|
Proloq
Başını boğuq uğultuya qaldırıb dərənin döşündəki çala-çökək yolla yoxuşa diklənən «Villis»i görəndə ucuna qaytan bağlanmış iri, ağır şaqul ovcundan sanki öz-özünə düşdü. Gördüklərini bir daha key-key süzüb, əlinin dalı ilə soyuq tər basmış alnını silən oğlan zərif al yanaqlarını qızmar günəşdən də çox, ağır kişi işlərinin soldurduğu arvadına gözucu nəzər saldı və udquna-udquna:
- Onlardı, əclaflar, - dedi, - yenə gəlirlər.
Qucağındakı şümal daşı palçığı hələ qurumayan hörgünün üstə qoyub qəddini dikəldən qadın, qabarmasın deyə dəsmalla sarıdığı əlini alnına günlük eləyərək səs gələn tərəfə çevrildi. Torpaq yoldakı maşını və səsi sakit çöllərə düşmüş ekskavatoru görcək yalvar-yaxara başladı ki, nə qədər gəlib çatmayıblar, aradan çıxsın. O burda olmasa, bəlkə, evə də dəyib-toxunmazlar, onu görüb lap qızışacaqlar.
Ərinin nəsə mızıldandığını görəndə isə hirsini boğa bilməyib, getmir-getməsin, dedi, özü bilər, amma ağzı qan olsa da, tüpürməsin. Sonra da soruşdu ki, başa düşürmü onun nə dediyini? Niyə duran yerdə özünə iş açır? Bəlkə, heç o niyyətlə gəlmirlər, başqa sözləri var?
Tək gümanından yox, həm də ərinin susmasından qadın bir az da ürəkləndi ki, nə bilir, gələn onlardı, bəlkə, bir ayrı allah bəndəsidi? Səbrini bassın, görək nə olur? Allah var, rəhm əlini kəsməz.
O istəmirdi onsuz da əskisi yanıq olan bu adamın əlindən daha bir xata çıxsın. Ürəyinə dammışdı ki, bu dəfə də ilişsə, bir daha geri qayıdan deyil. Əvəzində üz-gözünün tozunu kölgədəki darboğaz saxsı güvəcdən ovcuna tökdüyü ilinmiş su ilə bir qolayca yaxalayan ərinin təntik səsini eşitdi:
- Sən get! Yəqin ki, uçuracaqlar.
Oğlan köhnə nimdərin üstəki boxçadan götürdüyü süzülmüş qətfə parçasıyla üzünü qurulayıb dördqapılı «Villis»lə onun ardınca nahamvar yollarla asta-asta gələn xortumlu əjdahaya bir daha nəzər saldı. Qadın onun nə kökə düşdüyünü işə ara verdikləri andan sezmişdi, yenicə alışdırdığı ucuz siqaretini qullablayıb tüstüdən qıyılan gözünü ovuşdura-ovuşdura girdə çaylaq daşlarından pəncərə yerinəcən öz əli ilə hördüyü tikilidən beş-on addım o yanda, Qəflətin - o, ərinin sinif yoldaşı idi - boş sahənin kənarında səhər ertədən saxladığı dəmir köhləninə səmt yönəldiyini görəndə bildi ki, artıq hər şey bitib: o, son günlər özü ilə gəzdirdiyi zağlı silahı parçaya bükülü halda buldozerin kabinəsində, balaca oturacağın altdakı dəmir-dümürün arasında gizlədirdi.
- Əfsuuun! - qadın ümidsiz və peşman halda üzü o tərəfə gedən adamı arxadan səsləyəndə dəqiq yəqin idi ki, ondan mərhəmət gözləməyinə dəyməz, intəhası, nə etmək istədiyinin, heç olmasa, bu son macalda fərqinə varacağına da umidi tam itməmişdi. «Bir də ayağım o xarabaya düşsə, əlini məndən üz» - bu sözü o, öz diliylə demişdi, özü də lap bu yaxınlarda...
Qıza elə gəlirdi, o yol elə burdan, bu saymazlıqdan başlanır. Bəlkə də, artıq başlanmışdı, özünün xəbəri yox idi. Nahaq sözdü ki, avaz haqdan gələr?
O, inamsız halda geri dönsə də, gər səsi qulaq dəlirdi:
- Get sən. Dedim axı. İstəmirəm, burda olasan. Özün də ehtiyatlı ol, yıxılıb elərsən.
Qadın bilirdi ki, ərinin onun getməyini belə israrla tələb etməyi özündən də çox uşağa görədi. İstəmir o burda qalıb heç nədən həyəcan keçirsin, yad adamlardan artıq-əskik söz eşitsin. Əslində, bu işin necə bitəcəyi elə onun özünə də əvvəldən bəsbəlli idi. Hələ yaramazlar ilk dəfə gələndə demişdilər hökumətlə qoz-qoz oynamasınlar, nə vaxt sənəd-sübutları olar, onda da tikinti apararlar.
Özünə haqq verməsə də, başqa cür hərəkət etsin, tərs kimi o, inadından elə o yolu da tutdu. Son sözü də bu oldu ki, o vuruşub, bir döyüşçü kimi özünə koma qaralamaq onun halal haqqıdı. Sevinsinlər ki hamının baş götürüb xaricə, ora-bura axışdığı bir vaxtda Qaraqovaqda bir yanan çırağın sayını da o artırır.
- Sənin minnətini heç dağ da götürməz,- axırıncı dəfə əvvəlkindən fərqli olaraq əməlli-başlı hədə-qorxu gəldilər, - bizdən demək, sabah buranın uçurulmaq söhbəti çıxsa, heç kimdən incimə!
Sübh səhərdən dincini almadan işlədiyindəndi, ya nəydi, üzü o tərəfə gedən ərinin çiyinləri həmişə olduğundan ensiz, boyusa gödək görünürdü. Kim bilir, bəlkə də, həyəcanından belə içinə yığılmışdı, amma sanki o səsdəki inamla birgə bayaqdan balaca gözə dəyən sifəti də canlandı, irildi, işıqla doldu və hər şey sanki bir anda öz yerini tutdu. Şalvardan yarı çıxan boynu çirkli, ləkəli ağ köynəyi, azca tüklü sifəti, yorğun və pərişan görkəmi belə, bu dəqiqələrdə onun əsl simasını gizlədə bilmirdi: qarayanız olsa da, oğlan ilahidən yaraşıqlı idi... Üstəlik, bu yaşın özündə belə, xasiyyətində çoxlarına xas olmayan barışmazlıq və dəliqanlılıq, hərəkətlərində isə bir cəngavərlik vardı. Gizlətmək nə lazım, onu bir kişi kimi bu qadına sevdirən də məhz bunlar olmuşdu.
Canından, bəlkə də, az istəmədiyi bu adamın ardınca baxıb indi acı təəssüf hissi ilə onu düşünürdü ki, hərgah əcəl adam kimi dil qanmırsa, niyə neçə illərdi onu belə daban -dabana, qarabaqara hərləyir? Elə indi də! Oğlan sanki özü getmir, eləcə onu qan aparırdı...
- Əfsuun! - bu dar macalda o cür nəvazişlə dillənməkdə qadının niyyəti ayrı şey idi: bilirdi, o, bu səsi və xitabı eşidəndə candan olur, intəhası, görünür, daha o məqam deyildi ki, cavabını aldı:
- Dedim axı, Mehri...
Yəni ki: bu təkrarların bir mənası varmı? Nə lazım dilə tutmaq? Yoxsa tanımır onu?
Azca keçmiş qadın kabinədən küt dəmir cingiltisi eşitdi və hiss elədi ki, o, artıq silahı götürüb. Tırtılın üstdən yerə tullanan oğlan nəyisə çəkib şaqqıldadaraq par-par parıldayan silahı hazır vəziyyətə gətirməklə sanki qorxunc bir varlığa çevrildi. Onun getməyini niyə elə təkidlə tələb etdiyini isə yalnız indi, ərinin əlində par-par parıldayan silahı görəndən sonra başa düşdü.
B i r i n c i f ə s i l
Məktub
İyirmi bir yaşda əsgərliyə, iyirmi iki yaşda davaya, davadan da birbaşa dama...
Ordan qayıdanda iyirmi səkkiz yaşın içindəydi. O sözü də başına yığılanlara bir ürəksıxan, yağmurlu payız günündə özü demişdi, qisasını alan kimi hər şeyə tüpürüb gedəcək, görərlər indi. Bir halda ki, qədrini bilmədilər, burda yaşasa, ondan əbləh adam yoxdu. Amma o, nə qisasını ala, nə də dediyinə əməl edə bildi: o yerə ki getmək istəyirdi, onu orda həbsdən başqa heç nə gözləmirdi. Çünki məhz həmin yerlərin qanununu pozmuşdu. Özü də elə-belə yox, hərbi xidmətdən qaçmaqla...
Bunu kefhavasına, doğma ellərə qayıtmaq eşqilə yox, məcburiyyətdən etsə də, bu işə qol qoyanda hansı yükün altına girdiyini əladan-əla bilirdi. Vay o gündən ki, ələ düşəydi, nəyi, nəyi olmasa da, Qüdsi müəllimin toyunu mütləq yadına salardılar.
Sonralar tez-tez saf - çürük edərdi ki, görəsən, bu, xoşbəxtliyi imiş o vaxt girə keçməyib, yoxsa taleyin üz döndərməyi ki, onu vaxtında yaxalaya bilməyiblər? O zillətləri ki sonralar çəkdi, bəlkə də, o bir aylıq məşəqqətli yol səfərində o uzaqlıqda mənzilin harasındasa bir nadürüstə tuş gəlsəydi, işi indikindən min pay rast düşər, qisməti bir ayrı cür olardı. Yoxsa kimə desəydin mat qalmazdı? Durub dünyanın lap o qarışıq vaxtında itin quduran yerindən minlərlə ağac yolu ölçə-ölçə, gecə, gündüz demədən biletsiz-filansız, o qatardan bu qatara, bu stansiyadan o biri stansiyaya, bir qarnı ac, bir qarnı tox, qorxa-qorxa özünü vətənə çatdırasan, di gəl, ayağın doğulduğun torpağa dəyər-dəyməz üstünə fərari damğası vuralar. Amma onda o halda deyildi belə şeylərə əhəmiyyət verə, ona olan onsuz da olmuşdu, özü də kəndə çatmamış, elə qəsəbədə ikən...
- Əfruzu da aparıblar! On bir nəfərdilər, - Dəli Veysəl sanki kənddən o qədər yolu xud onu xəbərləmək üçün gəlmişdi, amma kaş hər şey elə bununla da qurtaraydı, çünki bunun yaxşı-pis yozulan bir yeri də vardı, amma «dəli» öz sonuncu xəbəri ilə onun olub-qalan ümidlərinə də balta çaldı:
- Hamısı da ən gözəl qızlar!
Bir allah şahiddi: elə bir qurğu icad olunaydı ki, ürəkdən keçənləri oxuya bilsin, həmin an oğlandakı qəfil dəyişikliyə səbəbin yalnız və yalnız kəsilən ömür olduğunu dərhal qeydə alardı. «Əgər əlli il ömür sürsəm, bilin ki, mən yüz yaşda ölmüşəm. O xəbər əlli ilimi əlimdən aldı.» O, bu sözü sonralar, etiraf məqamında sevimli Mehriyə göz yaşı içində demişdi.
Üç il sonra dama düşüb bu haqda soyuq başla düşünmək imkanı qazananda da dərk eləməkdən çox-çox uzaq idi ki, görəsən, o vaxt niyə ata-anasının ölüm xəbəri onu bacısının əsir düşməyi qədər sarsıtmadı? Səbəb, yəni, o ola bilərdi ki, ölümün biri bir qəpiyə olmuşdu? Ya, bəlkə, onlar bu dünyanın azdan azını, çoxdan çoxunu görmüşdü, ona görə? Əlli-əlli beş yaş bir elə də az yaş deyildi axı. O gün məktəbli tifilləri belə odlara qalamışdılar, özü də sinifdəcə, bəs onların sahibi-yiyəsi başına haranın külunu ələyəydi?
Atasının öz dəst-xəttilə yazıb göndərdiyi son məktubu da hələ dururdu. Sayca o qədər də çox olmayan namələrindən niyə məhz onu saxlamışdı? Sonuncu olduğuna görə idisə, bunu əvvəldən necə hiss eləyə bilərdi? Qəribə, həm də təəccüblü deyildimi? Üstəlik, o da vardı ki, zərgər olmasa da, atası dəqiqlik və ölçü-biçi sarıdan o sənətin sahibindən heç də geri qalmazdı.
«Özündən muğayat ol, görürsən, dünya necə qarışıb. Ağzını açan millət söhbəti eləyir. Xabarovsk olanda nə olar? Elə bilirsən, orda ağılsızlar yoxdu? Deyib-deyib adamı yoldan çıxarallar. Gen gəz onlardan: biz o əskisi yanıq millətlərdənik ki, başımızdan dəsmal heç zaman əskik olmayıb. Nə demişdim sənə din məsələsi barədə? Məbada unudasan onu!
Qəzetləri oxusan, matın-qutun quruyar, elə səhifəsi yoxdu, Rusiyadan gələn əsgər meyitləri barədə xəbərə rast gəlməyəsən. Bu qəsd sənin millətinə qarşı həmişə olub, indi var, bundan sonra da olacaq. Əlinlə körpə balanı ver, əvəzində dəmir tabut al!... Nə edəsən ki, Allaha xoş getsin? Çarəsizlikdən ürəyin partlamaq dərəcəsinə gəlir.
Qaldı ki buralara, vəziyyət ruscadı. Gözümüz görə-görə bizi odun içərisinə itələyirlər. Heç kimə heç nə başa salmaq olmur. Adamların siyasi sayıqlığı o səviyyədə deyil ki, hadisələrə öz ağlının gözü ilə baxa. Xeyli müddətdi silahları yığmaqla məşğuldular. Kənddə bir dənə quş tüfəngi də qalmayıb. Gəl kimisə başa sal ki, bunlar səni əliyalın qoymaqdan ötrüdü, a millət! Onu da çox hiyləgərcəsinə, bilərəkdən, qəsdən özümüzünkülərin əli ilə eləyirlər ki, kimsə şübhəyə düşməsin. Onlar da Allahın burunlu-qulaqlı malı, özü də lap zırramasından. Başa salırsan ki, bəs hal-qəziyyə belə, deyir, mən nəkarəyəm, ay dayı, deyirlər sür dərəyə, sürürəm. Bir bilən olaydı, bu gedişlə nə olacaq bu millətin axırı? Nə vaxt bu sərsəm psixologiyadan, feodal təfəkküründən qurtulacağıq? Nə vaxt adamlar başqalarının diktəsi yox, öz ağıl və düşüncəsi ilə, müstəqil halda hərəkət edəcəklər?
Deyib, ürəyinə xal salmaq istəmirəm, amma əlimi hər şeydən üzmüşəm. Bilmək olmaz, bəlkə də, elə bir vaxt gəldi, üzərində durduğumuz bir parça torpağa, dərdiyimiz bir udum nəfəsə görə də yaradana şükür elədik. Allah o gündən saxlasın!
Deyirlər, kişi ağlamaz, yalan sözdü. Ağlayan kişilər görməyiblər... Bu saat burnun ucunacan göynəmək nədi, saçlarım belə sızlayır... Əksəriyyətdən fərqli, ümidim hər şeydən əvvəl ölüb.
Vaxtını almayım... O qıvrım saçlarının ətri indi də burnumdadı. Öpürəm. Atan. 17 noyabr 1991-ci il.»
Dünyanın o başı
Qayıdıb ki, nəə? Evlərini yerlə yeksan eləyiblər. Aləm bir-birinə dəyib. Böyük-kiçik, hamı canının hayındadı. Ev qalmayıb külünü göyə sovurmasınlar. Camaat gecələməyə belə yer tapmır. Uşaqkən ağaclarının səpsərin kölgəsində elədən-elə, belədən-belə qarğı atını səyirtdiyi bağ-bağatın yalnız külü qalan bucağında durub tüstüdən qapqara qaralan yarıuçuq divarlara, otaqların kösövə dönmüş atma-tirinə, bir təki belə ələ gəlməyən ev avadanlıqlarının bomboş yerinə baxdıqca uzun müddət ona dinclik verməyən sualların cavabı da aydınlaşır, yalnız indi başa düşürdü evdən gələn məktubların arası niyə qəfildən kəsilibmiş, niyə aylarla ona cavab verən yoxumuş? Durub-oturub Mahnuru, Əfruzu, İmdadı nə qədər qınamışdı; atalarının vaxtı yoxdu-yoxdu, onlara nə gəlib? Bilmirlər ki, bura deyil, buracıq deyil? Dünyanın o başı olmaya, yenə bir xəbər-ətər bilərsən. Gör Sakit okean hardadı?
Eşitdiklərini də necə eşidirdi? Əsgər dostları bir şey deyir, televiziya başqa bir şey göstərir, göygöz siyasi rəhbər isə tamam ayrı şey çərənləyirdi. Qafqazın ta bineyi - qədimdən qan çanağı olmasından az qala hər dəfə bir dastan qoşub danışan bu idimsiz sarı murğuz sanki bilə-bilə baxışlarını düz onun gözlərinin içinə zilləyib qırıldadır, vətəninin, yəni qədim Rusiyanın ən sayseçmə oğullarının məhz bu vəhşi diyarda qətlə yetirildiyindən canının bütün kini və qəzəbiylə söz açırdı. O da onların birini başa düşəndə, üçünü başa düşmür, matdım-matdım bu yorucu və zəhlətökən söhbətin sonunu gözləyirdi, görsün, nə vaxt qaçıb təzə poçt gəlib-gəlmədiyini öyrənə bilər? Yalnız vzvod komandiri Asadulin rastlaşanda xoşqılıq səslə: «O çem dela, sınok?» deyib ürək-dirək verir, ümidsiz olmamağı məsləhət görür, hər şeyin yaxşılıqla qurtaracağına inam yaradırdı. Bütün bunların hamısının əvəzində onun hərdən tatar dilində dediyi beş-üç şirin söz və başqalarının yanında hiss etdirməyə çalışmadığı isti və doğma münasibət nəyə desən dəyərdi.
Külündən başqa heç nəyi qalmayan uca və qalın iydə çəpərinin yerində o həyəcanlı günləri xatırladıqca düşünürdü, kaş elə həmin anlar olaydı. Bilməyəydi, o qoyub gəldiyi yaraşıqlı məktəb, balaca kinoklub, yamyaşıl futbol meydançası, gecə-gündüz xışhaxışla dalğalanan sapsarı taxıl zəmiləri yoxdu artıq. Yurdunu vird-virana qoyublar! Qayıdıb Qaraqovaq adında kəndin yerində yalnız bayquşlar uladığını görəcək!
Ətrindən doyulması mümkün olmayan bir yaz günündə, axır ki, qərara gəldi: qaçmaq, vəssalam! Ələ keçsə belə, heç nə fikrini dəyişən deyil! Heç olmasa, bilər ki, nəsə eləməyə can atdı. Baş tutar, tutmaz, o, Allahın işidi. Sonra elə olmasın ki, özünü lənətləyə.
Dönüb - cığırların iz itirən vaxtı idi - bütün əzəmət və gözəlliyi ilə onun qarşısında dayanmış Qaraqovaq əvəzinə, xarabazara dönmüş bir kənd gördü. Nəinki məktəbi, kitabxananı, gecə-gündüz səs-küyü kəsilməyən klubu və yaraşıqda bir-birindən heç də geri qalmayan, ağ aynabəndli qəşəng kənd evlərini yerində görməyib, üz-gözü alışmış adamların da əksəriyyətini tapmayanda hiss elədi ki, tamam ayrı bir aləmə düşüb. Vur-tut bir ilin içində hər şey, yəni bu sürətlə dəyişilə bilərdi?! Necə ağla sığardı ki, vaxtilə gur-gur guruldayanlar bircə anda quzuya dönüblər? Hanı adı familiya ilə deyilən həmin Şəbəndiyev ki, nəriltisi gələndə yer-göy zağ-zağ əsəydi? Bakıxana nə olmuşdu? Olmaya, bu kənd-kəsək onun deyildi? Bəs Xəndanın niyə səsi-sorağı gəlmirdi? Guya, kişinin oğlunun ölkəylə bir ad-sanı vardı. Toyunda Moskvadan tutmuş beləsinəcən daha kimlər tökülüşüb gəlməmişdi? Deyirdilər, hələ onların içində nə qədəri də əcnəbi ölkələrdən gələnlər imiş?! Təkcə daz qırxılmış, par-par parıldayan ətli-lətli başlarından, qatlı-qırışlı süysünlərindən deyil, heç bir əndazəyə sığmayan əcaib rəqslərindən, atılıb-düşmələrindən də məhlim idi bura adamı deyillər. Onlara baxanda gülməkdən az qalırdı qarnın cırılsın. Doğrudan, o nə əttökən oyun idi, çıxarırdılar? Guya, eli özlərinə güldürməsəydilər, işləri aşmazdı, ya bilib-bacardıqları, adətləri o idi?... Gəl bundan sonra inan ki, eşitdiklərin yalan deyil, cəmi Moskva onlarla hesablaşır! Kimlərlə, bu cür dazbaş rəqqaslarla? Ondasa kül başına, ay Moskva, gör nə günlərə qaldın?
Kənd adamlarını dinlədikcə bir daha hiss eləyirdi ki, onların gözünü ən çox da qız-gəlinin aparılmağı qırıb. O hadisədən sonra başını götürən Bakı deyibən getmiş, qalanlarsa bir ayağını qaçaraq qoymuşdu. Cinni Şöyübdən başqa, bir adam dilinə dolamaq istəmirdi ki, kişilər Bakıya ləçək dalınca gedib. Əksəriyyət yalnız ondan dəm vururdu ki, daha olan olub, heç olmasa, yerdə qalanları qoruya bilsinlər. Kim boyun ola bilər ki, gecələrin birində gəlib qalan qız-gəlini də aparmayacaqlar? Niyə başa düşmək istəmirlər ki, hamı əliyalın, müdafiəsiz qalıb?
Onu da elə o saat hiss elədi ki, dəqiqədəbir ordan-burdan gələn xəbərlər də camaatın əl-ayağını az soyutmur. Kimi deyirdi, filan kəndi yox eləyiblər, kimi deyirdi, ordan bu saat gəlir, elə şey yoxdu, bir ayrısı köç söhbətinin lap yuxarıdan gəldiyini söyləyir, bir də baxırdın hansısa bir çoxbilmiş bunun hərbi məqsədlər üçün həyata keçirildiyini və müvəqqəti xarakter daşıdığını sübuta çalışdığı yerdəcə, bayaq ha, körpünü topa tutdular, ya da şərab zavodunun nəhəng çənləri qəfil atəşə məruz qaldı. Dərhal şivən qopur, qaçaqaç düşür, adamlar başlarını dürtməyə yer axtarırdılar. Ara bir balaca səngiyən kimi hamı təzədən üzə çıxır, söhbət yenidən qızışır, məsləhət-məşvərət baş alıb gedirdi. İllah da ona yanırdılar ki, niyə silahları yığıb onları əliyalın qoydular? Yəni, o qədər əldən-ağıza qalmışdılar, öz komalarını da qoruya bilməzdilər? Daha onda niyə insan olurdular? Vay o idi kimsə ağzından qaçıra ki, yaraq-əsləhi başbilənlər özləri qəsdən müsadirə elətdirib ki, yarıtmaz siyasətlərinə görə günün birində kütlə silahı onların özünə qarşı çevirməsin, əsl həngamə onda qopur, hətta indiyəcən o fikir ağlına gəlməyənlər də bir o günün eşqi ilə sinə yırtırdılar. Amma bircə kəlmə də bəsləri idi ki, kimsə deyə, daha yuxarıda oturanların özləri də gizlətmirlər ki, elə bil onları başqa bir əl idarə eləyir, sanki bu torpağın sahibi-yiyəsi yoxdu, onda o sinəyırtanlar dönüb tamam başqa adam olur, bu dəfə də ağızlarından ayrı avaz gəlirdi. Bu, gün ərzində azı on dəfə təkrar olunur və axırda o qərara gəlirdilər ki, atlanıb-düşməklə, döşə döyməklə deyil, bütün dünya gördü hansı qeyrətin yiyəsi imişlər.
Vəssalam. Mübahisə təzədən qızışır, əlindən başqa heç nə gəlməyən adamlar bu dönə də dilinə güc verib sübuta çalışırdı ki, biqeyrət onu deyənin özüdü. Nə haqla onları təhqir edirlər? Bir dəftər-kitaba baxıb görsünlər, tarix bu barədə nə deyir? Əngə verməklə deyil ki! Silahları olaydı, göstərəydilər qeyrətli kimdi, biqeyrət kim?
O, boğazları yırtıla-yırtıla danışan adamları dinləyir və düşünürdü ki, kim bilə, bəlkə, bu günün baiskarlarından biri də elə o özüdü. Əlbəttə! Bəyəm ikicə ay tez gələ bilməzdi? İcazə-zad almırdı ha, yubanıb-eləyə. Onsuz da qarınınkı Qurandan keçmişdi; girəvə axtarırdı ki, aradan çıxsın...
Özünü bərk-bərk inandırmışdı ki, indi yox, bir neçə həftə tez gəlmiş olsaydı, hər şey necə də başqa cür ola bilərdi?! Əlbəttə, bəs o nə üçün idi? Bəyəm, o qədər yolu elə bundan ötrü gəlməmişdi?
Amma bütün bu düşüncələrin sonu nədənsə mütləq onunla başa çatırdı ki, niyə axı özünü üzür? Burda olcağın neyləyə bilərdi? Olanlar neyləmişdi, o qalmışdı? Məgər burda olanlar ondan kəm oğul idilər? Ondansa fikirləşsin ki, necə baş gəzdirir el içində? Ay parçası kimi bacısı düşmən əlindədi, dili də var danışır. Havalanmaq əvəzinə, ona-buna yol da göstərir ki, kişilər harda küllənirmiş axı, kəndin müdafiəsini vaxtında təşkil edə bilməyiblər... Kişinin biri o! Necə deyərlər, Həmədan uzaq, kərdi yaxın. Buyursun meydana. Elə bilməsin hər şey qurtarıb artıq! Nahaq hərdən özünə onunla təsəlli verir ki, bu dərd təkcə onların yox, cəmi kəndin, millətin başındadı. Bu, nəyisə dəyişir yəni?...
Fərari
İki gündən sonra rayon hərbi komissarlığında idi. Özü ilə üç kəndlisini də gətirmişdi. Hərçənd, bir gün əvvəl bura gəlmək istəyənlərin sayı daha çox idi.
- Bilirsən də onu? Məcəllədə ordudan qaçmağa görə xüsusi maddə var...
Bilməyinə bilirdi, belə bir şey ola bilər, adamları özbaşına qoymazlar axı, amma ölkənin külli-kuf olduğu bir məqamda ən çox da belə şeylərin haqq-hesabını aparan adamdakı kəllənin saat dəqiqliyi ilə işlədiyinə mat qaldı. Bir daha əmin oldu ki, niyəsə belə qulluqlara həmişə ən soyuqqanlı, başqalarının dərdinə biganə olan, yalnız özünü düşünən adamları qoyurlar. Hələ onu da danışırdılar ki, zabitin qardaşı da əsir götürülənlər arasındadı. Bəs buna nə deyəsən? Ondan da besərən könüllü olaraq vuruşa getmək istədiyi üçün, elə bilirdi, borcudu ki, şeşəbığ ona o xəbərdən də əvvəl minnətdarlıq eləsin. Bəlkə, belə deyildi, o özünü odun içinə könüllü atmamışdı?
- Mənim bacım girovdu, başa düşürsən? Sarsaq adam!...
Zabit öz aləmində, guya, kəllə işlətdi.
- Bacı! Bacı! İndi qadınların hansı bacı deyil?
- Onda dama göndərin məni! Kimi gözləyirsiniz?-Əfsun məxsusi olaraq onu da eşitdirdi ki, vətənin darda olduğunu eşidib gəlib! Niyə bundan danışmırlar? Bura deyil, buracıq deyil. Xabarovskdan bura on min kilometrdən çox eləyir. Əgər əldəqayırma hərbçi deyilsə, bunun nə demək olduğunu hamıdan əvvəl o bilməlidi.
- Darıxma, həbsin də vaxtı gələcək,- cavabını eşidəndə niyəsə oğlana elə gəldi, bu soyuqqanlı əbləhi gələcəkdə baş verənlər, hal-hazırda cəbhədən gələn bəd xəbərlərdən daha çox maraqlandırır. O, deyir və üzünə bozaran adama elə əminliklə baxırdı, guya, hər şeyi öz əli ilə qoyduğundan belə arxayın danışır.
- Səni kimilərdən çox görmüşük. Ordan qaçan, burdan da qaçar. Nə silah? Elə bir o qalmışdı hər yoldan ötənə silah versinlər? - göygöz hərbçi öz şairanə danışığı ilə qisməti gətirməyən qələm əhli olduğunu da gizlətmədi,- sən ordudan fərar etmisən.
Bəlkə, onu da qınamalı deyildi. Ara qarışıb, məzhəb itmişdi. Hərbi komissarlığın həndəvərində it yiyəsini tanımırdı. Ora-bura vurnuxan adamlar başını itirmiş kimi davranırdılar. Hər tərəfdə ölüm havası dolaşırdı. İtiyini axtaran kim, yaralısını ora-bura daşıyan kim... Girovlardan soraq gözləyənlərinsə say-hesabı yox idi. Hamı bir-birinə qarışmışdı. İllah da yük yerindən qan şoralanan iribanlı hərbi maşınlarda gətirilənləri görcək, əlidəsmallı arvadların qiyyəsindən aləm lap bir-birinə dəyirdi. Əfsun ön cəbhədən qayıdan maşınların torpaqda ensiz zolaq salan o qan izi ilə qadınların üzündəki dırnaq yerlərinin nədə bir-birinə oxşarlarını götür-qoy edir və heç cür dərk etmək istəmirdi ki, gördükləri bir həqiqətdir.
O var ki, əksəriyyət də hər hansı xəbər üçün şeşəbığın üstə qaçırdı. Belə yerdə baş necə itməsin?
Biri elə o özü... Heç ağlına gələrdi qayıdıb bu mənzərənin şahidi olacaq? İntəhası, niyə yoldanötən? Bəyəm, o qədər yolu qorxa-qorxa, hürkə-hürkə ondan ötrü gəlmişdi ki, onu bu adla məsxərəyə qoysunlar? Bəlkə, bu söhbəti münasib bir vaxta saxlamaq daha yaxşı olardı?...
İki gündən sonra yenidən qayıdıb gəldi. Şeşəbığ bu dəfə də onu ikrahla süzüb hirsli-hirsli başa saldı ki, ordudan qaçdığına görə, indi də olmasa, nə vaxtsa onu qoduqluğa basacaqlar, yaddan çıxarmasın. Ölənəcən bu onun üstündə ləkədi.
- Sabah eşitsəniz, fədailəri başıma yığmışam, daha məndən inciməyin!
- Gördün ki, sənə silah vermək olmaz?! - zabitin gözlərində nəsə gümüş tək parlayıb söndü. Sanki bununla demək istəyirdi ki, hiss eləyirmi, necə uzaqgörən oğullar var, ürəkdən nə keçdiyini sadəcə üzə baxmaqla bilirlər.
- Əksinə, elə mənim kimisinə vermək lazımdı,- dəlil-sübut gətirməsə də, o da təslim olmadı. Amma daha onu da bilmədi ki, birdən-birə pişik asqırmağı inadına görəmi oldu, ya ayrı səbəb tapıldı?
Üç gündən sonra onu və daha bir neçə nəfər «fərari»ni hərbi komissarın özü görüşə dəvət elədi.
Ümidsizliyini heç cür gizlədə bilməyən polkovnik vətənin darda olduğundan, ölümün ucuzlaşdığından yanğı ilə söhbət açır, torpağı candan artıq sevən oğullara güvəndiyindən fəxrlə danışırdı. Söhbət müddətində onların ordudan qaçmağına, üstüörtülü də olsa, işarə belə vurmadı. Yalnız sonda:
- Hər şeyi başa düşürəm, sizi torpaq çəkib gətirib, - dedi və sözündən elə çıxdı ki, lap düz eləyib gəliblər. Onlara nə gün ağladılar ki, hələ durub qarşılarında təzim də edəydilər? Demirlər müstəqillikdi? Çox əcəb. Heçləri ayrı, köçləri ayrı... Salam-əleyküm dava istəməz ki!
Yaşlı hərbçinin -- o sində olanları adətən təqaüdə göndərirlər, - kim olduğu sanki üzünə yazılmışdı. Görünür, təkcə təcrübə yox, həm də vəziyyət az-çox vicdanı olanları onu yenidən iş başına qaytarmağa məcbur eləmişdi. O, döyüşçülərə yaxşı yol arzulayıb, Allaha ismarlayanda da nəyi iləsə hərbçidən çox, mülki şəxsə oxşayırdı...
- Mən tankçıyam. Məni ön cəbhəyə göndərin! - kəlmələri də Əfsunun dilindən arada dərin inam və etimad yarandığını hiss eləyən andaca qopdu.
- Niyə də yox? Üstəlik də, özün istəmiş olasan! - deyə zərpaqonlu Əfsunu oğlu kimi qucaqlayıb bağrına basanda o, vətəni canı kimi sevənlərin olduğuna bir daha inandı və bir anlığa da olsa, qəlbində qəribə bir ümid qığılcımı şölələndi. Ona elə gəldi, bacısının üzünü də o şölənin hesabına görə bildi...
Yarıqaranlıq otaqda ümidsiz baxışlarını azca işıq düşən qapıya zilləmiş qızların Əfruzqarışıq bircəciyinin də sifətində qan nişanəsi deyilən şey yox idi. Hamısı küncə qısılaraq itaətkar görkəmdə sanki bu saat nəsə qorxunc bir şey olacağını gözləyirdi... Sonra içəri uzanan tüklü və zorba kişi qolları göz önünə gəlir, ara qarışan rütubətli zirzəmidə qız-gəlin qiyyəsindən qulaq tutulur və o qəddar, qara əllər qızların ən gözəlini qamarlayıb özüylə harasa aparırdı...
- Əf-suun! - bu, Əfruzun səsi idi. Tərifi dillərdən düşməyən həkim . Bilirdi ki, dadına çatan olmayacaq, yenə ümidini itirmir, kömək umur, yalnız ondan, hamıdan çox istədiyi qardaşından imdad diləyirdi...
- Mən sizə kişi sözü verirəm. Biz qələbə ilə qayıdacağıq!
Görəsən, şahid duran tapılardı ki, özündə-sözündə olmayan bu adam qeybdən gələn o naqafil səsin vahiməsindən qurtulmaq üçünmü belə inamla dillənirdi, yoxsa onu belə danışdıran susadığı qan idi?...
Qarətçilərə ölüm!
Ordudan tərxis olunmaq barədə sənədlərini rayon hərbi komissarlığına təqdim etməyə gətirəndə tərif yerinə, qulağı ayrı avaz aldı: 17 saylı hərbi hissənin qarətçilərinə ölüm!»
Bu nə sayıqlama idi? Nə qarətçi? Üçüncü dağ atıcı alayından, allah qoysa, kim sağ qalmışdı ki, qarətlə də məşğul olsun? Hamısını qırıb-çatmışdılar. Qalan və hərəsi bir diyara səpələnən beş-üç nəfərdən biri də o idisə, bu hədyanı dillərə kim sala bilərdi?
Sonra hansısa oğurluq və düşmənlə sövdələşmə barədə söz-söhbət onu, üzünü ilk dəfə gördüyü iki döyüşçü ilə birgə ətrafda girələnənlərin aşkar hədəfinə çevirdi. Silah alveri haqda da söhbət gedəndə - o, eşitmişdi ki, tərxis olunanların əksəriyyətini bu adla ilişdirirlər - hiss elədi ki, deyəsən, bu həna o hənadan deyil. Üstəlik də, hədə-qorxu, təhdid-filan!
- Üç ilə bir güllə yarası da almayasan! - kəlmələrini də bir ayrısına yox, şəxsən ona eşitdirdiklərinə şübhə eləməyinə dəyməzdi: yanını bir qolayca çəksə də, bu saat böyür-başında hərlənən cəbhəçilər içərisində insafən ən ifallısı elə o idi. Ağzı-burnu yerində, əli-ayağı qaydasında, ağlı da başında. Pərgar danışığına isə söz ola bilməzdi.
Amma o atmacanı bir ayrısından yox, köhnə «tanışı» şeşəbığdan eşitdiyinə görə, nəyəsə haqq qazandırmağa belə çalışmadı. Açığı, bunu bir zarafat sanır, şərəfli döyüş yolu keçdiklərinə görə onları cəbhəçi dostları ilə birgə komissarın təşəkkür və təltifini çatdırmağa yığdıqlarını fikirləşir və səhər ertədən Qaraqovaqdan yol gələ-gələ götür-qoy eləyirdi görsün, nədən başlasa yaxşı olar? Cəlladtək dostlar itirməyindənmi, tənsiz basdırılan başlardanmı, cansız quyulanan əldən-ayaqdanmı, bir tankçı kimi bu yaşda ikən adı dillərə necə düşməsindənmi? Ya can bahasına ələ keçirdikləri yüksəklikləri çox şübhəli bir əmrlə başlı-başına qoyub geri çəkilmələri ilə başlanan məğlubiyyətdənmi?
Amma əsl səbəb heç o da deyildi: deməli, durub hər səfehi başa salmalısan ki, burda qismət deyilən bir şey də var? Birdən onu da anlamasalar, deməli, iş bir az da qəlizləşir, başqa səbəblər gətirməyə məcbursan.
Elə o da belə elədi, bığlarına dəqiqədəbir tumar verən həpənddən soruşdu, bəlkə, düzünü deyə, niyə onu gözü götürmür, niyə qaralayıb axı onu? Əvəzində mərifət elmindən kasad olan bu nadan adamdan üzrü günahından da betər bir cavab aldı:
- Mən sənə başa salmaq istəyirdim ki, dal öpməklə ağız mındar olmaz.
Bəhanənin gözlədiyindən çox-çox sadə olduğunu gorən Əfsun:
- Onda sənə bu çatar, - deyib beş barmağından üçünün əmələ gətirdiyi eybəcər fiquru otağın qalın şüşə ilə bölünmüş dəyirmi arakəsməsindən az qaldı onun gözünə soxsun. Dişi bağırsağını kəsən şeşəbığ onunla yenə də düz sarımayan bu nataraz adama bunun layiqli əvəzini alacağını bildirdi və hətta dəqiq vaxt da dedi: düz bir ay...
- Sən bunlardan da qabaq mənə sağol deməliydin. Pulu mənim başıma qoyublar, şüşə dalında vaxt keçirənin yox...
- Sağ ol cəbhədən qələbə ilə dönənlərə düşür, - cavabı ilə yerini bir az da bərkitmiş kimi görünən və çox arın-arxayın danışan zabit - üç il ərzində tam keçəlləsmiş, əməlli-başlı en salmışdı - bir güllə ilə iki dovşan vurdu: həm Əfsunun indi haqq dünyasında olan polkovnikə bir vaxt verdiyi sözü xatırlatmışdi, həm də demək istədi ki, onun fəxr eləməyə haqqı çatmır. Guya, o bilmirdi, qələbə başıpozuq halda vuruşan könüllülərlə, həm də elə-belə qazanılmır? Əgər qazanılırdısa, o özü burda nə küllənirdi? İstəməyəydi ki, ulduzunun biri də artıq olsun?
- Mənim canımdakı qəlpələr sənin başının tükünün sayından çoxdu! Haqqı olmayan sənsən ki, belə danışırsan,- Əfsun bu anlarda özünü o qədər naqolay hiss eləyirdi ki, elə bil yüzlərlə istehzalı baxış ona birdən zillənmişdi.
- Mən yox, faktlar danışır! O vaxt demişdim sənə, ləkə məsələsi. Yadına sal!... Nə tez unutmusan? - siqaretinin tüstüsünü bilərəkdən onun üzünə üfürən keçəl bir az da zilə getdi,- lazım gəlsə, başqa səbəblər də tapılar. Tapılacaq da!
Qara yellərin deyilən vaxtda, təxminən bir aydan sonra əsməsi hər şeyin çox dəqiq ölçü-biçi ilə edildiyinin xəbərini də gətirmişdi. Bir gözünü davada itirmiş Şücaət kimi dilsiz-ağızsızı - oğlan o qədər gözəl idi ki, adını bir yana qoyub hamı ona eləcə Şəkil deyirdi - kəndin gözü qabağında maşına basıb aparanda Əfsun hiss elədi ki, indi adamlardan hər cür namərdlik gözləmək olar. İnsaf yox, mürüvvət yox, nə allaha inanırlar, nə Qurandan qorxurlar, bir onu bilirlər, görsünlər beş-üç il əvvəl bu adamın ağzından hansı avaz gəlib. Vay halına, köhnə hökumətə rəğbət məsələsində bir az çaşaydın, özü də əlli-ayaqlı gedirdik! Lap istəyir düşmənə qan uddurmuş olaydın. Həlbət, fikirləşirlər ki, burnun indidən ovulmasa, sonra qarşında çətin dayanarlar. Sabah bu adamın hökumətdən təmənnası, iş umması var... Niyə də olmasın: xidmət deyirlər, eləyib, vuruşmaq deyirlər, vuruşub, aclıq çəkib, qorxu keçirib, sağ canı xəstəlik tapıb. Başqaları isti hamamlarda xumarlananda yaş çəkmədə, nəm paltarda səngərdə ölümlə üz-üzə dayanıb...
Sənədə görə qəsəbəyə çağrılanda isə bildi ki, kitabı bağlanıb. Açıb-ağartmasa da, gözü qırılmışdı; həftə olmurdu cəbhədən qayıdanlar barədə kəndə ən əcaib xəbərlər gəlməsin. Ha eşidirdi, ya kimisə gəlib aparır, ya kimisə özləri çağırıb sorğu-sual edir, ya da ordudan birbaşa dama yollayırlar. Nə eləsin indi? Üz tutası, pənah aparası kim vardı? Qırılan qırılmış, əsir düşən düşmüş, qalanlarsa öz başının həşirində idi. Bəlkə, qaça?...
