri, mərdanəliyi və səmimiliyilə tanınıblar. Odur ki, Cavid yaradıcılığında türkün tarixən haqq, ədalət, vicdan naminə çarpışan hökmdarları ilə öyünüb fəxarət duymağımıza qadağa qoyanlara qarşı mübarizəyə qalxır. Yüksək intellekti, dərin erudisiyası, zəkavəti və səbatlığı ilə heyrət doğuran Qazi Bürhanəddin, Mirzə Cahanşah Həqiqi, Şah İsmayıl Xətai, Hüseyn Bayqara, Şahrux Mirzə, Uluq Bəy, I Mahmud, II Mahmud və b. neçə-neçə cəmi xaqanlarımız böyük filosof, mütəfəkkir, rəssam, musiqişünas, xəttat, maarifçi, şair olmaqları ilə yanaşı, həm də qılınc və söz bahadırı kimi solmaz şöhrətlərilə tarixdə silinməz izlər qoymuşlar.
Ədib bu əsərində həmin milli iftixarımız olan tarixi şəxsiyyətlərimizin kimliyini sübuta yetirmək üçün ciddi cəhd göstərir və Çingiz bəyin dilindən deyir: "...Öylə çürük həqiqətlər bir taqım boş qafalara yerləşə bilər. Mühakiməli bir adam, öylə iftiralara əsla qulaq vermə. Azacıq insaf etməli, iştə həp millətin tarixi meydanda... Əcnəbilər böyük İsgəndər, böyük Napaleon deyə öz qəhrəmanlarına abidələr yapdırır, heykəllər tikdirirlər. Fəqət bizlər!.. Bizlər isə Çingiz kimi cahangirlərə, Teymur kimi qəhrəmanlara xunxar, Teymur kimi qəhrəmanlara xunxar, canavar deyə - ləkələmək istəyiriz!...
Böyük dramaturqun fiziki tərbiyə və qəhrəmanlıq motivləri üzərində köklənmiş "Afət" əsərində üsyankar ruhlu cəngavər kimi təqdim etdiyi oğuz igidi Ərtoğrulun dilindən alplığa, ərdəmliyə səsləyən hayqırtısı bulunur. Əsərdə gənc mühərrir dövrünün müasirlərinə həyatın keşməkeşli burulğanında fiziki və mənəvi gücünü səfərbər edərək ağır məhrumiyyətlərə tab gətirib mübarizəyə qalxaraq fəhm-fərasət, əzmkarlıq göstərməyin mərdlərə xas olan xüsusiyyət olduğunu vurğulayır.
Cavid yaradıcılığında həm də fiziki tərbiyənin əsas növlərindən olan idmanın turizm, o cümlədən onun tərkib hissələrindən və köməkçi vasitələrindən olan tənəzzöh və gəzintilərə, səyahət və ekskursiyalara da bu və ya digər şəkildə qismən də olsa müəyyən yer ayırmışdır. Canlı təbiətin əsrarəngiz guşələrini seyrə dalmaq, saf su, bol oksigen, günəş şüası, yaşıllıq və s. kimi təbii amillərin sağlamlığın mühafizəsində və möhkəmləndirilməsində əvəzsiz rol oynadığını aydın dərk edən ədib, həmin problemlə bağlı öz fikir və mülahizələrinin ədəbi irsində işıqlandırmağı özünə mənəvi borc bilmişdir.
Ədibin "Uçurum" pyesində Əkrəmin dostu Yıldırıma çox geniş miqyaslı, həm də uzunmüddətli səyahətdən dərin həzz duyaraq mənun olduğunu belə izah edir:
...Çox uzun sürdü yapdığın səyahət.
Əvət, bir qaç dağlar, dənizlər aşdım,
Bütün Turan ellərini dolaşdım,
Dağıstanda keçdi son səyahətim,
Onunçün dəyişmiş həp qiyafətim...
Səyahətdən zövq alan bir türk için
Krım yallıları, İdil boyları,
Qafqaz dağları, şanlı türk soyları
Birər sərgidir - seyrinə doyulmaz...