Qaçmaq da bir iş idi, hərçənd bunu bir igidlik sanmırdı... Bu heç qorxduğuna görə də deyildi. Gözünün altına minlərlə ağac yolun hər saniyə və addımında girə keçmək təhlükəsini alıb, aradan çıxan adam indi nədən çəkinəsi idi?... Zəhrimara qalmış əmma başqa şeydə idi: hiss eləmişdi ki, namərd əlinə düşüb, aydan arı, sudan duru olsa belə, bada gedəcək. Ona da şübhəsi yox idi ki, bu qaçışla üstünə ayaq almaq istəyənlərə fürsət vermiş olacaq, özü də necə?... Nə? Hökumətdən gizlənmək? Düz adamsansa, niyə qaçırsan? Yaxşı, deyək ki, zamana bəd gəlib, adamların etibarı qalmayıb, bəs haqq-ədalət? O haçan üzüldü ki, qırıla da? Söz məsəli, götürək elə onu. Bəbə deyil, çocuq deyil, dərdini kimə dedi, dinləyən olmadı? Qoy kələkbaz, vələdüzna, əyri, fırıldaq olsun beş-on nəfər... Dünya ağıllılardan birkərəmlik xali deyil axı... Hər halda, onu eşidən, dərdinə yanan tapılardı.
Qaçmaq! Hara? Hər addımı şeytan-şüğulla dolu şəhərəmi? Ya hansısa xəlvəti bir dağ kahasına? Ya ordan da o yana? Vardımı nəyinsə bitib, qurtarıb, birkərəmlik sona çatmadığı elə bir yer?
Qisas almağa gəlmişdim
...Birdən-birə dəmir barmaqlıq?! Sorğusuz-filansız? Sonda da müharibə dövrünün qanunlarıyla cəza! Çiyni, qolları və boynu zərbaf naxışları ilə bəzənmiş tünd - göy mundirdə xəşəllənən dövlət ittihamçısı - yer üzündə, bəlkə də, yeganə nüsxə olan bu kürən adam görkəmi ilə adamın canına vəlvələ salırdı: bığı yox, qaşı yox, üzü də tüksüz - ona və sağ ayağını ombadan itirmiş cəbhəçiyə beş il istədi...
İndi növbə onunku idi. Qabiliyyəti vardısa, başına çarə qılmalı, bu oddan-ütüdən salamat qurtulmağın yolunu tapmalıydı. Osa heç bir qarət və qətldə iştirak etmədiyini dəfələrlə təkrarlamaqdan başqa, bir şey bilmir, silah alveri etmədiyini və bu isdən də xəbəri olmadığını deyir, xüsusən də günahsızlığını və həqiqətin gec-tez öz yerini tapacağını dəqiqəbaşı xatırladırdı. O ki, qaldı ordudan qaçmağa, xahişi odu ki, onun hansı ordudan, nə niyyətlə qaçması faktına ciddi fikir versinlər. O bu hərəkəti üçün heç indi də peşman deyil.
- Qisas almağa gəlmişdim, onu da artıqlamasıyla aldım. Allah da şahiddi, nə ata-anamın ölümünü, nə də bacımın əsir düşməyini bilirdim onda. Şükür ki, bir kimsənin yanında gözükölgəli deyiləm. Alnım açıq, üzüm ağdır.
Bu da son söz:
- Sənin dərindən yaxşı çarıq çıxar, cənab prokuror!
Yek kəlmə, özü də ədəb-ərkan, mərifət-filan gözləmədən.
Bu tərbiyəsizliyə görə müttəhimi təmkinli olmağa dəvət edən hakim də xeyli müddət onu sakitləşdirə bilmədi. Dişinin dibindən çıxanı deyir, nalayiq kəlmələr işlədir, aradabir söyüş də söyürdü.
- Ömür yolumu alın yazısından da çox sizin mənfur hökmünüz dəyişdi, özünə gəlib az-maz dinclik tapanda deyirdi, - Əfruzdan sonra yaşamaq onsuz da puç və uydurma bir şey idi. İndisə mənasını həmişəlik itirdi. O da yəqin oldu ki, əgər cəbhədən qayıdan hər bir kəsin aqibəti bu imişsə, bundan sonra bir kopoyoğlu bu vətən uğrunda vuruşa getməz. Mən bunu sizə yoldanötən yox, bir bölük komandiri, Milli Qəhrəman adı almaq üçün sənədləri bu gün də Müdafiə Nazirliyində olan bir əsgər kimi deyirəm. Yəqin ki, bu barədə məlumatınız olmamış deyil. Sözümün canı başqadı. Elə ab-hava yaratmısınız, vətən deyəndə, ilk növbədə, adam yalnız evini fikirləşir. İnsanları yalnız dörd divarın arasını düşünməyə, yalnız onu vətən bilməyə məcbur eləmisiniz. Sizlər olan yerdə bu xalqa düşmən lazım deyil.
- Ağzının danışığını bil, ə! Başından da yekə qələt eləmə. Sən kimsən vətən duyğusunu adiləşdirəsən?! Elə belə düşünürsən ki, orda da oturmusan. Nə olub vətənə? Hər şey lap əladı.
- Bura yığılanların yanında deyirəm. İkisi sizlikdi, biri mənlik: ya Allaha yalvarın, qayıtmayım, ya mən gəlməmiş bu rayonu tərk eləyin, ya da qayıdıb sizi bu əllərimlə boğmasam, gərək Qüdsi Əlibəylinin oğlu olmayam! - bu dəfə o, barıt kimi bircə anda alışdı,- di aparın məni! Aparın, o murdar sifətinizi görməyim! Allah işinizi heç vaxt avand eləməsin!
O vaxt hamıya elə gəlirdi, o, doğrudan, sağ qayıtmayacaq. Ona görə yox ki, qan-qan deyirdi. Heç ona görə də yox ki, bu xasiyyətlə orda baş saxlamaq hamıya nəsib olan şey deyildi. Daha çox ona görə ki, onu ora göndərən göndərmişdi və bu cür danışıqla onu sağ buraxsaydılar, günah tək bu xırsızda olmazdı.
Kənək qoz
Hər şey yeri-göyü yoxdan var edənin əlində imiş; əvvəla, beş ildən yox, iki ildən sonra geri döndü, özü də kök əhvalla, yaxşıdan-yaxşı ovqatla... Hamı elə bilirdi, o da başqaları kimi gələr, sınqın, əzgin, üzülmüş halda; çünki «gözüçıxan qardaş»larını daim elə görmüşdülər, amma sınıxmaq nədi, maşallah olsun, oğlan top kimi idi. Hələ o da məlum oldu ki, onu nümunəvi davranış və intizamına görə buraxmayıblar, günahı təsdiq olunmadığı üçün bəraət alıb və dediyinə görə, yol verdikləri səhvə görə ondan üzr istəməyi də unutmayıblar.
«Səhv?! Başqasının həyatıyla oynamağın adı səhv olur, ya cinayət?!» Gözləmədiyi bir məqamda dardan qurtulduğuna nə qədər sevinsə də, oğlan bu sözü hökumət adından təntənəli şəkildə ondan üzr istəyənlərə hələ damda, boğazı əldə ikən demişdi, hərçənd bilirdi, bu sözü şəstlə gözünün içinə deyəcəyi adamlar onlar deyillər...
Əlqərəz. O, qəsəbəyə də od-alov kimi qayıtdı. Elə gəzib -dolanır, elə durub-otururdu, deyərdin qurddan törəyib. Həmişə minnət qoyar, hamını özünə borclu bilər, iddialı danışardı.
«Ayrı nə umurdunuz? Bu adam atasının balasıdı» -kəlmələrini xarabazara dönmüş məktəbin direktoru Zülfü müəllim göz yaşı içində demişdi.
Qisas eşqiylə alışıb-yanan döyüşçü haqlı olduğunu sübut edəcəyindən bir addım da geri çəkilməyəcəyini kimsədən gizlətmirdi. Müəllim onu da dərhal hiss elədi ki, nəyini alsalar, yaxşı ki, onun ruh azadlığını əlindən ala bilməyiblər. Əsas da budu. Vay o günə ki, canın çürüyə, ömrü-günü bada verəsən, hələ üstəlik də həyat eşqin, ehtirasın sön?!
«Niyə məni el içində xar elədilər? Xabarovskdan bura onnan ötrü basa-basa gəlmişdim ki, qarətlə məşğul olum, ya silah alveri eləyim? Dostdan çox düşmən var. Niyə nəslimizin, Əlibəylilərin adına qara yaxdılar? Bu qisası yerdə qoymayacam!»
Nə qədər itki versə, nə qədər əsiri-yesiri, köçkünü-filanı olsa da, Qaraqovaq hələ yerində idi və o gün kənd adamları bir daha şahid oldular ki, kənək qoz adını bu uşağa əbəs yerə verməyiblər. Onu nəinki damla qorxuzub, əyib sındırmışdılar, əksinə, oğlan bir az da üstünə qoyub, bilmədiklərini də orda öyrənib gəlmişdi. Heç bir minvalla ipə-sapa yatmadığını görəndən sonra Zülfü müəllim onu bəzi mətləblərdən agah eləməyi özünə borc bilmişdi:
- Sənin haqlı, haqsız olduğunu el-aləm gördü. Onu sübuta çalışmağın izafi bir şeydi. Qisasa qalanda isə, bu, kütlə psixologiyasıdı, əzəl-axır səni düşmənçiliyə aparar, yaddan çıxart onu. Kimsə bir şey qazanmayıb ondan. Mən də sənə, dostumun balasına məsləhət görmürəm, gedib hökumət adamları ilə yersiz ədavət aparasan. Onlarla kəllə -kəlləyə gəlməkdən kim xeyir görüb? Yadında saxla: son söz həmişə onlar deyən olub. Onun-bunun yanında nə gəldi danışma. Çuğullar, şeytanlar həmişə qarışıq zamanlarda üzə çıxırlar. Görək, Əfruz balanı nə yolla azad eləyə billik?... Yazıq qız, atangilin, kəndin vəziyyətini eşidib gəlmişdi. Deyirdi, heç cür qərar tutammırdım bir yerdə. Cəhənnəm olsun dərslər də... Köməyə gəlmişdi, amma gör axırı nə oldu?... Deyən gərək, niyə dərslərini yarımçıq qoyub gəlirdin axı, yazıq bala? Sən gəlib neyləyəcəkdin? Ağzına çullu dovşan sığışmayan kişilər burda duruş gətirə bilmədi... İndi də gözümün qabağındadı, hər dəfə tətilə gələndə ağ xalatını geyib necə nazlanırdı, gör mənə həkimlik yaraşır, Zülfü əmi, deyirdi, gör məndən təbib çıxar?
Kitab içində ev
Kim olsaydı, ayırd etməkdə çətinlik çəkərdi ki, sevimli şagirdinin adını tutmaqda onun niyyəti oğlanı öz məqsədlərindən daşındırmaq da ola bilər. Zülfü müəllimin yaşının o vaxtı deyildi, əsirlikdə olan adamı xilas etmək kimi ağır bir işin məsuliyyətini boynuna götürə. Kim idi o? Dövlət nümayəndəsiydi, kimsə onu vəkil-zad tutmuşdu, ya o tərəflərlə məxfi əlaqələri vardı? Kənddə fərli-başlı bir adam tapılsaydı, Əfsuna görə, zəmanədən narazılığına görə onu bir saat da qulluqda saxlamazdılar. Söhbətlərindən deyil, Möhnət təxəllüsü ilə yazdığı şeirlərindən də qan iyi gəlirdi. Amma əksər kişilərin qazanc dalınca ora-bura üz tutmağı, Bakı deyibən aradan çıxmağı şairi gətirib direktor eləmişdi. Kənd başıpapaqlı sarıdan ciddi qıtlıq cəkirdi, ölüb eləyən olanda bir qoluzorlu tapmırdılar ki, qəbrini də qazsın. «Yavanlıq olmayan yerdə şora da şükür» kəlmələrini rayon təhsil şöbəsində gülə-gülə də olsa müəllimin üzünə demişdilər, sadəcə indi o söhbətin məqamının olmamağı söz sahiblərini də susmağa məcbur eləmişdi. Qaldı ki, bu adamı işdə saxlamaq məsələsinə, uşaq da bilirdi ki, bu, səlahiyyət sahiblərinə daha çox hörmət gətirər, nəinki onu başlarından eləmək... Daha uşaq bilən şeyi onlar niyə bilməyəydilər?... O şey ki, dinin yarısıdı, ortada indi o da vardı: sinninin altmışı haqlamasına baxmayaraq, yavaşımış maarifçi bir saniyə bir yerdə qərar tutmaz, təhlükəli yollarla müəllimlərin maaşı dalınca pay-piyada gah rayona qaçar, gah əlləri işdən soyumasın deyə az sayda şagirdləri başına yığıb sozalan, adamsız yurd yerlərində nəsə qurub-yaradar, gah da onu qoşunların təmas xəttində, sərhədçilər arasında şeir oxuyan görərdilər. Əvvəllər toyların-mağarların bəzəyi olan ata-ana, dostluq, vəfa, etibar, sədaqət və sevgi-məhəbbət şeirləri ilə eldə-obada ad çıxaran şairin yaradıcılığında da birdən-birə ciddi dönüş yaranmış, hamı tərəfindən alqışlarla qarşılanan o qism nəzm parçalarının yerini dövr və zamana uyğun olaraq sırf qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik ruhunda nümunələr tutmuşdu. Ta yeniyetməlik illərindən alovlu çıxışlar yapmağı xoşlayan şair yağıya nifrət, vətənə sevgi hissi oyadan bədii qiraəti ilə gənclərin döyüş əzmini yüksəltməyi özünə bir sənətçi borcu bilirdi. Yalan-düz, bunların çoxunu o, bədahətən deyirmiş.
Səksəninci illərin sonlarına yaxın müəllimin şəxsi kitabxanası barədə yuxarı sinif şagirdlərindən birinin gənclər qəzetinə yolladığı yazının təkcə adına Qüdsi müəllimin iradı olmuş, o, «Ev içində kitab» sərlövhəsinə «yoxsa kitab içində ev?» sualını da əlavə edib məntiqi vurğunun yerini dəyişməklə mövzuya tamam ayrı bir çalar vermişdi.
Əfsun, bəlkə də, kitab xiridarının sözünü yerə salmazdı, hərçənd bu xeyirxah insanın ona toxdaq və təmkinli olmağı başı qarışsın deyənə məsləhət görməyini də bilməmiş deyildi. Üzdə özünü sakit aparmağı da ona qələm tutmağı öyrədənə hədsiz hörmətin təzahürü idi. Di gəl, Əfruzdan gələn xəbərlər onu bir an da olsun rahat buraxmır, intiqama səsləyirdi. O da durub-oturub, məlum səbəbə görə, diliuzunluq eləyir, harda düşdü, nə gəldi danışır, yekə-yekə qırıldatmağından da qalmırdı. Üzünə deyənlər olmuşdu ki, burnunu çox ora-bura soxmasın, dilini də dinc saxlasın. Gedib nəzir-niyaz versin ki, bu cür hərzə-mərzə danışıqlardan sonra ona dəyib-toxunan yoxdur.
- Bu dəfə səni elə yerə göndərərik, səsin də, dilin də birdəfəlik kəsilər, yığışdır özünü. Ata-anasını, bacısını itirən tək sənsən?! Sənin bacından da gözəl, ləyaqətli qızlar düşmən əlindədi. Nə durub-oturub, harda gəldi deyirsən, bu hökumətin axırı yoxdu, - bunu ona rayonun məsul şəxslərindən biri təklikdə demişdi.
Qabağından yeməyən olasan, xasiyyətin tərs, dilin də uzun... Özünü də elə aparasan, guya, Araz heç aşığından da deyil: «Bilmirdim, dünya tüpürdüyünü yalayanlarla doludu!»
Heç dəxli var? Onu çağırıblar başa salsınlar, nəyi danışmaq olar, nəyi yox, o da əlinə girəvə düşmüş kimi, atını-itini nallayıb gəlib, başlayıb ki, o vaxt ona hökm oxuyanda da elə bu hikkə ilə danışırdılar, axırı nə oldu, niyə qələtelədim ərizəsi yazdılar? Olmaz, ağızlarından elə söz çıxardalar ki, sonra üzr də istəməyələr? Günahdı demək ki, qoy hökumət danışıq aparsın, bacısının yerinə onu girovluğa göndərsinlər? Burda nə qəbahət var? Bəlkə, öz doğmasının xilasını istəməyə də iş-zad düşür? O həm də bilmək istəyərdi görsün, bacısı düşmən əlində olanlar bu məqamda necə hərəkət edərdilər?
- Bəlkə, sən gedəsən buralardan? Qaldıqca başın bədəninə ağırlıq eləyir.
Qapıüstü yazı
«Necə? Getmək? Buralardan?» O bilirdi, bu sözü elə-belə, havadan, sözgəlişi deyə bilməzlər. Əgər söhbət burda beş-üç gündən yox, Qaraqovağa bir daha üz çevirməməkdən, dədə-baba yurdu ilə biryolluq üzülüşməkdən, onun ziyarətinə uzaqbaşı qonaq kimi gəlib-qayıtmaqdan gedirdisə, uzun-uzadı məsləhət-məşvərət olmadan, qəti bir qərara gəlmədən, çətin ki, bu amansız təklifdə bulunmağa cəsarət edəydilər.
«Necə lazımdı, hörmətin də olunacaq!» - cəmi bircə dəqiqə sonra dedilər. Əlbəttə, başqa necə olmalıydı? Əzəl başdan ayağının tapdanmasından qorxduğun üçün cəza olaraq dur xalqın uşağının, adını nə qoyursansa qoyub, isti yerin soyuq elə, əslində isə mədəni şəkildə yer-yurdundan qov, hələ əvəzində də heç nə ödəmə?! Daha onda nə oldu, korlar şəhəridi, nədi bura? Daha bir məqam: birinci xəbərin sarsıntısından ayılmamış ardından da dərhal yumşaldıcı həb: «hörmət»!
Bilirdi ki, söhbət bununla da qurtaran deyil. Əgər başlayıblarsa, ardı gələcək, təklifin ora-burasına əl gəzdirməmis olmazlar. Allah qoysa, hələ nə eləmişdilər ki? Eskiz verməklə iş bitir? Buyur, bu da səninçün bəhanə: «Maraqlı nə qalıb axı bu xarabada? Hər şeyin axırına çıxdılar. Ölən öldü, qaçan qaçdı. Camaat elə haya bənddi. Düşmən bir də təpinsə, bu dönə sizli-bizli basıb Qum adasından da o yana keçəcəyik. Onsuz da millətin bir ayağı Bakıdadı. Hamı daşlanıb gedir. Beş ilə, üç ilə, axtarsan da bu yanlarda adam tapmayacaqsan. Hansı ağılsız istəməz rahat, dinc, təhlükəsiz yaşasın? Sən istəməzsən? Bəs onda kimi gözləyirsən? Memar adamsan, bax, burda sənlik bir iş var? Heç fəhlə-fühləyə iş tapılmır. Düzünü de, bəlkə, qalmısan bizə heykəl-zad yapasan?»
Çox əcəb. Əgər millətin bir ayağı Bakıda və hamı dinc, təhlükəsiz həyat arzusunda idisə, onlar özləri burda nə qələt eləyirdi, görəsən? Bu, keçəlin dərdinə dərman tapıb, öz başına sürtməməyinə necə də oxşayırdı?! Başqa bir sual: o rahatlığı istəməməyə nə mane ola bilərdi? Onları burda oturmağa məcbur eləyənlər? Qeyrət, təəssüb hissi? Ya qarşısıalınmaz vətən sevgisi? Yainki onların heç biri? O dinclik deyilən şeyə əl-ayağa dolaşanlarla haqq-hesab çürütmək yolu ilə elə burda çatmaq?
Bunların heç birinin sorğu-sualını aparan deyildi. Yalnız o ətrafda düşünməyi bəs idi ki, həqiqəti bilsin. Gümanınca, bilirdi də. Çünki bu, təzə söhbət deyildi. Bu barədə bir müddət əvvəl ona Zülfü müəllim də öz məsləhətini vermişdi.
Çətin ki, kimsə onu müəllimi qədər tanıya biləydi. Bu uşağın qabında nə olub-olmadığını ondan gözəl bilən kim idi? Son dəfəki görüşlərinə evlənmək barədə söhbətlə başlamaqda da niyyəti diqqəti əsas məqsəddən yayındırmağıdı. Oğlan hiss etsəydi ki, müəllimi onun buralarda bənd almasına tərəfdar deyil, özü də nəyə görə tərəfdar deyil, üzə deməsə də, nəinki barəsində ala-dolaşıq gümanlara düşməyə əlində sübutu olardı, ondan əməlli-başlı inciməyə haqqı da çatardı. Yəni bundan da o yanası vardı? Heç bir günahın olmaya-olmaya iki il yatasan. Daha nə istəyirdilər? Kimin toyuğuna «kiş!», atına ulaq demişdi?
- Sabah başına bir iş gəlsə, kimsədən incimə! Sənin damdan, hələ bəlkə də, davadan sağ qayıtmağın çoxlarının başağrısıdı, - Zülfü müəllim söhbətin yönünü qəfildən dəyişdi. Bəlkə də, nəsə eşidib eləmişdi. Bəlkə də, öz fikrindən keçənləri bu cür ifadə eləməyi lazım bilmişdi. Hər halda qətiyyətlə israr eləməyində idi. «Bu sözü sənə çoxdan demək istəyirdim» O, xeyli müddət stola açılan qəzetdəki yazıların başlığını və şəkilaltı mətnləri mızıldana-mızıldana gözdən keçirsə də, sözünə fikrinin yarımçıq qaldığı yerdən başladı. «Sənin evlənmək vaxtındı. Bəlkə, düşünək bu barədə, nə deyirsən? Bu gün - səhər otuz yaşı haqlayırsan».
Onlar çoxdan müəllim - şagird kimi yox, bir dost kimi davranırdılar. Hər şeyi açıq danışır, bir-birindən sirr saxlamırdılar. «Şən, nadinc, nəyi var, üzdə olan adamlarda qəribə bir saflıq, ürək təmizliyi olur» deyib söhbətə uzaqdan başlasa da, mətləb üstə gəlməyə çox da vaxt itirmədi. «Yəqin, ağlına da gətirməzsən, mən kimi nəzərdə tuturam» O, sözünü birbaşa da deyə bilərdi, görünür, bunu qəsdən eləmirdi ki, onu da söhbətə qoşa bilsin. Çünki Əfsun hələ dillənmir, öz tədbirli dostunu başıaşağı halda dinləyir, sualı da, cavabı da hər ikisinin yerinə danışan müəllim özü verirdi. Onunsa ən azı haqqıydı maraqlansın ki, kimdi axı o adam elə? Şən nadinc, nəyi var üzdə, ürəyi də təmiz... Məsələ bəyəm tək elə bununla bitir?
- O vaxt köklərini nəsillikcə kəsdilər. Yəqin, haqqında atandan da tez-tez eşitmiş olardın. Sabutay müəllim. Dağbasarın əfsanə kişilərindən biri...
- Eşidərdin nədi? Bəs mən qonaq getməmişdim ora?-Əfsun sualı elə verdi ki, sanki dünən, ya sırağagün olan hadisə barədə danışırdı.
- Yerlərində bir nişanə də qalmadı, - hiss olunurdu ki, Zülfü müəllim təfsilata varacaq, - on səkkiz nəfərlik ailəni sanki dəryazla biçmişdilər. Meyitlərini gözümnən görməsəydim, deyərdim nağıl-zad danışırlar. Divara dayayıb bircə-bircə güllələmişdilər hamısını. Minarənin düz qabağında. Yazda, qar əriyəndə üzə çıxdı meyitləri. O günəcən hamı elə bilirdi, əsir düşüblər. Kimin ağlına gələrdi belə şey?... O tifil də o gün Qaraçinarda, xalasıgildə olduğundan sağ qalmışdı. Tam təsadüfən. O vaxt üzüyumşaqlıq eləsəydim, allah bilir, kimsəsiz qızcığaz hansı bədniyyətin, murdarın tilovuna düşmüşdü. Guya, Bakıya kimsəsiz uşaq evinə aparırdılar, humanist çıxmışdılar. Demək çirkinlikdi, Sabutaya xatir mən onu öz qızlarımdan ayırmadım, az-çox bilirsən bu haqda. Amma o vaxt vəziyyət elə idi ki, Sabutayın yerinə bir başqası olsaydı da, yenə bu addımı atardım. Geri çəkilmək yeri deyildi.
Aydındı. Demək, Mehri. Sabutay müəllimin qızı. Atasının və Zülfü müəllimin can-ciyərlərindən sağ qalan yeganə yadigar.
Hamı danışırdı ki, bu qızı allah Zülfü müəllimə xeyirxahlıqlarının əvəzi olaraq yetirib. Dava Elturan kimi oğulu əlindən alandan sonra özündə güc tapıb yiyəsiz qalan uşağa sahib durmuş, o ağır və məşəqqətli anlarda onu Bakıdan gələn tanımadığı adamlara ümid olmamışdı, demək, bu dünyanın başdan-başa müxənnət və nakəslərdən ibarət olduğuna inanmaq, sadəcə, sarsaqlıq imiş.
Ata-anası ilə Dağbasara, Sabutay müəllimgilə qonaq getdikləri gün, səfər boyu rastlaşdıqları müxtəlif tanış-bilişlər, bir-birindən maraqlı hadisələr, maşını kölgədə əyləyib yaşıl çəmənliyə xalça sərərək başında çörək yedikləri bumbuz bulaq indi də yadında idi. İllah da Dağbasarda, küçə qapısının üstündə gördüyü yaraşıqlı lövhədəki «Haqqı həyatınız bahasına olsa belə, müdafiə edin» kəlamına atasının əlüstü münasibəti, qonaqların qarşılanması səhnəsi, ordakı qələbəlik, hay-küy, qonşuların tökülüb gəlməsi gözlərinin önündən heç çəkilmirdi. Ertəsi gün qayıdanbaş atasının qapıüstü yazı ilə izahı nədənsə sonralar da xatirindən silinmədi:
- Həzrət Əlinin sözüdü. Yadında saxla. Kimin ağlına gələr belə tərbiyə üsulu? Məktəbdə dərsini deyir, doymur, eyni zamanda, bu yolla da nəyəsə nail olmağa çalışır. Gün ərzində beşcə nəfərin gözü bu lövhəyə sataşsa, böyük şeydi... Hərə öz payını götürür. Sən də onlardan biri ol!
Bəlkə, burda da bir tanrı hikməti vardı? Ola bilməzdi axı, ovaxtkı səbəbsiz sevinc mavi rəngli «Volqa»ya minib tək özünü dartmaqla bağlı olsun. Onsuz da əlində tutarlı bəhanəsi vardı: atası onu qonşu kəndə, öz döstugilə yaxşı oxuduğuna görə aparmışdı. Bu elə-belə şey deyildi axı! İndiyəcən məktəbli dostlarından daha kim bu cür hörmət-izzətə layiq görülmüşdü, özü də o yaşda?... Bütün günü, bəlkə də, bütün ayı sinif yoldaşlarına danışmalı nə qədər söz-söhbəti vardı! Bircə Qaraqovağa tez çatsaydı!...
Zülfü müəllimin məsləhətindən sonra o lövhə ilə ilgili onun həyatında özündən xəbərsiz müxtəlif vaxtlarda iki maraqlı olay olduğu yalnız indi üzə çıxırdı.
Sən demə, öz aləmində ikinci hesab etdiyi, vaxt baxımından birincidən də əvvəl baş veribmiş... O uzaq uşaqlıq illərində Sabutay müəllimgildən dönəndə hələ yolda ikən atasının qapı üzərindəki yazı ilə bağlı öyüd-nəsihət elədiyi günün təxminən hansı ildə olduğunu xatırlayanda ona yalnız indi, Zülfü müəllimlə üzbəüz oturduğu bir məqamda aydın oldu. O vaxt Mehrinin iki-üç yaşı ola, ya olmaya... Nə biləsən, «tanrı hikməti» deyə don geydirmək istədiyi o sadə həqiqət də uşaqlığı Dağbasarda -- qapıüstü yazı olan darvazanın böyür - başında keçmiş elə bu qızla bağlı deyil?... O bircə cümlənin tale və alın yazısına oxşayan və ondan fərqli bir anı varmıdı görəsən? Daha vacib bir məqam: bu sualın özgə vaxt yox, məhz indi ağlına gəlməyinin özündə necə, bir əlamət axtarmağına dəyərdimi?...
O biri hadisə isə təxminən on beş il sonranın söhbəti idi...
Meşənin dərinliklərində on beş-iyirmi evlik balaca bir aul... Hardansa zar-zar zarıyan körpə səsi gəlir... O vaxt o səs adamın iliyinə elə işləyirdi; düşmən əhatəsində qalan adamlar labüd ölümlə üz-üzə idilər, onlardan olsa-olsa, ayağı yer tutan beş-on nəfəri xilas etmək mümkün idi. Qalan kimsənin burdan salamat qurtarması yalnız Allaha qalmışdı - amma bunu təkcə onlar, kəndə gələn əsgərlər bilir və özlərini elə aparırdılar, guya, bura xilaskar kimi gəliblər, bir nəfərin burnu belə qanamayacaq.
Aclıq çəkmiş, sıxıntı və səfalət görmüş kənd adamları nəinki bir parça çörəyə, xoş sözə belə möhtac idilər. Tanımadıqlırı əsgərlərlə elə davranırdılar, heç deməzdin, onları ilk dəfədir görürlər.
Sıldırım qayalıqların ətəyindəki meşəliyə sığınmış kənddə elə ev yox idi, suyu sovulmuş dəyirmana oxşamasın. Qalın qarın altda yapıxmış kimi görünən evlərdən tək bircəciyi ala-babat gözə dəyirdi.
- Kim qalır o evdə? - Əfsun başıyla bacasından seyrək tüstü qalxan evi göstərdi.
Burun-qulağı ayazda qızarmış iriçəkməli, göygöz bir oğlan gec də olsa, Əfsuna və onunla gələn üç əsgərə başa sala bildi ki, o, kənd ağsaqqalının evidi.
- Gəl görüm! - deyib Əfsun yolu göstərmək üçün oğlanı irəli ötürdü.
...Yatağında mütəkkəyə söykənmiş ordları batıq kişidən də əvvəl, getdikləri evdə Əfsunun diqqətini çəkən ilk şey giriş qapısının üstdəki yazı oldu: «Uduzmaq məğlubiyyət deyil, məğlubiyyət təslim olmaqdı».
Nə? Qapıüstü yazı? Dağbasar və Qızılqaya?... Bircə anın təəssüratı onu arana aparıb, dağa qaytardı... Hər şey necə də qəribə idi?!... Kim bilir, bu söz nə vaxt, hansı münasibətlə, kim tərəfindən yazılıb, amma elə o bircə cümlədən də bilmək olur ki, bura döyüş meydanıdı...
Bir azdan aydın oldu ki, kəndə girəndə səsi qulağına gələn körpə qocanın nəvəsi imiş.
- Atasını ermənilər öldürdülər. Bax, burda, gözümün qabağında. Bir ay sonra da anası gülləyə tuş gəldi. İndi gör mənim zülmümü, oğul! Bəs hardadı bu ordu? Harda qalıb döşünə döyənlər?... Niyə köməyə gələn yoxdu? Nə tez qızılqayalıları adam siyahısından çıxartdılar? Nə günah eləmişik biz?
Tez özündən çıxan kimi, tez də sakitləşən xəstə yönü o tərəfə oturub qara, enli şalını üzünə çəkdiyi körpəyə süd verən gözüyaşlı arvadı göstərərək:
- Üzümüz allahda qalmışdı ki, - dedi, - barı tifili bir yana çıxaraq. Necə olar anasız südəmər? - qocanın dediyindən belə anlaşıldı ki, allah səslərini eşidib, körpəni müdam əmizdirən nənənin döşü bir həftədi südə gəlib...
- Siz də mənim balam, - deyib sözünü xəcalətlə bitirən xəstə, oğlunun da onlara oxşadığını, döyüşdə olduğunu fəxrlə dilə gətirib, Allahın möcüzəsi hesab etdiyi nənə-nəvə söhbətinə qayıtdı.
- Bir-iki günə bu kəndin daşı daş üstə qalmayacaq, - Əfsun onlar qoca ilə tək qalan kimi xəbər verdi, - Dəmirtəpə, Qırxbulaq da onun kimi. Ayağı yer tutan nə qədər adam var, özümüzlə aparmağa hazırıq. Fikirləş, qərarını ver. Kimi deyirsən, aparaq. Sonra gec olacaq.
Onu diqqətlə dinləyən ağsaqqalın sualı özünü çox da gözlətmədi:
- Bəs molla niyə gətirmədiniz? Sizi yollayan qeyrətli vətən oğlu demədi, özünüzlə fatihəxan da aparın?
Əfsunun kədərlə pıçıldadığı:
- Bizi heç kim göndərməyib! - cavabını «kömək olmayacaq» kimi anlayan arif adam başını ehmalca yırğalaya-yırğalaya:
- Başa düşdüm, - dedi, - yeri gələndə vicdanın səsi yüz adama əvəz olur.
- Yollar bərbad gündədi. Hər tərəf də düşmən. Yoxsa hamını çıxarardıq. Qorxuram, donub yolda qalalar.
- O ölkə ki, başıpozuq, pərakəndə qüvvələrin, könüllü dəstələrin ümidinə qaldı, axırı elə belə olar. Əlaqəmiz olmasa da, bilirəm hamısını. Xəbərim var.
İki saatdan sonra əsgərlər kəndi tərk edəndə, guya, ərzaq gətirmək adı ilə ağsaqqal onlara on iki yeniyetmə qoşmuşdu, Əfsunun gözü məhəccərə söykənib arxalarınca tamaşa edən qocanı axtarıb tapdı. Uzaqdan-uzağa ona elə gəldi, əliəsalı xəstənin göz yaşları, yeraltı sular kimi, səssizcə içinə axır; o, bir gündən sonra nə olacağını, Qızılqayada hər şeyin necə bitəcəyini bilən yeganə adam idi...
Bakıdan ibarət Azərbaycan
Nə deyir, hərgah öz müəllimi, dostu Mehrini məsləhət bilirsə, qoy olsun, artıq nə danışıq? Onsuz da könlündən kimsə keçmirdi. Harasına, hansı gününə yaraşırdı evlənmək? Heç özlərinin yatıb-durmağına abırlı bir komaları yox idi. Ocaqları o hələ əsgərlikdən qaçmazdan təxminən iki ay əvvəl, mərmi həyətlərinin tən ortasına düşüb hər şeyi torpağa gömən gündən kor qalmışdı. Yarısı yerlə yeksan olmuş kəllə otağın böyür-başını abıra salıb başlarını qardan, yağışdan daldalayırdılar. Bu yandan da arvad?... Əcəb mənzərə olardı: toyun şıdırğı yerində xəbər gələydi ki, nə yatmısan, ey dili-qafil, bəs əsirlərin təhvil-təslimidi, hardasan, durma, özünü yetir! Onda - bu anın onun beynində min cür unudulmaz, xəyali təsviri vardı - görəsən, özünü necə aparar, Əfruzla hansı üzlə görüşər, anlaşılmaz və tələskən hərəkətinə nə ilə haqq qazandırardı?
- Amma sən bundan da əvvəl, başqa bir şey eləməlisən, -təzəcə hazırlaşırdı ürəyindən keçənləri dostuna açsın, Zülfü müəllimin həlim səsi gəldi, - mən sənin yerinə olsaydım, gedərdim buralardan, heç olmasa bir müddət. Bakı çoxlarına analıq eləyib. Sənə də isti qucaq açar. Yaxşı tanıyıram onu mən. Bu gedişlə bir azdan Azərbaycan yalnız Bakıdan ibarət olacaq.
Müəllim dünyanın cikinə-bikinə bələd idi, ağlı kəsmirdi, kimsə avara-sərgərdan qaldığı bir vaxtda yaxşı tanıdığı Bakı kimi bir dəryaya yenidən baş vura və ordan nə vaxtsa öz xoşuna geri dönmək həvəsinə düşə. Çətin ki, bu, mümkün olaydı. Hara, hara, hazırda adı it dəftərində də olmayan, altı üstünə çevrilmiş bir sərhəd kəndinə, o yerə ki, indi orda iki cüt, bir tək adam qala, ya qalmayaydı.
Zarafat, zarafat, Zülfü müəllim axırda lap gerçəklədi və oğlan bir daha onda başa düşdü ki, o, fikrində nə qədər ciddidi:
- İndi soruş ki, niyə sənə getməyi məsləhət görürəm? -deməyi ilə onun yenidən izaha keçməyi Əfsunun da ürəyindən oldu, çünki cavab verməyə ehtiyac qalmadı. O biri yandan da oğlan hələ dəqiq bilmirdi ki, dostuna deyəcəkləri ürəyindən keçənlərin əsl ifadəsi olacaq, ya cavab xatirinə cavab?
- Yaxın vaxtlarda fövqəladə bir şey olacağından əlini üz. Kim bilir, bəlkə də, həmişəlik. O bizim kimi avamlardı ki, özünə təsəlli vermək xatirinə hər şeyin yaxşı olacağına hələ də ümid bəsləyir. Açığı, mən daha heç nə gözləmirəm. İnanma ki, innən belə yaxşı nəsə olsun. Əksinə, gördüyün kimi, getdikcə vəziyyət daha da ağırlaşır. O adamlar ki, yaxşı-pis xalqın sözünü deyirdilər, onları da ələ aldılar. Birini qorxuyla, birini şantacla, digərini pulla. Sənin kimi barışmazların işi lap asandı. Onları cismən məhv eləyirlər, səssiz-ünsüz, özü də heç bir əzab çəkmədən. İpə-sapa yatmayanlarısa ən yaxşı halda dam gözləyir. İndi bir nəfər tapmazsan ki, kütlə beş-on il bundan qabaqkı sayaq, bir nəfər kimi «ürra!» deyib onun dalınca getsin. Bəlkə, tapa bilərsən? - o, Əfsunun susduğunu görüb ittiham edirmiş kimi xəbər alır və onu burdan getməyə razı salacağına indi bir cıqqan da şübhə eləmirdi, - səndən soruşuram, tapa bilərsən elə adam? Hayıf ki, bu, həqiqətdi: vaxt gələcək qəlbində vətən sevgisi qalanları ona-buna nümunə kimi göstərəcəklər. Bu günün naqis tərbiyəsi bizləri gətirib bura çıxardı. Vətən kəlməsi bu gün yalnız mənən zəngin olanların dilində böyük anlamda işlədilir. Qoy onlar da olsun beş-on nəfər. Əksəriyyət isə, sənin sözün olmasın, vətən deyəndə dörd divarının arasından başqa heç nə düşünmür, - Zülfü müəllimin səsindəki ahəngin tədricən dəyişməsi nəyi iləsə ona xanəndənin aram-aram zildən bəmə yenməsini xatırlatdı.
- Buyur, bu da sənin üçün nəticə, - müəllim əlini televizora tərəf elə tuşladı ki, deməzdin ona nümunə gətirmir, - bir vaxt əvəzsiz tərbiyə məktəbi idi bu balaca qutu, amma indi hansı dalğanı tutursan, mütrüb tayfası, hansı qəzeti açırsan, yenə onlar! Heç düşmən sənin torpağını elə zəbt eləməyib ki, bu cındırlar efiri elə tutublar. Meydan təlxək-tülxək əlindədi. Günlərlə oturub baxasan, vətən, qisas, döyüş, əzmkarlıq haqda bir verilişə rast gəlməzsən. Bu, sözükeçənləri, nüfuz və söz sahiblərini hörmətdən salmaq, ictimai rəyi iynə ilə keyləşdirmək kimi bir şeydi... Bəla ondadı ki, bu, artıq dövlət siyasətinə çevrilməkdədi. Bir sözlə, baş qatmaqla, milləti aldatmaqla məşğuldular. Bunlardan tərbiyə alanın əli silah tanıyar? O vaxt sən məhkəmədə o sözü deyəndə ki, innən belə bir kopoyoğlu gedib bu vətən uğrunda vuruşmaz, düzü, qınamışdım ürəyimdə səni, deyirdim, həlbət hissə qapılıb deyirsən o sözü, nə qədər olmasa, yenə qeyrətli oğullar var hələ. Amma gördüm, yoox, haqlıymışsan sən, çox haqlıymışsan...
...Şagirdi bütün diqqəti ilə qulaq asmasaydı belə, onu dağa-daşa salan sualın gec-tez veriləcəyi yəqin idi. Bəs onun özü? O nə fikirləşir bu haqda? Bir tərəfdən deyir, daha buralarda bənd almağın mənası yoxdu, əl-ayağı hər şeydən soyuyub, bir tərəfdən, hər şeyi qibtəolunası uzaqgörənliyi ilə həll eləyib onun getməyinin, həm də niyə getməyinin tədbirini tökür, o biri yandan da öz yerini bərkidir. Həyat elə cətindi ki, hər şeydən belə bezib? Qaraqovaqda elə bir adam göstərə bilərmi, azı bir nəfərini itirməmiş olsun? Ev var ki, Elturan kimi neçə oğluyla bircə saatda vidalaşıb. Bəs onlar?... Nəydi, yoxsa o öz taleyi ilə həmişəlik barışmışdı?