Cavid möhkəm xarakteri, heç bir səciyyəvi xüsusiyyəti olmayan, tez-tez təsir altına düşən, zəif iradəli, bir sözlə, xaraktersiz insanları heç cürə qəbul etmir. Ədibin dramaturgiyasına nəzər yetirsək, onun yaratdığı bütün surətlər qəhrəman ruhlu, əzmkar, cəngavər xarakterli tiplərdir. Cavidə görə, ruhi və mənəvi xüsusiyyətlərini qabarıq şəkildə fərqləndirən xarakter, həmin fərdin müxtəlif şəraitdəki davranışında, başqa adamlara münasibətində, ictimai və şəxsi həyatın verdiyi qiymətdə təzahür edir. Əsl mərdanə insanların xasiyyət və keyfiyyətləri mühitin, onu əhatə edən ictimai quruluşun təsiri ilə yaranır və tərbiyə olunur. Ədibin yaradıcılığındakı ictimai-siyasi, milli-mənəvi, iradi-əxlaqi fikirlər onun Teymur, Ərtoğrul, Orxan, Səyavuş, Azər, Maral, Şeyda və b. qəhrəman tipləri dönməz xarakteri, mətin və əzmliyi ilə təşəkkül tapır ki, bütün bunlar da əsərin forma və məzmun özünəməxsusluğunu şərtləndirir.
Cavid "Azər poemasındakı "Dəniz kənarında" başlıqlı bölməsində Azərin dili ilə müasir müsbət dəyişiklikləri təbliğ edir, köhnəliyi dəf etməyə, gələcəyə can atmağa, öz ölkəsinin layiqli vətəndaşı olmağa səsləyir. Gənclərdə cəsarəti, gücü, qüvvəti təlqin etməklə, onları "öz evlərinin cəpərindən" dişarı çıxmağa, bunun üçün "çəlik qollara", qartal kimi geniş səmalarda süzmək üçün "qüvvətli qanadlara" malik olmağı tövsiyə edir:
Çarpış, elmi bir inqilab isə sən
Qəhrəman ol, öc al da vəhşətdən
Mənliyin imdi inləyirsə, yarın
Qabiliyyətlə parlasın alnın.
Səni yalnız öyündürər qüvvət,
Qüvvətin varsa, haqq sənindir, əvət.
Lakin insnada yoxsa əqlü zəka,
Sadə qüvvətdə yox səmər əsla.
Yaradıcılığında kamil insanı həm də fiziki - cismani baxımdan yetkin, gücü, qüvvətli təqdim edən Cavid "Azər" poemasında mənsub olduğu millətinin etnos mentalındakı xarakterik xüsusiyyətlərindən zühr edən alplığı, ərdəmliyi, mərdliyin əsas təzahür kimi dəyərləndirdi. İradi möhkəmliyin, mətinliyin, xarakter bütövlüyünün fiziki inkişafla, fiziki-cismani yetkinliklə birbaşa əlaqəsini vəhdətdə görən şair, qətiyyən yanılmır. Dahi dramaturq çalışqanlşığı, işgüzarlığı, təkidliliyi, inadkarlığın fiziki təkmilləşməyə, iradi inkişafa təkan verən vacib amil olduğunu belə dəyərləndirirdi:
Əsrin yavruları olun... əvət ancaq cəsarət,
Ancaq çəlik qollar verin insanlara səadət...
Hər qüvvətə üstün gəlir ancaq qorxusuz bəşər,
Cahan igir ərlərindir, qorxaq gözə çöp düşər.
Qorxu - sinəsi bir mərəz ki, azar azar öldürər,
Nəşəsiz bir ömrü ancaq mübarizə güldürər.
"Cahan igid ərlərindir, qorxaq gözə çöp düşər" deyən Cavid xalqının qorxubilməz bütün cavanşir övladlarını daim hünərə, rəşadətə səsləyir. Onun fikrincə, Vətən, torpaq, millət uğrunda fədakarlıq göstərmək üçün onlar, hər şeydən öncə, fiziki tərbiyə məşğələlərinə, oyunlara, milli xalq idman növlərinə sıx bağlı olmalıdırlar. Belə idman təmrinlərindən biri də qurşaq tutmaq, küştü yapışmaq, bir sözlə, güləşin müxtəlif növlərinə ciddi meyl və həvəs göstərməkdir. Şair "Azər" poemasında enli çiyinə, qabarıq sinəyə, oynaq, şişman əzəzələrə, polad qollara malik təpərli, ciyərli bahadırların fiziki məharətlərini ürəkdən alqışlayır:
Bir pəhləvan qoşub həmən
Güləş meydanına girdi.