- Görüm çərxi dönsün fələyin! - deyib iri yumruğuyla o biri ovcuna karlı bir zərbə ilişdirən Zülfü müəllim dolsa da, məhz sualın veriləcəyi anı gözləmədən ağır-ağır mətləbə keçdi:
- Mən getsəm, gərək bu kənd yeriylə köçə. Nə qədər olmasa, yenə beş-on nəfər mənə görə ilişib qalıb ki, getmək yaxşıdısa, Zülfü müəllim niyə getmir? Qalmaq qorxuludusa, bu adam niyə qalır?... Elədi, ya yox? Amma sənin işin başqadı. Əvvəla, canın qəlpə ilə doludu, onların çarəsini qılmalısan. Uavansan, hələ hiss eləmirsən. Yaşa dolandan sonra ağrıların ara verməyəcək. O zəhrimarın xüsusiyyəti belədi. Qaldı, işin o biri tərəfinə, burda qalıb neyləyənsən? Gül kimi məktəb qurtarmısan. Atanın da arzusu idi, sən yaxşı memar olasan. Get, düş işinin üstünə! Onsuz da bu gündən sabaha ümid yoxdu. Həlbət bir insaf yiyəsi tapılıb sənə gün ağlar...
Deməli, belə...
Bu barədə indi istəsəydi də, düşünməyə bilməzdi: məqsədləri tam bambaşqa olan adamlar ona eyni təklifi eləyirdilər: getmək! Biri həmişəlik, digəri isə müvəqqəti! Biri onun, digəri isə özünün xatadan uzaq olması üçün... Amma gərək imam üçün ağlayanda yezidi də yaddan çıxartmayasan: ola bilsin, o istəkdə bulunanların arasında ona gizli rəğbət bəsləyənlər də olmamış deyildi. Niyə ucdantutma hamını özünə düşmən sanmalıydı? Ona görə ki, çoxları onunla pişim-pişimlə danışır, pərdəli dolanır, sözünə, hərəkətinə sərhəd qoyurdu? Nəyi pis idi bunun? Yəqin, bu hal onunla maraqlananların hamısına sirayət eləmişdi, niyəsə çoxları elə bilirdi, nə vaxtsa bu saymazın əlindən hökmən bir xata çıxacaq. Bəlkə də o səbəbdən idi: çox vaxt ədalı-iddialı danışığına dodaq büzər, arxasınca gülər, bəzən lağ da edərdilər: yəni o qədər ağıllı idi, hökumət adamlarından da çox bilirdi? Amma o da var ki, suçu olan dilini gödək elər, sakit, başıaşağı dolanar, dinib-danışmazdı. Osa bir ayrı sayaq idi. Yoxsa nə olmuşdu? Sərxoşluq eləmir, yatıb yolda qalmır, üst-başını cırmırdı, əksinə, düzünəqulu olmaqda əvəzi yoxudu, tay-tuşu başına and içirdi. Hələ təzə şey də öyrənmişdi; durub-oturub qanunun dili ilə danışır, hardansa əzbərlədiklərini kitabdan oxuyurmuş təkin, bittə-bittə söyləyirdi.
- Burdan bu dəqiqə getməyə hazıram! Çörəyi verən Allahdısa, onu lap iki daşın arasında da olsa yetirəcək. Amma mən söz vermişəm axı...
Tərəddüdsüz danışıq və heç nəyi gizlətməmək oğlanın qətiyyətindən xəbər verirdi. O, üç il əvvəl üzünə hökm oxuyanlarla hələ də haqq-hesab çürütmədiyini həyatının ən acı xatirəsi kimi dilə gətirib, yalnız ondan sonra buralardan rahat gedəcəyi, təsadüfən sağ qalmış beş-üç nəfər doğma və əziz adamını, bəlkə də, həmişəlik tərk edəcəyi barədə Zülfü müəllimə də çoxdan söz verdiyini mərd-mərdanə bəyan eləyəndə güman olunan cavabı da almışdı:
- Sən kimlə danışdığını, yəqin ki, bilirsən?
Yəni, bir az ayıq ol, hansı sözü, nəyi kimin yanında danışdığını bil!
- Qəti fərq eləməz, - nidası o vaxt təəssüflə bərabər, özüylə rəğbət dolu bir cavab da gətirmişdi:
- Ay qılınc müsəlmanı! Yaxşılıq yoxdu sənə!
- İstəmirsiniz, başınız ağrısın, - o da şərtin demişdi, - burdan getməyimdə maraqlı olanlara belə də çatdırın: deyin, mən bacımın əvəzinə girovluğa getməyə günü bu gün, gözümü qırpmadan hazıram. Yuxarıdan kimlə lazımdı, danışıq aparsınlar. Sabah ağ bayraq götürüb sərhədi keçsəm, sonra deməsinlər Qüdsi müəllimin oğlu özbaşına olub, xəbərsiz iş görüb.
Ha çalışdı özünü sakit və təmkinli aparsın, mümkün olmadı. Ən ufaq şəkildə deyə biləcəyi sözləri belə əsəb içində söylədi: başqa bütün hallarda bədbəxt qızın yolunda yalnız ümidləri tamam puça çıxandan sonra burdan gedə bilər. Onacan onlar da ağ bayraq məsələsi haqda bir daha düşünsünlər. Qaldı getmək məsələsinə, əgər dediyi razılıq baş tutmasa, bu haqda beş-on gündən sonra danışarlar. Onsuz da bu müddət elə bir şeyi həll eləmir...
Nə eşidəcəyini hələ:
- Necə deyərlər, dünya praktikasında olmayan bir şey... İndi bildim, səhərdən niyə bu cür danışırmışsan, - cavabını alanda hiss eləmişdi, - uşaqlıqda nağıla çox qulaq asmısan.
Bəlkə də, qabağından yeməyi ona görə şəninə sığışdırmadı:
- Az, ya çox... Mən sözü bir dəfə deyirəm!
- Nə də olmasa, sənin dilin başına bəla olacaq! Yoxsa pis oğlan deyilsən! Erməni kopoyoğlu bilirmiş, kimin başına pul qoymaq lazımdı.
Cənnət diyarın sakinləri
Şər qovuşar-qovuşmaz evdə bir kimsəyə xəbər eləmədən yola çıxmağı, minalanmış ərazini qorxa-qorxa, arxasına baxmadan keçməyi, təxminən beş-altı saatdan sonra Uza çatmağı və müxtəlif cür səslərlə dolu isti yay gecəsində dan yerinin sökülməyini intizarla gözləməyi... nəyi iləsə xəyala daha çox oxşayırdı.
Sonralar yadına salanda mat qalmaya bilmirdi: görəsən, nə olmuşdu, niyə qarşıdan, düşmən tərəfdən açılacaq atəşdən elə qorxmurdu ki, öz ordu bölmələri səmtdən atılacaq qəfil güllədən o qədər ehtiyat eləyirdi? Namərdlik, ehtiyat, ya gözün qorxmağı?
...Əgər ələ keçsəydi, ürəyində tutmuşdu ki, düşməndən yeganə diləyi bircə dəfə bacısının üzünü görmək istəyi olacaq! Sonra nə olurdu, olaydı, onu öldürə, bəbəklərini oya, ondan-bundan eşitdiyi, ordan-burdan oxuduğu kimi, lap böyrəyini də çıxarıb sata bilərdilər. Qoy olsun, amma təki Əfruzu görə biləydi. Bəlkə, az-çox onda dinclik tapardı. Bir qardaş kimi, o bu yolda nə vaxt özünü oda -közə vurdu, bir nəticəsi olmadı? Onu son qərara gətirən, evdəkilərdən, tay-tuşdan, Zülfü müəllimdən xəbərsiz -ətərsiz yola çıxaran da bu alovlu istək idi. Bilirdi, heç bir məsləhətin faydası olmayacaq, bütün hallarda onu borclu çıxaracaqlar. «Nə danışır, başına at təpib, nədi, Yerevana getmək hardan ağlına gəlib?... Yaxşı, fərz edək ki, gəlib, nə deyirik? Bəs sərhədi necə keçəcək? Nallayarlar qaşqasından, yapışar yerə... Heç görsün özününkülərdən keçə biləcək ki, Yerevan deyib durub? Yerevanda oturanlar uşaq-muşaqdı, onun cəfəngiyatına qulaq asalar ?!..»
Osa ayrı şey fikirləşir və niyə elə fikirləşdiyinin səbəbini bilməyə-bilməyə ümid edirdi ki, əgər desə, bacısının əvəzinə girov qalmağa gəlib, mütləq ona inanarlar. O adam bu işə şübhə ilə baxar ki, bacının nəmənə olduğunu bilməsin. Hələ desəydi, onlar ekizdilər, yəqin ki, bunun da işə köməyi dəyməmiş olmazdı. Əgər yalanı çıxsa, qoy onu sorğu-sualsız yerindəcə güllələsinlər. Dünya tarixinə belə düşməyin özü də pis deyil. Onsuz da cana doyub, yaşamağa qoymurlar ki, başını salıb kasıbçılığını eləyəsən. Nə dolanışıqları bir dolanışıqdı, nə də ümidi var ki, günü sabah xoş bir şey olacaq. Odun, alovun içindən keçən döyüşçüyə bu nə diqqətdi göstərirlər? Başqaları baxıb nə dərs götürəcək? Dövlətin kəsdiyi qəpik-quruşu da at minnəti ilə verirlər. Bir soruşan ola, bəlkə dədələrinin cibindən gedir?
Vay o idi, Qaraqovaq çuxurunda xoşagəlməz bir hadisə baş verə, dərhal onun üstünə cumurdular: sən bilməzsən, bu nə məsələdi?
Əstəğfürullah! Adam dinməz bir kərə, iki kərə, bu zəhrimar əsəb dəmir deyil ki, hər şeyi peysərə verəsən gedə. Hələ onu da biləsən ki, yaxşı nəsə olacağını gözləmək dəvənin boynunun düzələcəyinə bəslənən ümiddən başqa bir şey deyil.
Axırda gəlib o yerdə dayandılar ki, «bəlkə, gedəsən buralardan?» Nə edəydi? Əgər bu, təkcə o fikri səsləndirənlərin yox, öz dostlarının da ürəyindən keçirdisə, demək, bu barədə əməlli-başlı düşünməyə dəyərdi.
...Bəs Əfruz?! Həmişə o fikirdə olmuşdu ki, o, nə edə bilsə, bacısının xilası yolunda yalnız burda, onun ələ keçdiyi yerdə edə bilər. Əsgərlər təmas xəttinə yaxınlaşmağa imkan verməsə də, o, qızın əsir götürüldüyü sərhədin həndəvərinə az qala hər gün baş çəkər, dünənə qədər qoyun-quzu otğardığı, bu günsə ayaq basa bilmədiyi yerləri nəmli gözlərlə süzərdi. Elə onda da, sonralar da o fikri heç zaman dəyişmədi ki, kənddən kənara qoyduğu hər addımı bacısından milyonlarla ağac uzaqlaşması, bəlkə də, həmişəlik üzülüşməsi demək olacaq. O vaxt kim bilə bilərdi ki, oğlanı bu səmtlərə çəkib gətirən təkcə həsrət deyil...
Nəhayət, bu da son qərar!
Allahın qismətidi, sağ qalar, çox yaxşı, yox, əgər qalmasa, barı bilən bilər, o nəyin qurbanı oldu. Bu xəbər hər halda günün birində Əfruzun da qulağına çatacaq. Yəni, ola bilərdi, bu qəribə, bir az da ağlabatmayan olayı qəzetlər işıqlandırmaya? Həlbət, bir Allah bəndəsi tapılıb adı yazılmış o bir parça kağızı qıza göstərər, hələ, bəlkə, olmuşların bütün təfsilatını da ona danışardı: nə necə olub, hadisə nə vaxt baş verib, qardaşı düşmən tərəfə necə keçə bilib və özünü niyə təslim edib?... Əlbəttə! Nə qədər olmasa da, söhbət bir başqasından yox, məhz ondan, Əfruzdan gedir axı... Bütün bu həngamələr onun başında ola-ola bunu necə gizləyə, ona deməyə bilərdilər? Əksinə, sabaha inamı itmiş, ümidsiz, innən belə nə qədər yaşayacağı bilinməyən üzgün və xəstəhal bir qızın əvəzinə, dağ boyda bir girov ələ keçirdiklərindən gen-bol və ağızdolusu danışmağa haqları da çatardı.
Fiasko! Bunun başqa adı yoxdu!...
Kaş elə belə bir şey olaydı, bu işə bütün aləm qarışaydı və hamı da biləydi ki, bacısı əsirlikdə olan məğlub ölkənin sıravi bir vətəndaşı onun xilası yolunda canından belə keçməyə hazırdı. Belə bir şey olsaydı, gündə bir sorağı gələn qızın azad olunmasına bunun ziyanı dəyməzdi. Onun istədiyi də o idi ki, bu hadisə diqqət mərkəzində olsun, vəssalam.
Bəs Əfruz buna necə baxardı? İnanardım ki, həqiqət deyildiyi kimidi? Hər şeyin qanın və həyatın bahasına hesablandığı bir məqamda, bu nə sadəlövh düşüncə tərzi idi? Əvvəla, Əfruz onun tanıdığı qız idisə, dünyanın lap o başında da olsa, onun məqsədini hiss etməyə bilməzdi. Hələ uşaqlıqdan adəti idi, bir şey baş verən saat onun, yəni qardaşının hadisəyə münasibətini bilib, heyrətlə «elə mən də o haqda düşünürdüm» deyərdi. Evdə, elə kənddə də hamı bilərdi ki, ekizlərin dərdi, sirri bir-birindən gizli deyil. Ta körpəlikdən o cür olmuşdular: biri xəstələndimi, mütləq o biri də yatağa düşər, sağalıb ayağa durmaları da eyni gündə olardı. Yaxud... Ola bilməzdi ki, biri sevdiyi adama o biri nifrət bəsləsin, biri xoşlamadığı yeməyi o biri xoşlasın. Bunu bütün yaxın ətraf bilirdi.
İkincisi də, qız axı o avamlardan deyildi, hər deyilənə gözüyumulu inana. Qardaşının sərhədi hansı məqsədlə keçdiyini eşidən kimi, ilk olaraq yadına düşən şeyin nə olacağını da əkiztayı elə bəribaşdan bilirdi, qalmışdı hələ onun inanmağı ola...
Sorğu-sual
Ataları həftədə bir dəfə, adətən şənbə günləri evdə onlara imla yazdırar, bununla təkcə hüsn-xətti yox, həm də düzgün yazı qaydalarını öyrədər, bir başqa gun isə haçansa başlarına gələn ən maraqlı hadisə barədə təəssüratlarını qələmə almağı tapşırardı. Növbəti həftə çalışmalar dəyişər, bu dəfə onlar - iki qardaş, iki bacı yalnız suallara cavab verməli olardılar. Şərtlər kimi suallar da birbaşa yox, tədricən çətinləşərdi: Bakı nə vaxtdan paytaxtdı, Azərbaycan bir dövlət kimi nə vaxt formalaşıb, Xətai dövründə onun ərazisi nə qədər olub, indi nə qədərdi? Vətən hardan başlanır, evlə vətənin fərqini nədə görürlər?... Çaşdırıcı suallar da az olmurdu: «Üçü üçə bərk vuranda neçə eylər? Altmış üçdən iyirmi yeddini çıxanda neçəsi qalar?», «Su kəsiləndən sonra krandan birinci fısıltı gəlir, bəs ondan sonra nə gəlir?», «On bir» cavabını yalnız Əfsun verərdi, özü də fikirləşmədən, dərhal... Bu qism sorğuların qeyri-ənənəvi cavab tələb etdiyini, bir qayda olaraq, hamıdan əvvəl o duyardı.
Yarış iştirakçılarına elə gələrdi, bu qəbil sualla onları daha çaşdırmaq olmaz. Çünki hədəfin nə olduğu artıq aydın idi. Özlərini ağıllı göstərmək üçün növbəti cəhddə yanılmayacaqlarını əzəl başdan bəyan edər və yalvarardılar ki, ata yenə o cür suallardan versin. Nə olar, lap yaxşı, o cür demirlər, qoy olsun. Bundan asan nə var? Təki onlar kəllə işlətsinlər. Məsələn, desinlər görək, üzənlərdən nə yeyilmir? Uavabda daha hansı canlının adı eşidilməzdi? «Suilanı, balina, molyusk, qurbağa, suiti...» Onlar təkcə səhv etməz, həm də çığır-bağır salar, bir-birini qabaqlamaq üçün fəryad qoparardılar. Məlum olanda ki, cavabların heç biri qaneedici deyil, sakitləşib Əfsuna baxar, onun münasibətini bilmək istərdilər. Maraqlı həm də o idi ki, böyük qardaş da elə onlar qədər bildiyi halda, necə olurdu, cavabda çaşmırdı? Onlar bunun səbəbini yalnız «gəmi» sözünü eşidəndən sonra anlayar və acı-acı təəssüflənərdilər ki, niyə axı bu, ilk olaraq onların ağlına gəlməyib? Niyə hər şeyi üzdən fikirləşir, bir az dərinə gedə bilmirlər? Bunun üçün də, yəni əlahiddə ağıl lazımdı?
Növbəti sual yalnız təkidli israrların nəticəsi olaraq ortaya çıxardı. Məktəblilər elə sanardılar, «Makedoniyalı İsgəndər öz qorxaq əsgərini yanına çağırıb ultimativ şəkildə ondan ya qorxaqlığından əl çəkməyi, ya da adını dəyişməyi tələb edir! Döyüşçünün adı nə idi?» sualının yeganə düzgün cavabı Qorxmaz, Cəsur, Cəsarət, Qəhrəman, uzaqbaşı isə Fərasət ola bilər. Atanın «Makedoniyada belə ad?» iradı onları nəinki inadından döndərməz, duyuq belə salmazdı. Uşaqlar atanın tərəddüd içərisində qaldığını görüb bir az da qızışar, axır ki, düzgün cavab tapıb heç olmazsa bicə dəfə onu susdura bildikləri ilə öyünərdilər. Yenə Əfsun! Qorxaq döyüşçünün adının birmənalı «İsgəndər!» olduğu fikrini yalnız o bildirər və bunu çığır-bağırsız, təntənəsiz-filansız edərdi. Bu yerdə qardaş-bacıların təəssüf və təəccübünə açıq-aşkar bir sevinc duyğusu da qovuşar, onların deməyə daha sözləri qalmazdı.
Bundan sonrakı suallarsa həyati əhəmiyyət daşıyar və məktəbdə olduğu kimi, bu məqamlarda özünü evdə də ciddi aparan ata bəri başdan təntənəli şəkildə bəyan edərdi ki, diqqətli olsunlar və cavab verməyə tələsməsinlər, çünki onların kimliyini təyin etməyə o daha çox bu suallara münasibətdə cavab tapacaq. Beləliklə, ilk sual: sizlərdən hansınız suya düşüb boğulan dostunu xilas üçün canını fəda edər? Yaxud alışıb-yanan evdə qalmış ata-ananı qurtarmaq üçün köməyə gedən olarmı, bilə-bilə ki, onu da labüd ölüm gözləyir...
Cavablarını gözlərinin qarşısında yoxlayan atasının adicə bir hərəkətindən, qımışmağından, dodaqlarını büzməyindən və ya alnını qırışdırmağından bilərdilər ki, o nədən razı, nədən narazıdır?
Əfsunun hər şeydə onları üstələdiyini isə atasının sözündən sonra bilərdilər. O, oğluna baxıb razı-razı gülümsünər və: «səndə nəsə var» deyərdi, «baxaq görək axıra qədər belə gedə biləcəksən, ya yox? Bilmək olmur həyatın işlərini. Bir də görürsən, ən sadiq və etibarlı adamlar belə lazımi məqamda aradan çıxdı» Amma o, oğlunu övladlarının gözü qarşısında üzbəsurət sınağa çəkməkdən də qalmazdı. İst?rdi ki, düzünü desin, o öz dostu, qardaş -bacısı, ya hər hansı doğması üçün candan keçməyə hazır olduğunu sözgəlişi yazıb, xoşa gəlmək istəyir, ya bu, bir həqiqətdi? Oğlanın cavabı həmişə tərəddüdsüz və tutarlı olardı: «Niyə sözgəlişi?»
Bu, o əyyamlar idi, münasibətlərin xoş, aranın sakit, yaşayışın dinc olan çağı... İndisə hər şey dəyişmişdi, hər addımı ölçüb-biçmək məqamıdı, az qala hər kəlməyə görə cavabdehlik və məsuliyyət daşıyırsan. Adicə səhvin ölümlə qurtaran anı yetişmişdi. Biri elə indi. Sakitcə təslim olub, kimliyini və bu tərəfə nə niyyətlə keçdiyini gizlətsəydi, onu nə gözlər, o halda hansı vəziyyət yaranardı? «Yol azmışam», vəssalam, «görürsünüz ki, üstümdə silah-sursat yox, özüm də ev paltarında»
Bacısının əsir olduğunu gizlədə, ya da soraqlaşa -soraqlaşa əlaltdan yer-yurdunu öyrənə də bilərdi. Amma o bununla neyləyə bil?rdi? Ondan da besərən, beli bağlı deyildi ki, tezliklə onu hansı əsirləsə dəyişməyəcək və ya hansısa beynəlxalq təşkilatın xətti ilə geri qaytarmayacaqlar. Amma yox... Çətini kimliyi bilinənəcən idi. Əfsun? O qaraqovaqlı? Başına pul qoyulan oğlan? Çox əcəb! Əcəli gələn keçi!... Axır ki, keçdi girə!
Ən pisi o olardı ki, qana susamış kənd adamlarının əlinə düşəydi, onlar da sorğu-sual etmədən işini bircə anda, əlüstü bitirəydilər. Çox lazım idi, öyrənsinlər, o kimdi, bu tərəfə nəyə gəlib, əsl məqsədi-filanı nədi? Hələ biləydilər, o, könüllülərdən ibarət taborun döyüşçüsü olub, onların balalarına güllə atıb, nəinki güllə atıb, vaxt olub, onları sərçə tək bircə-bircə dənləyib, üstlərinə tank sürüb, vay halına, yəqin, iri tikəsini qulağı boyda elərdilər. O da durub iltifat gözləyir, təvəkkülə bel bağlayır ki, Allahın işidi, bəlkə, olmadı elə, oldu belə...
Bizi ağbudlar yıxdı
O bu yerlərin, az qala hər qarışına bələd idi. İldə iki dəfə, yaz və payızda uşaqlarla yığışıb özlərilə də bir yük maşını dolu çılğın azarkeş götürərək, Uza, qonşu kəndə futbol yarışına gələr, yolboyu bir-birinə ürək-dirək verər, yalnız və yalnız udmaq, Qaraqovağa qalib kimi dönməyi fikirləşərdilər. Xoşbəxtlikdən hər dəfə bəxt onların tərəfində olar, komanda geriyə gülərüz və açıq alınla qayıdardı. Ertəsi gün rayon qəzeti bu unudulmaz idman bayramını gen-bol işıqlandırar, yaxşı oyunçu və yarışın ən maraqlı anlarının şəkilləri səhifələrin bəzəyinə çevrilərdi. Bir bombardir kimi onun, Əfsun Əlibəylinin əksi daim lap yuxarı başda olardı. Komanda adından salamlaşmaq, çıxış etmək, təşkilatçılara bu cür gözəl və yaddaqalan yarışın təşkili üçün futbolçuların təşəkkürünü çatdırmaq da bir kapitan kimi həmişə onun boynuna düşərdi. Bunu Uzda etmək xüsusilə çətin idi. Nə qədər təpərli, ürəkli olsa da, yad tamaşaçılar qarşısında özünü itirməmək adamdan onqat cəsarət tələb eləyirdi. Hələ onlar arasında ara-sıra gözə dəyən, gödəkdonlu, yumrusifət, mayabaldır qızların heyran nəzərlərini üzündə hiss etdikcə qəlbindən keçən anlaşılmaz duyğular!... Bu dəmlər qalibiyyətdən də çox, indiyəcən heç bir bəşər övladının bacarmadığı elə bir qəhrəmanlıq yapmaq barədə düşünürdü ki, ertəsi gün də, sonralar da uzun müddət rayonda hamı yalnız ondan, onun şücaətlərindən danışsın. Qorxduğu bircə şey vardısa, o da Qaraqovağın adını batırmaq idi. Deyirdi, birdən uşaqlar işləri korlayarlar, biabır-bədnam olmaqları cəhənnəm, məğlubiyyətə görə onları kəndə qayıtmağa qoymazlar. Yoxsa, uduzanda nə olardı? Dünyanın axırı-zadı deyildi ha! İndiyəcən rəqiblərini nə qədər yenmişdilər?! Onları niyə Uzdan qovan yox idi? Bununla belə, bu, sadəcə bir qorxu və məsuliyyət hissi deyildi. Yox, yox, yenə də yox! Ortada iki qonşu kəndin adından da çox, millət və şərəf söhbəti vardısa, daha necə rahat olasan?
Hər şey gözlənilmədən alt-üst oldu və bununla da alovlu istəklərə nöqtə qoyuldu. Amma o vaxt, məhz o vaxt, 1986-cı ilin mayında inanan olardımı, bu həm də o iki qonşu kəndin, Qaraqovaqla Uz uşaqlarının axırıncı görüşüdü?
Məğlubiyyət acısı dadmaya-dadmaya birdən-birə biabırçı hesabla uduzmaq! O biləni, hər şey daha çox buna görə ağır idi. Onlar ötən ilin payızında, Üzdə bu komandanın daşını daş üstə qoymamışdılar. Təkcə ötən ilmi? Elə əvvəllər də. Bəs nə oldu birdən-birə?...
Uduzmaq xəbəri Qaraqovağa özlərindən qabaq çatmış komandanı Qiymət qarı elə kəndin girəcəyində, uşaqlar maşında ikən hoydu-hoyduya götürdü:
- Heç xəcalət çəkirsiniz? Gör gedib kimə uduzublar? Vay-vay! Yaylığım başınıza! Axçiləri görmüsünüz, ağzınız əyilib... Boynunuza alın! Cüvəllağılar!...
Sabahı gün Qüdsi müəllim də, heç dəxli olmadığı bir halda, dərsin bütün qırx beş dəqiqəsini yalnız o acı və gözlənilməz məğlubiyyətə həsr elədi. Elə təəssürat yaranırdı ki, sanki tarixi bir faciə baş verib. Söhbətini də elə o ahənglə bitirdi:
- O yerdə ki, millət adından çıxış eləyirsiniz, bütün şəxsi hissləri bir tərəfə qoyun və bilin ki, hər şeydən uca bir ad var: millət!
Məğlubiyyətin səbəbini hərə bir tərəfə yozsa da, həqiqəti uşaqların çox-çox illər sonra etdiyi etiraf üzə çıxartdı: «Düzünü elə Qiymət xala demişdi. Əclaflar ağbudları qəsdən gətirmişdilər ki, uduzaq. Bizi onlar yıxdı.»
Qorxu
Ətrafda parıldaşan yamyaşıl işıldaquşlar, bir vamda səs çıxaran sisəklər, susmaq bilməyən cırcıramalar isti iyul gecəsinin canı idi. Bir azdan göl sahilinə çatdığını hiss eləyib dayandı. Bəlkə də, yaxınlıqdakı göl yox, gözə və ya bataqlıq idi. Bununla belə, bu yerlərin əbədi sakinləri öz işləri ilə can-dildən və çox ciddi məşğul idilər: yorulmadan, şövqlə və birağızdan quruldaşırdılar.
İri, gipgirdə Ay asta-asta, hiss olunmadan dağların arxasına çəkilirdi. Gecənin damarı qırıldığından, hardansa qəribə, ruhoxşayan bir sərin də gəlməkdə idi.
Nə etsin, Uza indi, gecə ikən getsin, ya dan yerinin sökülüb, səhərin açılmasını gözləsin? Bu saat hansı ona əl verərdi? Qanına yerikləyən, nabələd adamlarla birdən-birə, qəflətən üz-üzə gəlib onlara kim olduğunu və bura nə niyyətlə gəldiyini başa salmaq, yoxsa başına tədricən, bir -birinə xəbər eləyə-eləyə yığışan yarıyuxulu camaatın quduz baxışları qarşısına hazır çıxmaq? İkisindən hansı? Bəlkə, heç biri? Geri qayıtmaq?!
Gələn adamın düşmən olduğunu bilən Uz camaatının hansı oyunlardan çıxacağını, başına necə hay-küylə yığışacağını göz önünə gətirəndə, bütün yolboyu bir dəfə də duymadığı anlaşılmaz bir həyəcan da su qaba dolan kimi, aram-aram canına doldu. Elə bil lapdan basaratı bağlandı. O saat bildi ki, bu rəfolunmaz hiss keçib gedincə onunku ona dəyəcək. Suallar dolu kimi yağacaq. Ən ağlagəlməyən, alaşıq-dolaşıq, əlləm-qəlləm fikirlər özü gəlib tapacaq onu. Kim bilir, bəlkə də, elə oldu, axırda ayrı bir qərar qəbul elədi; bu qorxu canda ikən necə üzə çıxmaq olardı? Ölmək ölmək idi, başını elə burda, ağacların arasında yerə qoyub da canını tapşırar, heç özünü ələ verib biabır-bədnam da eləməzdi. Bu müəmmalı ölüm ona şöhrət gətirməsə də, hər halda qohum-qardaşa başqaxıncı da olan deyildi. Həqiqəti bilməyə, bəlkə, əsrlər də bəs eləməzdi: meşənin qurtaran yerində, seyrək ağaclıqda naməlum kişi meyidi, əynində qara şalvar, uzunqol xaki köynək, ayağında nimdaş, düzdaban başmaqlar. Digər əlamətləri: qarayanız, ucaboy, dolubədənli. Yaşı təxminən otuza yaxın. Silahsız, əliyalın. Üstündə şəxsiyyətini təsdiq edən hansısa bir sənəd olmayıb.
Nə çox bu nəm-nişanda adam?!... Eləməyəsən tənbəllik, durasan axtarmağa, məlum olacaq ki, sən demə, o yaş arasında insanların çox az bir qismi dolubədən olmur. Amma bundan ötrü baş sındırmağa dəyməzdi axı: onun kimliyini təyin etməkdən asan nə vardı, müsəlman olduğunu bilməyə də ağıl lazım idi?... Demək, düşmən tərəfdən keçib. İlan - çayanla dolu bir çala idi, onun canı idi. Hələ bəlkə, naməlum və yiyəsiz meyidə bu da böyük sayğı olardı. Hardaydı ac-yalavac kənd itləri ki, onu urlu-urvatlı, torpağa gömməyə qoysunlar? Bəlkə, bir matəm-zad da saxlayaydılar ondan ötrü?...
Dərd Qaraqovaqda qalan yazıqların dərdi idi. Məktubu tapılanacan - onu sənədlər, albom və digər kağız-kuğuzlar olan dolabın gözünə, özü də lap üstə qoymuşdu ki, əgər başına bir iş gəlib-eləsə, hara qeyb olduğuna vaxt itirməsinlər - olmazın xəyallara düşəcək, günahı olub-olmayandan şübhələnəcək, ağıllarına min cür fikir gələcəkdi. Yenə hamı gözünü Zülfü müəllimə dikəcək, ondan bir məsləhət gözləyəcəkdi, görsün neyləyə bilir? Aləm bir-birinə dəyəcək, hüquq - mühafizə orqanları işə qarışacaqdı.
Hələ bütün bunlar da işin hamısı deyildi. Həqiqətin nə yerdə olduğunu bir kimsəyə sübut edə bilməsəydi, tək onu və ailələrini yox, bütün Əlibəyliləri böyük bir rüsvayçılıq gözləyirdi. Təkcə Əlibəylilərimi? O yerdə ki, atasının sözü olmasın, söhbət bütöv bir xalqdan, millətdən gedir, nə tayfa-toluq? Bəli, söz yox, onun ölkəsində də bunu eşidib -bilənlər olacaq və indiyədək tanımayanlar da tanıyacaq, üstəlik, rəsmən şahidi olacaqlar ki, vaxtında onu heç də nahaqdan içəri qoymayıblar. Bütün qəzetlər ondan yazacaq, radio-televiziya xeyli müddət, bəlkə də, bu hadisə öz mahiyyətini itirənə, tam bayağılaşana qədər ondan danışacaq.
Nə etməli, məgər həqiqəti hamı eyni cür qəbul edir və ümumiyyətlə, edirmi? Eybi yox, qoy kim nə deyəcək, - desin. Əsas odu ki, satqınlıq etməyib. Əksinə, torpaq darda ikən önun fəryadına çatıb, gəlib də mərd-mərdanə vuruşub, vətən qarşısında ləyaqətlə borcundan çıxıb. Bura da, qoy bütün dünya bilsin, bacısına görə üz tutub. Nə vaxt desə ki, onu keçmiş döyüşçü kimi öz ölkəsində adam yerinə qoymurlar, hərçənd belə də var idi, onda haqları var, qoy qınasınlar onu. Lap adını ölkə kişilərinin siyahısından çıxarsınlar...
Demək, belə!...
Yeganə yol qalır. Qayıtmaq! Tərs kimi, buna da ümid qalmamışdı. Əmin olsaydı ki, zərrəcə belə işıq ucu var, bir an da düşünməz, dabanına tüpürüb aradan çıxardı. Amma indi geri dönmək, irəli getməkdən qat-qat təhlükəli idi; bir azdan dan yerinə səda düşəcək, bağ-bağat və təsərrüfat işi adamları çöllərə səsləyəcək, səhərin açılması, sərhədçilərin yuxudan oyanması ilə, yəqin ki, təmas xəttində də bir tərpəniş, canlanma əmələ gələcəkdi. O isə elə halətdə idi ki, bu dəqiqənin içində ələ keçsəydi belə, bu yerlərə niyə gəlib çıxdığını, sərhədi nə məqsədlə pozduğunu heç uşağa da düz-əməlli izah eləyə bilməzdi.
Şükür eləyəsi bircə şey vardı: nə yaxşı, bu əlləm-qəlləm, qarma-qarışıq duyğular onu mənzilin o başında, Qaraqovaqda ikən haqlamayıb, yoxsa heç bir ilahi qüvvə onu yola çıxara bilməzdi. Bu, bir gerçək idi, ya ötəri hiss? Onda atası haqlı imiş ki: «Baxaq görək axıra qədər belə gedə biləcəksən, ya yox? Bilmək olmur həyatın işlərini. Bir də baxırsan, ən sədaqətli və inanılmış adamlar da gərgin bir məqamda etibarını itirdi»
Bilirdi ki, cavab tapa bilmədiyi yüzlərlə sualla bərabər, gec-tez bu hisslər də sovuşub gedəcək, həmişə olduğu kimi, hər şeyin yerini lap sonda yenə Əfruzun üzgün, solğun və narazı siması tutacaq. Heç nə ilə haqq qazandıra bilməyəcəyi əsl sorğular da onda, məhz onda başlanacaqdı.
Bu yolun ağrılarını öz gözləri ilə görən keçmiş cəbhəçi kimi, onun da axır gümanı yalnız qismət və alın yazısı idi. İnanmağı gəlmirdi ki, onu buracan gətirib çıxaran qüvvə bu dar və amansız girdabdan bir yana yol qoymamış ola. Dəfələrlə şahidi olmuşdu: əgər bir şey arzulayırsansa, dünyanın nizamı elə qurulub ki, gərək bunu özündən də qabaq göydəki kişi istəmiş ola. Yoxsa özünü odlara yaxsan belə, xeyir tapmayacaqsan.
Üzünü gur işıq topasına bənzəyən Hacılar yoluna, ulduz dolu dibsiz göylərə tutub «kaş könlündən keçənlər kərəm yiyəsinin də ürəyindən olaydı» deyə yalvardığı dəqiqələrdə onu qorxu və həyəcandan da çox, ruh düşgünlüyü əldən salmışdı.
Bəstəçi səs nota salır...
Orağa oxşayan ay batdı. Təxminən bir-iki dəqiqə elə zülmət oldu ki, deyərdin bəs qəfildən gur işıq söndü. Yer -göy, yaxın ətraf, dərin dərələr, arxasında Ayın görünməz oldugu şiştəpə təzə-təzə və tədricən sezilməyə başlayanda, sərhəd səmtdən qalaqlama yuklənmiş bir maşın zəhmli və vahiməli nərilti ilə gəlib keçdi. Elə bil min illərin torpağa çökən sükutu bircə anda pozuldu. Bayaqdan yuxudaymış kimi meşə də səksənib ayıldı. Qaibanə və anlaşılmaz səslər bir-birinə qarışdı. Uzaqlarda şaxından ayrılan nəhəng budağın şappıltısı, ardınca isə hansı canlınınsa zingiltisi eşidildi.
İşığı gah çəpinə, gah düzünə düşərək sakit və qaranlıq çollərdə qəribə bir mənzərə yaratmaqla dolayı yollarla yala qalxan maşının birdən-birə yamacla üzü yenişə səmt götürməyi özüylə müvəqqəti bir sükut da gətirdi. Sonra düz-dünya yenidən səslərlə dolmağa başladı.
Dan yerinə səda düşüb xoruzlar ağız-ağıza verəndə, sərçələr də bir yandan gecənin bağrını sökməkdə idilər: diqqətlə qulaq assaydın, elə bilərdin bəstəçi səs nota salır...
Sərhədin əvvəl bir, sonra isə başqa bir səmtindən gələn naqafil gurultu kəndin itlərini də bircə anda ayağa qaldırdı.
Dünyanın milyonlarla kəndindən biri kimi Uzda da səhər elə aynıyırdı, elə bilirdin qaranlıqlar min illərin dərin dərələrindən çıxır, pay-piyada, yorğun-arğın, tələsmədən...
Tək-tük adam səsi gələn həyətlərdən qoyun-quzu mələrtisi, dana-buzov böyürtüsü küçələrə adlamış, çoban -çoluğun hay-küyü sam-sakit çöllərə düşmüş, düz-dünya oyanıb bambaşqa bir aləm olmuşdu. Alatoran dolanbaclarla yoxuşa diklənən o ot dolu maşın da sanki özü ilə yük aparmır, kəndə, hürüb-hürüb yorulan itlərin səsinə öz qəribə «inilti»si ilə züy tutmağa gedirdi.
Tezliklə biçənəklərə doğru uzanan yollarda çiyni dəryazlı adamlar da peyda oldular. Obaşdan çöllərə üz tutan biçinçilər bir azdan o olan yerə çatacaq, fit çala-çala, bəlkə də, lap yanından ötüb keçəcəkdilər. İndidən onun götür-qoyunda idi ki, bura gəlişinin səbəbini necə başa salacaq? Bunu ahıl bir adamla tutması daha məsləhət idi ki, kəndə çatana qədər onunkunu ona verməsinlər. Nə vardı cavan adama, çox elə başa düşürdü, bacısı əsir olmaq nədi? Düşmən düşməndi. Əlinə keçən kimi dərisinə saman təpərdilər. O hələ sonranın işi idi, arayıb-araşdırsınlar, o, Uza, doğrudanmı, bacısının dalınca gəlib, yoxsa onu xüsusi məqsədlə göndəriblər? Öyrənsin, görsün, vəziyət nə hallıdı, kənddə yaşayış var, ya yox, ordu hissələri harda yerləşir, adamlar tək dava yox, həm də üç-beş il sonra barədə nə düşünüb-daşınırlar?
Nə baş verməsindən asılı olmayaraq, o hər şeyin daha tez olmasını istəyirdi ki, uzanan dəqiqələr iztirablarını daha da artırmasın. Körpəlikdən xasiyyəti idi, heç sonralar da o azardan qurtula bilmədi. Yadındaydı, o vaxt Uza futbol yarışına gələndə də uşaqlardan heç biri görüşdən əvvəl onun qədər sıxıntı və həyəcan keçirməz, lazımsız yerə ağciyərlik eləməzdi. Hər adi şeyi ürəyinə saldığına görə onu qınayar, bilmək istərdilər ki, uduzanda nə olar, niyə bunu faciəyə döndərir axı?... Oyun başlar-başlamaz isə birinci o, od-yalova dönər, əl-ayağı yerə dəyməz, kimsə onu tanıya bilməzdi. O isə uşaqlara heç nə deməz, ağızlarından çıxan o bircə kəlmə ilə kimin kim olduğunu təxmin edər, gələcəkdə bu xarakterlə onu nə gözlədiyini bəri başdan duyardı. Həyat sonralar göstərdi ki, dostları barədə o heç də səhv etməyib, nə var, güman etdiyi kimidi.
Fəcrin bu sirli dəmlərində ora-bura tələsən adamların saya gəlməyindən əlavə, çoban-çoluğun qabağına qatıb səsləyə-səsləyə yorğun-yorğun örüşə üz tutduğu naxırın neçə baş olmağından da bəlliydi ki, Uzda təqribən nə qədər sakin qalıb. Bunu zümrüd donlu dərənin döşündəki seyrək ağaclıqla otlaya-otlaya üzüyoxuşa qalxan qoyun sürüsü də «deyirdi».
Hənirti!!! Dayanıb səsə qulaq verdi, təzəcə yerindən qalxmaq istəyirdi ki, yalın ətəyi ilə keçib gedən yolda, hələ görə bilmədiyi döngədə kiminsə içini çəkərək tüpürdüyünü eşitdi. Səs yaxından, olsun ki, lap beş-on addımlıqdan gəlirdi. Təxminən bir-iki dəqiqədən sonra uzaqlaşan ulaqlının özü də yolun üstə gərilmiş təpəlikdən açıq-aydın göründü.
Daha vaxt itirmək olmazdı. Üzə çıxmaq məqamı idi!