Hoplarkən önə, geriyə,
Balıq ətlər şişib durdu.
Mənə bir eş yoxmu, deyə
Hər kəsə meydan oxurdu.
Bu haqda qalın gövdəli,
Soyunmuş bir göylü gəldi...
Sonra gürbüz, çevik, əsmər
Bir gənc atıldı meydana.
H.Cavidə görə, sağlam orqanlara, gümrah, qıvraq bədənə malik vüqarlı, şux, cüssəli insanların formalaşmasında bədən tərbiyəsi hərəkətləri, fiziki vərdişlər müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Əsərlərində kosla müxtəlif oyunlara, üzgüçülüyə, gimnastikaya və s. lazımi diqqət yetirən böyük ədib, görünür öz şəxsi həyatında da fiziki təmrinlərə müəyyən yer ayıraraq, xüsusilə xalqımız arasında tarixən geniş şöhrət tapmış idmanın güləş növünə daha çox aludə olması da təsadüfi deyildir. Qaynaqların məlumatına görə, qıvraq əhzalara, cüssəli vücuda, mətin iradəyə malik o əyilməz, vüqarlı, bitkin şəxsiyyət uşaq və gənclik çağlarında idmanın bu növünə hədsiz maraq göstərmişdir. Şair "Azər" poemasında personajlarının dili ilə dönə-dönə güləşin adını yad etməsi də təsadüfi deyildir. O, eyni zamanda xalqının insanlarına xoş ovqat, qıvraq, möhkəm bədən, sağlam, gümrah, əsəb, nikbinlik, rahatlıq, gözəl əhval-ruhiyyə arzulayır ki, bütün bunların fövqündə fiziki tərbiyə məşğələləri, mütəhərriklik durur:
Mənim ən çox dilədiyim sizlər için:
Sağlam bədən, sağlam sinir, sağlam beyin.
Cavid "Səyavuş" əsərində güləşmək, qılınc döyüşdürmək, ox atmaq, ov ovlamaq, at səyirtmək kimi fiziki təmrinlərə çox böyük yer ayırmışdır. Əsərin Zabilistianda Səyavuşun bir göy dəbilqanlısı ilə qılınc vuruşu təlimi ilə başlaması təsadüfi deyil. Çünki Cavid Turan tacidarı Keykavus oğlu Səyavuşun qəhrəmanlığına həsr etdiyi bu əsərində belə səhnələrə tez-tez rast gəlinir. Köydə Zal oğlu Rüstəmdən dərs alan Səyavuş: "Ər gərək ər meydanında çarpışa", Nə deyir və şəstlə o yan bu yana gəpdiş eləyərək meydan sulayır. Öz fiziki güc və qüdrətini, cismani günəşini, coşan əzəmətini irdadi imkanlarını nümayiş etdirmək istəyir.
Əsərdə Səyavuşun şücaəti, təkrarsız fiziki gücü, bir sözlə, fiziki kamillik mövqeyi ön plana çəkilir. Təbiətən fitri qorxmazlığı, təkidliliyi və inadkarlığı ilə fərqli seçilən Səyavuş ətrafını bürümüş saray "ərkanı-hərbindən", zəmanəsinin adlı-sanlı zor pəhləvanlarından yenilməz şücaəti, cəsarəti ilə fərqlənir.
Hünər və zirəkliyi sayəsində el hörməti qazanan Səyavuş ustadı Rüstəm Zal kimi "göy camaatının", el-oba adamlarının haqqını müdafiə edən, məzlumların mühafizəçisi, cahil müftilərin, zalım xaqanların, talançı məmurların amansız qənimidir. Xalqının azadlığı yolunda dönməz mübarizələr aləmdə tanınan Səyavuş və Rüstəmi Zal gücdə, qüvvətdə bir-birinə taydılar. Lakin hər ikisi bu bərabər gücdən zövq alır və biri-birinə paxıllıq etmir:
Rüstəm: Yalnız eşdir ona Zal oğlu Rüstəm.
Səyavuş: Mən səndən öyrəndim qəhrəmanlığı,
Yenilsəm də yoxdur peşimanlığı.