Külli-kainatın nəzərində yeganə mənası olan bayrağı əlində hazır tutub-qəribə görünsə belə, bu ağappaq, təzə mələfə onu ölümdən qoruyan yeganə müvəqqəti «silah» idi - özünü toplayaraq ürəyində allahı, sonra isə havalandırdığı səslə:
- Ohohoy!!! - deyə adını bilmədiyi düşmənini çağırdı, amma lap son anda ayağa qalxmaqdan özünü saxladı. Gedən adam dərhal ulağı əyləyib səs gələn tərəfə çevrildi, devikmiş halda ora-bura boylandı, lakin qulağı səs almış bütün adamlar kimi, çox da bənd olmayaraq bir az durub-durub yenidən yola düzəldi. Hiss olunurdu ki, ağır çöl işi fəqiri əldən-dildən salıb: o, heyvanı qısnamır, bizləmir, sanki biyara gedirdi. Bəlkə də, onun ardınca gələn atlı olmasaydı, hər şey tamam başqa cür olar, bir daha çağırıb qocanı yoldan saxlar, Uza elə bu fağır Allah bəndəsi ilə də gedərdi. Amma qara köhləndə ley kimi gələn cavan Uzdan özü ilə sanki ölüm xofu gətirirdi. Onun hələ yolçuya çatmasına bir xeyli qalanda qorxu hissi büsbütün canını sardı. Təşviş hissindən elə səksənmişdi, bir az da bu minvalla davam etsəydi, ilana-çayana baxmayıb özünü soxulduğu yarığın lap dibinə pərçimləyəcəkdi: bu nə idi, belə də rüsvayçılıq olardı? Hələ heç nə yoxkən sarısını udub. Bəs üzə çıxıb bütöv bir kəndin qarşısında dayanmaq məqamı çatanda nə hiss keçirəcək? Yox, əgər buna hazır deyildisə, burda nə qələt eləyirdi? Özünü biabır-bədnam etmək üçün gərək mütləq Uza gələydi? Niyə öldüyü yerdə ölmürdü?
Görəndə ki, qoca arxadan yetişən atlını saxlayıb bayaq səs gələn tərəfi nişan verərək ona nəyi isə başa salır, gicgahı ürək kimi vurmağa başladı. O dəqiqə də bildi ki, bu, artıq hər şeyin sonudu, onluq Uzda bir iş olmayacaq... İndicə səs salıb, ordan-burdan tökülüşərək axırına çıxacaqlar. Əlbəttə! Uza o halda adam apararlar ki, məsləhətə ehtiyac olsun. Yoxsa indiki kimi? Burda məşvərətlik nə var axı? Sarsağın biri iş bilib, bacısının dalınca gəlib. Gəlib, lap yaxşı, indi göstərərlər bacı dalınca gəlmək necə olur?! Bah, bilməmişdik, başdanxarabın biri qeyrətli çıxıb, namuslu olub!
Xoşbəxtlikdən o olan səmtə xeyli göz gəzdirən cavan, oxşayır ki, yorğun qocanı səs gələn yerdə şübhəli bir şey olmadığına inandıra bildi ki, hər ikisi yenidən biçənəyə üz tutdu. Qoca çaya çatana qədər artıq atlı meşəyə girib gözdən itmişdi. Heyvanı dəhmərləməyindən də bilinirdi ki, o necə tələsir, can atır ki, gedib sərinkən bir iş görə bilsin. Yoxsa bir azdan hava ki qızdı, günortanın istisi düşdü, gərək başını kö
Köhnə əlifbanın «f» hərfi
Gün göyün üzünü çərtib şəfəqlərini mapmavi səmadan ox kimi yerə sancanda axırıncı iki nəfər də gəlib keçdi. Onlardan biri - ulağın belindəki kişi o qədər uzun idi ki, iriçəkməli ayaqları yerlə sürünürdü - dinib-danışmır, arxadan piyada gələn qadın isə elə hey nəsə üdüləyib tökürdü. Görünür, nədənsə bərk narazı idi. Əgər onlar ər-arvad idilərsə, bu, dünyanın ən qaravəlli işlərindən biri idi: qadın kişinin bir qıçı boyda ola, ya olmayaydı... Di gəl mürtəd bir dəqiqə kirimir, əri ilə der-der deyişir, hərdən də irəli keçərək ulağın yolunu kəsib, gah əllərini belinə qoyur - qadın o qədər gödək idi ki, bu vəziyyətdə ondan səliqəli yazılmış köhnə bir «f» hərfi əmələ gəlirdi - gah da az qalırdı balaca barmaqlarını kişinin gözünə soxsun.
- Hıımm... Bax bu oldu iş!-Əfsun ovurdlarını ovuşdurdu: bu qadın onun işinə yarıya bilərdi, özü də əməllisindən... O dəqiqə də hiss elədi ki, deyəsən, saatını Uz vaxtı ilə qurmalı olacaq...
«Bəzən adamı ağlı yox, hissləri idarə eləyir» - bu sözü ona atası demişdi. Yadına gözlənilmədən düşdüyünəmi görə, ya nə idisə, hiss elədi ki, nə vaxtdan bəri əlində girinc qaldığı fikirlərinin üstündən birdəfəlik xətt çəkməyə elə bu saat hazırdı. Əlinə heç yuxularında da görmədiyi qəfil bir fürsət düşmüşdü. Onu bada vermək, sadəcə, əfəllik olardı. Əgər bura gəldiyi kimi, geri qayıtmaq da mümkün idisə, niyə yalnız təslim olmaq barədə fikirləşirmiş? Bununçün heç axmaq olmaq da bəs eləməzdi. Amma haqqında düşündüyü o şey ki vardı, düzüb-qoşa bilsəydi, əsl qəhrəmanlıq o olardı, daha özünü ələ verib, təvəkkülə bel bağlamaq yox. Hərçənd, onu maraqlandıran binəsib qızın taleyi idi, intəhası qəhrəman olmaq da pis şey deyildi axı. Əgər ona layiqsənsə, niyə də istəməyəsən ki, adamlar səni barmaqla göstərə, daima haqqında danışa, yolunu gözləyə, hörmət-izzətini saxlayalar?
Çöl-çəmənə üz tutanların biçənəklərə çatdığını bir azdan təzə biçilmiş ot-əncərin bənzərsiz ətri ilə bərabər, müxtəlif səmtlərdən eşidilən adda-budda çəkic-zindan səsi də gətirirdi. Aydın idi: çölçülər göy otun üstə yanpörtü uzanaraq dəryazlarını döyüb itilətməklə məşğul idilər. Əsl iş hələ bir azdan qızışacaq, hərənin başı bir tərəfdə biçinə, yığıma, lay-xotma işinə qarışacaqdı. Sonra gün göyün qübbəsinə çatacaq, isti hamını qovub kolların dibinə yığacaq, səs-səmir, əl-ayaq çəkiləcək, yorğun çölçülər bir də axşamın sərinində kölgədən çıxacaqdılar. Əgər bir mərdimazara rast gəlməsəydi, onacan özünü münasib bir yerə verə də bilərdi. Nə qədər ki, fikri dəyişmişdi, daha burda qalmağın mənası yox idi. Bununçün hər şeydən əvvəl, özünü bulaq olan bir yerə çatdırmalı idi. Yoxsa dözülməz isti uzun yay günü axırına çıxar, susuzluq əhdini kəsərdi. Hələ çörək!... Bir azdan, yəqin, bu barədə də düşünməli olacaqdı. Onun hesabı ilə, bu dəqiqələrdə Uzda, düşmən əlində olmalıydı, yoxsa bir parça çörəyi dəsmala büküb belinə bağlamaq nə çətin şey imiş? İndi canını dişinə tutub dözməkdən də başqa, çölçülərin başının qarışıq vaxtında daha xəlvəti bir yer seçməli idi ki, ətrafa da göz qoya bilsin: kim çöldə gecələyəcək, kim geri qayıdacaq, qayıdan nə vaxt qayıdacaq?...
Aranın sakitləşdiyini hiss eləyib təzəcə qımıldanmaq istəyirdi ki, düzəngahın o başından, Uzdan gələn atlını gördü. Onun tərkində daha bir nəfər gözə dəyirdi və əgər səhv etmirdisə, geyimi ilə - o, allı-güllü paltarda idi - get-gedə yaxınlaşan səsi ona yedəkdəkinin qız olduğunu da pıçıldayırdı.
Gümanının düz çıxdığını çaparlar cıdıra çatanda bildi. Uıdır... Çəmənliyi elə bil otbiçən ağzına vermişdilər, nə artıq, nə əskik, gedən-gələn əlindən, mal-qoyun tapdağından hamısı bir boyda... Geniş və yamyaşıl düzəngahın kənarındakı enli arxla dumduru su axır, ondan o tərəfdə isə ala - göy taxıl zəmiləri Uzun lap ətəyinəcən uzanıb gedirdi... Suyun qırağı ilə ara-sıra ucalan çinarlar təkcə kəndin girəcəyində sıxlaşmır, o, bu mənzərəyə nəyi iləsə qəribə bir tamlıq və bütövlük də gətirirdi.
Əgər gələnlər oğlanla qız yox, qadınla kişi olsaydılar, çətin ki onlar sərf edən saata vaxt itirəydilər; oğlan gah qızı üsulluca yəhərdən düşürüb, atı necə sürməyin qaydalarını öyrədir, gah onu təzədən yedəyinə alıb xoruzlana-xoruzlana tərləmiş heyvanı çəmənzarda sağa - sola səyirdir, gah da cilovu qıza verib bir təlimçi tək ona kənardan göz qoyub, hərəkətlərinə düzəliş eləyirdi: yəhərdə necə oturmaq lazımdı, yala sinməyin sürətə nə kimi faydası var, qaçış zamanı qaməti niyə düz saxlamaq olmaz? Qızın şirin qadın ləhcəsində tez-tez Yerevan adı çəkməyindən və əzilib-büzülməyindən də bilmək olardı ki, o kimdi, burda nə azarı var, ata məhəbbəti hardandı?
Sonra... Hər şey də elə sonra oldu...
Süvarinin nə yuvanın quşu olduğu min ağacdan bilinirdi. Balağı dizdən olan dar şalvarlı qızın ağappaq baldırlarını üzəngiyə qaydasında oturtmasından, qamətini şax saxlasın deyə belindən ehmalca yapışmasından, onu şirin dillə nazlamasından da çox, lotubeçənin ətrafı bic-bic gözdən keçirməyi bu şübhəli «təlimlərin» tezliklə gözdənuzaq bir yerdə başa çatacağını elə indidən xəbər verirdi.
O yer isə orada, dərədə, yaşıl yastanda idi... Zəmilərin yaxası ilə keçib gedən at-ulaq yolu da çaparları ora, dərədəki o xəlvəti sıx pöhrəliyə aparırdı...
«Məni kəfənə yox, bayrağa bükün»
Bəlkə də, özünü bulaq başına çatdırmaqdan ötrü ən münasib məqam indi idi. Bu yerlərin cikinə-bikinə bələd olan adam günün çeşt vaxtı kimsənin gəlib-getməyəcəyindən belə arxayın idisə, taleyinin həll olunduğu bir məqamda nabələd yolçunun ehtiyat etməsi, sadəcə, itirilmiş fürsət olardı. Bununla belə, onun yerindən tərpənməyə cürəti çatmadı; hər şey ola, mürtədin birinə rast gələ, günün günorta çağı öz şübhəli hərəkətləri ilə kimisə duyuq sala bilərdi. Ürəyində ümid qığılcımları şölələndiyi bir saatda ona lazımmı idi bu? Əgər qismətində burdan xilas olmaq vardısa, o, mütləq olacaqdı. Yox, əgər hər şey əksinə idisə, özünü şəhid eləməyin də nəfi yox idi, bu fələyin divan-dərəsindən, çətin ki can qurtaraydı. Ola bilsin, onunku da buracanmış. Bəlkə, o da haqdan gələn səda imiş, dilə gətirə bilmədiklərini qələmlə demişdi: «Bu hərəkətimi yaddaşlarda qalmaqdan ötrü edilən comərdlik kimi yozmağa çalışmayın. Bir çoxlarının anladığı kimi, bu, dəlilik də deyil. Sadəcə, yaşamaq haqqım olmadığını günü -gündən bütün içimlə hiss etməkdəyəm. İradəm xilafına olsa da, bir çoxları kimi, rahatlıq dalınca uzaqlara, yad ellərə üz tutmadım ki, əksər yaşıdlarımın altını illər sonra çəkəcəyimiz səhvini təkrarlayım. Buna görə məni qınayanlara da sözüm yoxdu. Mənim arşınım bir az ayrı cür ölçür.
Günahkaram ki, bu cür yaşayışı, müstəbid həyat tərzini sevə bilmədim? Bütün olub-keçənləri məni bilərəkdən bu yola sürükləyənlərə yalnız Əfruzu xilas etmək qismətim olsa, halal edə bilərəm. Lap həyatım bahasına olsa belə... Sevmədən, fərəh hissi duymadan yaşayan üçün ölümün gec, ya tez gəlməyinin nə fərqi? O ki, qalmışdı varı-yoxu əlindən alınan, olub-qalanı talanan, mənliyi gecə-gündüz tapdalananın biri olasan.
O addımı ki mən atıram, gec-tez onu kimsə də etməliydi. Əgər o mənim qismətimdə imişsə, bu, heç də bir qəhrəmanlıq deyil. İstədim, başqalarına sübut edim ki, arxa-dayaq olan tapılsa, təpərli oğulları yığıb, vətəni yalın əllə də azad etməyə qüdrətimiz çatar. Torpağı candan sevənlərin silahı qeyrətdi. Mən başqa kimsədən imdad gözləmirəm.
Əlimlə yazdığım bu məktubun yalnız sağ qalacağım halda, məni istəyənlər üçün qiymətli ola biləcəyi, əks halda isə öz əleyhimə çevriləcəyi indi hansısa bir məna kəsb etmir. Əgər gec-tez torpağıqsa, bunun indidən olmağı, həyatı şərəfsizcəsinə başa vurmağımın, onun-bunun yanında gözükölgəli gəzməyimin yalnız və yalnız qarşısını ala bilər...
Əgər meyitimi ala bilsəniz, yeganə iltimasım var. Məni kəfənə yox, bayrağa büküb basdırın, vətən bayrağına! Mənasını nadanlar anlamasa da olar.»
Ürəyindən keçənləri isə bircə İmdada demişdi: «Nə qədər qeyrətsiz olmalısan ki, bu cür vəziyyətdə yaşaya biləsən?». Bu sözü az qala hər gün təkrarlayırdı.
- Tək bizikmi, özünü belə üzürsən? - qardaşının təbiətindəki qorxaqlıq dərhal özünü büruzə verir, o, əlüstü səbəb tapırdı. Oğlan ən çox da ondan qorxurdu ki, Əfsun günün birində Əfruzun dalınca gedəsi olsa, onu da özü ilə apara. Düzdü, onun elə bir fikri yox idi, amma qəfildən buna ehtiyac yaransaydı, onda necə?
- Pisi də odu ki, tək deyilik. Cəmi - milləti biqeyrət eləyiblər. Hamı da bunu adi həyat tərzi kimi qəbul eləyib, oturub.
Bu sözüsə həmişə demirdi, yalnız cızdağı çıxanda dilə gətirirdi və nə iş idisə, bu sözdən sonra, elə bil, göz önündəcə əriyib çöpə dönür, sanki adam cildindən də çıxırdı. Onda daha o sözü deməkdən özünü saxlaya bilmirdi:
- Elə bil, ürəyimi əllə soyurlar. Nə günah eləmişdi axı, Allah bu zülmü çəkdirdi o yazığa? - ardınca da başını bulaya -bulaya tək özünü yox, yazı yazanı da acı-acı töhmətləndirirdi, - bacı əsirlikdə ola, iki dağ boyda qardaş azadlıqda? Harda yazılıb belə şey?... Bütün sinirlərimlə hiss edirəm ki, necə kömək gözləyir o. Səhərə qədər səsini eşitmişəm. Necə yalvarırdı, xudaya? «Qurtarın məni burdan! Harda qalmısan, Əfsun, hardasan, İmdad? Nə tez mən adda bacınız olduğunu yaddan çıxardınız? Barı qoyun, ölüm xəbərim çıxsın, sonra...»
Sirrini Zülfü müəllimə bildirsəydi. Güman eləmirdi ki, müəllim gec-tez onu fikrindən döndərməsin. Hər dəfə bu ətrafda söhbət düşəndə o, səbr eləməyi məsləhət bilir, əl-ayağını «gör bir səbr kimin adıdı?» soruşmaqla soyudur «həlbət haqq yiyəsi bir yandan bir qapı açar» deyirdi. Sonra ona bu işin bir ucunun mütləq gedib dövlət orqanlarına çıxacağını başa salır, gözünü qorxuzmağa çalışırdı ki, billə-bilə, bəxt sarıdan taleyi gətirənlərdən deyil, niyə bunu nəzərə almır? «Çoxdan onların qara dəftərindəsən. Başqalarının elədiklərini də sənin boynuna yıxmağa hazır olduqları bir vaxtda əllərinə dəstavüz vermiş olarsan. Yəqin, elə şeylər var, onları nə sən bilə bilərsən, nə mən. Bu iş dövlət səviyyəsində həll olunmasa, çarəsi yoxdu. Əsir alınan bir deyil, beş deyil. Yüzlərlə, minlərlə elə adam var. Çoxu da qız-gəlin. Onların qohum-qardaşının hərəsi durub bir partizanlıq eləsə, daha bu dövlət dövlət yox, dərəbəylər ölkəsi olar. Bələkdəki körpə də bilir ki, məsələ necədi. Bu işlə yüksək səviyyəli beynəlxalq təşkilatlar məşğul olurlar. Görə bilsə, dövlətlə birgə onlar bir iş görəcək, yox, görə bilməsə, ayrı-ayrılıqda, tək-tək adamlar heç nə eləyən deyil. Sən bunu Allahdan gələn bəla kimi qəbul et!»
Miskinsayağı bənzətmə
...Dərədəkilər nahara yaxın üzə çıxdılar. Tək özləri halsız gözə dəymir, yamyaşıl düzəngahla qulağı düşmüş halda gələn köhlən də, deyərdin bəs neçəgünlük biyardan qayıdır.
Bəlkə, indi, süvarilər gözdən itəndən sonra özünü dərəyə verə bilərdi, yoxsa gün günortadan əyilənə qalsaydı, bunu etmək lap çətin olacaqdı. Həm gediş-gəliş artacaq, çölçülər çöldən dönəcək, hər gözənin yaxasından bir quzuçu baş qaldıracaq, yəqin, axşamın sərinində kəndin əl-ətəyində dolaşanlar da tapılacaqdı, həm də zənni onu çaşdırmırdısa, hələ təlimçinin öz totuq-motuq qonağı ilə pöhrəliyə bir daha baş çəkəcəyini də güman etmək olardı... İldən uzun çəkən boğucu və uzun yay günü cınqırını çıxarmadan mağarayaoxşar iri yarıqda oturub axşamın düşməsini gözləmək adamdan tək canbahasına dözüm yox, həm də iradə hesabına mətanət istəyirdi. Onu da bilirdi ki, yanğını belə şiddətlə hiss etməsi daha çox onu yaxın saatlarda dəf etməyin qeyri-mümkünlüyünə görədi. Qupquru qurumuş dodaqlarını dili ilə az-maz islada-islada sığınacağından görünən içi ləbələb dumduru su dolu, enli arxla arasında illər uzunu gediləsi bir məsafə hiss eləyirdi...
O, günəşə, üzü seyrək buludlarla örtülmüş nəhəng nur topasına nəzər salaraq bir azdan havanın sərinləşib, yağmur olacağını fikirləşdi, bəlkə də, daha çox ona görə ki, bu indi ürəkdən arzuladığı bir şey idi, dərhal da yadına kənd toylarının əbədi masabəyisi Yavər Miskinin uyğun gəldi -gəlmədi, oxşar məqamlar arasında daim zahiri bənzəyişlər axtarması, onları özünəxas şəkildə mənalandırması düşdü. Əgər hazırkı ana qiymət vermək ehtiyacı yaransaydı, şairin belə bir fikir yürütməsi şübhəsiz idi ki, indi görünən o gur işıq mənbəyi günəşin özü yox, onun orijinaldan solğun tərcüməsidi, hansısa naşı həvəskar onu necə gəldi öz dilinə çevirib... Heç dəxli var? Belə şeylərə rəvac verən, heç şübhəsiz, masabəyinin, yaxşı-pis, qələm əhli olması idi.
Nazimin bu və digər şairanə bənzətmələrini saf-çürük edə-edə oturan yerdə huşlandı. Bəlkə də, daha çox o gic yuxuya görə indi onun özünə də elə gəlirdi, göydəki, qarşısını bəmbəyaz buludlar kəsdiyindən zəif-zəif közərən günəşin əsli yox, onun ağ-qara çıxarılmış üzüdü...
Əslində, bu yuxu lap yerinə düşdü: vaxt heç cür keçmək bilmir, o da içini yeyirdi: birdən o istəyən olmadı, başqa cür oldu, onda? Ya elə o istəyən oldu, dava - mərəkə orda qopdu ki, bacı-bacı salıb, özü də döşünə döyür ki, keçmiş döyüşçüdü. Bəyəm, bilmir, düşmən tərəfdə dəyişilməsini nə vaxtdan gözləyən daha vacib «fiqur»lar, ya elə filan adda zabit var?... Bilmir, lap pis, qəzet oxusaydı, mətbuat izləsəydi, belə kəmsavad-kəmsavad danışmazdı.
Bu, at almamış axur çəkməyə də oxşayırdı, amma düşündükləri başına gəlsəydi, bilirdi ki, zoru, olsa-olsa, kiminləsə mübahisəyə çatar. Bəlkə, bu barədə öhdəlik-zad götürmüşdü? Ya kiminləsə şərt-şürut bağlamışdı ki, mütləq o deyən olmalıdı? Kim idi halına yanan ki, o, özünü odun içinə yalnız bacısına görə atıb. Bəs onda həqiqət harda qalardı? Belə çıxmazdı ki, hərə öz adamı, öz mənafeyi üçün çarpışır? Bəs onda bu yazıq millət, bu bədbəxt vətən, bu qara camaat? Onu kim fikirləşməli idi?
Görəsən, gec də olsa, bu həsrətin bitməsinin sevincini yaşamaq ona qismət olacaqdı?
O biri tərəfdən də, sönmək bilməyən susuzluq! Belə məqamlarda həmişə elə bilirdi, ac qalmağa, bəlkə də, günlərlə tabı çatar, amma su?... Onsuz bircə gün də dözə bilməz. Deyirdi, bəs, nə qədər tanıdığı bulaq varsa, hamısının gözü kor qalıb. Hara ayaq qoysa, naümid qayıdacaq... İndi bilirdi: susuzluq qədər amansız heç nə yox imiş!
Fikrə dala-dala gözünün acısını almaq adıyla-gecəki yorğunluq, həyəcan və aclıqdan tamam keyləşmişdi-bir də o vaxt ayıldı ki, nəsə ustufca, onu incitmədən üzünü yalayır.
Meh idi... Axşamın sərini onun sığınacağına da gəlib çatmışdı.
Demək, fürsəti əldən verib. Gümanınca, yuxulamasaydı, həm yerini dəyişə, həm də ətrafa göz qoya bilərdi. Olsun ki, bu, hər şeyin göründüyü kimi olduğuna inanmaq qədərində sadəlövh bir düşüncə idi, amma tərpənib heç nədən yerini nişan verəcəyi təqdirdə haralarda ola biləcəyini xəyalına gətirəndə hazırkı halına da şükür elədi. İndi yalnız su istəyirdi, su...
Sonra tozanqı yağış... Azcana islanmış torpağın düz-dünyanı bürüyən bənzərsiz ətri... Balaca çobanın uzaqlarda yandırdığı gəvənin ərşə bülənd olan əyrim-üyrüm tüstüsü... Dünya bu qədər gözəlkən, hər şeyin də ondan xəbər verdiyi bir vaxtda necə hissə qapılmaq olardı? Bu, bəlkə, nəyəsə işarə idi?
Sonra yağış kəsdi. Buludları sanki qəfil qalxan külək pərən-pərən saldı. Gün üz göstərən kimi dünya bir az da gözəlləşdi. Meydan indi də göylərin lacivərd ətəklərinəcən ucalıb gedən əzəmətli dağlardan da yüksəklərdə gözə dəyən səma şahinlərinin idi. Sanki beş-üç dəqiqənin qonağı olan yeddirəngin şərəfinə təntənəli büsat qurmuşdular; qıy vurur, can-dildən pərvaz edir, yorulmaq bilmədən enib-qalxırdılar.
Günəşin qüruba yenməyinə hələ bir xeyli qalanda qara köhlən cıdırın o başında, yolun o biri üzündəki taxıl zəmilərinə meh, elə bil, daraqla tumar verirdi, yenidən peyda oldu. Düzəngah yeniyetmələri təzədən qoynuna aldı. Bir -birinə qarışmış gülüş səsləri, qışqırıq, vur-çatlasın... Hər şey, şəffaf sular, buz bulaqlar, ətirli çörək, şipşirin xəyallar... bircə anda unuduldu. Sanki süfrə başından indicə qalxmışdı.
Təlim saatının başa çatmağıyla «sevgililər» bir daha pöhrəliyə üz qoydular. Hesabla, onlar dərədə çox da vaxt itirə bilməzdilər: bir azdan çölçülərin hərəsi bir səmtdən üz göstərəcək, gedənlər geri dönəcək, örüşdən qayıdan qoyun -quzu da düz-dünyanı toza basa-basa kəndə doluşacaqdı.
Amma gözlənilənlərin əksinə «sevgililər»i qabaqlayanlar da tapıldı. Geri qayıdan qocanı o, ya səhər obaşdan gözdən qaçırmış, ya onu yaddan çıxarmışdı, ya da ola bilərdi, o, biçindən yox, rayon mərkəzindən qayıdırdı. Elə əyin-başı da ondan az xəbər vermirdi. Kişi atlı olsa da, toy qiyafəsində idi, yəhərdə də allı-güllü döşəkçə... Biçin və bu cür dəm-dəstgah?
«Pobeda»nın isə özündən qabaq səsi gəldi. Görünür, onu yaxşıca yükləmişdilər. Səma rəngli maşın yalnız yala qalxanda uğultusu, səs-səmiri azaldı: kəndin düz ətəyinəcən yolun qalan hissəsi həm hamar, həm də maili idi.
Axır ki... O gözləyən də gəldi: köhnə əlifbanın «f» hərfi!... Səhər-səhər gözü bu qadına sataşan ilk dəqiqədən ağlına gələn fikir məhz bu an üçün hesablanmışdı: o, ürəyində tutmuşdu ki, əgər qadın çöldən əri ilə yox, tək və ertədən qayıtsa, hər şey tamam başqa cür olar, bu adam onun və Əfruzun qanının arasına girə bilər...
Xoşbəxtlik! O, gəlirdi, özü də tək. Oxşayır, ya evdə körpə qoyub gəlmişdi, ya da qonaq-qarası vardı. Ən çox da ona ümid etməyə dəyərdi ki, əri ilə tezdənki bozalaşmağın sonu çöldə dava-dalaşla bitib. Amma hal-hazırda onun arzulamadığı yeganə şey məhz bu idi. Nə olurdu, olaydı, təki bu olmayaydı...
Sonra «sevgililər»... Sonra xəfənəkli qoca... Səhər-səhər necə asqıra-asqıra, öskürə-öskürə getmişdisə, eləcə də qayıdırdı. Gün batabatda qara köhlənliyə də növbə çatdı. Ondan sonrakılar da... səhər-səhər burdan yol keçənlər idi. Bircə hərəsi bir atda gələn kişi ilə arvadın kimliyini ayırd eləyə bilmədi. Olsun ki, dəryazlı-şanalı gələn biçinçilər ötən günü, bəlkə, lap əvvəlki günləri də çöldə gecələmişdilər ki, belə yarlı-yasaqlı, ağır işdən can qurtarmıştək deyə-gülə, kefikök qayıdırdılar...
Artıq iri, narıncı günəş axşamtərəfi yaratdığı saysız-hesabsız upuzun kölgələri bir-birinə qovuşduraraq hüznlü görkəmi olan dağların arxasına çəkilirdi.
Başı batsın onun
Onu isə üz-üzə gələn kimi tanıdı: Arşak. Uz kənd orta məktəbinin idman müəllimi. Bu görkəmdə adamı harda, nə vaxt görmüşdü ki, çətinlik də çəkə? Milyon adamın içində də bapbalaca burnundan tanıyardı ki, o, kimdi? Onu az qala iyirmi il əvvələ, məktəblilərin «amansız mübarizə və yarışlar» dövrünə aparan o nişanə, heç şübhəsiz, xatirində məhz bu əlamətləri ilə uzunmuddətli iz qoymuşdu: nəhəng boy-buxun, palaz qulaq, şappan dodaq, iri əl və ayaqlar, amma bapbalaca burun...
Yarım saat əvvəl yola tək ona görə yenməmişdi, qayıdanların arası kəsilmişdi, həm də ona görə yenmişdi ki, hava da qaralmışdı-Qaraqovaqda olduğu kimi, burda da şər elə aram-aram qovuşurdu, sanki gözəgörünməz nəhəng bir neft lampası his verirdi - gəlib-gedən olmasaydı, onu Uzdan çətin görəydilər. Başqa səbəblər də vardı: balıq suya can atan kimi, susuzluq da təşnə adamı rəfolunmaz bir qüvvə ilə bulağa doğru çəkirdi, həm də ləngimək artıq onu labüd ölümlə üz-üzə qoya bilərdi. İşdi-şayəd, yolunu gözlədiyi adam çöldə gecələsəydi və yaxud onunla rastlaşmadan keçib getsəydi, o, Uza öz ayağıyla getməyə məcbur idi. Bacısının girov olmağı, bəyəm, o demək idi ki, onu xoşluqla qarşılayacaq, halına yanacaq, mütləq mərhəmət göstərəcəklər?
Özünü bulağa ölü kimi saldı. Sanki içində od qalamışdılar... Sudan dümləyib dərəyə sallanan kövşən yoluna təzəcə çıxmışdı ki - hər addım atdıqca cırcıramalar səssiz halda sağa-sola səpələnirdi - gözü dərənin o tayı ilə irəliləyən qaraltını aldı.
Əgər gələn, yolunu intizarla gözlədiyi şəxs idisə, istəmirdi, qarşısını qəfildən kəsib onu səksəndirsin. Şər qovuşan vaxtı çölçünün onu uzaqdan görməyi, kimliyini o yaxınlaşana qədər götür-qoy etməyi, bəlkə, daha məsləhət idi?... Görəsən, bu toran vaxtı pay-piyada kim idi, kənddən biçənək səmtə gedən? Olmaya, sərhəddə, ya zastavada işi vardı?
Dərhal da yolu bəllədi: dərəyə hardan yenəcək, biçinçinin rastına harda çıxacaq?... Təxminən əlli qədəm məsafəni dönməz bir inadla onunla üz-üzə addımlayanda da, o, bütün yelkənlərini asmış gəmi kimi tam sürətlə irəli şığıyırdı-hiss etdirmədən daha çox içindəki qorxunu dəf etməyə çalışırdı. Amma nə qədər özünü toplasa da, üzləşəndə allahın quruca salamını da adam kimi verə bilmədi. Deməyinə dedi o sözü, di gəl höccələmək də var, höccələmək, elə udqundu, deməzdin boğazında nəsə qalmayıb. Bu ölüm-dirim anında, hər şeyin ilk kəlmə və təəssüratdan asılı olduğu ən həlledici məqamda qorxusunu dərhal büruzə verdi.
Ayağını ehmallıca yerə toxundurmaqla ulağı dayanan çölçünün gözü dərhal dörd oldu:
- Ara, gic musurman, sən burda neynirsən?-əgər o, doğrudan, Arşak müəllim idisə, beli futbol yarışları dövrünə baxanda, əməlli-başlı donqarlamışdı, ola bilməzdi, bu sözü elə-belə, havadan desin, çünki qarşısındakı nabələd adama oxşamaqdan da besərən, elə ona da, yan-yörəyə də çox şübhəli-şübhəli baxırdı. Özündən asılı olmayan səbəblərdən, bəzən, qeyri-ixtiyari ürəyədammalar da olur axı, nə biləydin ki, indi Arşak müəllimin də başına elə bir iş gəlməyib? Hələ «salam» söhbəti o yana...
- Ara, qurd ürəyi yemisən? Demirsən, gəlib çıxar bizimkilər...
- Ay-hay!-həyəcanı sovuşmasa da, oğlan əlini havada oynadıb müəllim hay-küy salıb it-qurdu başlarına yığmasın deyə, hədəfi dərhal, həm də qara xəbərlə nişan aldı,-aarvaadı aapardılar...
Söhbəti bu cür qurmaqda məqsədi vardı: əgər niyyəti baş tutsaydı, əlləm-qəlləm sual-cavaba nəinki ehtiyac, vaxt belə qalmayacaqdı. O cür də oldu, balacaburun başılovlu halda əhli-əyalının hayına düşdü: «Kim apardı, ara? Nə danışırsan, nə arvad?».
- Kim aparacaq, azərbaycanlılar,-o, artıq rahat və çaşmadan danışırdı,-guya, tanımırsan onları? Gözdən tük qapırlar,-deməklə oğlan, elə bil, cinə iynə göstərdi.
- Ara, mən batdııım! - kişi ikiəlli başına pampaça saldı, -qayınlarım məni öldürəcək. Tökülüb Yerevannan belə gələcəklər... Ayes-dvas!*... Mən batdım! Ara, sən onnarı tanımırsan. Dedilər, köç Yerevana, köçmədim.
Oğlanın çiçəyi çırtladı: vaxtilə alov püskürən bu adamın ağzından indi Allahın quruca tüstüsü də gəlmirdi və həmin andaca hiss elədi ki, bu, çöl-bayır işi deyil, bütün günü təkbaşına dəryaz çəkmək də adamı bu hala salmaz, ona nəsə üz verib.
-Ortaboy arvadıdı, elə?-deyən şahid əliylə də göstərdi.
Niyə balacaboy yox, orta? Necə deyərlər, sağlığında kor Fatma, öləndə badam gözlüm? Yəqin ki! Əslində, oğlanın istədiyi bundan da çox, onu arvadı öz gözləri ilə gördüyünə inandırmaq idi.
-Ara, odu, odu. Başı batsın onun.
- O sözü də dediyini eşitdim ki, Arşak müəllim var, onun arvadıyam, əlinə keçsəniz, başınızı kəsəcək.
Əfsunun ehtimalla danışmağında müəllimin ayrı fikrə düşməyinə ipucu qoymamaqdan əlavə, başqa bir niyyət də gizlənmişdi: o, boy-buxununa görə çox külbaş və səydurum görünən bu zəbərdəst adamın əsl həqiqətdə nəyə qadir olduğunu da dəqiqləşdirmək istəyirdi. Bəlkə də, bütün bu sadəlövh mükalimələrin, özünü gicbəsər və səmə yerinə qoymağın arxasında onun da bir məqsədi olmamış deyildi, nə bilmək olardı? Hər şey, məgər, elə göründüyü kimidi? İnsanın əsl həqiqətdə hansı əqlə qulluq etdiyini yalnız düşdüyü çətin vəziyyətdə özünü necə aparmasından sonra bilmək olar.
-Ara, mən baş kəsənəm? Mənim nəyimə lazım, kim kimi qırır? Lənətə gəlsin bunları, başımızı sallayıb qardaş kimi dolanırdıq... Sən gəl bir iş elə, arvadı qaytaraq.
- Qaytaraq deyəndə ki...-bu key adamın kələfin ucunu tamam-kamal itirdiyinə yerli-dibli şübhəsi qalmayan Əfsun - hansı inamlasa istəyinə çatacağına əvvəldən əmin olan oğlan üçün həyəcan-filan çoxdan arxada qalmışdı - onu çox da dolaşığa salmadı: bəs onlar bunu pula görə eləyiblər, ayrı niyyətləri yoxdu. Onlarda da aclıq camaatı milçək kimi qırsaydı, mütləq bu yola əl atardılar.
İstəmirdi, vəziyyəti bir az da qəlizləşdirib müəllimin gözünü qorxuzsun. Birdən geri çəkilsəydi ki, ağlasığmaz dərəcədə qəliz olan bu iş onluq deyil, hər şey bircə anda alt-üst ola bilərdi.
- Biz belə eləyə bilərik,-deyib, o, saatına nəzər saldı, guya, vaxtı dürüst bilmək indi nəyi isə, çox mühüm bir şeyi həll eləyirdi,-deməli, belə... İstəsən, mən onlarla danışığa girərəm, məsələni çürüdərik gedər. Nə lazım işi böyütmək? Həə?...
- Ara, inçes spasum*, deyirsən, gəlib tutsunlar bizi? Orqan mafiyası Yerevanda hazır dayanıb. Eşitmisən bu haqda? Bircə saata zapçast eləyib satarlar səni xaricə, batarsan!-cavabı müəllimin ağzından çıxan kimi, canına vəlvələ düşmək əvəzinə o, təkcə bu adamı ələ gətirəcəyinə inanmadı, həm də gözləri önündə qeyri-ixtiyari, bacısı ilə görüşəcəyi səhnənin gerçək rəsmi də peyda oldu: burdan təxminən üç-dörd kilometr o tərəfdə, silahlı qüvvələrin təmas xəttində beynəlxalq təşkilatların iştirakilə əsirlərin dəyişdirilməsinə başlanılıb. Hər iki tərəfdə onların doğma və yaxınları ilə bərabər, əlisilahlı əsgərlər də gözə dəyir. Televiziya bələdçiləri jurnalistlər hamıdan çox fəallıq göstərirlər. Nəhayət, çoxdan gözlənilən an yetişir: posta birinci beynəlxalq təşkilatların xüsusi mundirli nümayəndələri yaxınlaşırlar, onların ardınca isə üzgün əsirlər gəlirlər...
Odur! Özüdür ki, var! Üçüncü gələn bacısıdır! Ağ libasda! Yoox, bu, libas deyil, libas nədi, bacısını həmişə onda görməyə təsəvvür elədiyi həkim xalatıdı.
-Əf-ruz!-deyə fəryad qoparmaqdan, dəli kimi bağırmaqdan məhz bu an onu nəyin saxladığını, yəqin ki, qədəri yazanın özü də çaş-baş salardı. Amma bundan da inanılmazı o idi ki, bir həyulə tək gözə görünən qızın lətafətli danışığı da onun qulaqlarına elə bu an gəldi. Bu, səs yox, sanki bir nəva idi! Onu kim inandıra bilərdi ki, bu, doğru deyil? Xəyal da bu qədər gerçək ola bilərdi? Həqiqət olmaqdan onu nə ayırırdı axı? Bəlkə, ona görə özünə gəlib ayılmağı o qədər vaxt apardı ki, axırı, Arşak müəllim də dilə gəldi:
- Ara, şudara*, nə fikrə getdin, sərhədi keçərlər birdən. Nə var sənə, arvadın getmiyib ki!
Əvvəlki sayaq olmasa da, hər halda oğlanın səsi gəldi və o, həm də o şeyə təəccüb qaldı ki, dini dinindən, dili dilindən olmayan bu insan onunla necə səlis və rəvan danışır.
- Onlar meşə yolu getdilər. İndi, bəlkə də, Narınbulağa çatarlar,-deyə handan-hana özünü cəmləyib bəri başdan nə qədər xərci çıxacağını da eşitdirdi ki, onun bu işi nə səbəbə təmənnasız etməyindən müəllim şübhəyə düşməsin. Bunun üçün həm elə məbləğ dedi, uzlu bir qara quruşa dəyməyən arvadına tüpürüb geri qayıtmasın, həm də əlyeri qoydu ki, məsələnin axırına çıxmağa onun canında həvəs də qalsın: pul bank xətti ilə Moskvaya göndəriləcək! Amma bir şərtlə: gərək kişi kimi söz verə. Razıdı?
-Ara, soruşursan da?
Əfsun bilirdi, müəllim ürəyindən keçənləri demir. Yalan da var, yalan, bu, lap o ağından olardı, arvadı azad eləyəndən sonra müəllim ona pul yollaya. Özü də hara, hara, yad bir diyara, tanımadığı ünvana, itin-qurdun adına! Beləsinə ağılsız deməyib, neyləyəsən?... Amma onun istədiyi bunu üzə çıxarmaq deyildi, çalışdığı yeganə şey eşitdiklərinə ürəyində çimdik boyda da şübhəsi olmadığını müəllimə sübut etmək idi.
-Gedək mənimlə!-deyib ətrafı müşahidəçi səriştəsi ilə gözdən keçirəndə və məsləhət eləyəndə ki, ulağı başdan eləsələr yaxşı olar, elə o niyyəti güdürdü. Çünki dərə-təpə yolu gedəcək, dağ aşacaqdılar, böyür-baş gedib-gələn, hərbçi-filanla doluydu, niyə kimisə duyuq salaydılar?
Səhər obaşdan buralarda avara-gor olduğunu, bir parça çörəyi qalıb-qalmadığını xəbər alanda da istəyində nə qədər səmimi olduğunu çatdırmaq idi. Soruşur və ürəyində yalvarırdı ki, allah eləyə, «yox!» cavabı almaya: qarşıda uzunluğu heç nə ilə tən gəlməyən xatalı bir gecə vardı, qismət də Allahdan idi, əgər işlər o arzulayan kimi getsəydi, hər şeyə hazır olmalı idi. Hətta müəllimin qəfil hücumuna da! Məgər arxayın ola bilərdi ki, bu, baş verməyəcək və ya baş versə, necə, harda, hansı məqamda baş verəcək? Hətta iş işdən keçəndən sonra da, çox istəyərdi ki, bu olsa, yalnız o cür olsun, onun müqavimətsiz tabe olacağına inanmaq səfehlik olardı.
- Onun işi hasatdı,-xurcuntayı eləyib heyvanın belinə aşırdığı yamyaşıl ot dərzlərinin arasından yorğun halda, ufuldaya-ufuldaya düşən çölçünün suallardan hansına cavab verdiyini bilməyə ehtiyac da qalmadı. Ulaqdan düşməklə boyu əməlli-başlı uzanan adam qoşa xotmanın arasından keçən kəndirə bənd olunmuş heybənin ilgəyini açıb, qabıqlı itburnu şivini qaldıran kimi, balacalığından gülməli görünən heyvan uzun qulaqlarını arxaya yatırdıb, Uza səmt götürüldü.
- Ara, biz belə olmamışıq axı. Deyirsən, çörəyi də gizlədək bir-birimizdən? -çölçünün səxavəti oğlana xəcalət təri tökdürdü,-it uşağı bizi duşman elədi... Bu gün Uzda da Azərbaycanın çörəyini yeyirəm mən. Deyirsən, bunu da unudum?
Sərhəd bölgəsinə o gecə qaranlıq üzlü qonaq kimi gəlirdi... Müsafirin beləsini, çətin ki, sevən tapıla, amma o gün bir başqa gün idi və o mehmana təmənnasız sevgi də o əziz günün yiyəsinin əlində olan bir şey idi; düşərli olub-olmadığını əvvəlcədən bircə o bilə bilərdi...
Azərbaycana vətən demişəm
Qaraqovağın ogünkü səhəri kənd uşaqlarının naqafil harayı ilə açılırdı:
- Əfsun dil gətirib! Diil!... Diil!...
- Əfsun erməni tutub. Erməniii...
Əvvəl-əvvəl heç nə başa düşməyən adamlar kəndin ortasına, uçuq-sökük idarə binasına doğru üz qoymuşdular. Çünki səs o tərəfdən gəlirdi. Ətəyini əlinə yığıb dar küçələrlə axışan arvadlar - naşı əkinçinin ovcundan çıxan toxum kimi hərəsi bir dərəyə səpələnmiş kənd kişilərinin əksəriyyəti indi burdan çox-çox uzaqlarda, iri-iri şəhərlərdə ya kefə baxır, ya fəhləlik eləyir, ya da baş girələyirdilər - təlaşla bir-birindən nəsə soruşur, aydınlaşdırmaq istəyir, nə baş verdiyini hadisə yerinə yetənəcən bilməyə can atırdılar. Onları indi hətta ən ağlagəlməz şeylə belə təəccübləndirmək mümkün deyildi. Hər gün səksəkə, qan-qada, ölüm-itim! Daha hissiyyatları da hissiyyat deyildi, elə bil, balta ağzı korşalmışdı.
Bununla belə, səsə doğru gedənlər bir-birinin bəhsinə qaçır, ürəklərində tək ona sevinirdilər ki, ağlaşma, vay-şivən sədası gəlmir. Az sonra səslər qismən aydınlaşdı, hadisə yerinə çatmayanlar eşitdikləri addan başa düşdülər ki, nə varsa Əfsunun başındadı; uşaqların dilində yalnız o ad dolaşırdı... «Əfsun!!!» «Əfsun!!!» Bir də arada «erməni» kəlməsi qulağa dəyirdi.
- Mən adda xalan ölsün, ay bala!!!-nəfəsi az qala çiyinlərindən çıxan arvadlar qaça-qaça özlərini qarğayır, saç yolurdular,-o gözəllikdə anan, o yaraşıqda atan getdi, bəs deyildi?... Caaan!!! Can!!!
- Boynunu fələk qırsın, canım, nə oldu axı bu yazıq uşağa?
O gün Qaraqovağın məmə yeyənindən pəpə deyəninə, bir kimsəsi qalmadı, çoxdan eşitmədikləri o əcaib səs onu yol -yolağasını ot-əncər basmış köhnə idarə binasının qarşısına cəm eləməsin. Gələn-gələn o səmtə üz tutur, onu nə xəbər gözlədiyini bilmədən bir vaxtlar katta kişilərin söz-söhbət, cavan-cahılın haf-laf yeri olan o məkana can atırdı...
...Sonra dayanmışdılar. Hamı bir nəfər kimi qolaylanmış vəziyyətdə... Şikarlarını birgə ovlayan ibtidai insanlardan onların bu saat elə bir fərqi də yox idi: sinələri, başları açılmışdı, qaranəfəs gəldiklərindən tökülüb-itirdilər, tərli sifətlərində amansız bir qəzəb, iri gözlərində soyumaq bilməyən bir nifrət vardı və nədənsə adama elə gəlirdi ki, dünya durduqca onların bu qorxunc görkəmini heç nə dəyişən deyil.
- Ayağının altında ölüm, ay Zülfü, niyə qoymursan o mürtədin şümür gözlərini oyum, ürəyim soyusun?-nəvəsi Qaraqovağın ilk qurbanı olan Məxmər qarı nəfəsi kəsilə -kəsilə soruşurdu,-qurban ollam sənə, ölləm ayağının altında.
Sözü eşidən arvadlar-onların içərisində beş-on günü keçmiş kişi də gözə dəyirdi-əllərində sanballadıqları daş, uğultuyla irəli yeridilər.
- Bir dəqiqə, ay camaat! Əl saxlayın. Mən ona söz vermişəm axı!-onları Əfsunun anlaşılmaz səsindən də çox, hərəkəti çaş-baş salmışdı. Oğlan irəli gələnin qarşısına yeriyir, əlini gah sinəsinə aparıb, gah çənəsini tutub yalvar -yaxar eləyir, onları artıq addım atmağa qoymurdu. Hələ də kimsə başa düşə bilmirdi ki, bədheybət qurbanını o kimdən və niyə qoruyur, onun daşqalaq olunmasına nədən aman vermir? Olmaya, o, dünənə qədər başına and içdikləri oğlan deyildi? Bəlkə, anası Sürmənin, ya Qüdsi müəllimin ruhu hər şeyi ona halal eləmişdi? Bəs onda yazıq Əfruz?
- Dayanın, onun vaxtı deyil!-Zülfü müəllim bilirdi ki, kənddə onu eşitməyən yoxdu, hadisə yerinə özünü hamıdan axırda çatdırsa da, bu hay-həşirin nədən ötrü olduğunu əlüstü anlamışdı. Yubansa nəinki Əfsunun gətirdiyi qəniməti, elə onun özünü də sel kimi kükrəyən və artdıqca artan kütlənin qəzəbindən xilas etməyə çətin ki, nüfuzunun köməyi dəyəydi.
- Niyə başa düşmək istəmirsiniz, onun günahı yoxdu, dərdi sizinkindən də artıqdı. O da siz çəkəni çəkir!-qışqırmaqdan səsi kallaşmış oğlan, nə qədər ki, onu dinləyirdilər, çalışırdı, sıxlaşan camaatı sakitləşdirə bilsin, çünki onları əhatə edən çevrənin qarışbaqarış daraldığı hər dəqiqə hiss olunurdu.
- Yalansa, onun anasını...-qız-gəlin, qarı-qoca deməyən Mirxan kişi murdar bir söyüş söyüb, camaatın səsinə hay verdiyini hiss etdikdə lap da qızışaraq latayırı latayıra caladı,-onu özüm boğacam, bu barmaqlarımla!-qocanın göy damarlı uzun əlləri havada titrədi.
- O, hər şeyi başa düşür. Sizdən də yaxşı bilir dilimizi. Qulaq asın! Söyüş söyməklə iş düzələn deyil. Hamının anna-bacısı var. Qaldı ki, öldürməyə, öldürmək həmişə olar, -oğlan kal-kal danışır, bəzən də səsi lap eşidilməz olub, batırdı deyən, nisbətən sakitləşmiş camaat diqqətlə dinləməyə məcbur idi,-guya, bir nəfər öldürməklə yaramız sağalacaq?
-Qisasımızı ki, alarıq!-hamı yer-yerdən gurladı. Gərilmiş qollar yenidən ağac kimi dikəldi, daşlar yenidən apaydın göründü. Sanki fırtına təzədən çağladı.
- Bir soruşun axı, nə olub? Qaçhaqaçdı, nədi?!-Əfsun dedi, dayandı, izahatına ara verdi ki, həm coşan dalğanın qarşısını alsın, həm də onları deyəcəyi xəbərə hazırlaya bilsin; bu batıq səslə bir azdan o heç kimi başa sala bilməyəcəkdi.
- Onun da oğlunu öldürüblər.
- Bəlkə, bizimkini öldürməyiblər?-xəbərə əhəmiyyət verməyən kütlə birağızdan ittiham edirmiş təkin coşdu və matdım-matdım bir-birini süzən bir kimsədə şübhə yeri qalmadı ki, bu uşaq onlar tanıyan Əfsun deyil, ya o, başını itirib, ya da açıq-açığına, gözgörəti düşmən tərəfə keçib. Bu neçə gündə onun hara qeyb olduğuna da fikir verməyiblər. Elə bundan bilinir ki, necə bivec və diqqətsizdilər. O isə gör nə qədər həddini aşıb, nə qədər onları saymır ki, qoymur qisaslarını da alsınlar. Ay səni, namərd! Oddan kül törəyib! Buna bir bax! Gör, Qüdsi kimi oğulun yerində kim qalıb? Gorun çatlasın, kişi! Çatlasın gorun!
- Kim deyir, öldürməyiblər, öldürüblər!-oğlan da onların dediyini təkrarladı,-amma onun oğlunu da sizin balalarınızı öldürənlər öldürüb.
Onun bu qəlizdən-qəliz, anlaşılmaz və onbaşlı danışığından bir mətləb hasil edə bilməməkləri cəhənnəm, üstəlik elə sandılar, oğlan onları həm də ələ salır. Yoxsa bu nə deməkdi? Bir tərəfdən boynuna alır ki, öldürüblər, o biri tərəfdən, qisas almağa qoymur, xəcalət çəkmədən də deyir, söz vermişəm! Kürəyinisə bərk-bərk ona söykəyib ki, birdən kimsə qəzəbini, hirs-hikkəsini cilovlaya bilməyib, artıq-əskik hərəkət elər. Onda di gəl!
-Yalandı hamısı! Çəkil!-yumruqqarışıq daşlar yenidən havaya qalxdı, kütlə ləngərlənib bir az da irəli gəldi,-onlar bizim ürəyimizə Əli-Vəli dağı çəkiblər. Çoxdan axtarırdıq onu,-adamlar Əfsunun gətirdiyi şikarı lap yaxından görməyə calışır, qəfəsə təzəcə salınmış yırtıcıya necə baxarlarsa, onu elə süzür, daha çox ovun balaca, göy gözlərindəki ifadəni oxumağa can atırdılar. Üz-gözündən qəzəb yağan adamların hər birinə elə gəlirdi, onun doğması bir başqasının yox, məhz sifəti sapsarı saralmış bu murdar varlığın güdazına gəlib.
-Onun oğlunu, Raffini ona görə oldürüblər ki, silah götürüb sizin üstünüzə gəlməyib. Bildiniz indi? Vuruşmaqdan imtina eləyib. Deyib, çörəyini yediyim adamlara güllə atmağa əlim gəlməz. Azərbaycanda mənim düşmənim yoxdu. Düşmən yazıq xalqı, fəqir-füqəranı fəlakətə sürükləyənlərdi. Mən Azərbaycana vətən demişəm. Ölənəcən də deyəcəm... Həə, niyə dinmirsiniz?...
İş həm də ona görə qəlizləşmişdi ki, Zülfü müəllimlə Qəflət də özlərini düşmənin adamı kimi aparırdılar. Hələ desən Əfrasiyab da o tərəfə keçmişdi. O adam ki, barmaqlarının onunu da əsirlikdə olanda kötük üstə qoyub baltalamışdılar. Belə getsəydi, bir azdan meydan tən iki yerə bölünəcəkdi; Zülfü müəllim olan yerdə onlar harda olmalıydı? Adamların əl-ayağını bir az da boşaldan bu idi. Oğlan onları elə yerdə yaxalamışdı ki, kimsənin cınqırı belə çıxmırdı. Bunu görən oğlan bir az da ürəkləndi:
- Nə tez yadınızdan çıxdı Dəryanur? «İt-qurd çörək yiyəsi olacaq, mən niyə gedib vuruşmalıyam?» deməyin üstə əlli-ayaqlı yox elədilər. Özü də gecə ilə. Hamı elə bilirdi, bu sözü deməkdən ötrü adam yalnız satqın və xain ola bilər. Vətən xaini! İndi sözünüz nədi? Bundan niyə danışmırsınız? Bəlkə, bu cür düşünənlər də bir haqq yiyəsidi?
Sanki yanan ocağa su səpdilər. Gözlənilməz sual bütün meydana dərin bir ah çəkdirdi. Əlləri yanlarına düşmüş adamlar tərəddüdlə də olsa, çiyinlərini dartıb heç nə başa düşmədiklərini bir-birlərinə sanki əyilmiş dodaqları, qıyılmış gözləri, narazı və tutqun sifətləri ilə deyirdilər; bu nədi, indi də açıq-açığına ittiham?
- O, müəllimdi. Özü də düz bir saat bundan qabaq güllə yarası alıb,-oğlan bir addım irəli qoyub meyit rəngi almış əsiri titrəyən əliylə göstərdi,-kalan qan itirib o.
Bunu görən müəllim minnətdar baxışlarını onu didib-parçalamağa hazır bu qədər insanın içərisində yeganə müdafiəçisi olan Əfsunun üzündə gəzdirərək ondan asta səslə Maronu gətirtməyi xahiş elədi.
Müdafiəçi isə hələ də onun şəninə tərif idi deyirdi:
-Özü də, oğlu da Bakıda oxuyublar. Soruşun görün təhsil illərindən, sizin xalqınızdan nə qədər ibrətamiz şeylər danışır? Uzda da qapıbir qonşuları elə bizimkilər olub. Ona düşmən deməyə mənim dilim gəlmir. Bir az dərindən tanısanız, heç siz də deməzsiniz. O, nəinki siz qaraqovaqlıları, ətraf kəndlərin üzdə olan əksər kişilərini də qiyabi tanıyır... O haqda heç nə deməyəcəm onu bura gətirincə nə çəkmişəm. Amma Allah da şahiddi ki, bu işdə yeganə məqsədim onu Əfruzla dəyişmək olub. Divin canı şüşədə olan kimi, o bədbəxt qızın da taleyi indi qanına susadığınız bu insanın əlindədi. Məsələ, bax, bu qədər sadədi! Açıq deyirəm, lazım gəlsə, ona öz qanımı da verəcəm, onu ölməyə qoymayacam.
- Bəh! Bəh! Elə verə-verə gedirik! Torpağı dedilər, verdik! Nefti dedilər, veririk. Bir qanımız qalmışdı, onu da verək, canımız qurtarsın!
Hamının ağızdan pərtöv kimi tanıdığı qoca Mirnaibin sözlərini təbəssümlə qarşılayanlar olsa da, Əfsun özündə -sözündə idi:
- Qərar sizindi, ay qaraqovaqlılar! İstəyirsiniz, Əfruz qayıdıb gəlsin, qoyun mən işimi axıra çatdırım. Bəlkə, Allah o yazığın qapısını aça. Yox, ürəyinizdən başqa şey keçirsə, bu meydan, bu şeytan!-qollarının biri dibdən, digəri dirsəkdən azca yuxarı cırılmış miləmil, xaki köynəkdə onsuz da xoş görünüşü olmayan oğlan - səhər günəşinin parlaq şəfəqlərində alın və yanağındakı dərin sıyrıqlar, qanlı diz-dirsəyi, əzik üst-başı ona qarşı bir mərhəmət duyğusu da yaradırdı - səhərdən bəri kürək söykədiyi Arşak müəllimin qarşısından kənara çəkildi,-məni də onunla bir yerdə daşqalaq eləyin! Eləyin daşqalaq! Kimi gözləyirsiniz? Onsuz da bir azdan gəlib aparacaqlar. Yoldadılar...
Bayaqdan bəri uğuldayan kütlə bircə anın içində elə sustaldı ki, deyərdin bəs iri, nəhəng bir varlığın iliyini çapdılar. Batıq səslə danışan oğlanın sözündən sonra yalnız bircə an göz-gözə gəldilər, qərar verməklərinə sanki elə o bir eyham da yetdi... və dərhal da...
...daşlar yerə yavaş-yavaş, amma elə tappıltıyla düşməyə başladı ki, sanki o, əldən-ətəkdən, qoyun-qucaqdan tökülmür, Qaraqovağın upuca göylərindən yağırdı...
Nəşə alverçiləri
...Əsgərlər kəndə hərbi maşında gəldilər. Hay-küyündən qulaq tutulan silahlılar aradabir havaya boşaltdıqları güllələrlə xof yaradır, adamlara hədə-qorxu gəlir, uşaq gördülər, uşaqdan, böyük gördülər, böyükdən təxminən bir saat əvvəl kənd istiqamətində gəlmiş iki sərhəd pozucusunun yerini israrla soruşurdular.
- Onlar torpağımıza basqın ediblər!-kimsə xəbərdar eləyir, adamları ayıq və ehtiyatlı olmağa çağırırdı.
- Kəşfiyyata gələnə də oxşayırdılar!-o biri onun dediyinə qüvvət verir, bir başqasının ağzından isə tamam ayrı avaz gəlirdi:
- Bilmək olmaz, alverçi də ola bilərlər, nəşə alverçisi!...
Arada hədə-qorxu gəlmək də yadlarından çıxmırdı:
- Tam arxayın olun, biz müəyyən edəcəyik ki, onlar kənd camaatından kimlə əlbirdilər?! Elə bilirsiniz, başlı-başına buraxacağıq sizləri? Bircə onu görməyəcəksiniz! Bizə də sərhədçi deyərlər!
- Onlar dərhal tutulmalıdırlar. Bu işdə siz də bizə yardımçı olmalısınız,-küçələrdən keçə-keçə səsgücləndirici ilə xəbərdarlıq edənlər kütlə toplaşmış meydana çatanda günün o vaxtı idi ki, Qaraqovaqda göydən daş yağırdı...
Adamlar əl-ayağının tozunu çırpıb, məzlum görkəmdə dayanan əsirə mərhəmətlə baxır, baş bulayır, bir ayrısı isə ondan ermənicə nəsə soruşaraq, söyüş söyür, acı-acı lənət yağdırırdı.
- Ara, it oğlu, it, mənim evimi niyə yıxdın? Niyə məni işə saldın?-əli ovundan lap son anda çıxmış vəhşi heyvan kimi Əfsuna doğru dartınan köhnə idmançınınsa gözləri qaynayır, qəzəbindən zorla nəfəs alırdı. Elə oldu ki, titrəyib-titrəyib axırda bir qolu Zülfü müəllimin, o biri isə Qəflətin əlindəcə diz çökdü. Hiss olunurdu ki, olub-qalan taqəti də büsbütün tükənib. Bu, uzaq yolun yornuğu, itirdiyi qan və qorxudan da əvvəl, söz yox ki, aldanışdan doğan xəcalət və pərtliyə görə idi.
- Məni bağışla, müəllim!-«namərd ovçu» işin elə qulpundan yapışdı ki, onu sakitləşdirə bilsin,-sən bu cəzaya layiq deyildin. Sənin oğlun igidlik eləyib. İstəyirəm, bunu camaat da eşitsin. O, sənin də, mənim də xalqıma çoxlarının edə bilməyəcəyi çox yaxşı bir nümunə göstərib... Gec-tez bu iki xalqın başına ağıl qoyan bir adam tapılacaq. Hamı biləcək ki, siyasət dəllallarının başlatdığı bu mənasız, məşəqqətli dava bizdən çox sizləri uçuruma yuvarladıb. Həqiqət onda öz qiymətini alacaq... Amma məni də günahlandırma. Başqa çıxış yolum yox idi. Bacım neçə illərdi orda, sənin millətindən olanların əlində əsirdi. Yolboyu səndən bircə bunu gizlətmişəm.
...İrəlidə donquldana-donquldana gedən qolubağlı müəllimi aparırdılar. Arxadan isə əsgərlərin müşayiəti ilə əli qandallı Əfsun gəlirdi...
Yavaş-yavaş camaat da dağılışırdı. Daş atan daşını atıb gedir, daşı olmayansa başını tutub gedirdi: doğrudan, bu nə idi, «sağ ol» demək əvəzinə, onu yenidən haqq divanına çəkirdilər? Nə günah eləmişdi axı? Hara aparırdılar onu?
- Arşak müəllim!-Əfsunun səsi dağılışmaqda olan adamların qulağında idi,-elə bilmə, məni səndən yaxşı aqibət gözləyir. Taleyin qismətidi, bəlkə də, görüşmədik. Bu adı yadında saxla: Əfruz Qüdsi qızı Əlibəyli! Səni onunla dəyişəcəklər. Bu, tezliklə olacaq. Özünü darıxdırma... Əfruz Qüdsi qızı Əlibəyli!
- Əfsunu da apardılar!-çığırışan uşaqlar əsgərlərin dalınca yüyürüşür, arvadlar ona qıyana qarğış tökür, yerdə qalan beş-üç nəfər kişi isə yaşlarına bab halda birayaq-birayaq gedirdilər ki, bəlkə, oğlanı xilas edələr.
- Əfsun, yooox!-gənclik təravətindən, naz-qəmzəsindən biryolluq əsər-əlamət qalmayan, kənd orta məktəbinin adlı-sanlı tarix müəllimi Səfurə xanım çığırışa-çığırışa bədrəng, köhnə hərbi maşının dalınca götürülən uşaqlara üz tutmuşdu:
- Daha Əfsun yoxdu! Yoxdu o adda adam! Qaraqovağın canlı əfsanəsi var!
- Qaraqovağın canlı əfsanəsiii!-onun nəmənə olduğunu bilməyən uşaqlar geri qayıtmağı onlardan təkidlə tələb edən hərbçilərə məhəl qoymadan səslərini başlarına atıb qışqırır, kişilərdən qabaqda gedirdilər,-canlı əfsanə... canlı...
O əllərə öpüş yaraşır
- Yığışdırın adamlarınızı burdan! Sizin qəhrəman filtrasiya olunmalıdı!
- Nəəə? O nədi elə?-bu dəqiqə faciəvi bir şey olacağını güman edən Mirxan kişi hamının əvəzindən haray təpdi,-ə, qaraqovaqlılar ölüb ki, siz onu zad eləyəsiniz, o nədi, ondan?
Zülfü müəllimin xımır-xımır gülümsünməyindən və cavabından qorxulu bir iş baş verməyəcəyini anlayan qoca bir az da əlli tərpəndi:
- Təzə söz əzbərləyiblər! Filtrasiya! - miltrasiya! İyidin getdiyini deməzlər, gətirdiyini deyərlər.
- Artıq danışıq lazım deyil! Dağılışın burdan! Böyük qəhrəmanlıq eləyib, hələ müdafiəsinə də qalxırlar. Bu, özbaşınalıqdı. O, sərhədi pozub. Ona görə də məsuliyyətə cəlb olunacaq.
-Gördük sizin sərhədi də, sərhədçini də! Səhərəcən yuxu bişirirlər. Siz bundan danışın! Özbaşınalıq o yerə çatıb ki, kim nə istəyir, eləyir!
-Siz həddinizi aşırsınız!
-Gör taleyimizi kimlərə tapşırıblar, aman Allah?!-Səfurə müəllimə əlini havada oynatmalı oldu.
- Başqalarının yerinə siz niyə danışırsınız?-indilərdə gəlib çıxmış polis zabitinin özünü irəli verməyinin axırı onunla qurtardı ki, Səfurə müəllimədən daha bir cavab eşitdikdə, sözünü:
- Yaxşı olar sən mumlayasan! Elə olmasın, səni də bunlara qatıb aparaq! Baxmaram, qadınsan, başını qırxıb salaram dama, onda bilərsən artıq-əskik eləmək nədi?!-hökmü ilə bitirdi. Amma o cür hirs-hikkənin qarşısında müəllimə, oğlu yerində olan paqonluya ağır söz deməkdənsə, onu utandırmağı daha üstün tutdu:
- Qadınla bu cür danışmaq mədəniyyətini sizə kimlər öyrətdi, oğlum?! Ya məktəb qurtarmadın, kitab üzü açmadın?
- Səfurə müəllimə, narahat olmayın,-Əfsun arxadan onu itələsələr də, geri qanrılıb sözünü bitirə bildi,-onlar mənə heç nə edə bilməzlər. Bəlkə də, bir-iki saata ötürdülər gəldim. Ürəyinizi buz kimi saxlayın.
- Mənim bilmək istədiyim başqa şeydi. Görüm axı niyə bu cavanların gözünü qırırlar? Niyə qoymurlar, onlar comərdlik haqda düşünsünlər? Gərək kimsə mütləq bunları idarə eləyə?-o söyləyir və vaxtilə dərs dediyi oğlanın gözlərində bir gəncin mübarizə eşqilə yanan sönməz istəklərini görürdü,-get, oğul, Allah yolunu açıq eləsin. Bil ki, sənin taleyinə ağır əzablara sinə gərmək yazılıb. Bunu heç vaxt unutma. Onu da bil ki, hamımız axıracan səninləyik! Səni darda qoymayacağıq. Sən ki, tək bacı yox, bir Azərbaycan qadını üçün gözünü qırpmadan özünü oda atmısan, Allah da əvəzini yetirər. Cılızlar bütün zamanlarda olub. Belə şeydən sınma! Əsas odu ki, için bütöv, ruhun sağlam olsun. Qaraqovaq səni qəhrəman kimi qarşılayır.
Tozlu əsgər çəkmələrinin kobud tappıltısına qarışıb əridikcə zəifləyən o səs indi oğlanın qulaqlarına məktəb partasının arxasında olan vaxtlardakı kimi çox-çox uzaqlardan gəlirdi:
- Sən bütün ağrı və məşəqqətlərə, çətinlik və əzablara içindəki sonsuz vətən sevgisi və dönməz inadınla qalib gəlmisən. Hər bir yaşıdın bu cür fədakarlıq göstərsəydi, nə dünya qarşısında xar olar, nə də əsirlikdə bir başıyaylıqlımız qalardı. Sənin kimilərin qiymətini o-bu yox, zaman özü verəcək! Arxayın ol, mənim balam!... O əllərə qandal yox, öpüş yaraşır!
Bir ayüzlü gecə
Vahiməli meşə, səksəkəli bozqır, dərin yarğan və minalanmış düzəngah arxada qaldıqca yağış kimi yağan suallar, indi isə qandal! Bilən olaydı, bu anı o necə arzulamışdı, çünki bu, yalnız bircə halda, Qaraqovağa sağ-salamat çatacaqları zaman baş verə bilərdi. Xoşbəxtlikdən, o da olmuşdu. Qolundakı zağı getmiş dəmir bilərziklərə, qəribə görünsə belə, özünün bəxtiyarlığı kimi baxırdı... Buna bənzər xoş bir bayğınlıq duyğusu onu bir də Narınbulağı keçən ərəfədə, dan üzü, şəfəq vaxtı yaxalamışdı; iş elə gətirmişdi ki, hər şey məhz orda alt-üst ola bilərdi, amma rəhmdil tanrı öz mərhəmətini o yerdə də ondan əsirgəmədi. Guya, aydın deyildi, adam oğrularına rast gəlməyəcəkləri halda - bu, belə də vardı - bəraət üçün deyəcəyi hər söz özünü rüsvay etməkdən başqa, bir şey olmayacaq. Hərçənd məsələ heç də tək biabır olmaqda deyildi. Biçarə müəllim də, şübhə yox, bu qədər yolu ona qoşularaq məhz o səbəbə görə gəlmişdi ki, onun yalan danışdığına inanmamışdı. Bəlkə, arvadı sərv boylu idi? Bəlkə, o, özü Arşak Markaroviç Akopyan yox, Karen idi, kəndin dükançısı Karen Minasyan? Ya bəlkə, balacaboy qadının əri olmağı barədə deyilənlər yalan idi? Niyə qardaşı yox, məhz əri? Səhv idisə, o, başqa bir qohum adı da tapıb deyə bilərdi axı.
Oğlanı da üzən o idi ki, əgər adam oğrularıyla danışığı belə olmuşdusa, onları orda, Narınbulaqda gözləsinlər, bəs nə deyib verdikləri vədə əməl etməyə bilərdilər? Pullarının dəlisi idilər, ya məzənnəni qaldırırdılar?... Kişi azacıq da olsa şübhəyə düşsəydi, vay halına, boğazı əldə qalacaqdı. Bu bazburudlu adamın köhnə idmançı olmağı da bir yandan əl-ayağını yerdən-göydən üzürdü. Nə də olmasaydı, cavanlığında, yəqin ki, qolunun gücünü sınamamış olmazdı. Yol boyu arabir oğrun-oğrun göz qoyurdu ki, bəlkə, artıq -əskik hərəkətini görüb-eləyə, amma biçarə ona necə inanırdısa, dalınca kölgətək sürünür, hər addımbaşı araqatanlara lənət oxuyur, daha o söz qalmırdı, davanı qızışdıranlara yağdırmasın.
- Bir deyələr, gor qonşusuyuq, dədə-babadan get -gəlimiz olub, qız verib qohum olmuşuq. Sabah birdən üz -üzə gəldik, onda?-arada o da belə sözlər işlədib, müəllimi qızışdırır, həvəsdən düşməyə qoymur, daha çox ona çalışırdı ki, naqafil və axmaq suallara tuş gəlməsin.
-Müəllim, pul barədə sözümüz sözdü haa!-oruc tutmayan oğluna Ramazan adı qoyan kimi, hərdən də dayanıb onu sualedici nəzərlərlə süzür, pul söhbətini dəqiqəbaşı xatırladırdı ki, elə fikir yaranmasın, guya, şübhələrdən qurtulub. Dərhal da gözlədiyi cavabı alırdı: «Ara, ba hinç?!»*
Əfsun yaxşı bilirdi, bu adam gözgörəti ona kələk gəlir, amma istəmirdi özünü elə aparsın, guya, onun dediyinə inanmır. Söhbəti uzatmağı da, hərdən onu şübhəli-şübhəli süzməyi də yalnız o niyyətlə idi: «Deyirəm, birdən fikrin dəyişər?». «Ara, sən məni yaxşı tanımırsan». «Təki siz deyən olsun, amma insan çiy süd əmib, ağlın əvvəllərə getməsin, nə desən olar indiki zamanda».
Müəllim də o həriflərdən deyildi, o saat əl-ayağa düşürdü ki, heç nədən ona bəhanə verməsin: «Sən onları tap, Maronu qaytarsınlar, pulları bir günə Moskvadadı. Deyəcəm, Yerevandan həll eləsinlər».
Sonra o, müəllimin gah ailə üzvləri barədə nəsə soruşur, gah kənd camaatının vəziyyətini xəbər alır, gah da Azərbay-can dilini hardan belə mükəmməl mənimsəməyi ilə maraqlanırdı.
- Ara, bə mən Bakıda oxumamışam?-deyən müəllim də köhnə xatirələrə baş vurub, orda yaxşı günlər keçirdiyindən kədərlə danışır, o vaxtkı fizkultura institutunun aləm atmosferasından-beləcə də deyirdi-söz açır, axırını isə müharibənin hər iki xalqa yalnız bəla və faciə gətirdiyi ilə tamamlayırdı.
Müəllim o illər imkan olduğu halda, evlənib Bakıda qalmamağına görə özünü qınamağı da unutmur, arada gah kövrəlir, gah təəssüflənir, bu səhvin onun taleyində buraxdığı dərin izdən baş bulaya-bulaya yanğı ilə danışırdı.
-Uzda erməni-azərbaycanlı söhbəti olmayıb. Biz qarışıq yaşamışıq. Xeyir-şərimiz bir olub. Bilməmişik, kim hansı millətdəndi? Sən də deyirsən, dil...
Bir ayüzlü gecə idi. Ağacların arasıyla dikdirə doğru qalxdıqca ay işığında özgə aləm təsəvvürü yaradan gümüşü suların gahdan uzaqlaşıb, gahdan yaxınlaşan əsrarəngiz və ecazkar səsi yalnız yay gecələrinə xas olan sükutda bir özgə mənzərə yaratmışdı. Səmada da qəribə bir büsat vardı. Nəyinsə hərdən qoşalaşıb, hərdən çarpazlaşaraq bərq vuran şəfəqləri az qalırdı gedib on dörd gecəlik Aya, bütün kəhkəşana səpələnmiş parlaq-sönük ulduzlara da çatsın.
...Ağacların arasıyla uzandıqca uzanan yolla gedirdilər. Zirvəyə qalxdıqca Ay işığı düşmüş meşə ayrı bir görkəm almaqda idi. İri talanın hər tərəfində yaşılımtıl işıldaquşlar parıldaşır, ilbiz və sisəklərin susmaq bilməyən səsi gəlir, şirin xəyalsa sanki bu gözəlliyin tamamı olaraq öz işini görürdü: gəlib çıxıblar, evdədilər, hamı, bütün kənd onlara yığışıb. Rayonun adlı-sanlı adamları da əhvalatdan xəbər tutub gəliblər. Girovluqda olanı girovundan, itkin düşəni itkinindən xəbər tutmaq istəyir. Sualı sual dalınca yağdırır, ən çox da əsirlərin harda, hansı şəraitdə saxlandıqları ilə maraqlanırlar. Bu xoş və inanılmaz xəbərdən hamının üzü gülür. Düzdü, qəmlənənlər də az deyil, intəhası, uzun illər doğma və əzizlərindən bir soraq ala bilməyənlər daha çoxdu, bir-birinə gözaydınlığı verən kim, sevincindən hönkür-hönkür ağlayan kim, ürəkaçan xəbərlər gətirdiyinə görə qonağa hədsiz iltifat göstərən kim... Onun özünü sorğu-suala tutanlarısa maraqlandıran odu ki, hardan ağlına gəldi bu qəribə fikir? Necə oldu, kimsə ilə məsləhət eləmədən yola çıxdı? Bəs özüylə köməkçi-filan götürməyə nə deyir, bunu ki, eləyə bilərdi...
Raffi getmirdi davaya
Qəfildən eşidilən səs oğlanı bir göz qırpımında barmağını dodaqlarının üstə qoyub sakitcə aşağı sinməyə məcbur elədi. Müəllim də onu yamsılayırmış kimi, ustufca torpağa sindi. Qulağı səsdə qalmış adam kimi, dördgöz olmuşdular. Ora -bura boylanır, nə baş verdiyini bilməyə can atır, səsin hansı səmtdən gəldiyini dəqiqləşdirmək istəyirdilər. Aramsız atəş səslərinin eşidilməyi ilə səmaya millənən gur işıq topası sanki göyün qübbəsinə dəyib üzüaşağı qayıtdı, çox-çox uzaqlarda qaranlıqlara qarışaraq əriyib yox oldu. Deyərdin, bəs göylərlə nəhəng bir ulduz axıb getdi.
Sonra göy üzü daha iki dəfə işığa qərq oldu. Qısamüddətli fasilədən sonra səmanı fişənglə daha bir dəfə işıqlandırdılar. Bu səfər növbə onlar olan səmtə çatdı. Elə bil, bununla da atəş səngidi, səslər kəsildi, sakitlik çökdü. Oğlan aranın qarışacağından, tezliklə onları tapıb axırlarına çıxacaqlarından xoflansa da, fişənglərin yalnız birrəng olması bölgədə sakitlik və əmin-amanlıqdan xəbər verirdi. Bu, yaxın saatlarda xüsusi bir gərginlik və həyəcan gözlənilmədiyinə işarə idi. Qorxu özüylə, xoş bir duyğu da gətirmişdi: hansı məqsədləsə, bəlkə də, süni göl üçün nəzərdə tutulub qazılmış dərin xəndəyi keçəndən sonra daha iki yüz metr məsafə qət etməli idilər ki, minalanmış ərazini xətər-ətər olmadan başa vursunlar. O, bu yerlərdə nəyin harda olduğunu, partlayıcıların neçə addımdan bir və hansı qaydada, bəzən, necə gəldi, bəzən isə şahmat şəklində basdırıldığını əlinin içi kimi bilirdi. Harda olduqlarını ay işığında müəyyən etməyə, yəqin ki, çətinlik çəkərdi. İşdi-şayəd, müəllim vəziyyətin nə yerdə olduğundan duyüq düşsəydi, boğazına diri ilan dolansa da, bir addım irəli qoyan deyildi.
- Əla! Sərhədə az qalır!-gedəcəkləri yolu atılan fişənglərin hesabına tam dəqiqliyi ilə bələdləyən yolçu qonağını da onu yerindən oynadan o sevincin təsiri altında xəbərdar elədi,-yəqin ki, onlar bizi gözləyirlər. Aşağı getməliyik.
Aşağı, deyirdilər, deməli, aşağı. Buracan ona görə gəlməmişdilər ki, ağızları hara düşdü, ora da üz tutsunlar? Bir azdan meşə başa çatacaq, ordan o tərəfə gen-geniş Qaraqovaq çölləri başlanacaqdı. Oğlanın fikri qadağan zonasını səhərin gözü açılmamış keçmək idi ki, sərhədçilərə urcah olmasınlar. Əks halda, istədikləri puç olmaqdan əlavə, ilişmək söhbəti də mütləq ortaya çıxacaqdı: bu ideyanı beyninə kim salıb, sərhədi və minalanmış ərazini kimin vasitəsilə keçib, əlbir olduğu adamların adları nədi, onlarla nə vaxt, harda, hansı məqsədlə və hansı şəraitdə tanış olub, bu iş üçün hədəf olaraq niyə başqa bir yeri, məsələn, Çuxurobanı, Qımılqışlağı, ya Uludüzü yox, məhz Uzu seçib, orda Arşak müəllimdən savayı, daha kimlərlə əlaqəsi var və s. və ilaxır... Duran yerdə özünü cəncələ salmışdı, özü də lap betərindən; mənzilbaşına sağ-salamat çatsaydılar belə, sorğu-sualdan yayına bilməzdi; özbaşınalıq, özbaşınalıq, daha bu qədər də yox axı: sərhədi iki dəfə, bir yol o tərəfə, bir yol da bu tərəfə keçəsən, hələ özünlə dağ boyda bir «əsir» də gətirəsən, amma sənə gözün üstə qaşın var deyən də tapılmaya? Daha de ki, ölüb bu hökumət. Yiyəsiz, başsız qalıb bu millət. Bir ana lazımdı ki, ölüsünü qoyub, dirisini ağlasın bu xalqın. Bəs bu əsgərlər hara baxırlar, nə ilə məşğuldu bu ordu? Bunun bir böyüyü-kiçiyi, nəzarət eləyəni-filanı yoxdu, bəyəm?
İstər-istəməz yenə gəlib o fikrin üstə çıxırdı ki, hər şey təhlükəsiz-filansız ötüşə, o istəyəndən də artıq, lap ürəyincə ola, aparıb ovunu yer-yurduna çatdıra, hara lazımdı, təhvil də verə, amma onu Əfruzla yox, bir ayrı girovla dəyişələr. Onda halı necə olardı? Onlar da o kəslərdən deyildilər ki, onu haqq-nahaq iki il damda yatızdırmışdılar?
Bu məqam barədə fikirləşəndə az qalırdı Arşak müəllimdən üzr istəsin ki, niyə duran yerdə isti aşına su qatdı zavallının? Bəyəm, bəs eləmirdi ki, bədbəxt bir suç yiyəsi deyil? Əfsun biləndə ki, Arşak müəllim iyirmi dörd yaşlı oğlu Raffini də davada itirib, özü də nəyə görə itirib, diksinib uzun müddət qaranlıqda dik-dik kişinin üzünə tamaşa elədi - sanki bununla onun çox məhrəm bir sirrinə vaqif olmuşdu - və elə həmin an da kədər dolu bir səslə:
- Mən bunu bilmirdim, yoxsa...-duruxa-duruxa deyib, gec də olsa özünü ələ ala bildı və sözünün ardını gətirməməkdən də çox ona şükür elədi ki, nə yaxşı, bu saat Ayın aydınlığıdı, yoxsa üzündəki mükəddər ifadəni görməyə başqa o işıq qədər heç nə mane ola bilməzdi. Hətta elə bir an gəlib çatdı ki, oğlan heç nəyin iddia və təmənnasında olmayan bu fağır adama həqiqəti açıb deməkdən özünü indiyəcən saxladığına da peşman oldu.
- Rafa getmirdi davıya. Üç yol çağırdılar, vnimanie vermədi, axırı, özləri gəldi. Ara, dedi, mənə torpaq lazımdı? Niyə gözünüz doymur, niyə aparıb xalqın uşağını qırırsız?... O da Bakıda oxumuşdu, AQU-da. Matematik idi. Yaxçı dostları vardı Bakıdan, bura, Uza da gəlmişdilər. Hələ neçə gün də qaldılar. Biri elə burdan da evləndi. Bizim Yeğişin qızıynan. İndi də Bakıda ərdədi. Yaxçı da yaşıyırlar,-fağır dayanıb qaranlıqda da iri və kobud görkəmini dəyişməyən barmaqlarıyla yanaqlarından şıppır-şıppır axan yaşı sildi,-aparıb Vağonun oğluyla bir yerdə güllələdilər. O da davıya nifrət eliyirdi... Meyitləri iki günnən sonra gətirdilər. Dedilər, davıya getmiyənin axırı belə olur. Maşınla aparıb qonşu kəndlərdə də gəzdirmişdilər ki, görənlər qorxsun.
Oğlan müəllimi saata qulaq asırmış kimi dinlədi və taqəti tükənmiş halda yanını ehmalca yerə qoydu ki, həm özünə gələ bilsin, həm də danışıb kədərini dərhal büruzə verməsin...
Kilsə əməliyyatı
Bir anlığa ona elə gəldi, müəllim vaxtilə onun başına gələn hadisədən xəbərdardı. Yoxsa bu nə söhbət idi başlamışdı?
Hadisə deyəndə ki... Şaxtanın qılınc kimi kəsib, qarın dizə çıxdığı o sazaqlı gündə yolu azıb məcburiyyətdən özlərini yaldakı kilsəyə salmaları allaha pənah idi. «Gedib -getməsinlər» tərəddüdü və uzunmüddətli müşahidə, əl -ayaqları gömgöy göyərənəcən çəkdi. Kənddə yaşayış var idisə, niyə bir ins-cins gözə dəymirdi? Yox idisə, hərdən kilsə səmtdən gələn hənirti nə idi? Axır ki, Allahı çağırıb yola düşdülər. Ötən hər dəqiqə sağ ayağını üç gün əvvəl Nohurgöl döyüşündə dizdən itirən Pirsultanın axırı demək idi. Tək yarası yox, bütün bədəni hovlamışdı. Əl qalınında qalxmış dərisi qıpqırmızı idi. Qızdırmadan od tutub yanır, qanaxma taqətini anbaan tükədirdi. Bir sığınacaq tapsaydılar, bəlkə də, nəyəsə ümid bəsləyə bilərdilər.