Rüstəm: Nə sən, nə mən! Biz ər oğlu ərləriz,
Gücdə, saldırışda həp bərabəriz.
Şair Rüstəmi Zal kimi əfsanəvi pəhləvandan idmanın və hərb təlimin gizli sirlərini dərindən mənimsəmiş Səyavuş da öz müəllimi kimi çinar boylu, divar kürəkli, fil qüvvəli hünərvər bir bahadıra çevrilmişdi. Səyavuşun Əfrasiyab şahın qardaşı Gərşivəzlə vuruş meydanında təkbətək cəngə atılması əsərdə belə göstərilir:
Birər-birər baslandı doyus,
Gərsivəzə üstün güldi Səyavus...
Halal olsun qəhrəman adı.
Əsərdə öz yurdunun basılmazlığının qeyri-mümkünlüyünə istinadən yağılara meydan oxuyan Səyavuş, sərdarı olduğu qoç igidlərinin cürəninə və özünün sarsılmaz qəhrəmanlığına arxayınlığı sayəsində rəqiblərinə bəri başdan hökmüranə və tutarlı şəkildə öz fiziki və hərbi qüdrətlərini bəyan edir:
Yurdumuz çeynəyən
Sayğısız hər kim olsa.
İnan ki, çox sürmədən,
Diz çökəcək qarşıda.
Bizdə dəmir biləklər,
Çəlik qollar az deyil;
Saldırıcı hünərlər,
Mərd oğullar az deyil.
Dəyanət, igidlik və fədakarlıq Cavid qəhrəmanlarının ən başlıca xüsusiyyətidir. Saraya gətirilən Səyavuşun fiziki-iradi hazırlığı, sağlamlıq və gözəlliyi baxanları valeh edir. Keykavus hərəmi gözəl Südabə və onun gənc cariyələri də o şəstlə baxan cavanmərdin vüqarlı duruşuna, əzəmətinə heyranlıqlarını gizlədə bilmirlər:
Səyavuşun sağlığına içdilər,
O, həm gənc və gözəl, həm də cəngavər...
Əvət çeviklikdə bənzər qaplana,
Qəhrəmandır, üstün gəlir arslana.
Gücsüz tanrıdansa güclü qəhrəman,
Səcdəyə, hörmətə layiq hər zaman.
İran və Turan dəliqanlılarının toqquşduğu bir məclisdə İran səncəvərinin dili ilə: "Haydı, qorxunc olur hücumu türkün", - deməsi təsadüfi deyil. Əsrlər boyu çoxlu ərazilər fəth edən, zəbt etdiyi əraziləri həm də abadlaşdıran və həmin hüdudsuz əraziləri öz əsarətində saxlaya bilən türk xalqının əsgərləri şübhəsiz ki, igid və cəngavər olmalı idi. Təsadüfi deyil ki, şair Səyavuşun anasının türk, atasının fars olduğuna bir incəliklə toxunur:
Çünki əqrəba.
Dönüklük etməzmi ya?
Anasıdır turanlı...
Yazıçı igid və cəngavərlik motivlərilə zəngin "Səyavuş" pyesində əsərin baş qəhrəmanı "Ər gərək ər meydanında çarpışa" deyərək hayqıran gənc Səyavuşun obrazında fiziki kamillik yolu ilə formalaşan hünərin, rəşadətin, bahadırlığın işartılarına daha çox təsadüf edirik. İntəhasız güc və qüvvəti, misilsiz şücaəti və yenilməzliyilə küllü cahanda adı dillər əzbəri olan Rüstəmi Zaldan pəhləvanlıq dərsi almış Səyavuş, öz mürşüdü Rüstəmin fiziki ustalığını, cismani qüdrətini haqlı olaraq təqlid edir, onun əfsanəvi qəhrəmanlığından fəxarət duyur, şərəf hissi keçirir:
Cocuqluqdan alışdım göyə,
Zal oğlu Rüstəmdən aldım tərbiyə.
Dağlarda yaşadım, ceyran ovladım,
Böylə şənliklərə mənus olmadım.
Dramaturq "Xəyyam" pyesində də böyük türk xaqanlarının, hökmdarlarının ov işinə olan isti münasibəti, onların ovçuluq məharəti barədə də bəzi işartılara toxunulur. Ta Atilladan tutmuş Abbas Mirzəyə qədər hədəfi sərrast tuşlayaraq quşu dimdiyindən vuran elə bir türk sultanı, türk padşahı tapmaq olmaz ki, mütəmadi olaraq ovçuluqla məşğul olmayaydı. Cavid ovdan qayıdan Məlikşahın sətəlcəm olub nasazlamasına işarə edərək yazır:
Məlikşah
Ah, aman doğranıb durur ciyərim...
Xəlifə
Bir səbəbsiz deyil, bu, zənn edirəm
Məlikşah
Soyuq aldım keçən gün ovda ikən...
Yazıçı digər əsərlərində olduğu kimi, "Azər" pyesində də ovçuluqdan, ov işindən söhbət açır. Əsərdə göstərilir ki, həmişə yaz fəslini xatırladan gülli - çiçəkli, bahar qönçəli Urmiya şəhərində yaşayan Bəbir xana qulluq edən kor çalğıçı Neyzən bir mahir ovçu imiş. Odur ki, ovçuluğa, ov sənətinə vurğun olan Bəbir xan kor Neyzənin məhz səriştəli bir səyyad olduğu üçün, ona rəğbət bəslər və həmin əməlinə görə də ondan heç vaxt ayrılmazdı:
Çox çevik bir ovçu idim... Çox zaman
Kəndisindən ayırmazdı Bəbir xan.
Bir gün yenə ova hazırlanırkən...
Ovçular atlanıb yola düşdülər.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində türkçülük məhəbbəti ilə yeni bir çığır açmış, həyatını xalqının azadlığı yolunda fəda etmiş, onun bədii - ictimai təfəkküründə əbədi yer tutmuş, dözülməz məşəqqət və mərhumiyyətlərə mərdliklə sinə gərməklə mətanətlə tab gətirmiş Cavidin yaşadığı sağlam həyat tərzi, onun həmvətənlərinin, xüsusilə də gənclərin fiziki təkmilləşməsi üçün bir örnəkdir.
Keşməkeşli və əzablı bir həyat yolu keçmiş H.Cavid əqlin qüdrəti, zəkanın hünəri ilə yanaşı, hətta uzaq Sibirin sərt iqliminə yalnız mətin xarakteri, dəmir iradəsi, sağlam vücudu və mənəvi dözümü ilə tab gətirə bilmişdir. Mərhum tənqidçi M.Əlioğlu haqlı olaraq göstərirdi ki, Hüseyn Cavidin sənəti, görüşləri və yaradıcılıq taleyi haqqında düşünərkən fikrmizin fövqundə çox əzəmətli və məğrur bir sima, incə, həssas, həm də son dərəcə qüdrətli bir istedad canlanır.
Müasirlərin qeyd etdiyi kimi, şəxsi həyatında mütəhərrikliyə, fiziki məşğələlərə, bədən tərbiyəsi hərəkətlərinə, piyada gəzintiyə, habelə fiziki əməyə böyük həvəs göstərən ədib, bütün bunların sayəsində geniş qəlbli, sağlam vücudlu, möhkəm bədənli və olduqca təkidli bir şəxsiyyət kimi yaddaşlarda qərarlaşır. Təmiz havada piyada yerişlə gəzməyə daha çox diqqət yetirən, istər uşaqlıqda, istərsə yetkin yaşlarında fiziki işdən çəkinməyərk, bağ işləri və digər sahələrdə zəhmətlə qatlaşmağa üstünlük verən Cavid, məhz bunların sayəsində uzaq Sibirdəki sərt iqlim, şiddətli şaxtaya dözə bilərdi.
Sevimli xalq şairimiz Süleyman Rüstəm yazırdı ki, "1927-ci ilin dekabr ayı idi... O vaxt indiki "Nərgiz" kafesinin yerində ikimərtəbəli, köhnə bir bina vardı. İkinci mərtəbədə Briqadze adlı yaxşı bir fotoqraf işləyirdi. Bakıya gələn böyük simaların, hörmətli yazıçıların və dövlət xadimlərinin şəkillərini çəkirdi.