- Bura kilsə yox, silah anbarıymış ki!
Əfsun balaca pəncərələrdən bayıra tuşlanmış iki zağlı pulemyota, küncdə üst-üstə qalanmış yiyəsiz daraq və avtomatlara göz gəzdirib sırtında it zülmü ilə gətirdiyi dostuna sarı çevrildi. Gün yarımlıq aclıqdan sonra addım atmağa kirdarı qalmayan, əl-ayağı buzlamış yaralı onu burda qoyub getməyi xahiş edəndə vertolyotlar mühasirədə qalan, yolları dağılmış, yalın o biri üzündəki kəndlərə xilasedicilər vasitəsilə ərzaq və dərman bağlamaları atıb geri qayıdırdılar. «Bircə bağlama burda olsaydı...» arzusunun özü də bu dəqiqələrdə sanki həyat demək idi. Bir tikə azuqə istəyi indi onu dadmağın özündən heç də az ləzzət vermirdi...
Qorxunc səs uzaqlaşan kimi o, qansızlıqdan sapsarı saralmış dostunu sonuncu kərə diqqətlə dinləyib, onu burda qoyub getməyəcəyi qərarında qəti olduğunu bir daha bildirmişdi ki, astanada tir-tir titrəyən yeniyetmə sanki zühur elədi...
- Esdeğ vordeğa?*-başılovlu içəri soxulan adam nə hiss etdisə, dərhal yerinə mıxlandı; bomboz, soyuq divarlarından tutmuş, yarıqaranlıq dəlmə-deşiklərində hərdən quruldayan göyərçinlərəcən gözdən keçirdiyi allah evində əlisilahlı düşmənlə üz-üzə gəlsəydi, karıxdırardı... Amma az sonra məlum oldu ki, səbəb tək bu deyilmiş. Hiss elədi ki, onu təqib edirlər.
- Vordeğ takvnem?!... Qalisen!...
- Hara girim, deyir, gəlirlər. Mən döyüşmək istəmirəm. Rədd olsun müharibə! Tapsalar, qanımı içəcəklər! Çoxdu onlar! Sizi də qıracaqlar! Gizlədin məni, köməyim dəyər sizə!
Pörtmüş halda yanpörtü uzanan Pirsultan gələn adamın dediklərini zarıya-zarıya olsa da, tərcümə eləyə bildi.
Demək belə... Gəlirlər! Özü də çox! Döyüşdən boyun qaçırdığına görə?! Maraqlıdı... Axmaqlıq olmazdı ki, inanasan, bu onlara qurulmuş tələ deyil? Vaxt qıtlığı olmasaydı, nəfəsi kəsilən yeniyetmənin qorxudanmı, ya sürətlə qaçdığına görə ağappaq ağardığının onun qərarına,bəlkə də, bir təsiri ola bilərdi. İndi isə...
- Onda özündən başlayaq! Bağışla ki, pənah gətirdiyin yer də sənə kömək olmadı! Keçər Allah günahımdan! Bu, müharibədi!
Nişan almadan atəş açdı və tərlədiyindən teli suda islanmış kimi görünən qara əlçim saçlarının arası ilə axıb sifətinə, sinəsinə tökülən qanın gətirdiyi ölüm xofundan da çox, oğlanın dedikləri onun şübhələrini içi ilə bir elədi:
- Evimizi, anamı istəyirəm. Qarabağ hardadı, yerini də bilmirəm.
Bayırdan gələn ayaq səslərini eşidib pulemyotun arxasına keçəndə xırıltı ilə hələ də nəsə kəkələyən «fərari» anası ilə bərabər, hələ də «Yerevan» və «su!» deyib ləliyirdi...
«İçdiyi anda sadiq qalaraq döyüş mövqeyini son ana qədər tərk etmədiyinə, müstəsna şücaət göstərərək bir döyüşdə on səkkiz düşmən əsgərini təkbaşına məhv etdiyinə və Vətən qarşısında ləyaqətli, nümunəvi xidmətə görə 17 saylı hərbi hissənin üçüncü dağ atıcı alayının əsgəri Əfsun Qüdsi oğlu Əlibəylinin şəxsi işi Milli Qəhrəman adına layiq görülmək üçün Respublika Müdafiə Nazirliyinin sərəncamına göndərilir» təqdimatını da elə o vaxt, o uğurlu «kilsə əməliyyatı»ndan üç gün sonra təzəcə azad olunmuş Çaxçaxda, əsgəri hissənin önündə bölük komandirindən eşitdi.
- Başına pul qoyublar, xəbərin var?! Özünü gözlə, göydə axtarır dığalar səni!-döyüş dostları o vaxt, o, darda ikən baş verənlərin sorağını da əlüstü çatdırdılar,-elə bilirmişlər, kilsədə əlliyəcən döyüşçü olub... Bəxtin onda gətirib ki, kilsədə olmusan, partlada bilməyiblər.
* * *
...Yarım dəqiqədən sonra çənəsi sinəsinə dirənmişdi, cavabsız suallar beynindən sel kimi axırdı: görəsən, bu davada omu çox bəla görüb, ya Arşak müəllim? Onunmu dərdi böyükdü, ya ikicə damla yaşın əlində muma dönmüş bu nəhənglikdə insanın? Əlinə silah götürüb çörəyini yediyi xalqın üstünə gəlmək istəməyən düşmən balası daha ağıllı iş görüb, ya on minlərlə kilometr yolu adına ikrahla murdar dediyi qonşudan qisas almaq məqsədilə ölçən o?
Ardınca da özünüittiham dəqiqələri: bu yerli-yersiz suallarla qəzəbini niyə soyudur axı, bəlkə, o, özü az əzab çəkib? Bəlkə, ata-anası öz əcəli ilə dünyasını dəyişib? Olmaya Əfruz da qız-gəlinə qoşulub sərhədi öz xoşuna keçmişdi?...
Ürəyində Allaha yalvarırdı ki, könlü rəhmə gəlməsin, yoxsa bir az da bu minvalla keçsəydi, olub-keçənləri açıb olduğu kimi danışa, bütün bu hoqqaları nəyin naminə çıxardığını bir göz qırpımında boynuna ala bilərdi. Bu isə o demək idi ki, əlvida, Əfruz! Əl-vi-da!...
Acı kədər göz yaşı gətirdiyi kimi, bu duyğu da özü ilə tamam başqa ovqat yaratdı: sonun nə ilə bitəcəyini bilmədiyi halda, niyə hadisələri qabaqlayır? Onu aparıb Qaraqovaga çıxaracağına əmindimi? Hülqumu ələ keçsə, vay halına! Bilmək olmaz, onda qəlbində bu hisslərdən əsər-əlamət qalacaq, ya yox? Bəyəm ,günahkardı ki, onun başına gələnlər bu adamdan da yan ötməyib? Hələ bunun özü də müəllimə bağışlanmaq haqqı qazandırmır. Bu, müharibədir! Onun öz qayda-qanunu var.
-Qayıdanda bu yolla qayıdın. Başqa yerlərə baxanda bura təhlükəsizdi,-Əfsun meşə seyrələn yerdə, nəsə olacağını hiss edibmiş kimi, müəllimə gövdəsi mamırlı nəhəng ağacın arxasında gizlənməyi işarə edib, bir göz qırpımında top kimi yumbalanaraq - şələni bağlayan ağırlığından qorxmaz - yamacın ayağında görünməz oldu; bura Narınbulaq idi, haqq-hesab çəkiləcək yer...
* * *
Dəqiq bilirdi ki, müəllim onun geriyə, arvadı Maro ilə qayıdıb gələcəyi anı gözləyir. Yolboyu dəfələrlə üz vurmuşdu ki, onu aparıb it-qurdla görüşdürməsin, belə şeylər ona pis təsir edir, Raffinin ölümündən sonra da xüsusən...
Bu fikrin arxasında «it-qurd»la üz-üzə dayanmaq kimi xoşagəlməz bir səhnənin axmaq iştirakçısı olmaqdan can qurtarmaq istəyini bilməyə nə vardı axı? O niyə güman etməyəydi ki, adam oğruları ilə görüş indi yalnız əlavə başağrısıdı? «Hər şey qurtarıb artıq. Niyə yaşayıram, kimdən ötrü özümü öldürürəm?» - deyirdi, «bir Marodu, bir özüm. Qoymadılar adam kimi yaşıyaq. Lənət bu jiznə! Biz yazıqlar çörəkdən başqa, nə istiyirik axı? Qoymurlar onu da qazanaq».
- Bizi güdürlər!-təqribən yarım saat sonra Əfsun müəllimi tək-tənha qoyub getdiyi talaya qayıdanda təlaş içində deyirdi. O vaxt ki, Arşak müəllimin Maronu görəcəyinə qalan vaxt artıq dəqiqələrlə yox, bəlkə də, saniyələrlə ölçülürdü...
- Deyəsən, izə düşüblər, təcili aradan çıxmalıyıq! - xəbərini də o, səsini qısmaqla dedi. Hiss olunurdu ki, daha həyəcanını boğa bilmir müəllimin:
- Ara, bunnar nə yaman uzağa gediblər?-sualını isə cavabsız qoydu, özünü elə göstərdi, guya, ətrafı dinşədiyindən onun nə dediyinə əhəmiyyət vermir. Bəs nədi, ələ keçmək təhlükəsi yarandığı bir məqamda heç yeri idi bu sualın? O sözü də ki, buraları diqqətlə yadında saxla, sizi gətirib burdan öz əlimlə yola salacam, bu yerləri beş barmağım kimi tanıyıram, növbəti suala ehtiyac yaranmaması üçün dilə gətirmişdi.
- Ləngimə, batarıq!-yarğanı keçib, sahilini quru şax -şəvəl və mamır basmış bulanıq nohurun kənarına çatanacan səsini bir dəfə də qaldırmadı, ətrafı daim şübhəli nəzərlərlə süzür, azacıq hənirti alan kimi ayaq saxlayıb ya yolu dəyişir, ya da tam sakitlik yaranandan sonra ayağını yerə pişik kimi səssizcə basmaqla nə etmək lazım olduğu barədə «yoldaşı»na göstəriş verirdi.
Dediklərinə onu da əlavə elədi ki, görünür, it balaları təhlükə hiss etdikləri üçün Narınbulaqda bənd ala bilməyiblər. Olsun ki, qadın ələ keçməsin deyə, bu addımı atıblar, çünki onlar heç bir halda bu cür hərəkət etməli deyildilər. O, tək uydurduğu yox, həm də məcburiyyətdən tez-tez təkrarlamalı olduğu yalana indi daha özü də şübhə eləmirdi. Sözünü də:
- Onlarda günah yoxdu,-fikri ilə tamamladı ki, müəllim səbəb-filan aramaq həvəsinə düşməsın.
Sərt yoxuşa diklənən cığırı sürətlə qalxır və həm də təlaşla danışırdı deyin, elə görünürdü, nəfəsi indicə kəsiləcək. Bəlkə, falçı olaydın, biləsən ki, bu, hər şeydən də ziyadə, onun içində qövr edənlərin, dilinə gətirə bilmədiklərinin həyəcanıdı.
- Özləri olsaydı, sərhədçilərlə dil tapmağa nə vardı ki? Gündə neçə dəfə o tərəf-bu tərəfə keçirlər,-fikrini də müəllimin içində nigarançılıq qalmasın deyə söylədi.
O özünü ciddi aparır, səhv etməməyə çalışır, hər şeyin yaxşılıqla qurtaracağını inamla bildirir, arvadını ona şəxsən öz əli ilə sağ-salamat təhvil-təslim edəcəyinə söz verir və müəllimi getdikcə daha da artan bir heyranlıqla süzüb öz -özünə soruşurdu: bu, yəni, doğrudan, o adamdı ki, onu Əfruzla dəyişəcəklər? Yəni, olacaq o gün? Əfruz qayıdıb gələcək? Əvvəlki kimi olmasa da, onların yenidən xoş və məsud günləri başlayacaq? Bir yerə, bir komaya yığılıb dadda-tamda əvəzi olmayan uşaqlıq illərini birgə yad edə biləcəklər? Yəni, olacaq o an?
Meşədən çıxhaçıxda yenidən ayaq saxladılar. Ayın qeybə çəkilməyi ilə birdən-birə yer-göy sanki bütün işıqlardan məhrum oldu. Az keçdi, çox keçdi, böyür-baş, uzaqlar sezilməyə başladı. Bir azdan torpağa sinmiş kimi görünən qara nəhəng təpə-göylərin ətəyi təzə -təzə işardığından o bu rəngə çalırdı-dalınca da yal-yamac və bambaşqa görünüşə malik maşın yolu uzanıb gedən düzəngah aydınlaşdı.
...Sonra dərin səngər səddi, sonra sərhədçilərə su, silah-sursat, əyin-baş, gündəlik ərzaq və digər ləvazimat daşıyan maşın yolunu keçmək, lap sonda isə ilboyu günəş şüalarından yanıb şabalıdı rəng almış çöllüyün qurtaracağındakı nəhəng təpəlik... və onu aşan kimi Qaraqovaq! Onun sevimli Qaraqovağı! O, bura sanki götürdüyü əsirlə deyil, girovluqdan sağ-salamat azad elədiyi bacısı ilə qayıdırdı!
- Burda minalanmış ərazi var,-deyə ona addımlarını kənara qoymamağı, yalnız ardınca gəlməyi tapşıraraq irəli düşmək istəyəndə, gözləmədiyi halda «əsir» inadkarlığa başladı.
-Ara, məni hara gətirmisən? Bu nə deməkdi?
Fikirləşmək yeri deyildi. Qismət öz ayağı ilə gəlib çıxmışdı. Bu yolda başını belə qoymağa hazır idi ki, müəllimi duyuq düşməyə qoymasın. Hər şey bircə anda puç ola bilərdi. Sözsüz, bu nəm-nümün, tərəddüdlərin və gözlənilməz sualın arxasında da elə o şübhə dayanır, müəlliminsə, onu dilə gətirməyə cəsarəti çatmırdı. Necə etiraf edəsən ki, maymaqların maymağısan?
Amma bu, bir ehtimal idi, ola da bilərdi ki, bu barədə o, ümumən, heç nə düşünməyib, o sualı da elə-belə, sözgəlişi verirdi.
- Öz işindi, lap geri də qayıda bilərsən,-cavabını da yubanmadan verməkdə oğlanın fikri onu çox naqolay olan bu vəziyyətdə gəldiyi qərardan dərhal daşındırmaq idi; neçə ki, qətiyyətlə israra başlamamışdı, hələ bu, mümkün idi. Sonra onu dilə tutsaydı da, xeyri olmazdı. Həm də o, bunu necə edə bilərdi ki, hərif şübhəyə düşməsin?
- Bilirəm, sən pula görə belə eləyirsən, amma nahaq. Görürsən ki, iş düzəlmək üzrədi, ayrı şeylər keçir xəyalından. Mən bilirdim, axırı belə olacaq.
- Ara, nə pul? Puldan danışan oldu? Onu de görək haradı bura?-sualına cavab tamam başqa bir ab-hava yaratdı. Hər şeydən hiss olunduğu kimi, ona qarşı inamsızlıq, ələlxüsus, pul barədə söhbət müəllimi çətin izaha gələn bir ovqata kökləmişdi. Geri qayıtmağa üzü gəlmir, Marosuz nə deyib qayıdaydı, buracan ona görəmi gəlmişdi ki, qorxaqlıq eləyib əsl sifətini, nəyə qadir olduğunu görsətsin, irəli getməyə isə artıq lüzum qalmamışdı; heç nə Maronun bu yerlərdən keçib getdiyinə şəhadət vermirdi. Adam oğruları niyə bir iz-filan qoymamışdılar? Əgər onlar azı iki nəfər idilərsə, biri qalıb onları gözləyə bilərdi, ya yox?... İndi bunu qəti əminliklə demək olardı: onlar qadını pula görə oğramayıblar, ya burda başqa məqsəd var, ya da ölüm qorxusu hər şeyi üstələyib. Əlbəttə, yeri gələndə, lap Maronu da qoyub aradan çıxmaq olardı. Kim idi axı Maro? Can hər şeydən şirindi.
Bu canüzən, ala-dolaşıq fikirlərin cəngində ikən oğlanın xəbərdarlığı gəldi:
- İndicə atacaqlar. Hava işıqlaşsa, batdıq! Sənə deyirəm, çölü torankən keçsək, hər şey əla olacaq! Di tərpən!-deyib, cavab gözləmədən yola düzəldi. Əslində, nəhəng canlını xatırladan təpəni nişan verib də o səmtə üz tutmaqda niyyəti dalınca kölgə kimi sürünən müəllimi hər şeyin məhz zirvəni aşan kimi həll olunacağına inandırmaq idi. O, can-cüssəsinə görə, çox kəmağıl görünən «əsir»ə sözünü burda da deyə bilərdi. Niyə? Bu saatın içində belə, kiməsə ürcah olsaydılar da daha faciə baş verən deyildi; təmas xəttindən az-çox uzaqlaşmışdılar, innən sonra sərhədçilərin əlinə düşsəydilər də, onu o-bu yox, yalnız özününkülər ittiham edə bilərdilər. Burda isə, aydın məsələ idi, həbsdən, ölüm -itimdən yox, yalnız zəhlətökən sorğu-sualdan, uzaqbaşı müvəqqəti saxlamadan söhbət gedə bilərdi. Amma imkan varkən niyə ilişəsən? Hər şeydən əvvəl, bütün bu hoqqaların nə ilə başa catacağından asılı olmayaraq, bu anacan heç kimin köməyi olmadan gördüyü iş mənasını büsbütün itirə bilərdi. Bütün yolboyu bu haqda nə qədər düşünüb-daşınmış, Allaha yalvarmışdı ki, kaş bu ağlasığmaz, çətin işin öhdəsindən axıracan təkbaşına gələ bilsin! Ölümə tən təhlükənin altına məgər ona görə girmişdi ki, zəhmətinə son anda kimlərsə şərik çıxsın, desinlər, o bu qəhrəmanlığı özgələrin əli ilə eləyib?... O işin başqa adı vardı.
Daha məlum bir həqiqət: hətta ən bimürvətin, nainsafın girinə keçsəydi belə, uzaqbaşı onu incidə bilərdilər. Qanun demirdilər, lap yaxşı, o da elə bunu istəyir, qoy onu qanunla cəzalandırsınlar. Onsuz da öyrənmiş candı, buna da dözər. Əsas odu ki, Əfruz azad olacaq! Ona yalnız bu lazımdı!... Yalnız bu! Əfruz azad olacaq! Əf-ruuzz!
Amma o fikirdən ürpənirdi ki, birdən gətirdiyi adamı Əfruzla yox, başqa bir əsirlə dəyişsələr varından yox olardə. Hərçənd, o, bu halda da heç nə itirməzdi: yüzlərlə, minlərlə bu cür insan Qüdsi müəllimin, anasının bir quruca dırnağına dəyərdimi? Amma, bəyəm, o bunu qisas almaq, hayıf çıxmaq üçün eləmişdi?... Düzdü, bu işin mayasında az-çox o da vardı, gərək insaf hissini itirməyəsən, amma əsas məqsəd deyildi.
Əfruz! Bacısı! Əsirlikdə olan qız!
O, bu qadınlar barədə dalda-bucaqda daha nələr eşitməmişdi? Özünün də inana bilmədiyi duyğu idi: ata -anasının ölümü ilə barışdığı halda, bacısının yoxluğu ona illərdi sitəm eləyirdi. Bəlkə, də hər şeyə urvatlı bir ölümün vaxtında gəlib çıxmaması nədən idi. Bəlkə də, əksinə, amansız biabırçılığın zavallını hələ bu dünyanın bir ləzzətini, dadını duymadan yaxalaması idi onu belə yandırıb-yaxan, nə bilmək olardı? Amma elə, ya belə, əsas o idi ki, qız onun dilinin ən gödək, dərdinin ən sağalmaz, yarasının ən dərin yeri idi.
Gedə-gedə, astadan da olsa, danışır, müəllimə yalnız o, ayağını qoyan yerlərlə gəlməyi tapşırır və qəribə şeylər söyləyirdi: sonra ələ keçsə, deməsin, qaraqovaqlı balası qonağını yarıyolda qoyub aradan çıxdı. Onda gərək namərd ola o. Onlar ki, dünənə qədər dost olublar. İndi it-qurd öz məqsədləri üçün aranı qatıb, iki yazıq milləti bir-birinə nahaqdan qırdırırsa, bu o deməkdi ki, heç bir tərəfdə bir nəfər də olsun kamal yiyəsi qalmayıb? Axırı bir ağıllı tapılıb ortaya çıxacaq və hər iki milləti başa salacaq ki, qitələr fəth edən fatehlər belə axırda quru yurdda qalıblar. Monqollar Asiyanın dalınca az qala cəmi Avropanı da zəbt etmişdilər, indi vəziyyət nə haldadı? Bircə ovuc torpaqları qalıb. Hanı o at oynadan oğulların nəvə-nəticələri? Nə qaldı o torpaqlardan? İndi heç bir xalq doğulub-törədiyi yurdda yaşamır. Xalqların böyük köçü hamını dərbədər saldı.
Maşın yoluna çıxanacan - sirli sübhün o dəmləri idi ki, artıq iti qurddan seçmək olurdu - dərin qazılmış istifadəsiz səngər sədlərindən adlayası, əl-ayaq didən, kollu-koslu bələnlər aşası, çala-çökək, nahamvar cığırlar keçəsi oldular. Daşburun aşırımına çatmağa az qalanda isə, təkcə zirvəsi qayalıq olduğundan ora belə ad vermişdilər, oğlan qəribə bir görkəm alaraq sözlü adam kimi yol yoldaşının qarşısında ayaq saxlayıb:
-Hər şeyin düzünü deməyin zamanı gəldi, müəllim! -xəbərini o cür təlaşla dedi ki, nədən olmasa da, ayıq adam təkcə ondan bilərdi məsələ nə yerdədi. Hələ ardınca da elə eyni həyəcanla:
-İstəmirəm, sonra məni lənətləyəsən. Sən bura niyə gəldiyinin səbəbini bilməlisən! Əfruz, yəni mənim bacım, Yerevanda... Əfruz...-deyib kəkələyən adamın səsini eşidəsən...
Bu qan məni öldürəcək
Sərhəd xəttindən açılan atəş səsləri oğlanın sözünü ağzında qoydu. Qəfil bəla onları zirvəyə beş-on addım qalanda, lap işıq gözü haqlamışdı.
Əfsun, özünü itirib başını soxmağa yer axtaran müəllimə qaçmağı əmr eləyib özü də sürətlə təpəni kəmərvari ortalayan maşın yoluna doğru götürüldü. Onun zənnincə, güllələri onların qarasınca, elə-belə, nişan almadan, necə gəldi atırdılar. Təkcə ona görə yox ki, ora oldürücü atəş məsafəsindən uzaq idi, həm də ona görə ki, hədəfi toranlıqda tam aydınlığı ilə seçmək qeyri-mümkün idi. Amma onları atəşlə nəzarətdə saxlamaqla da ələ keçirə bilərdilər. Vay hallarına, iriçaplı silahlar işə düşəydi. Onda çətin ki, imdadlarına çatan olaydı. Müəllimə qaçmaq barədə göstəriş verəndə də o, bunu fikirləşirdi. İndi zirvəyə doğru can atmaq kimi, yerə yatmaq da labüd ölüm idi. Bunu o, çoxillik döyüşçü təcrübəsindən bilirdi. Yenidən maşın yoluna!
- Sənə dedim ki, bizi izləyirlər!-lap obaşdan dediyi yalandan da indi öz xeyrinə bəhrələnmək nə qədər yersiz görünsə də, hər halda buna ehtiyac duyulurdu. Çünki yarımçıq qalmış sözünün müəllimin ürəyinə nəsə bir tıqqıltı saldığı şübhəsiz idi. Xoşbəxtlikdən indi haqq-hesab çəkmək hayında deyildilər, ölüm qorxusu bir canlıtək onları qabağına qatıb sürətlə qovmaqda idi. İndi müəllim Qaraqovağa öz xoşuna, öz ayağı ilə gedirdi...
- Keçdi onların bizə çatmağı, arxayın ol, daha gəlməzlər!-deməyi ilə başının həşirinə qalmış iriçəkməli, uzun adamın fəryad qoparıb üzüqoylu gəlməyi bir oldu. Əvvəlcə oğlan elə sandı, o yıxıldığı üçün o cür əcaib səs çıxartdı, intəhası müəllimin:
- Ara, məni vurdular!-deyə qolunu tutub ağrına-ağrına ufuldayaraq yanıüstə düşməyi isə hər şeyin tam əksinə olduğunu deyirdi.
-Arşak müəllim? Bu nədi?-onun barmaqlarının arasından şoralanan qanı görəndə bircə anda üzünə meyit rəngi çökən oğlanın da dizləri qatlandı,-sakit ol! Bekara şeydi, qorxulu heç nə yoxdu.
Bu, təskinlikdən başqa bir şey deyildi. Vəziyyətin nə qədər ciddi olduğunu bildiyindən get-gedə halsızlaşan ağır adamı qaldırıb iki addımlıqdakı balaca çökəyə sürüməyə də özündə qüvvə tapa bilmədi. Çaşqın halda gah ətrafa, yaralıya baxır, gah da uzaqları, qaynaşan, bir-birinə dəyən sərhədçiləri və atəş nöqtəsini gözdən keçirirdi. Neyləsin indi? Kimi köməyə çağırsın? Kimdən imdad umsun? Düşmən heç, o, onsuz da köhnədən asi idi. Bəs özününkülər? İndi əsl düşmən onlar idilər. Heç düşmən olmayan da Arşak müəllimə, onun can bahasına əldə etdiyi bu cür qiymətli qənimətə güllə atardı?
- Bu dəqiqə mənə səndən doğma adam yoxdu. Özünü topla, ikicə addıma yalın o üzündəyik! Bir irəli bax! Ordan o yana səni dalıma alıb aparacam,-deyib uşaq kimi yalvarır, yalvarırdı,-indi səndən can da əsirgəmərəm.
O yalvarışda nələr yoxudu? Özünü bacısının yolunda fəda etmək istəyi, inanılmaz əzm, səy və inadkarlıq, ara verməyən güllə yağışından qurtarmaq cəhdi, anbaan artan ölüm təhdidi və bütün bunlarla bərabər, əsiri ağlagəlməyən bir məqamda itirmək qorxusu! Ona bunlardan hansının daha çox güc verdiyini demək çətin idi, amma yaralını nəyinsə sayəsində dikəldə bildi. Yoldaşının köməyi ilə yıxıla-dura yenidən irəli dartınan girovun inamsız və ləng hərəkətləri ona qarşı indi yalnız və yalnız mərhəmət doğururdu. O sualın, bəlkə də, indi daha çox yeri idi ki, Qaraqovağa apardığı bu adam onun rəqibimidi, qəvi düşməni, yainki həmdərdi, qardaşı, sirdaşı, dostu ki, ona belə can yandırır? Güllələrin özündən də çox səsinin gəlib çıxdığı bu anlarda bu doğmalığı doğuran səbəblər barədə götür-qoyda ikən hər addımı atmaqdan ötrü sanki uzun bir zaman lazım gəlirdi. Bir yandan da yaralının adamın iliyinə işləyən xəbərdarlığı:
-Ara, bu qan məni öldürəcək, gör neynirsən? Bir doxdur çağır!
Üst-başı, əl-qolu qan içində olsa da, onu ayaq üstə saxlayan, irəli qovan, yəqin, bu cəhdin həm də ölümdən qaçış olduğunu bilməyi idi, yoxsa, çətin ki, nəsə o iri cüssəni hərəkətə gətirə biləydi.
Vur-tut beş dəqiqədən sonra yalı aşdılar. Qəbiristanlıq başlanırdı, Qaraqovaq nimdaş ağ tülə bürünmüş tək görünürdü. Torpağa sindilər. Oğlan köynəyinin qolunu bircə anda parçalayıb alışqanla od vurdu, külünü isti-isti müəllimin yarasına basaraq o biri qolun parçası ilə alababat sarıya bildi. Qan az-maz kəssə də, tədricən rəng alan xaki pambıq parça, deyərdin bəs bir dipdiri qansoranmış: azca keçmiş boyhaboy qıpqırmızı oldu.
Qədim aramgah
Müəllimin gözlənilmədən gülləyə tuş gəlməyi oğlanın işinə əməlli-başlı yaramış, yarı-yarımçıq dediyi fikri başa çatdırmağa ehtiyac qalmamışdı. Vaxt daralıb, məsafə azaldıqca, o, müəllimlə üz-üzə gələcəyi səhnəni azı yüz dəfə saf-çürük eləmişdi. Axmaq yerinə qoyulduğunu bilən adam həqiqəti dərk edəndə onu necə iki parça eləməyə bilərdi? Hər dəfə çevrilib üzünə baxdıqca elə bilirdi, indicə hiddətlə üstünü alıb nərildəyə-nərildəyə başını bədənindən ayıracaq.
Söhbət əsnasında sifəti, bəzən, o şəkli alırdı ki, işdi, qəzadı, əlbəyaxa olsalar, bu dar dərələrdə, qorxudan quşun qanad saldığı bu cəngəlliklərdə tanrı mərhəmətindən başqa, görəsən, daha nəyə güvənə bilər? Başqa nə onu bu cantarağın cəngindən almağa qadir idi?
Səhərin sərinində yuxudan illər uzunu eyni cür oyanmağına adət etdiyi Qaraqovağa, yayın qızmar atəşində qarsalanıb yanmış bulanıq - sarı çöllərə, sonda isə sifəti ağappaq avazıyan müəllimə baxıb:
- Dedim, daha hər şey bitdi... Gedək,-deyə bələdçi yorğun halda gülümsündü və məzarlıq səmtə nəzər salıb hələ də kəsməyən güllə səslərinə işarə olaraq,-nə qədər ki, çatmayıblar, gedək!-deyə təkrarladı,-onlar mütləq gələcəklər! Bələdəm bizimkilərə.
Beş-üç il əvvəl olsaydı, o, Arşak müəllimi bu aramgahda çox həvəslə diri-diri quyulayar, bircə dəfə «uf» da deməz, gedib-gəlib qəbirinə tüpürərdi. Ondan da böyük «kafir?» Çala-çuxura atası deyildi ki, qarğa-quzğuna yem olsun. Heç olmaya gündə bir dəfə yolunu burdan salıb, ürəyini ki, soyuda bilərdi?!
Qibləsiz dəfn olunduqları üçün orda yatanları Qaraqovaqda gavur qəbirləri hesab edənlər hələ də vardı. Sonralar dərk elədi ki, tarix dərslərində Səfurə müəllimə islamaqədərki mədəniyyətdən söz düşəndə məzarlıq faktorunun müstəsna elmi səciyyə daşıdığını niyə elə qabardırmış. Bu nə sərsəmləmə idi: gavur qəbiristanlığı? Nə gavur? Harda idi o?
İndi bu yerlərdə çox az sayda qalan qoç fiqurlarının taleyinə ilkin aydınlıq gətirənlərdən biri də müəllimə idi. İçərisindən qızıl çıxacağı gümanı ilə onları amansızcasına sındırıb-dağıdanları cinayət məsuliyyətinə cəlb etməyin vaxtı çatdığını, deyilənlərə görə, müəllimə hələ tələbə ikən, əllinci illərin sonlarında bəyan edibmiş.
Bir mütəxəssis kimi, onun öz ehtimallarında nə dərəcədə haqlı olub-olmadığı öz yerində, di gəl çox ağlabatan görünən və Qaraqovaqda bəh-bəhlə bəyənilən bu fikrin özü də o aramgahın adını dəyişə bilməmişdi. On-on beş il əvvələ, daha dəqiqi, ara qarışana qədər qəbiristandan, bəzənsə həyətlərin özündən balta-külüng səsi gecələr hələ də gəlməkdə idi... Qızıl hərisləri hərdən o heykəlləri dartıb həyətə gətirməkdən belə çəkinməz, dan yeri sökülənə qədər Qaraqovaq çox qəribə səslərə qərq olardı. Bu elə-belə ün deyildi, dayanıb-dayanıb hərdən güclü zərbə endirirlər, sınıb-tökülən qranit tək sal daş parçalarının səsi gecənin sükutunda ətrafa yayılır... Onları kədərlə dinləyən Qüdsi müəllimin: «Yadında saxla, bu səsin adı tamahdı» dediyi hələ də yadında idi... Əlbəttə, başqa nə bu sayaq səs verə bilərdi? Dayanıb-dincəlib hərdən var güclə zərbə tutuzdururlar, min ilin sınıb-tökülən daş parçaları gecənin sükutunda çilik-çilik olur. Qaranlıqda hardansa qayıdanlar da elə bilir, usta daş yonur...
O cür ilişməyin azadlığı
Qəhrəmanlıq üçün təcridxana! Yarım il sonra isə azadlıq!
Gec-tez buralardan gedəcəyi barədə tək Zülfü müəllimə yox, bu işi ürəkdən arzulayanlara da söz verdiyi halda, hər şeyin tərsinə olmağı indiki məqamda taleyin qəsdə durmağına necə də çox oxşayırdı?! Öz ayağınla getmək istədiyin şəhərə səni qismət özü aparıb çıxara, həm də gözlənəndən də tez... Bəlkə də, ona görə o cür ilişməyin belə də azadlığı olmalı idi: ölkə hüdudlarından kənara çıxa, icazəsiz addım ata, izdiham-filan olan yerlərə gedə bilməzdi. Bakıda dilindən iltizam alıb, əvəzində göstəriş verərək səssiz-küysüz yola salmışdılar. Getsin, nə vaxt lazım olsa, özləri çağıracaqlar. Buna hər an hazır olsun, elə bilməsin, daha hər şey qurtardı!
Bir onu bilmirdi ki, başqa yerə getməmək qəti-imkan tədbiri nə deyilən şeydi? O, hara gedirdi ki? Gedən yeri vardı? Ələ öyrəşməyən yalquzaq kimi, Bakı ilə Qaraqovaq arasında vurnuxmaqdan başqa əlindən nə gəlirdi axı?
Qismət elə gətirdi, çağırışa ehtiyac da olmadı. Qaraqovağa qayıtmağı ilə, tək itin yiyəsini deyil, elə yiyəsinin də iti tanımadığı və bu cür tünlüyünə, qarma-qarışıqlığına görə heç vaxt ürəkdən sevə bilmədiyi o tozlu, küləkli şəhərə yenidən dönməyinin arası vur-tut bircə həftə çəkdi. O vaxt, doxsanıncı illərin əvvəlində, əsgərlikdən baş götürüb intiqam alovu ilə doğma ellərə üz tutanda qəsəbə mərkəzində Dəli Veysəl Əfruzun kənd qızları ilə əsir aparıldığının xəbərini necə almaz-saymaz, çəkinib eləmədən demişdisə, bu dəfə də üzünü mürdəşir yumuşun oğlu kəndin girəcəyində başının üstünü aldı: ki, bəs İmdaddan nə xəbər?
Nə İmdad? İmdad nədi? İpləmə oğlu ipləmə, bəyəm, bilmirdi, Əfsun hardan gəlir? Bilmirdisə, niyə soruşurdu? Yox, əgər, bilirdisə, bu nə axmaq sual idi verirdi? Əfsun kənddə, o, Bakıda ola-ola, xəbərini ondan niyə alırdı?
Özünü nə qədər tox tutsa da, baxışlarını bu müzür oğlu müzürün gözündən yayındıra bilmədi və ürəyində yalvardı ki, nə olaydı, bircə ölüm-itim xəbəri eşitməyəydi. Qəflətin Bakıdan, yanından qayıtdığı heç bir ayın da söhbəti deyildi. Hərgah binəvanın başında bir iş vardısa, dostu bunu ondan niyə gizlədəydi? Guya, iki daşın arasında, başı qalda ikən o, öz tərəfindən nəsə eləyə bilərdi ki, Qəflət bunu onun qorxusundan deməsin?... Yalnız indi, oğlan əlini-əlinə sürtərək sevincək halda nəsə deməyə hazırlaşanda, hətta qara xəbəri də birinci deməyi ilə öyünənlər var, hiss elədi ki, başqa səbəbə yox, məhz başı qalda olduğuna görə o vaxt Qəflət bunu ona deməyə bilərdi: öz dərdi az idi, bacısınınkı bəs eləmirdi, bir yandan da bu? Hərçənd o dəlili də hesabdan silmək olmazdı: bəlkə də, kiməsə, bir başqasına yox, məhz özünə bir xətər-filan toxundurmasın deyə, o vaxt İmdadın başında olanları xəlvət saxlamaq onu istəyən dostların məsləhəti olub və çox güman ki, Qəfləti buna Zülfü müəllim təşviq eləyib.
- Guya, xəbərin yoxdu? Ay bic!-Dəli Veysəlin oğlu şeytan şərinə uymuş adam kimi dişlərini ağarda-ağarda sözlü nəzərlərini üzündə gəzdirən anda elə bil hər şey allahın lənətinə gəlmişdi. Key-key baxır, sifətindən məzlumluq yağır, nəfəs belə çəkə bilmirdi ki, görəsən, loxəbər yenə nə çərənləyəcək? O heç, nitqi dəfolunmaz qorxu və təşvişin keçib getməsini gözlədiyinə görə də tutula bilərdi. Hərçənd, hər şeyi çox aydın və asta söyləyən dəyyus heç moltanı dilində də danışmırdı ki, dağa-daşa düşüb dəlil-filan da axtarasan. Həmişə belə idi. Nitqində kamil təhsil görmüş insanlara xas inanılmaz bir səlislik və aydınlıq olardı. Öz şər-şür danışığıyla hamını bir-birinə düşmən eləyən mürtəd, deyirdin bəs, oxşamışı Dəli Veysələ bir təpik də artıq vurub. Bir dəfə yığnaqların birində Şöyüb kişi, adəti xilafına bir kənarda boynunu burub duran vələdüznadan soruşubmuş ki, nədi, yoxsa çömçəsi evdə qalıb? Yəni, kimi gözləyir, niyə qatıb-qarışdırmır?
O, ya bu, indi qətiyyən fərq etməzdi, intəhası, heç nə İmdadın başında nəsə olmadığına azacıq da olsa, ümid yeri qoymurdu. Nə onun sital sifəti, nə atdığı oxun gizlətmək istəmədiyi yayı, nə də səsinin ahəngi:
- Maştağadadı İmdad!
Ardıcıl və qəfil aldığı sarsıdıcı xəbərlərdən özünə gəlməmiş daha amansız bir zərbə:
- Dəlixanada!
Boydan balaca, üzdən çil ala şeytan dönməz bir inadkarlıqla dediklərinə axır ki, son verdi:
- Söz gəzirdi ki, iynə vurublar! Amma yalanıdı, döyüb-döyüb dəli elədilər o cür oğlanı! Hayıf!... Yox idi ondan. Yüz iyidə dəyərdi...
Qoymadınız bu millət özünə gün ağlaya
Axşam Zülfü müəllimlə Qəflətin həqiqəti deməkdən özgə əlacları qalmadı, çünki Əfsun bir dəqiqə belə vaxt itirmədən Bakıya dönmək fikrində idi: onu aparandan az sonra kimsənin gözləmədiyi halda, İmdad özünü yandırmaq adı ilə sıravi qəzetçilərdən tutmuş bu işə az-çox dəxli olanlaracan hamını rayona töküb, qardaşınən damda nahaqdan çürüdüyünü onlara necə canfəşanlıqla və yana -yana çatdırıb bu işdə ona, qardaşına, onların onsuz da dağılmış ailəsinə yardımçı olmağı mətbuat işçilərindən necə diləyib, tək bəxtikəm bacısının acı taleyinin yox, cəmi əsir qızların onu təndir badı kimi yandırdığını kameraya necə söyləyib?...
- İki sözünün də biri bu idi: bəyəm, haqqı deyənin dilini kəsərlər? Qeyrəti olanı dama basarlar? Yox, sizdən soruşuram, qeyrətli olmağa görə də adamı cəzalandırarlar? Niyə cavab vermirsiniz? Yeri gələndə dövlətin bir nümayəndəsi də sizsiniz. Onun təbliğatı, təşviqatı ilə siz məşğulsunuz, işini siz aparırsınız, deməli, çörəyini də siz yeyirsiniz, mən yox. Gedin elə belə də deyin. Deyin ki, Qaraqovaqda bir dəli peyda olub, nə Allah tanıyır, nə bəndə sayır! Deyir, nə qədər ki, qardaşım damdadı, heç bir dinə biət etməyəcək, heç bir hökumət tanımayacam. Çünki yoxdu hökumət! Olsaydı, bacı namusundan ötrü özünü odlara yaxan qardaşı damda çürütməzdi. Mənim də qardaşım kimi bu milləti, bu torpağı, bu yurdu sevməkdən özgə bir suçum olmadı. Amma indi...
... Zülfü müəllim özü də mat-məəttəl qalmışdı:
- Gördüm, beyni çönüb yazığın. Ay bala, etmə-eləmə, bu səninçün oyun-oyuncaq deyil. Bil ki, hökumət haqda danışırsan. Heç belə sözü də dilə gətirmək olar? Yalvar -yaxar elədim ki, bir az hövsələli olsun. Gec-tez bu, dövlət əleyhinə təbliğat aparmaq kimi qələmə veriləcək. Düz də eləyəcəklər. Bilsin ki, bu cür danışıqla yalnız özünə quyu qazır. Onda da başladı ki, elə sizin kimilərdi bu xalqı səbrə dəvət eləyib evini yıxanlar. İş qara camaatın özünə qalsaydı, çoxdan başının çarəsini qılardı. Onun-bunun əlində alətə çevrilən sizlər qoymadınız bu millət vaxtında özünə gün ağlaya. Bəsdirin daha!... Adını ziyalı qoyan sizləri hara qədər lazımdı, düz ora qədər qorxuzublar. Bu cür bədbin fikirlərlə milləti təslimçiliyə hazırladığınız yetər artıq. Zəngin tarixi keçmişə, ulu ənənələrə malik böyük və qədim xalqı iki cüt bir tək dılğır erməninin əlində qoyublar. Bilin ki, qalib - qalib gələn yox, təslim olmayandı!