Mayakovski (böyük rus şairi - M.A.) ilə birlikdə fotoqrafxanaya getdik. Biz (Hüseyn Cavid, Məmməd Arif, Mixail Yurin, Mixail Kamski, Nəsir Quluzadə, Q.Stroqonov, P.Tarasov) şəklimizi çəkdirmək üçün üst-başımızı düzəlştdik. Mayakovski zarafata başladı... O, boş bir araq şüşəsi tapıb, Briqadzeyə dedi ki: "Bu şüşə mütləq şəkildə görünməlidir. Çünki bir parça şairlərin ilham mənbəyidir!". Biz gülüşdük. Hüseyn Cavid bir az pərt olub, dedi: "Əyər bu araq şüşəsi şəkildə çıxacaqsa, onda mən şəkil çəkdirmək istəmirəm!.
Mayakovski, sonra kağızdan düzəldilmiş süni bir gül buketi götürüb öz ayaqları arasına qoydu.
- Nə eybi, araq şüşəsi olmasın, süni gül dəstəsi olsun, bir para şerilərin də əsas mövzusu budur".
Keçən əsrin əvvəllərində xalqımızın maariflənməsi yolunda misilsiz xidmətləri olmuş Cavid Naxçıvan, Tiflis, Bakı və s. kimi şəhərlərdə gənc nəslin təlim-tərbiyəsi işində müəllim kimi böyük fəaliyyət göstərmişdir. Cavid millətimizin gələcəyi olan övladlarımızın taleyi, bütövlükdə türk gəncliyi, çağdaş Turan dövlətinin möhtəşəmliyi və əzəmətini yüksəldərək cocuqların geniş ensiklopedik biliyə, dərin edudisiyaya və dünyagörüşünə malik olmaq arzusu ilə yanırdı.
Böyük maarifçi, humanist insan və alovlu vətəndaş Hüseyn Cavid millətinin cocuqlarına şənlik, fərəh və şadlıq gətirən fiziki inkişafı, fiziki möhkəmliyi, hər şeydən öncə, onların həyatının başlıca qayəsi kimi təsbit edirdi. O, insanı istər cismən, istərsə də ruhən sağlam, gümrah, nikbin həyata hazır çox qərəzli bir varlıq kimi görmək istəyirdi.
Vətənini, millətini alovlu, sonsuz məhəbbətlə sevməsi, Cavidi xalqının gələcəyi olan gənclərin sosial problemləri ilə yanaşı sağlamlıq, fiziki tərbiyə məsələləri də çox ciddi narahat edir və onu bu mövzuda bir sıra məqalələr yazmağa təsviq edir. Məktəblər, səhhəti ixlal etməyəcək dərəcədə havadar, uca yerlərdə yapılmalıdır. Pis, murdar, üfunətli yerlərdən uzaq olmlıdır. Xəstəxana, həbsxana, məzarıstan kimi yapı (bina)lara yaxınlaşmamalıdır. Xırıltı, gurultusu çox olan mövqelərə yanaşmamalıdır. Məktəb binası mümkün dərəcədə günəş yerlərdə vaqe olmalı, rütubəti çox olan yerlərdən həzər edilməlidir. Günəşə mane olacaq kölgələr ilə mühat olmalıdır. Çünki çox xəstəliklərin günəşsizlik və rütubət üzündən vücuda gəldiyi aydın bir həqiqətdir.
"Günəş girməyən yerə təbiblər girər" məsəli məşhuri-aləmdir. Buracıqda bir az haşiyə çıxmaq istərəm. "Rütubət" sözilə "tərbiyə" kəlməsini düşündükcə Naxçıvandakı "Məktəbi-tərbiyə" ilə onu istila edən müzürri-səhhət rütubəti xatırlamamaq bir dürlü əldən gəlməyir".
Böyük ədibin fikrincə, məktəb şəraitində sağlamlığa xidmət edən ümdə imkanlardan istifadə edilməsi həmin vəzifələrin yerinə yetirilməsinə bilavasitə zəmin yarada bilər. Xalqının gözəl gələcəyi olan, onun tarixini, mədəniyyətini, iqtisadi varlığını mənəvi dəyərlərini, Vətən, torpaq tənsibini, onun dövlət bütövlüyünü qoruya biləcək təpəli, qeyrətli övladların əqli və fiziki kamilləşməsindən narahat olan Cavid yazır: "Məktəbin dörd-beş arşın (rus arşını) enində geniş bir dəhlizi (koridoru) və tənəffüsxanəsi olmalıdır. Hər məktəbin mümkün dərəcədə özünəməxsus bir də gözəl bağçası olmalıdır ki, cocuqlar orada sərbəst gəzinə bilsin, saf, təmiz hava ala bilsin".