Müəllim o cür hikkə ilə danışırdı, heç deməzdin kimisə yamsılayan adam deyil. Yalnız sual verən məqamda özü özünə oxşamağa başladı:
- İndi sən soruş, birdən-birə nə olmuşdu axı buna? - deyib o, danışığına azca ara verdi və özü də əlavə elədi,-o dörd divarın arası, o təklik yazığı divanəyə döndərmişdi. Yoxsa hardanıdı bu dil onda, nəyin hesabına, nəyin sayəsinə yaranmışdı? Ağlına gələrdi ki, nə vaxtsa İmdad mənim üzümə ağ ola bilər? Haçan o mənim bir sözümü iki eləmişdi? Tövbə, əstafürullah!... Göydən Allah da yenib gəlsəydi, inanmazdım, o cür lal-dinməz oğlan kamera qarşısında belə oda dönə bilər. Nəsə bir vəhy idi o. Gəldi də, getdi də... İndi də o fikirdəyəm ki, İmdad sadəcə qardaş davası döymürdü, o çıxış qeyrət və namus üçün oxunan bir ağı idi.
Zülfü müəllim qardaşoğlunun o cür danışıqla, əslində, hamıdan əvvəl onu xilas etdiyini, kimsə tərəfindən öyrədildiyinə şübhə yeri qoymadığını da səmimiyyətlə boynuna aldı.
Müəllim deyir, fikirlərinə aydınlıq gətirir, lazım gələndə izahat da verirdi. O isə tamam başqa şey düşünür, yenə dağı arana, aranı dağa aparıb-gətirirdi. Əgər inansaydı ki, bütün bu hoqqaları ona sataşmaq üçün etməyiblər, bəlkə də, ağzına su alıb durar, taleyi ilə barışıb oturardı. Amma hansısa bir səs o vaxt, əsgərlikdə olduğu kimi, yenə onu intiqama səsləyir, ehmalca pıçıldayırdı ki, bunu qəsdən, bilə-bilə, onun başını qatmaq üçün eləyiblər.
-Hər şeyi də necə lazımdı, eləcə, yerli-yataqlı, dəlilli -sübutlu, elə əsaslandırılmış, məntiqi arqumentlər gətirirdi, yer ayağımın altından qaçırdı... Hər sözü bir qan idi. Mən onda bildim, hətta hamının qorxaq kimi tanıdığı istənilən insanın əsl mahiyyəti yalnız təhlükə baş verən anda bütünlüklə üzə çıxa bilər. Heç sən də, doğma qardaş da inanmazdın ki, o cür od İmdad kimi yalnız ilk baxışda cəsarətsiz, ağuzəmməz görünən adamın ağzından tökülür... Əlqərəz... Gördüm daha iş işdən keçib, çəkiliş qrupundan xəlvətcə xahiş elədim ki, belə şeyi efirə vermək xatadı, əgər yaxşılıq eləmək istəyirlərsə, çıxışa mütləq əl gəzdirsinlər. Elə olmasın, qaş düzəltdikləri yerdə göz çıxaralar. Bu mənim onlardan çox ciddi və yeganə xahişimdi. Söz də verdilər. Amma nə olsun? Əclaflıq elə hər yerdə baş alıb gedir. Üç gündən sonra baxam ki, elə mən deyəni də kənd ziyalısının fikri yerinə kadrarxası mətn kimi efirə veriblər gedib. Əxlaqsızlar!...
O şeyləri ki, Zülfü müəllim sonra, təklikdə dedi, bu onun ağlagələn gümanlarından özgə bir şey deyildi. O üzdən çox ehtiyatla danışır, hirsindən cilov gəmirən oğlanı qıcıqlandırmasın deyə, sözünü yüz ölçüb, bir biçirdi.
İmdadın dalınca iki dəfə Bakıya qayıtdığını da Zülfü müəllim xüsusi məqsədlə yox, elə-belə, sözgəlişi eşitdirdi. Qoy o elə düşünməsin, dünyanın axırı-zadıdı, bədbəxtə sahib duran, qanadının altına çəkmək istəyən olmayıb. Ona, yəni, Əfsuna baş çəkməməyinə gəlincə isə, bunu onun şübhəyə düşməməyi üçün etdiyini də dedi. Guya, Əfsun bilmirdi, nakam qardaşının ölümündən sonra şair bu şəhərlə haqq-hesabını biryolluq çürüdüb? Az qala iyirmi il var, Bakı səmtə üzükmür. Başqaları heç, elə Əfsunun özüylə bu barədə nə qədər söhbətləri olmuşdu? Birdən-birə o bunu eşitsə, nə fikrə düşərdi? Necə oldu, o vaxt beş il alıb yatanda bir yol güzarını o tərəflərdən salmadı, indi nə xəbər idi, iki aydan bir ona baş çəkirdi? Halbuki, onun azad olunmaq ehtimalı hər gün, hər saat, hər dəqiqə yox, bəlkə də, lap hər saniyə gözlənilirdi. Qəflətdən sifarişi də o xüsusda olan elə Zülfü müəllim özü idi ki, ürəyini sıxmasın, onun törətdiyi əməldə cinayət tərkibi olmadığı üçün günün birində qapısını açıb, xoş getdin, igid, deyəcəklər, Allah amanında! Sadəcə, o, ifadələrinə yeni bir şey artırıb, özünə əlavə başağrısı yaratmasın...
Bundan sonra nə etmək barədə söhbətə gəldikdə, həmişəki kimi, Zülfü müəllimin fikri yenə birmənalı idi: tale ilə barışmaqdan özgə çarə yoxdu. Onu da qardaşının gününə salarlar, durar orda.
Altmış yaşı təzəcə ötməsinə rəğmən, Zülfü müəllimin yarımca ilin içində qosqoca bir kişiyə döndüyü ya acı bir gerçək idi, ya onun bu qədər darqursaqlıq etməyinin çox ciddi səbəbləri vardı; Əfsun ani bir nəzərlə dağ boyda kişini bu çərxi-fələklə alış-verişini çoxdan çürütmüş tək görürdü. Bu adam niyə belə sınmışdı? Bu az vaxtda onu nə əymişdi? Olsun ki, elə o üzdən bu adamın hər cür iltifatından imtinaya hazır idi. Daha nə qədər «hövsələli ol!», «səbrini bas!» eşitmək olardı? Kasası onsuz da dolu idi. İnnən belə ora nəsə də əlavə etməyin bir mənası vardımı? Ya əlli ilin dilənçisinə cümə axşamının nəmənə olduğunu öyrətməkdən həzz alırdı o?...
Nə qədər inanılmaz olsa da, bu insan barədə, bəzən o, belə xəyallara da düşürdü. İllah da o bu gün bir daha əmin oldu ki, dünyanın gedişatı ilə Zülfü müəllimin addımları arasında zəmini-asiman qədər fərq yaranıb.
«Sönmüş ocaq!»
Nə qədər diqqətli olmağa çalışsa da, bu, Zülfü müəllimin söhbət əsnasında İmdad barədə ara-sıra ağzından qaçırdığı xətalardan, bəlkə də, ən böyüyü idi. Əfsun dəqiq bilirdi, qardaşının başında amansız bir müsibət var. Bəyəm, Dəli Veysəlin oğlu havadan-zaddan danışırdı? Amma müəllim heç bir vəchlə vəziyyətin tam ümidsiz olduğunu açıq-açığına dilinə gətirmir, azcana səhv etdiyini duyar-duymaz dediyini ustalıqla malalayır, fikrini yayındırmağa çalışırdı. Amma nə illah etsə də, sonda gerçəyi dana bilmədi. «Sönmüş ocaq»...
Ağıl-kamalda əvəzi olmasa da, sonbeşiyin ayağının biri anadangəlmə qısa idi. Gözlənildiyinin əksinə, bu qüsur hamıda ona qarşı qəribə bir sevgi yaratmışdı: tay-tuş həssas yanaşır, qonum-qonşu qayğı göstərir, qızlar başına dolanırdı. Bəs nədi, o cür şirin olmaq halva-zad idi, biganə qalmağı da bacarsınlar?
Hələ dünyanın ayın-şayın vaxtında babasının ölümünü oğlan az qala qızılca kimi keçirdi. Bir həftə yorğan-döşəkdən ayrıla bilməsə də, taleyin əsl qarğışı onu sonralar tapdı. Onsuz da başdan-binadan düz-əməlli can-cüssəsi yox idi, bu dəfə lap əriyib çöpə döndü. Həkim deyəndə ki, təbabət belə hallara normal yanaşma tələb edir, ola bilər, tifil hələ bir az da sınıxsın, az-maz toxtayan kimi oldular. Amma dava başlanan günə bir-iki ay qalmış Mahnurun Qüdsi müəllimin korazehinlik səbəbindən hələ körpəlikdən ürək qızdıra bilmədiyi şagirdinə könül verib uzaq ellərə üz tutması ailədə yenə ən çox balaca qardaşa düşmədi. Oğlan bircə həftənin içində qara qayışa döndü və o əyilən, bu əyilən bir daha düzəlmədi.
-A qaraqayış!-sözlərini də atası ona daim ürək-dirək vermək məqamı gələndə deyirdi. Nə qədər qəribə olsa belə, oğlan da bundan əməlli-başlı xoşlanır, ləzzət alırdı. Onda kim bilərdi, ata-ananın aqibəti necə olacaq, Əfruzu hansı bəd tale gözləyir, Əfsun gəlib də özünü nə cür bəlalara düçar edəcək?...
- Gedin sizə,-Zülfü müəllim arada yaranan fasilədən istifadə edib söhbətinin axırında Qəflətə üz tutdu,-gecə keçir. Qoy Əfsun da dincəlsin, yol gəlib. Sabah bir qərara gələrik, görək neynirik.
- Yox, mən hökmən evə dəyməliyəm.
Bir eycahan vaxt olsaydı, bunu Zülfü müəllim özü də arzular, hələ bəlkə, cavanlara qoşulub onlardan ayrılmazdı da, amma o bunu indi ona görə istəmirdi ki, həm istəmirdi Əfsun tək qalsın, həm də bu ağır, üzücü və sarsıntılı dəqiqələrdə ondan nə desən gözləmək olardı. Onu bu vəziyyətdə, kökləndiyi ovqatla tək-təkinə buraxmaq heç Allaha da xoş getməzdi. Amma Zülfü müəllim, hiss olunmasın deyə, iz azdırdı:
- Sabah bir mən də o tərəflərə baş çəkmək fikrindəyəm, ona görə. Qoy qızlar gəlib ev-eşiyə, həyət-bacaya əl gəzdirsinlər. Bunu kimsə də eləməlidi.
Həyat davam edir! Təslim olmaq, kürəyi yerə vermək olmaz! Onun demək istədiyi bu idi. Başqa nə demiş olsaydı belə, oğlan ondan ayrı məna çıxaran deyildi; o, bu pirin kəramətinə düz yeddi yaşından, birinci sinfə gedən, yəni, ağlı az-maz kəsən gündən bələd idi...
Allah el-obaya versin
-Bura indi tək mənim dostumun yox, həm də onun iki qeyrətli, namuslu balasının ocağıdı,-ertəsi gün Zülfü müəllim otaqlarında iki qızı ilə bərabər, Mehrinin də səliqə-sahman yaratdığı evin həyətində, qarşısında pürrəng çay, üzbəüz əyləşdiyi Əfsuna deyirdi,-mən sənə həmişə öz yaşıdım kimi baxmışam. Bilirsən, niyə? Hələ körpəlikdən ağlın yaşını qabaqlayardı. Atana həmişə deyərdim, Allah sənə elə bir sərvət bəxş edib, əvəzini milyardlar ödəməz. İndi də o şeyin arzusundayam ki, kaş dinc bir dövr gələydi, imkan yaranaydı, gedib bu yurdu dünyada təmsil eləyəydin, görəydilər necə zəka sahibləri var.
- Əksinə, beləsini indi heç döyüşə də göndərmirlər ki, gedib bir hoqqa çıxarar, qalmışdı xaricə yollamaq ola. Oranın öz hazır-nazir adamları var. Lazım olanda üzə çıxırlar.
Sonra Səfurə müəllimə ilə Fizzə xala gəldi, onlara bəndmiş kimi, kənd yolunda daha bir neçə təzə paltarlı adam göründü, hardansa Mirxan kişi də adətinə uyğun olaraq hay-harayla özünü yetirdi: bəs çoxdandı Qüdsi müəllimin ocağından tüstü gəldiyini görmürdüm, buranı şennikli gördüm, ürəyim atlandı.
- Dost deyən olsun, o biri dəfə bura toy səsinə yığışaq,-bir vaxtlar toylar yaraşığı kimi ad çıxarmış, qıs-qıvraq Güləsər xala qol götürüb ninay çala-çala dörd-beş addım sındırmağından da qalmadı.
- Həmişə demişəm, Allah el-obaya, qohum-qardaşa versin,-şadlığından gözləri yaşaran Şamməd kişi ilk dəfə görürmüş kimi, hamını birbəbir süzüb başını tərpətdi. Amma o gün, o ağappaq çay süfrəsinin arxasında o yığnağın ən yaddaqalan sözləri Səfurə müəllimənin dilindən qopdu: «Sən susmadın. İçinə çəkilmədin. Sən mümkün olmayanı gerçəkləşdirə bildiyinə görə ən böyük hörmətə layiqsən. Sən igidlik rəmzi oldun, nəsillərə nümunəyə çevrildin. Bu gün məktəblilər səni öz inşalarının qəhrəmanı kimi vəsf etməkdə tam haqlıdırlar. Çünki sənin hərəkətlərində bir dastan estetikası var. Biz səni ona görə sevmirik ki, xalq incidilmişləri sevir, sən o məhəbbəti öz əməlinlə qazandın. Bunu da birdəfəlik yadında saxla: çətinliklərə sinə gərmək artıq sənin tale yazındı... Mənim nəzərimdə bu gün Qaraqovaq Əfsunlu və Əfsunsuz iki ayrı -ayrı kənddir.»
Quran səhifəsitək tərtəmiz
Qonaq-qara çəkilib, çay süfrəsi yığışılandan sonra müəllim qəlyanını təzədən çıxardı.
- Dedik-demədik, onsuz da İmdadı görməyə getməlisən. Bir qardaş kimi borcundu da gedəsən. Amma sən gəl məni eşit!
O, ətli ovurdlarını sümürə-sümürə iri qəlyana od verəndə Əfsun çox-çox əvvəllər, müəllimin Bakıdan qayıdan günlərin birində gülə-gülə filtrli siqaretdən qırmızı, uzun müştüyə keçdiyini və onun üstün cəhətlərini atasına necə ağızdolusu təriflədiyi anı xatırlad?. Sövq-təbii onu da düşündü ki, görəsən, müəllim o vaxt dediklərinə indi nə əlavə edə bilər? Müştük, filtr, qəlyan... Qəribə idi... Bunların hamısından birdəfəlik imtina əvəzinə, şüurlu insanlar, guya, ciyərlərinin daha etibarlı müdafiəsi üçün nələr qalıb icad etməsinlər?
Bu dəfə müəllimin əlavəsi ayrı şeyə oldu:
- Bakıya elə-belə, İmdadı görməyə yox, yığış birdəfəlik get! Əvvəllər olduğu kimi, haliyədə də o fikirdəyəm ki, sən həmişəlik getməlisən. Ona görə yox ki, burda sənə gün ağlayan olmayacaq, ona görə ki, gününü qara eləyəcəklər. Necə deyərlər, bir dam ömrü də burda yaşayassan. Adın onsuz da çoxdan qara siyahıdadı. Əllərinə düşən ilk fürsətdən dərhal istifadə edəcəklər, biləsən bunu. Xüsusən də, indiki məqamda heç kimi inandıra bilməzsən ki, yerində farağat oturacaqsan. İmdad kimi qardaş gedəndən sonra hansı səfeh inanar buna? Onu da biləsən ki, elin verdiyi o gözəl ad səni nə qədər bəladan hifz eləyəcəksə, elə o qədər də başağrısı verəcək. Nə qədər, imkan var, fikirləş bu haqda. Sonra elə olmasın, məni lənətləyəsən. Elə şeylər var, bu yaşda onları sən hiss etməyə bilərsən, amma mənim hiss etməməyim günahdı...
Müəllim sözgəlişi o fikri götür-qoy eləməyi də məsləhət bildi ki, axı havaxtacan Mahnur göndərəcək, onlar dolana?
Hələ Xabarovskda olanda, atasını əsgər məktubunda əməlli-başlı qınamışdı ki, niyə Mahnuru ailənin xüsusi rəğbət bəsləmədiyi bir adama verib arada soyuqluq yaratdı? Oğlan qəhətçiliyi idimi, nəydi? Ya Mahnur evdə qalıb qarımışdı? Nə yaşı vardı onun, belə tələsdilər?... Bu izdivacın ürəyindən olmadığını cavab məktubunda, insafən, Qüdsi müəllim özü də etiraf eləmişdi. Amma hadisələrin sonrakı gedişatı göstərdi ki, səhv, atanın o tələsik qərarı yox, o cür yanaşma imiş. Kim deyə bilərdi, o vaxt taleyin səsinə qulaq asmasaydı, Mahnur da indi Əfruzun yanında olmazdı...
- Hara gedim, kimin qapısına üz tutum?
- Gedənlər hara gedir?-soruşan müəllim bu dəfə söhbətinə bir az da dərindən başladı,-məncə, özün də hiss eləmirsən, səni incitdikcə, əziyyət verdikcə el içində hörmətin birə-beş artır. Özlüyündə bu, bəlkə də, heç nəyi həll eləmir, amma tezliklə bu, sənin əleyhinə işləyəcək. Baxma ki, hamı səni öz doğması sanır.
O, bilirdi, üstündən illər ötməsinə rəğmən, Uruset qəziyyəsindən cümlə qəsəbədə hələ də qaravəlli kimi danışırlar. Amma kimsə dəqiq deyə bilməzdi, onu bu qədər istədən nədi: Xabarovsk kimi uzaq bir diyardan intiqam alovu ilə qaçmağımı, başının həmişə qalda olmağımı, yainki heç vaxt haqqı nahaqqın ayağına verməməyi? Bəlkə də, heç biri, sadəcə,hamıya elə gəlirdi, Allahın bu adamın üstə nəzəri var, onu dəyirmanın boğazından ölü salsan, unluğundan diri çıxacaq. Yoxsa necə ola bilərdi, hər dəfə qada-bəladan qurtulasan, davada ölümə can verməyəsən, hələ üstəlik damdan da sağ-salamat qayıdasan?...
Amma Zülfü müəllimin sözünü qəribçiliyə salmaq nə üçün? Hərçənd, gethaget dəmində dostu onun ürəyinə inanılmaz bir xal da salmışdı. «Sən ağıllı oğlansan, Əfsun. Bu sözü də ona görə deyirəm sənə». O, dayandı, xeyli müddət fikirləşdi, bəlkə də, deyəcəklərinə görə peşman olmamaq üçün susdu, bilmək olmazdı, hər halda yenidən söhbətə başlayanda səsi əvvəlki ahəngində deyildi. Sanki danışan həmin yox, bambaşqa bir adam idi: «Elə bilmə, sabah əsirlikdən azad olunan hər hansı qadına camaatın bəslədiyi məhəbbət əvvəlkinin eyni olacaq. Yox. Əsir düşmək faciədirsə, qayıtmaq ondan beşbetər ağır faciədir. Mən bilən, nə dediyimi yaxşı başa düşürsən...»
Onun növbəti dəfə sözünə niyə ara verməyi təkcə şagirdinin, dediklərini «həzm eləməsi» üçün deyildi, Əfsun biləni, o, bunu həm də ona görə eləyirdi ki, görsün fikrini başqa sözlə necə ifadə edə bilər.
- Muradxanlıdan Müqayis müəllimin başına gələnlər yadıma düşəndə ətim indi də ürpəşir. Sən onda damda idin. Bütün rayon ayağa qalxmışdı qız əsirlikdən qayıdanda. Ciyərparasını öz əli ilə tikə-tikə eləmişdi yazıq. «Görüm sağ qaytdığın yerdə iki gözündən olaydın. Məni dost-düşmən içində xar eləməyəmi qayıtdın, yaramaz qız? Gəldin ki, papağımı bir də soxasan yerə? Bir parça dərman nə idi, içib ölmədin ki, özünü də, məni də, qohum-qardaşı da bu binamusluqdan qurtarasan!... Niyə yarılmırsan, a yer, niyə dağılmırsan, a dünya, niyə bölünüb udmursan məni, ay torpaq?»-Zülfü müəllim solğun və qat-qırış kəsmiş yanağıyla diyirlənən balaca dumduru damlaları silmədən elə qəlb ağrısı ilə danışırdı ki, həmin dəqiqələrdə onun üzündə Müqayis müəllimin üzgün simasından başqa, heç nə canlanmırdı. Sanki bu adam çevrilib bir neçə dəqiqəliyə Müqayis müəllimin özü olmuşdu. Amma aradan xeyli ötəndən, ağlayıb az-maz toxtayandan sonra da o, özgə səslə danışa bilmədi:
- Axırı ondan da betər oldu... Kişi özünü asandan sonra evdən binəva qızın məktubu tapılar. Yazar ki, «elə bilmə, belə yaşamaq xoşdu mənə, hər dəfə başıaşağı gəzib-dolandığını görəndə ürəyim şan-şan olur. Yaşamaq haqqımı itirdiyimi az qala hər an hiss edirəm. Amma bunu sənə, atama, kişi xaylağına necə deyə bilərdim ki, mən Quran səhifəsi tək tərtəmizəm, ata! Bu bir barmaq kağızı da ona görə yazıb qoyuram ki, günlərin birində özümə qəsd eləsəm, həqiqəti biləsən. Mən sənin, adı Tanrıtək uca kişinin, Müqayis müəllimin qızıyam. Ölüm məni qorxuzmaz».
Zülfü müəllim bu dəfə onu soyuq baxışlarla süzdü:
- Dediyim nədi? Bu, onun-bunun yox, davanın gətirdiyi fəlakətdi. Bir kimsə deyə bilməz, həqiqət kimin tərəfindədi? Bilən varsa, buyursun meydana. Bəlkə, mənim məsələyə münasibətimin özü elə ən böyük səhvdi. Peyğəmbər-zad deyiləm ki?!
Onun fikirlərini əzəldən gərginlik içində dinləyən oğlan, sanki qəfildən dərk elədi ki, Zülfü müəllimin o dumanlı, başgicəllədən və ala-dolaşıq fikirləri ilə bacısının gözdən düşməyinin arasında elə də uzaq bir mənzil yoxumuş. Hər şey, bütün külli kainat, olub-olacaqlar, yaxşı-pis nə var, hamısı bircə anda dəyişilib başqa rəng aldı. Elə sandı, hətta bu dəqiqənin içində onu bacısıyla görüşə çağırsalar belə, tərəddüd etmədən ondan üz döndərməyə hazırdı. Nəydi bu? Hisslərin tüğyanı? Namus? Ya bacısını xilas etmək yolunda çəkdiyi acıların bu ali duyğunun yanında bir heç olması?
Neçə gün cavabını dəqiqləşdirə bilmədiyi bu amansız hisslərin əsiri kimi yaşadı və xəlvətdə Zülfü müəllimi məzəmmətləməkdən başqa işi olmadı. Bacısıyla bağlı onun o cür pak-pakizə duyğularına özgə nə elə ləkə sala bilərdi ki, müəllimi bunu bircə anda bacarmışdı? İndiyəcən ona inanmaqda necə səhv etdiyini bu işdən yeganə çıxış yolu sanmaqla sanki bir az təsəlli tapıb toxtayan kimi oldu. Özü etiraf etdiyi tək, bəyəm, o peyğəmbər-zadıdı, hər dediyi düz ola? Kim nə deyirdi-desin, onun öz ağlına nə gəlmişdi? Deməli, sabah bir başqası tamam ayrı, fərqli bir fikir söyləmiş olsa, ona da gözüyumulu inanmalıydı?...
Onda da özünə onunla haqq qazandırmağa başladı ki, o fikirləri ilə bərabər, axı «hələ bəlkə, mənim məsələyə münasibətimin özü ən böyük səhvdi?» kəlmələri də Zülfü müəllimin ağzından çıxmışdı, bəs ona sözü nədi, niyə özünü bu qədər dağa-daşa salır, canına yazığı gəlmir?
Sonralar başa düşdü: Bakı söhbətinin qəfildən gerçəkləşməsinə təkan verən də elə o anlaşılmaz halın gözləniləndən də çox çəkməsi oldu. Guya, dolanışıq sarıdan gün-güzəran, vəziyyət əvvəl bundan az qəliz idi? Şəhərin küçələrini veyil-veyil dolanıb, özünə iş axtaranda da hələ boynuna almaq istəmirdi ki, sadəcə dözməyə, daha o barədə düşünməyə iradəsi və səbri çatmadığına görə heç-köçünü yığıb yubanmadan yola çıxdı.
Bilirdi ki, bu gedişin gəlişi yoxdu. Qaraqovağa olsa-olsa, bir günlüyə, üç günlüyə gəlib-qayıda bilər, o da qonaq kimi. Bunu bilməyi sanki içinə od salmışdı. Daha onun özgələrdən fərqi nə oldu? Daha onda başqalarını niyə qınayırdı? Niyə burdan getməliydi ki, sonra da xəcalət çəkə-çəkə, sıxıla-sıxıla qayıtsın?... Amma getməyə də bilmirdi; dünənəcən Əfruzun, indisə İmdadın sakit, səssiz çağırışları nə zamandı rahatlıq vermir, onu hey öz yanına səsləyirdi... Hiss eləmişdi ki, onu orda, ürək qızdıra bilmədiyi o şəhərdə nələr gözləyir, odur ki, yubanmaqla sanki o fəlakət anından şüurlu olaraq çan qurtarmaq istəyirdi.
-Qayıdıb-qayıtmamağım İmdadın vəziyyətindən asılıdı,-Bakıya yollanan gün Zülfü müəllimin yanında o sözü dilə gətirəndə də səsində bəs-bəlli bir nisgil vardı. Uşaq da hiss elərdi ki, sözünü uzatmadan, birbaşa deməyi danışmağa iqtidarı çatmadığındandı,-bu da açarlar!
- Onları mənə yox, qızlara ver. İtirib elərəm. Yaddaş qalmayıb,-Zülfü müəllim də uzunçuluq eləmədən özünə haqq qazandırdı və üç qızdan birini adla çağırdı,-hardasan, a bala, a Mehri, gəl götür bu açarları.
Səsinin asta yeri ilə bəzi mətləbləri indi irdələməli olsa da, müəllim uzağı gözlədi:
- Sənə oğul gözü ilə baxmağa, sözün bütün mənalarında haqqım çatır. Həm qardaşımın balası kimi, həm qeyrətli vətən oğlu kimi, həm də Elturana, İmdada əvəz olaraq...
Şəxsi dərdlərindən danışmağı heç vaxt xoşlamayan müəllim doluxsuna-doluxsuna onun bu gün tək evlərinin yox, həm də qəlbinin açarlarını burda qoyub getdiyini gümanını tək ərklə yox, dilə gətirdi.
-Atan, mən, Sabutay müəllim beş il Bakıda bir otaqda tələbə ömrü yaşamışıq. Özü də necə?! Qardaş da elə olmazdı, biz olmuşuq. İndi bu da bir taledi bizi qarabaqara izləyir, neyləmək olar? Tanrıya asimi olaq? Canı verən də odu, alan da... Sözümün məğzi nədi? İki qardaşımın bir balası odu, bir balası sən. Necə biganə qala billəm taleyinizə?... Artıq heç nə demək fikrim yoxdu. Şükür, sən özün ona-buna ağıl öyrətmək yaşındasan.
Gələn qızı görüb çardaqdan nəsə gətirmək adıyla uzaqlaşdı ki, onlar barı indi bir-iki dəqiqəlik tək qala bilsinlər. Yoxsa özlərindən olsaydı, abır-həyadan heç biri bunu eləyən deyildi. Hərçənd çoxdan, Mehrinin kimliyi barədə Əfsunun yanında neçə ilə öncə ilk dəfə söhbət açanda hiss eləmişdi ki, o, özünü nə qədər laqeyd aparsa belə, qıza biganə olmadığını gizlətməyi asanlıqla bacaranlardan da deyil.
Məhz bu ayrılıq dəmində onları ikilikdə qoymaqda müəllimin nə niyyətdə olduğunu götür-qoy etməyə Əfsun vaxt itirməsə də, dəmir halqaya keçirilmiş açarları yaxınlaşan qıza tərəf uzatmağıyla içini limhəlim dolduran nagahan duyğunun adını tapmağa sonralar gen-bol imkanı oldu. Kimsəyə bildirməsə də, bu olduqca xoş, isti və məhrəm bir hiss idi. Hərçənd gözlədiyi kimi, təlatümsüz-filansız gəldi. İmdaddan nigarançılığı olmasaydı belə, nə vaxtsa sevdalı bir məqam yetişəcəyinə ümidi çoxdan itmişdi; içində sanki nəsə çiliklənib tökülmüş, hər şey birdəfəlik astar-üz olmuşdu...
- Nə deyim sənə, Mehri?-o bu adı bir ayrı ahəng və məhrəm səslə dedi,- özün hər şeyi məndən yaxşı bilirsən. Dedin-demədin, göz önündədi. Könül xoşluğu olmayan, mənasız, dadsız-tamsız bir ömür yaşadıq. Sənli-mənli. Bu ona oxşayır ki, olmayan yerdə şora da yavanlıq deyəsən. Sənə bu məqam üçün lazım olan sözləri tapıb deyə bilmir, ya onu bacarmıramsa, günah məndə deyil, həyat öz işini görüb. Bir də, - o dərindən köks ötürüb qəmli-qəmli gülümsündü,-dava illərinin elə belə də sevgisi olar... Niyə gizlədim axı? Bu qədər dərd-sərin, sağalmaz yaraların girdabında sənə yeganə xilaskarım kimi baxıram. Amma bir məqam var ki, onu düşünəndə, açığı, sənin halına özümdən də çox yanıram. Çünki mən xarakterli insanların taleyinin nəylə bitəcəyini bilməkdən yana çox da baş sındırmaq gərək deyil,-sussa da, gözlədiyi kimi, qız onu kirimişcə dinləməkdə davam edirdi,-hər şey şəhərdən necə dönməyimə bağlıdı. Zülfü müəllimə də demişəm. İş elə gətirər ki, ola bilsin, ümumiyyətlə, qayıtmayım. Amma o sonranın işidi. Bu qədər, Mehri.
Ya danışa bilmədiyinə, ya da Zülfü müəllimin indilərdə qayıdıb gələcəyini güman etdiyinə görə hiss olunurdu ki, o, artıq söz danışmaq, yersiz gəvəzəlik etmək fikrindən uzaqdı.
- Hərdən biz tərəflərə də baş çəkin... Qoy bir insan nəfəsi dəysin oralara. Elə bil divarları buzdan hörüblər.
Bəlkə də, hər şeyə səbəb Zülfü müəllim idi. Oğlan döyüşdə olanda da, tutulanda da, elə sonralar da ondan o qədər dəm vurmuşdu ki, elədiklərini evdə hamı haqq işi, dediklərinisə, əstafürullah, haqdan gələn səda bilərdi. Buna baxmayaraq, qarşısındakını həyalı və utancaq halda dinləyən qızın yaraşıqda bir suyumu eynən anasına çəkən bu mərdanə və qorxmaz oğlanın gümanında yanılacağına ürəyində dərin bir inam hissi də hakim idi. İndiyəcən çəkdikləri bəs deyildi, hələ bundan sonra da nəsə olacağın? dusunub bəri başdan təşvişə düşürdü? «Mən xarakterdə insanların taleyinin nəylə bitəcəyini bilmək üçün çox da baş sındırmaq gərək deyil». Bəlkə, o, vergili-zad idi, belə dərin inamla dillənirdi? Ya başına gələnlər onu bu cür hissiyyatlı olmağa öyrətmişdi? Zülfü müəllimə də, heç şübhəsiz, bunun təsiri olmamış deyildi ki, müdam o cür ağızdolusu danışırdı.
Döyüşdə Əlibəyli nümunəsi
Vergili, ya qeyri-vergili, bu dəfə də oğlanın dediyinin biri o yan-bu yan olmadı: Bakıya getdiyindən vur-tut üç ay keçmişdi ki, onu qaytarıb gətirdilər. Həmin günün axşamı Qəflət onu rayonda qolunda qandal, maşından düşəndə görən olduğunun xəbərini çatdıranda Zülfü müəllim təəssüfqarışıq bir qəzəblə:
- Bilirdim, elə belə olacaq,-dedi,-o vaxt onu məhşər ayağına çəkəndə nə illah elədim, dilini dinc qoy, eşitmədi. Elə asacam, belə kəsəcəm!...
Qəlyanını yandıran müəllim onu yeni od almış yaş ağac təki tüstülətdi. İndi o öz-özünə, bir az da qisas alırmış kimi deyinirdi:
-Asanlar görməmisən, ay bala! Halvadı asıb-kəsmək? Ölübdü bu hökumət?! «Qayıdıb səni öldürməsəm, dədəmin oğlu deyiləm». Ə, prokurora belə şey demək olar? Özü də gözünün içinə? Mən sənə dedim-demədim, Əfsunu bu işə qatmasalar yaxşıdı?-sözünün sonunda o, təkidlə Qəflətdən soruşurdu,-on gün qabaq dedim-demədim bu sözü?
İşin üstü açılandan sonra bilindi ki, Əfsunun dalınca rayondan xəlvətcə Bakıya adam göndərilməyi də, həqiqətən, nə artıq, nə əskik, düz on günün söhbəti olub...
Qollarını qandallayan kimi, Əfsun özü deyirmiş bunu Qəflətə, ilk sözləri o olub ki, «sən qeyrətli oğlansan, amma gərək bizi də düz başa düşəsən. Bəzən, belə də olur». «Bizimki qalsın!» O da müqavimət-filan göstərmədən, sakitcənə deyib: «Həlbət, bunun bir açılan vaxtı çatacaq. Amma o hələ sonranın işidi. Deyin görüm, nə məsələdi?»
-Əfqan müəllimi öldürüblər!
-Axır ki!-çoxdan gözləyirmiş kimi, bircə kəlmə, özü də artıq-əskik eləmədən.
Vəssalam. Bu qədər. Yaramazlar da özlərinə bəraət qazandırıblar, ki, bəs hərənin öz işi var. Elə bilirsən, indi çörək qazanmaq asandı? Bizimki də belə gəlib, neyləyək daha? Amma axırda rişxəndlərindən də qalmayıblar: «Hamı canlı əfsanə ola bilməz ki!»
-Bu cür çörək boğazınızdan keçir, sonra da adamların gözünə dik baxa bilirsinizsə, allah işinizi avand eləsin,-deyərək, üstəlik atasının tez-tez təkrar elədiyi fikri də onlara xatırladası olub: «İnsanı qocalıq və xəstəlikdən də çox, deyə bilmədiyi sözlərin dərdi öldürür».
O ki qaldı «əfsanə» söhbətinə, onu rayonda hamının bu adla çağırdığını damda ikən eşitmişdi. Qəflət Bakıya, onu ziyarətə gələndə demişdi. «Xəbərin var, sənə təzə ad veriblər?» «Nə addı o elə?» İşin nə yerdə olduğunu, o adı ilk dəfə Arşak müəllimi kəndə gətirən gün, sevimli Səfurə müəllimənin işlətdiyini biləndən sonra: «O ad, əslində, Qüdsi müəllimin verdiyi addı. Füsun, Əfsun, əfsanə, hamısı bir kökdəndi. Görünür, dilçi olmağı köməyinə çatıb ki, bir az uzaqgörənlik eləyib. Bəlkə, bu onun həm də arzusu olub. Həmişə deyərdi, elə adlar var, insanın xarakteri körpəlikdən ona uyğun formalaşır... Gərək ad məsələsində ata-ana çox diqqətli olsun. Bilsin ki, uşaq adının işığında böyüyər.... Mənə gəldikdə isə... Bir iş görməmişəm axı mən. Bəlkə, nəsə eləmişəm, özüm bilmirəm?»- soruşdu. «Eləmisən, özü də necə lazımdı. Hər döyüşdə olanın başına pul qoyurlar? Hərə özünə görə bu qədər iş görmüş olsaydı, məsələ çoxdan çürüyərdi. Qəzetlər də elə bundan yazır. Gələn-gələn tərifini göylərə qaldırıb. Ta külli-Bakıda da səni tanımayan yoxdu. Hamı müəllimi necə ustalıqla ələ keçirməyindən danışır. Əlim çatan nə ki yazı var, yığıb gətirmişəm. Amma sənə görə başı ağrıyanlar da olub. Xəbərin var, ya yox, biri götürüb yazıb ki, Qaraqovağın canlı əfsanəsi öz şəxsi nümunəsində gənclərə əsl ibrət dərsi verdi. Adı da belə idi, indiki kimi yadımdadı: «Partizan hərəkatı başlandı. Döyüşdə Əfsun Əlibəyli nümunəsi» Zülfü müəllim yazını oxuyan saat dedi, anası ölmüş müəllifin aşının suyunu verəcəklər, bu öz yerində, amma Əfsunun da başı az ağrımayacaq. Bu, bilməyərəkdən Əfsunun əleyhinə yazılmış bir məqalədi. Necə deyərlər, məhəbbətdən mərəz törəyib. Buna görə o, lazım olandan da çox içəridə oturacaq. Səsə salmasaydılar, bəlkə də, ayrı cür olardı. Sonra xəbər çıxdı ki, düzü də yazığı basıblar içəri ki, sən dövlət siyasətinin əleyhinə gedirsən. Sən kimsən, gəncləri davaya təhrik eləyəsən? Bəs bizim sülh siyasəti harda qaldı?... Dünyaya car çəkmişik ki, biz dava istəmirik, biz sülh ölkəsiyik, bu da başlayıb ki, müharibə yeni fazaya elə qədəm qoydu, partizan hərəkatı belə başlandı!... Yadında, hər dəfə söz düşəndə, yalvarırdın ki, bircə Əfruz sağ olaydı, heç nə istəmirəm. Şükür, axırı onun da sağ sədası çıxdı. Öz qulağamnan eşitdim ki, deyirlər, Arşak müəllimin adamları onun üçüncü ölkəyə göndərilməsinə bərk etiraz eləyiblər. Əsirlərin dəyişdirilməsi lap yaxın günlərdə baş tutacaq... Deyirəm, gələ, Allah eləyə, sən də, Əfruz da bir gündə, bir yerdə qurtarıb gələsiniz. Misli-bərabəri olmayan bir hadisə baş verər dünyada».
Belə... Demək, Əfruz sağdı. Demək, iş gedir, dəyişilmək barədə söhbətlər dolaşır... Demək, həmişəkindən fərqli nə isə var... Tək elə bu xəbərə görə hər zülmə dözməyinə dəyər. Qazamatda olsan belə... Hələ onu da biləsən ki, ortada sənin özünlə də bağlı fikirlər səslənir. Qəzet-məzet, əfsanə-filan... Bəyəm, o, nəyisə bu adı qazanmaq üçün eləmişdi? Hərçənd, onu eşidəndə qəlbində xoş bir duyğu yarandığını, nagahan bir qüvvənin saatlarla içini tərk etmədiyini danmaq da olmazdı. İntəhası, atasının bir pedaqoq kimi dedikləri hərdən qorxu da salırdı canına: «Tərifi ona layiq olmayanlar, şan-şöhrət azarına tutulanlar sevərlər».
Bununla belə, nəinki o ada alışdı, hətta sevdi də onu. Bir dəfə, təzə gələn dustaqlardan birinin etdiyi hərəkətə görə «obşak»ın onunla haqq-hesab çəkəcəyini biləndə, yeni məhbusun onu kimlə və necə hədələdiyini öz qulağıyla eşitməsəydi, deyilənlərə o qədər də əhəmiyyət verməzdi. Amma nağdı qulaq şahidi idi: «Bəs deyirlər, Qaraqovağın canlı əfsanəsi də burda yatır. Hər yetən qoçuluq edəcək, day çöldən nə fərqi oldu bu xarabanın?»
Eşşəyim ölüb, başı qızıldan
Qəflətə dediyinə görə, yolboyu başqa şey fikirləşir, elə hey götür-qoy eləyirmiş ki, axı bir tikə çörəkdən ötrü adamlar niyə bu qədər rəzil olublar? Onun dalınca Bakıya göndərilənlərin hər biri az qala dövlət idarə etmək yaşında olan adamlardı, hamı onları rayonda adlı-sanlı nəslin törəmələri kimi tanıyıb hörmət qoyur, amma xəlvətdə nə ilə məşğul olduqlarından kimsənin xəbəri yoxdü. Nə işdisə, bu cür ibnələri yalnız belə məqamlarda işə salırlar. Sanki əməlli-başlı məktəb keçiblər. Min cür fırıldaqları, fitnələri, fənd-felləri olur, nə deyirsən, əllərindən gəlir. Dillərinə də söz ola bilməz. Şirin danışıqlıdılar, söz-söhbətləri bir qayda olaraq, «qadan alım», «başına dönüm»lə başlanır.
Dediyinə görə, əvvəl qılığına girib, qapısına bir dost kimi gəldiklərini deyiblər, o da inanıb qabaqlarına çay süfrəsi açıb. Sonra onu rayona getməyə razı salmaq üçün az qala ilan dili çıxarıblar, guya, Zülfü müəllimdən çox mühüm bir şeyi xahiş etmək lazımdı. Bilirlər ki, eşitsə-eşitsə, bircə onu eşidər. Qollarını qandallayandan sonra isə dönüb tamam başqa məxluq olublar. Görünür, daha çox ona bel bağlayırmışlar ki, kirayəçilər eşitməsin deyə, o, səs salmamağa, özünü dinc aparmağa məcburdu.