Səriştəli bir pedaqoq, müqtədir maarif xadimi olan H.Cavid insanın şəxsiyyət kimi formalaşmasında, onun hərtərəfli və ahəngdar inkişafında təlim və tərbiyənin əhəmiyyəti, məktəb və müəllimin rolu və s. vacib problemləri əks etdirən məqalələrinin birindəki "Həsbi-hal"da buna daha geniş izahat verir. Avropanın Kant, Spenser kimi dahi filosof və qabaqcıl pedaqoqların fikir və mülahizələrinə istinad edən yazıçı, təhsilin təkmilləşməsində təlimin müstəsna rolunu xüsusi vurğulayaraq qeyd edir ki, "Elmi - həyat, məktəb şagirdlərinin yeyib-içmək, gəzib-oturmaq, zəif və qüvvətli olmaq kimi hallarından bəhs edir. Bədənin və bədəndə olan məşvü-nümanın hansı təsir ilə və nə səbəblə dəyişə biləcəyini göstərir".
H.Cavid təkrarən böyük ingilis filosofu və sosioloqu Herbert Spenserin ailədə uşaqların fiziki tərbiyəsinə və onların sağlamlığının qorunub saxlanılması işində yuxu, qida, hava, su, rejim və sair kimi təbii və gigiyenik amillərin roluna əməl olunması barədə onların mütərəqqi ideyalarını bəyənərək yazırdı: "Ailə tərbiyəsi və səhhəti - bədən vücud sağlamlığı həyati - bəşəriyyətin ən mühüm əsasını təşkil edir. Vücudun sağlam olmasının yeganə səbəbi və müəssiri isə ata - anadır".
H.Cavid məktəblilərin sağlamlıqların mühafizə olunmasında, onların mərd, mübariz və dəyanətli şəxslərtək böyükməsində hər bir müəllimin ustalığı, pedaqoji məharəti müqəddəm şərtlərdən hesab edir. Görkəmli pedaqoqa görə, təcrübəli müəllimin pedaqoji səriştəliliyi və taktı uşağın hərəki inkişafına, fiziki mütəhərrikliyinə, onun əqli yetkinliyinə, fikir çevikliyinə və geniş təxəyyülün mütabiq şəkildə müsbət təsirini göstərir: "... müəllimlər daima cocuqların sıra üzərində aldıqları vəziyyətə diqqət eyləməlidir. Fəna vəziyyətlər boyun, kürək, bel gəmiklərini əyir, gəmiklər əyildikdə əzayi-daxili də böyük zərərlər görmüş olar. Bu zərərlər bədənin xarici, daxili əzasından başqa, fikir üzərində də təsir edir. Fikrin müstərih və oyanıq olması üçün hər halda baş şaquli (dik) bir vəziyyət almalıdır. Öylə olmazsa təbii qan dimağ (beyin) də sərbəstcə cövlan edəməz. Beyin qanın cərəyani-sərbəstanəsindən mərhum olunca fikirlər, duyğular da məhdud və əqim qalmış olur. Çünki dimağ qan ilə, əfkar və ehtisasat da dimağ ilə ərzi - fəaliyyət edər".
Yaradıcılığında ilhamla yaratdığı və şəxsiyyətinə pərəstiş etdiyi türk dünyasının bəşəriyyətə fikir və qılınc bahadır kimi ərməğan bulduğu Əmir Teymurun öz müəllimləri olan sevgi və sayqısı sevgi ənənəsindən Cavidin də qanına, iliyinə sızamışdı. Təsadüfi deyil ki, qan atası qədər sevdiyi M.T.Sidqiyə, Qurbanəli Q.Şərifzadəyə, Abdulla Sura yazdığı məktublardan bir daha bəlli olur ki, Cavid təkcə yüksək pedaqoji ustalığa, dərin pedaqoji taxka, əxlaqa malik olmaqla bərabər, həm də öz ustadların rəğbəti duyulurdu.
H.Cavidin fikrincə, müəllimlər uşaq və gənclərin əqli və şüurunu təhsil və savadla təmin etməklə yanaşı, həm də onların fiziki sağlamlıqlarının yüksəlməsi və möhkəmləndirilməsinə diqqət yetirilməsini təqdirə layiq hesab edirdi. Bunlardan biri əgər fiziki hərəkətlər, idman məşğələləri və s. kimi tədbirlərdirsə, digəri isə onların sağlam həyat tərzinin təmin edilməsidir. Buraya uşaq və gənclərin spirtli içkilərdən, tütün və siqaretlərdən, narkotik maddələrdən çox zəruri məsələyə çevrilməlidir. Müəllif burada əcnəbi ölkələrin maarif sistemindəki bəzi naqis ənənələrdən nümunələrə də toxunur. O, yazır: "Müəllim nədir?
Yaponiyanın qəyür və qəhrəman milləti Mikadonun şərəfinə deyil, Yaponiya müəllimlərinin şərəfinə idareyi-əqdah etdilər, həm də insanı sərsəm edən, əql və şüurunu məhv edən şərab, rakı (vodka) içməyib, cənab-həqqin mən etmədiyi ən təmiz, saf və gözəl su içdilər.
Onlarca Yaponiyanın tərəqqisi, oynaqlığı, maarifpərvərliyi həp, həp müəllimlər sayəsində olmuşdur".
Böyük dramaturqun "Məktublar"ı arasında 1902-ci ilin 14 həziran - iyulunda haqqında "Bir an, əvət bir an belə elm və və maarif günəşinə pərəstiş etməkdən geri durmazdı" deyən maarifçilik xidmətlərini, pedaqoji səriştəsini və insanlıq keyfiyyətini yüksək dəyərləndirdiyi dostu və sirdaşı Qurbanəliyə Şərifzadəyə yazdığı məktubda təlris ocaqlarımızda bədən tərbiyəsi və idmanın inkişafına lazımi diqqət yetirilməsinin əhəmiyyətini qeyd edir.H.Cavid göstərir ki, sağlam və gümrah nəslin təşəkkülündə fiziki tərbiyə mühüm amil kimi çıxış edir, bu işin müvəffəqiyyətli həllinə isə yalnız məktəblərdə nail olmaq mümkündür. Odur ki, hərtərəfli və harmoniyalı gənclərin tərbiyə olunmasında məktəblərin və təhsilin səviyyəsi ən zəruri məsələlərdəndir. Tərbiyeyi-mədəniyyəyə gəlincə... iranlıların və Qafqazın hənuz mədəniyyətə yaxlaşmamış tərəflərinin atisini iyirmi, otuz sənəyə qədər çox zəhmətli və qaranlıq görürəm. Neçin? - deyəcəksiniz... Çünki əsas yoxdur, əfəndim, əsas!? Əsası, kökü bərkitmək üçün yalnız "evolyusion-qanuni-təkamülə" ehtiyac vardır. Cüzi və səthi bir idman və mümarisə istər, yoxsa işdə əsas olmaz isə, inqilab heç bir fayda verməz. Fəqət məmafih mən Qafqazın istiqbalını - İrana nisbətlə - daha ziyadə parlaq görürəm...
... Bizə yalnız məktəb lazımdır, bütün inqilağati - mədəniyyə həp məktəb məhsuludur...
Beləliklə, Azərbaycan ədəbiyyatının zənginləşməsi sahəsində misilsiz xidmətlərə malik, bütün dövrlərin böyük oğlu kimi sözü ilə əməli qırılmaz vəhdətdə olmuş Cavidin igidlik və qəhrəmanlıq motivləri ilə bağlı təbliğ və təşviqinə bu gün zamanın daha böyük ehtiyacı duyulur. Etiraf etməliyik ki, şanlı tarixinə, şöhrət və şərəf gətirən, bizləri zəfərə səsləyən Cavid harayına, onun Teymurunun nərəsinə, Teymurunun qılıncına, Ərtoğrul hayqırtısına, Orxanın, Afətin, Azərin yenilməzliyinə, bahadırlığına çox böyük ehtiyac vardır. Və çox ciddi məsələ kimi qəti həllinə ehtiyac duyulur.
|
|