Söz yox, o cür, ya bir az başqa sayaq, bu, nəyisə həll eləmirdi, intəhası, bu qədər əclaflıq da olmazdı axı. Ona əməlli-başlı yır-yığış etməyə, özüylə əyin-baş götürməyə imkan da verməyiblər.
«Əslində, səhv özümün oldu. Dilimdən qaçırdım ki, bir dəfəyə altı qəlpə çıxarıblar canımdan. İki həftədi ağrıdan tərpənə bilmirəm. Onlar da uşaq deyil ki?! Ağzında deyirsən: əlahiddə polis taboru. Adın özü elə nəyə desən, dəyər...»
Qonşudan onlar üçün gətirdiyi stəkanlara çay süzüb başını qaldıran kimi qandal, dalınca da lağ-loğaz: o vaxt, məhkəmədə demirmiş, onu nahaq yerə dama qoyanlardan qisasını alacaq? Əlinə fürsət düşüb, gəlsin sübut eləsin ki, məsələ heç də o deyən kimi deyil, ayrı cürdü. Yoxsa nə oldu, indiyəcən niyə öldürmürdülər prokuroru? Kəl kimi kişiydi, qapıdan guclə kecirdi, təkbaşına ona batmaqmı olardı? Üzünə baxanda adamın bağrı yarılırdı.
- Necə deyərlər, eşşəyim ölüb, başı qızıldan!-öz növbəsində o da kinayəli, bir az da əmin-arxayın münasibət bildirib.
Nə qədər olmaya, adam ölmüşdü, həm də öz əcəli ilə yox, onu öldürmüşdülər. Heç olmasa qolundakı qandal ona deməli idi ki, barı indi dilinə sahiblik eləsin. O isə qorxu-hürkü, təəssüf-filan duymadan deyirmiş bu sözləri...
Çörəyin çörək, hörmətin hörmət
Rayonda da onunla danışığa elə bu söhbətin mabədi olaraq başlayıblar: «O nə söhbətmiş elə? Sağlığında nə bilim, nə, öləndə badam gözlüm». «Dil kağıza tikilmir, bu, bir. İkinci də, siz daha abırlı misal çəkirsiniz. Mən başqa cür demişəm». Onun öz mövqeyindən geri çəkilməməyi balıq kimi gözlərini qırpmadan tamaşa edən müstəntiqi bu dəfə başqa səmtdən hücuma keçməyə vadar eləyib:
-Sən bilirsən də, bu dəfə də ilişsən, əlli-ayaqlı gedəcəksən, ayağında artıq iki cinayət işi var. Siz Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 277-ci maddəsi ilə şübhəli şəxs qismində saxlanmısınız.
Əfsunun fikirləşmədən, birnəfəsə:
-Yəni, dövlət xadiminin və ya ictimai xadimin həyatına qəsd etmə, başqa sözlə desək, terror aktı!-kəlmələri bayaqdan bəri ixtiyar sahibi tək siqaretinin tüstüsünü ədəbsizcəsinə onun üzünə üfürən istintaqçını tədricən də olsa, özünü yığışdırmağa məcbur eləyib.
-Pis dərs keçməyiblər sənə,-deyərək bu cür danışıqla törətdiklərini ört-basdır etməyə çalışdığını ona xatırlatdıqa, Əfsun da:
-Belədi də,-deyib,-türmə həyatı hər şeyi öyrədir. Hər dərədən gələni var. Dəlisi, ipləməsi, başkəsəni... Ağıllıları daha çoxdu.
O, lazım olan etirafı kobud səslənsə də, axır ki, eşidib:
- Belə baxıram ki, sənin adın qulağına dəyib. Amma dəxli yoxdu, bu dəfə sənnən ayrı dildə danışarıq.
- Bəribaşdan deyim ki, bu, məsələyə olduqca arxaik yanaşmadı. Tam əmin olun ki, hədə-qorxu ilə söhbət etsək, ən azı həmkarınızın qanı batacaq. Nəinki isti izləri, ola bilsin, köhnələri də itirə bilərsiniz. Bunu hamıdan az istəyən, bəlkə də, mənəm.
- Ona görə də sən bizə kömək etməlisən. Başqaları bunu bilməyə bilər, amma sənin bilməməyin günahdı. Bu sahədə sənin kifayət qədər təcrübən var.
- Sizə yalnız bir həqiqəti deyə billəm.
- Bax, bundan danışaq.
- Danışaq deyiləndə ki, hər şeydən əvvəl, bu qətl məni el içində biabır elədi.
- Həqiqət anı deyilən bir məqam var ki, bayaqdan mən sizdən məhz onu gözləyirdim. Bilirdim ki, gec-tez o məqama gələcəksiniz... Oxumuş adam belədi də, hər şeyi işarədən qanır,-çox mühüm bir xəbər eşitmək gümanı onu Əfsunu siqaretə qonaq etmək təklifinə əl atmağa da vadar eləyib.
- Dost-düşmən innən belə məni yalançı kimi tanıyacaq. Düzünü deyim ki, bərk sarsılmışam, adıma ləkədi bu mənim, - etirafı isə müstəntiqin əl-qolunu bir az da açıb, yaraşıqlı külqabını qarşısına çəkməkdən əlavə, üstəlik, ona bir fincan qəhvə də gətizdirib.
Ardınca da Əfsun nə gözləyirmişsə, elə onlar, başqa heç nə: görür ki, söhbətləri sənədləşdirilmir. Özü nə vaxt lazım bilsə, izahatı onda da verər, bu elə-belə tanışlıq söhbətdi, edirlər... İndi desin görək nədi onu sarsıdan? Belə hallar hamıda baş verir. Bu, insan psixikası ilə bağlı bir andı. Həqiqəti söyləyib vicdan əzabından vaxtında xilas olmaq ən doğru yoldu.
Bir sözlə, əsl «qardaş söhbəti»: açıq və səmimi... Gözlərini də hərdən o cür qıyıb danışırmış ki, sanki şəkilçəkən fotoaparatın fokusunu nizamlayırmış.
- Əclaflar məni yalançı elədilər.
- Nə mənada yalançı? Əclaf kimdi?
- Siz o vaxt burda işləmirdiniz. Mən Əfqan müəllimə söz vermişdim axı. Bütün rayon bilirdi bu haqda...
- Həə, onu deyirsiniz? Məhkəmədəki söz? Biləsiniz ki, burda da məhz o sözə görə oturmusunuz.
- Amma mən deyən olmadı. Mən qisas demişdim, bu, qisas deyil axı. Əclaflar məni qabaqladılar. Onların kimliyini sizdən artıq bilmək istəyənlər də var. İmdadı, mənim dağ boyda qardaşımı da dəlixanaya o saldırmışdı. O yaşda adamın dili tutulub, təsəvvür eləyirsiniz?
- Yoox, bu olmadı,-bayaqdan bəri özünü çox səmimi aparan «qardaş»ın üzü birdən-birə dönüb. Hiss edirəm ki, söhbətimiz alınmayacaq. Kinayə ilə danışırsınız.
- Mən də ürəyimdəkini dedim ki, rahat olum. İndicə vicdan əzabı haqda danışırdıq axı...
- Görürəm, yatmağın da sənə dərs olmayıb. Bəlkə, könlündən yenə dam keçir, deyə bilmərəm, amma nahaq elə sanırsan, dastan üslubunda partizanlığın burda da işə yarayacaq. Müharibədən təzəcə çıxmış ölkədi, lap sıravi vətəndaşda da silah-sursat tapılması burda, sərhəd bölgəsində adi bir şeydi. Səni bunda da ittiham edə bilmərəm, yəni? Qanunsuz olaraq odlu silah saxlama və gəzdirmə, üstəlik də, xuliqanlıq niyyətilə qəsdən adamöldürmə...
- Eləməyə eləyərsiniz, amma mərhum həmkarınızın, dedim axı, qanı batar. Həm də əsas hədəfdən yayınarsınız. Bunu yüzdə-yüz bilin.
- Mən də istəyirdim, qardaşyana bir söhbət eləyək, amma nədənsə alınmadı. Sən özün istəmədin bunu. Deyim ki, haqqında yaranmış mif cəfəngiyyatdan başqa bir şey deyilmiş! Ay belə ölümün gözünün içinə dik baxandı, doğruculluqda əvəzi yoxdu! Haqsızın qənimi, nahaqqın düşmənidi. Gördük hamısını! Sən hər şeyi gizlədirsən. Ona görə də belə eləyək. Bu günlük bəsdi. Deyərəm, indi sizi apararlar istirahət yerinizə, padvala, nə vaxt ağıllansanız, xəbər eləyərsiniz. Çalışın tez olsun. Hər halda bu, sizin xeyrinizə olar.
...Bir aydan sonra, yəni, evə buraxılan günün axşamı, Zülfü müəllimə dediyinə görə, kifayət qədər yaşlı olmağına və özünü hədsiz ayıq göstərməyinə baxmayaraq, öz sahəsinin xüsusi peşəkarlarından olmadığını o qısa müddətdə müstəntiqin daha bir fikrindən duyub: bu rayona gəlib-gəlmədiyi yarım ildi, haqqında onda daim mənfi rəy formalaşdırmağa çalışıblar. Ona-buna yarınmaq üçün adamların bu qədər şeytani hisslərə uymağı, canavar cildinə girməyi yalnız təəssüf doğurur. Sabah o gedəcək, bir başqası gələcək. Belə çıxır ki, onda da ona yarınacaqlar?... Neyləyəsən bu psixologiya ilə yaşayan adamlarla? Mənəviyyat yox, insaniyyət yox, cəmiyyətdə sürətlə cırlaşma gedir. Ağır-ağayana kişiləri artıq barmaqla da göstərmək olmur. Niyə? Çünki mənəviyyat aşınıb.
Dediklərinə onu da əlavə etməyi unutmayıb:
- Döyüşdəki igidliyiniz barədə az-çox eşitmişəm. Hərdən qəzetlər də gəlib çıxır əlimə. Rayon yeridi, ancaq ola. Müxalifətçilər yaman yazırlar səndən. Elə qardaşınızdan da... Xəbərdaram onun başına gələnlərdən. Etiraf edim ki, sizinlə amansız rəftar olunub. Kimə lazımdı bu qəddarlıq?... Odu ki, səni bu gün zaminə buraxıram. Yuxarıda da razılaşdırmışam. Cəmiyyətin meyxana janrına kökləndiyi bir vaxtda canlı əfsanə ilə belə davranmaq? İnsafən, yaramaz. Yaramaz belə şey. Siz məgər o qədər çoxsunuz ki, birinizi də hökumətdən biz rəncidə salaq? Bu xalqa sizin kimi oğullar lazımdı. Gerçəyi, bir-iki gün əvvəl bilmişəm, o vaxt başınıza pul qoyulubmuş.
Axırda da gözünə əməlli-başlı kül üfürüb ki, onda dəyanət, dönməzlik, əsl hüquqşünaslara xas bir məntiqin canlı şahidi olub.
- Fikirləş: söhbət aramızda qalmaq şərtilə, sənə biznən işləmək təklif edirəm. Çörəyin çörək, hörmətin hörmət!
«Bəlkə də, «bizə» desəydi, bu qədər rüsvayçı səslənməzdi» - Əfsun gülə-gülə Zülfü müəllimə etiraf edirmiş.
- Bilirsən də, onlar səni niyə ötürüblər?-Zülfü müəllim elə coşdu ki, sanki sualının cavabını bu dəqiqə almasaydı, bir daha Əfsunun üzünü görmək ona qismət olan deyildi.
- Bəs ağzımda nə deyirəm? Peşəkar məsələsi... Elə sanır, bilmirəm, qəsdən qurban verilən atı götürməyin adı nədi?
Zülfü müəllim təzədən əl-ayağa düşdü. Dedi, qəti şübhəsi olmasın ki, bu dəqiqənin özündə belə nəzarətdədi, göz qoyullar, görsünlər kimlərlə əlaqə saxlayır, kimlərlə durub-oturur? Bilsin: bu iş güclü əllərin himayəsindədi.
Qüdsi müəllimin çörəyi
Elə o gecə Əfsunun zarafatyana:
- Bəs qorxmursunuz, bu işə şəxsən sizin özünüzü də qatalar?-sualını heçdən vermədiyinin üstü təxminən yarım ay sonra açıldı. Məlum oldu ki, İmdad girə keçəndə müəllimin ora-bura əl-qol atmağı yuxarılarda kimlərinsə xoşuna gəlməyib. Bu uşağı istiqamətləndirən, yazı-pozu əhlini rayona tökən kim ola, kim olmaya, əlbəttə, Zülfü müəllim, ayrı kim olasıdı?! Qaraqovaqda abırlı-başlı bir adam qalıb ki, hələ kiminsə başına ağıl da qoya-gəldikləri son qənaət bu olub.
- Mənə yaxşı iş, ev-eşik, pul-para vəd eləyiblər ki, bu işin baniyi-karının şəxsən siz, yəni Zülfü Hənifəyev olduğunu etiraf edim. Necədi sizinçün?
Başını bulayan müəllim əvvəl-əvvəl:
- Kimi tapıblar ki, qalmışam mən?-xəbər alsa da, cavab gözləmədən,-bu da bunların cinayət açmaq üsülü!-dedi.
- Bəs ayrı vaxt niyə deyirsiniz, tale ilə barışıb, boyun əyim bu şeytana biət edənlərə?-sualına müəllimin cavabı çox aydın və kəsə oldu:
- Elə buna görə. Ayrı səbəb yoxdu. Allahsızdan qorxmayıb, neyləyəsən?
Məsləhəti isə ondan da qəliz oldu.
- Bəlkə, adımı verəsən, qəmişlərini çəkələr. Yoxsa dinclik tapmayassan. Onu da bil ki, bu dəfə söhbət fiziki məhvdən gedir.
Sifəti elə bir şəkil almışdı ki, bilmək olmurdu o bunları əlacsızlıqdanmı deyir, ya oğlanı xilas etmək niyyətidi onu bu fikrə salan? Bəlkə də, heç biri, daha çox böhtan qarşısında öz gücsüzlüyünü açıq-açığına boynuna ala bilməməyi idi əl -qolunu bircə anda boşaldan:
- Az-çox mən bu dünyanı görmüşəm. İlişsəm də, faciə-filan olmaz. Allah qoysa, nə ömrüm qalıb ki? Gözünü yumub -açsan, bir də görəssən yetmiş də başa çatdı. Amma sənin həyatın hələ irəlidədi. Nə deyirlər, razılaş!-deyən müəllim bilirdi, onu çoxdan qaralayıblar, dərsini verməyə fürsət axtarırlar, amma məhz belə bir məsələyə qatıb, adını ölüm işində hallandırmaq yüz adamdan birinin ağlına gələ, ya gəlməyəydi.
- Mən Qüdsi müəllimin çörəyini yemişəm, Zülfü müəllim! Sizin sınanmış dostunuz Qüdsi Əlibəylinin!
Əfsun hələ körpəlikdən atasına «ata» yox, yadlar yadı kimi eləcə «Qüdsi müəllim» deyər və onun bu hədsiz sərbəstliyi tək atasına deyil, həm də dostuna ləzzət elərdi. Yaşda ondan balaca olan Elturan da, bir cüt qız balası da onu adı ilə çağırmaqla Əfsunun yolu ilə getdiklərini ataları kimsədən gizlətməz, əksinə, uşaqlarının ağıl və dərrakədə də ona oxşamasını sidq-könüldən arzulardı.
«Qüdsi müəllim» müraciətini o, bəlkə də, min dəfə, milyon dəfə eşitmişdi, amma indiki qədər ürəyinə yatdığı yadında deyildi. Onu təlatümə gətirən də elə o oldu:
- Eyy, Anteeey!-deyə əllərini yana açıb oğlanı bağrına basan kimi yaş yanağından şoralandı və nə illah eləsə də, özünü hıçqırmaqdan saxlaya bilmədi. Səsə o biri otaqdan gələn qızlar sıtqayan və buna görə danışığını heç cür nizama sala bilməyən kişiylə şirin-şirin qımışan oğlana baxıb əlləri dodaqlarında kirimişcə gülümsünür və ciddi bir şey baş vermədiyindən heç nə soruşmurdular da.
-Bilirsən də, Antey göy üzünü çiynində saxlayırdı, -handan-hana özünə gələn müəllim titrək səslə dillənib burnunu çəkdi. Hər kiçicik hərəkətindən, illah da minnətdar baxışlarından hiss olunurdu ki, xoşa gəlməyən, ürək açmayan xəbərlərin ortada olduğu bir vaxtda eşitdiyi cavabdan ürəyi necə dağa dönüb.
- Mən belə şeyləri hələ dəftər nə olduğunu ağlım kəsməyəndə sinə dəftərimə yazmışdım!-ağsaqqalın nə demək istədiyini Əfsun da onun kimi çox açıb-ağartmadı,-öz dostunun sözüdü ki: «Sultan Süleymana qalmayan dünyadı bu dünya».
Əslində, o, demək istəyirdi ki, ya onu yaxşı tanımır, ya tanıyırsa, nahaq belə şeylərlə sınağa çəkir. O ki qaldı pul-paraya, şirin vədlərə uymağa, ondan arxayın olsun, bu dünyadan peyğəmbərin özünün belə nə aparıb-aparmadığını indi az qala bələkdəki uşaq da bilir.
- Belə şeylər məni yolumdan döndərə bilməz. Gədə-güdənin sözü ilə durub-otursaydım, dirəyim çoxdan qızıldan idi,-müəllim elə söylənib sozalanırdı, sanki hesabat dəmi idi.
Soyuq divarların hekayəti
O dəfə də tanrı mərhəmətini ondan əsirgəmədi: Əfqan müəllimi o dünyalıq eləyən şəxsin tapılması-demə, o, on il əvvəl Əfqan müəllimin prokuror olduğu rayondan imiş-Əfsunun canını təkcə damdan yox, həm də zəhlətökən üzləşmə və get-gəllərdən qurtardı. Hərçənd, ondan heç də asanlıqla və tez əl çəkmədilər. Əksinə, soyuq divarların hekayəti yenidən başlandı. Uzun müddət qatillə münasibətlər, onların damda ikən tanış olub-olmadıqları araşdırıldı, döyüş vaxtı harda, hansı batalyonda vuruşduqları, tərxis olunandan sonrakı illərdə əlaqələrinin yaranıb-yarana bilməməsi ehtimalları və ağla gəlib -gəlməyən digər məsələlər dəqiqləşdirildi. Sonda da tövsiyələri o oldu ki, getməyinə getsin, amma elə bilməsin, bununla da hər şey qurtardı. Yaddan çıxartmasın ki, bu işdə təşkilatçı kimi bir nömrəli şübhəli şəxs hələ də odu.
Bu o vaxtlar idi ki, Zülfü müəllim kənd ağsaqqallarını başına yığmazdan bir gün qabaq ona demişdi:
- Daha bəsdi. Belə ki, görürəm, nə qədər, biz tərəfdən bir hərəkət yoxdu, ömrün-günün qeylü-qal içində keçəcək. Gəl bir cəhd eləyək, bəlkə, sənin həyatında nəyisə dəyişə bildik. Necə deyərlər, Allahdan buyruq, ağzımıza quyruq...
Oğlanın yadında deyildi, harasa alakönül ayaq qoymuş ola və ordan üzügülər qayıda. Hələ indi də o gümandaydı ki, canüzən tərəddüddən sonra və narazı getdiyinə görə o vaxt Bakı ona bir Bakılıq eləmədi. Belə deyilsə də, o, xeyir tapmamağının səbəbini hər şeydən çox bunda görmüşdü. Üç-dörd ay sonra, gözləmədiyi bir məqamda onu zor gücünə qolunda qandal geri qaytaranda da bütün yolboyu yalnız bu haqda düşünmüşdü ki, doğrudan, axı o Bakıya hansı haqla getdi? Təkcə İmdada görəmi? Onda niyə dərhal geri qayıtmadı? Axı, orda onluq bir iş yox idi. Əksinə, İmdadın vəziyyəti onun Bakıdan qayıtmasına ildırım sürəti verməli idi. Əgər qardaşı onu tanımayaraq min ilin xəstəsi kimi üzünə baxmaqda davam edib heç bir sualına cavab vermirdisə, həkim də o sözü deyirdisə ki, Allahın rəhminə boş-boşuna bel bağlamaqdansa, o adda bir kimsənəsi olduğunu birdəfəlik unudub öz işləri barədə düşünsün, daha ümidi nəyə idi?... Əlibəylilər ocağının aman-güman yeri olmağı da indi heç nəyi həll eləmirdi. Ən ağırı bunu billə-bilə o fikrə təslim olmaq idi ki, tərs kimi o da başına gəlmişdi. Əgər Bakıdan onu gətirməsəydilər belə, orda uzun müddət qalmaq fikri yox idi. Yaxşı bilirdi, Zülfü müəllim ona başı salamat olsun deyə, şəhərə getməyi məsləhət görüb. Əslində, o, bunu şəhərə getməkdən də çox, Qaraqovaqdan getmək kimi qəbul etmişdi. Bilirdi ki, yaxşı-pis, orda iş tapıb başını girələmək də bir elə çətin olmaz. Nə qədər olmaya, yenə şəhər yeri idi, kənd-kəsəyə baxmış, ora-bura əl atmaq, tanış-bilişə üz tutmaq, bəd ayaqda lap əlaqələri kəsilmiş tələbə dostların da qapısına getmək olardı. Amma orda, Qaraqovaqda kimin üstə qaçaydı? Yenə Zülfü müəllimin? Bəlkə, bu adamın özünün iş-gücü yoxudu? Bekar-behtin ona görə oturmuşdu ki, görsün daha kimlərdən muğayat olur? İllah da son zamanlar. Kənddən köç eləyənlər açar-kilidini mütləq ona ümid olub gedər, bir iş üçün geri dönən isə ayağını birinci mütləq onlardan salardı. O, əvvəla, bir müəllim baba, ikincisi də, ağsaqqal kimi möhkəm etibar qazanmışdı.
Ağsaqqal məsləhəti
Paytaxtda olmağın üstünlüyü bircə onda idi ki, Arşak müəllimlə bağlı dindirmələrə çağırılanda daha rayondan gəlməyə vaxt itirmir, heç kimi həyəcanlandırmır, kimin üçünsə əlavə başağrısı yaratmırdı. Amma o, sonralar burda başqa bir sirrə də vaqif oldu. Bir dəfə silah alqı-satqısında ilişmiş bir nəfərlə, başqa bir dəfə isə narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə məşğul olan dəstə ilə üzləşməyə çağırılanda istər-istəməz barmağını dişləməli oldu: demək, onu daim nəzarətdə saxlayan, ələ verməyə çalışanlar vardı ki, qapısına min il əvvəldən bələdmiş kimi, belə rahatca gəlib-gedirdilər. Kim ola bilərdi axı onlar? Yadın onunla nə alış-verişi? Hər halda, bu onu tanımayanların işi deyildi, aydın məsələ idi, yoxsa hardan bilirdilər yer-yurdunu? Şəhərin indiki tünlük və basırığında adam itərdi, özü də əlli-ayaqlı... Onlarsa səbəb oldu-olmadı, həftə səkkiz, mən doqquz özlərini yetirirdilər... Üstəgəl, bitmək bilməyən həsrətə, İmdadı görməkdən keçirdiyi davamlı sarsıntıya kirayəçi və qonşularla üz-üzə gəlməyin xəcaləti də əlavə olunanda bu adamların onun haqda daha hansı gümanlara düşdüyünü təsəvvür etməkdən də asan bir şey ola bilərdimi?
Belə... İndi nə deyəydi müəllimə? Gətirəcəyi səbəblərdən bixəbər idi, deyəcəklərinə şəkki vardı, ya fikrinin Mehrini başından eləmək olmadığını bilmirdi? Əksinə, qızdan ötrü qonşu kəndlərdən beləsinə bu qapıya kimlərin ayaq döydüyünün də az şahidi olmamışdı. O da dəqiq yəqini idi ki, müəllimin istəklərinin arxasında dostu Sabutaya olan sayğı və izzətdən daha ciddi mətləblər dayanır. Müəllim elə ordan da başladı:
- İndi söz demək növbəsi mənimdi. Bəlkə də, onu daha tez, sən o vaxt damdan qayıdanda deməli idim. Onda da demədim ki, bəlkə, gedib, bir parça çörək yiyəsi olasan, buralarda qalıb paslanmayasan. Allah bilir, bəlkə, bu, bir çox şeylərin qabağını da alardı. Yox, yox, qiblən nağdı düzələrdi... Düzünü deyim ki, belə baxıram, deyəsən, günah səndən də qabaq məndə olub. Amma o var ki, tale də göz açmağa aman vermədi. Bir bəla sovuşmamış o biri gəldi. O biri ondan da amansız oldu. O şeyi də ki, bu gün-səhərə saldın, axırı mütləq belə olur. Nəsə... İndi gələk əsas məsələyə. Səni, İmdadı, bu qızları başlı-başına, taleyin ümidinə buraxım, belə şey olmayacaq. İndi neyləyə billəm ki, heç nədən dağ kimi iki igidi güdaza verdik getdi. O şey ki, məndən asılı deyil, yaradan qarşısında boynum qıldan da nazikdi.
Yalnız təəssüf dolu səsi deyil, söhbətinin məğzi də dəyişildi:
- Nə fikirdə olursan-ol, sabah bura beş nəfər çağıracam. Səfurə müəllimə, Mirxan, Tello xala, Əfsər, bir də Lətif kişi. Qoy altıncı da Qəflət olsun. Ağıllı oğlandı o. Hər işimə əl atır, həm də dostundu sənin... Qərəz... Bilirsən ki, atan kimi, mən də köhnədən çal-çağır, dəbdəbə, hay-küy sevən olmamışam. Hərçənd, bəzən, onlarsız da keçinmək olmur. Neyləyəsən, həyat belədi. Görünür, onun da öz yeri var... İndiki halda, bəlkə də, təmtaraq işimizə daha çox yarayardı. Nə qədər qəm yemək olar?... İrandan-Turandan tutmuş ta Urusetin kəndlərinəcən səpələnmiş nə qədər Qaraqovaqlı var, hamısını bircə həftədə yığardım kəndə. Sənin kimi oğulun toyuna kim gəlməzdi? Yox-yox, ortada ananla Qüdsinin bir dünya xətri-hörməti var. Burdan gedib çörək yiyəsi olan, adam içinə çıxan cəmi qaraqovaqlıların həyatında bir pedaqoq kimi, ata-ananın danılmaz xidmətləri olub. O əməyi, inanmıram, itirən tapıla. O biri yandan da, gör nə vaxtdı bu kənddə toy çalınmadığı? Dava başlayalı hamı həsrətdi o səsə, bütün kənd... Kim nə xeyir iş tutubsa, elə-belə, könülsüz... Gərək ürək açıla, qəlb, ruh şad ola. O da ki, yox. İndi bircə himə bənddilər, tökülüşüb gəlsinlər. Xəndan əminin çalğısından hardaydı? Elə bilirsən, hər kişinin işidi sənətə o cür mükəmməl yiyələnmək? Dağ-daşı lərzəyə gətirərdi namərd oğlu. Düz bir həftə qulağımızdan getməzdi zurna səsi... Di gəl, nə qədər ölçüb-biçirəm, bir yana çıxara bilmirəm bu toy məsələsini. Əslində, məqsədim heç də o deyil. Mənə o lazımdı ki, ağsaqqal-ağbirçək gəlib bir xeyir-dua versin, bilim ki, özbaşına hərəkət eləyib, elin qoyduğu dəbi pozmamışam.
- Həyat mənimçün o vaxt daha maraqlı idi ki, nəyin necə olacağını, nə vaxt olacağını bilmirdim. Can atır, öyrənir, ləzzət alır, hər şeyin daha yaxşı olacağına böyük ümidlər bəsləyirdim,-Əfsunun səsi sanki ötən əsrlərdən gəlirdi,-indisə hər şey mənasını biryolluq itirib. Çünki nə olacağını əlimin içi kimi bilirəm... Baxın, əgər bununla ömür yolumda nələrisə dəyişmək mümkün olacaqsa, etirazım yoxdu.
- Biz bir-birimizi düz başa düşərik. Əgər ortada Mehri yox, yad bir adam olsaydı, yəqin ki, başqa cür hərəkət elərdim. Buna şübhən olmasın. Amma indiki halda burdan o çıxırsa ki, mən həm də qız atasıyam, özgə cür davranmağa haqqım da çatmır axı.
- Tək qız yox, həm də oğul atası! İş həm də buna görə çətindi.
Zülfü müəllim son bir neçə ildə ilk dəfə idi, sevimli şagirdini, əziz dostunun oğlunu, odlar ayaqlamış döyüşçünü və sabiq məhbusu bu cür ürəkdən gülən görürdü. Bəlkə də, o səbəbdən özünü saxlaya bilməyərək onu qucaqlayıb:
-Sən olmasaydın, mənimçün də hər şey çoxdan bitərdi. Nər kimi oğlundan, iki dəyərli dostundan olmuş adamdan sən bundan başqa nəsə gözləyirsən? İmdadmı o dərdlərin qurbanı olmadı, Mərziyə xalanmı oğul dağının güdazına getmədi? Bu az müddətdə onlarla cavan həmkəndlin gözünün önündə dünyasını niyə dəyişdi?... Hamısını dərd apardı, dərd. Bir şairin sözüdü: «Mən bir termos şüşəsiyəm, qırılıb tökülmüşəm içimə, kimin nə vecinə?». Bəlkə də, söz adamı olmasaydım, bunca sınmazdım. İndi quruca müqəvvamdı qalan. Vəsiyyət kimi çıxmasın, hər halda yüngüllükdü, deyim, o iki qızı bacın, Mehrini də sirdaşın kimi sənə tapşırıb gedəcəm. Bütün canımla, qanımla hiss edirəm ki, daha qohum-qardaş Bakıdan gəlib onlara gün ağlayan deyil. Nə bibi, nə dayı. Hərə öz ailəsinin, gün-güzəranının, başının hayındadı.
- Belə ciddiləşib, bəlkə, ev söhbətinə bir də qayıdaq. Orda bir günüm bir il çəkir.
- Nə deyirəm?-müəllim etiraz etməsə də, bu işdən gözünün su içmədiyini deməklə köhnə münasibətini bir daha təkrarlamış oldu.
Oğlan inşası yarı-yarımçıq qalan evlərinin onlara düşmədiyini dəfələrlə dilə gətirmiş, başlarına gələn bəlanın kökünü bunda axtarmaqda tam haqlı olduğuna özünü əməlli-başlı inandırmışdı. «Ayağımı astanadan içəri qoya bilmirəm, teyflər başıma dolanır».
Müəllim bunun özünətəlqin və mistikadan başqa bir şey olmadığını isbat etməyə çalışsa da, «bəlkə, doğrudan, onun dediklərində həqiqət var» şübhəsi də gec-tez ürəyində özünə yer elədi. Bəlkə, doğrudan, Əlibəyliləri gözlənilməz bəlalara düçar edən qüvvə dədə-babadan kənd piri ilə beş addımlıqda olmaları idi? Onun dediklərini qəribçiliyə salmaq, gülmək əvəzinə, bu əlamətə inanıb ona əməl etmək, bəlkə, doğrudan, lazımıdı? Yoxsa Qüdsi müəllim əlində qəpik-quruşu ola-ola iyirmi beş-otuz ilə o evi niyə tikib başa gətirə bilmədi axı? Hansı nagahan qüvvə idi bu işə əl qoyan? Hər dəfə tikinti ikinci mərtəbəyə çatar-çatmaz özül divarları çat verər, hər şeyi təkrar başlamaq, zülmə-zillətə yenidən qatlaşmaq lazım gələrdi. Nəhayət, uzun illərdən sonra hər şey yoluna düşəndə isə, onda damın çardağı vurulurdu, ər-arvad ikisi bir gündə candan oldu, özü də kimsənin gözləmədiyi bir halda məktəbdə, sevimli şagirdlərilə bir yerdə... Sonra Bakıda tələbə ola-ola doğmalarının hayına gələn Əfruz başını o cür bəlaya saldı, bütün bunlar azmış kimi, axır-axırda da İmdad... Doğrudan, nə demək idi bütün bunlar? Bəlkə, nəhayət, bu barədə fikirləşməyinə, Əfsunun dediyini ciddiyə almağına dəyərdi?
Ölümü azadlıq bilənlər
Amma indi müəllimi tamam ayrı bir məqam düşündürürdü ki, sözə elə ondan da başladı:
- Sənə torpaq verməyəcəklər.
- Niyə, mən düşmənəm, nəyəm?
- Düşmən olmasan da, dost da deyilsən. Demişəm axı sənə. Sənin şəxsində özlərinin potensial rəqiblərini görənlər var. Bu, elə-belə, boşuna bir şey deyil.
Müəllim son məsləhətini də ondan əsirgəmədi:
- Elə bilirsən, müəllimin yaşlaşıb, gedişatdan geri qalıb, amma elə deyil, zamana bizləri dəyərsiz elədi, bala! İnanmırsansa, özünü yoxla, gör sənə nə üz göstərirlər? O şey səni arxayın salmasın ki, vuruşmusan, nə desən qabağında düz duracaqlar. Əslində, belə də var. Amma reallıq başqa şey deyir. Indi döyüşənə ağılsız kimi baxırlar. Canları çürüyüb, bir fərli-başlı işləri yox, dolanışıqları it günündə, əksəriyyəti də şil-şikəst! Nələrini deyim axı?... Rudəki deyilən yetim oğlan varıdı Qızmeydanından, demə görməmişəm, canavar! Can qoymuşdu davada. Son vaxtlar yerindən qalxa bilmirdi, amma bir hökumət adamına sübut eləyə bilmədi, hansı dərəcəli əlildi. Hərbi bileti itdiyindən təqaüdünü də kəsmişdilər. Deyən gərək, bununla nə dəyişən idi, ay yaramazlar, üçüncü yox, birinci. Gündə min cür fırıldaqdan çıxırsınız, amma özünüzü elə aparırsınız, guya, haqqı müdafiə eləyirsiniz. Bir özünüzü yan-yana qoyun, görün dırnağının tozusa da ola bilərsiniz onun? Axırı, çərlətdilər yetimi, o da getdi özünü odlara qaladı. Dedi, sizə də tüpürüm, sizin dilənçi payınıza da! O vətən ki, sizin kimi şərəfsizləri də yaşadır, mənə heç o vətən də gərək deyil. Mən ölümü azadlıq sayanlardanam.
Hər şey haqqında heç nə
...Hara ki, getmişdi, müəllim deyənlər orda eşitdiklərinin yanında muştuluq oldu: «Ə, gedib orda torpağı satdığınız bəs deyil, indi də gəlib burdakılara yiyə çıxırsınız? Sahibsiz görmüsünüz bu vətəni? Bunun yiyəsi-filanı yoxdu, kim harda istəyir, orda da ev tiksin?»
Cavaba ondan başladı ki, belə çıxır, alqı-satqıda özlərinin əli olub ki, bu cür faktla danışırlar. Yox, əgər belə deyilsə, başqasına niyə şər atırlar? O ki qaldı belə usta-usta danışmağa, dava vaxtı harda idilər, bilmək olarmı? Sonra da: «Haqqım çatır bu vətənin harasında istəsəm, torpaq alım, mən müharibə əliliyəm!» «Əlil!» O sözü xoşlamadığı çoxdanın söhbəti idi, onu can-dildən işlədənlərdən zəndeyi-zəhləsi getsə də, ömründə bircə dəfə onu özünə sipər etməkdən də çəkinmədi; zənnincə, bu, onu tək qabiliyyət və mərifətləri deyil, bir insan kimi də yararlılıq müddəti çoxdan bitmiş boşboğazların yersiz hücum və ittihamlardan qorumalı idi... Onu da xüsusi olaraq səsləndirdi ki, düşmən az qala vətənin yarısını zəbt eləyib, ondan danışmırlar, amma davada can qoyana beş qarış yeri də çox görürlər.
- Qaraqovağın o yerləri dövlət xətti ilə alınıb. On-on beş günə hasarı adam boyda olacaq. Özün də şahidi olacaqsan!
Növbəti dəfə döydüyü qapı dəvəyə baxanda fil bildiklərininki olsa da, orda da qanun adından danışanların oxuduğu zoğalnamə oldu: müharibə iştirakçılarının sosial müdafiəsinin möhkəmləndirilməsi onların vəzifə borcudu, dövlət başçısının bu xüsusda fərmanı da var, amma bu haqq vermir ki, bələdiyyələr, ya icra hakimiyyəti dövlət mülkiyyətini dədə malı kimi satıb-sovsun.
- Necə deyərlər, hər şey haqqında heç nə!-Əfsun sayıqlayanlar kimi, bayaqdan sakitcə dinlədiyi sözləri asta-asta təkrarlamağa başladı,-dövlət başçısı, fərman, sosial müdafiə, vəzifə borcu, bələdiyyə, ünvanlı sosial yardım, mülkiyyət, aidiyyəti orqanlar... Hər şeydən söhbət gedir, torpaqdan başqa! Sonra da onu-bunu qınayın ki, şəhərlərə axışırlar.
- Sən də gedə bilərsən, qarşını kəsən yoxdu. Azad vətəndi,-cavabı ilə gəvəzələr onun yarasına sanki duz basdılar.
- Təsəvvür edirəm, döyüşçü ilə bu cür danışanlar qara camaatla necə davranır?!
- Onların dərdindən ona-buna nə? Sən ondan danış ki, hərə bir kağız alıb qoyub cibinə, olub əlil! Bu dövləti də bir fikirləşən lazımdı, ya yox? Kim hardan bacarır, sökür.
- Belə ki, layla deyənsiniz, özünüz niyə yatmırsınız? O kağızı verən də sənin hökumətindi. Bunu necə başa düşək? -soruşsa da, hiss elədi ki, işini düzüb-qoşmaq əvəzinə, olsa-olsa, vaxtı və gücü dəyənəklərlə əngə verməyə gedəcək, dildən pərgar yaramazlarla çalıb-çağırmaq onun işi deyil. Zülfü müəllim, yəqin, bunu əvvəldən bildiyi üçün demişdi, qoy bu işin dalınca mən gedim. Onlar sənnən öz dillərində danışacaqlar. Amma o, evə çatanda müəllim bu mövzuya heç toxunmadı da; əslində, o yazıq özünü ona görə şəhid eləyirdi ki, ya tikinti aparmaq üçün yerin sənədini alıb sonra «bismillah» eləsin, ya da bu işə əl qatıb boş-boşuna zəhmət çəkməsin. O vaxta qədər ona gözün üstə qaşın var deyən olmayacaq ki, bəsdi deyincə tər tökmüş olsun. Onda onunla danışmaq çox asan olacaq. Çünki məcbur qalıb ya deyilən məbləği tərləməli olacaq, ya da gözünün qabağında evini alt-üst edəcəklər.
Onun öyrənmədiyi və bundan sonra öyrənəcəyinə də gumanı gəlməyən dil: «Hökuməti tənqid eləməyi nədi, ondan torpaq istəməyi nə?». Sonra da elə o tərzdə daha bir sual: «Deyəsən, məsələ uzanır, konkret eləsin, ortada bir şey-mir şey olacaq, ya yox?».
O gün evə çox da pərişan dönməməyinin nədəni də söhbətin bu cür yekunlaşmağı idi. O yerdə ki, daş-başdan söhbət gedir, demək, düzəlməməkdən söhbət getmir. Öyrənə bilmədiyi o dilin özünəxas saxta təbəssümü, heç nə ilə müqayisəyə gəlməyən rəngi və aldadıcı şöləsi olur, bunu hər zaman hiss eləmişdi.
-Özümüzə ev tikərik, Mehri, Qaraqovağın ən yaraşıqlı, abad evini,-azcana da yağış çisələyən o gün o, dağbasarlı qızına deyirdi,-hələ uşaqlıqdan arzum idi, Çəmənin yalında evim olsun. Əfruz da oranı xoşlayırdı.
-Yazıq qız səhərə qədər yuxumdan çıxmayıb. Deyir, evin o böyrünə nə olub elə? Yaxşı, uçub, uçub, daha niyə əl gəzdirmirsiniz? Atam bu səbrin yiyəsi deyildi. Niyə əncam qılmır, bu işlərə? Bəs anam hanı, o niyə gözümə dəymir? Dilim-ağzım qurusun, olmaya başında bir iş var? Düzünü de, bəlkə, nəsə olub, məndən gizlədirsən? Qar kimi ağappaq, həkim xalatında da oturub. Elə də yaraşır geyimi... Mahnur heç, deyir, ondan mənə bacı olmadı, barı İmdad insaf eləsin, kənd-kəsəkdən, oralarda baş verənlərdən ətraflı yazsın, həlbət bilmir burda adam nə çəkir.
Sözarası onu da deməyi unutmadı ki, gün olmur, Xıldan azad olunan müəllimin Əfruzdan gətirdiyi sifariş onu yağa su daman kimi sızlatmasın.
«Hansısa beynəlxalq təşkilatdan gəlmişdilər. Məlum oldu ki, üç yeniyetmə oğlana naməlum tərkibli iynə vurub ömürlük şikəst eləyiblər. Bir gündən sonra da xəbər çıxdı ki, Əfruzgil olan korpusdan iki qızın böyrəyini, birininsə qara ciyərini çıxarıb satıblar. Onsuz da girovların sayının günbəgün azalmasından duymuşduq ki, xəlvətdə nəsə baş verir. Bu xəbəri mənə Bakıdan olan bir həkim gizlicə dedi. Bir bacı, bir qardaşı indi də Bakıdadı. Yaxşı da işləri, dolanışıqları var. Adlarını dəyişib özləri üçün yaşayırlar», - bunu xıllı müəllim girovluqdan qayıtdığının onuncu günü, Əfsunla təkbətək görüşləri zamanı demişdi. «Xeyirxah adamdı həkim, onun vasitəsilə mənnən əlaqə saxlaya bilərsiniz... Bəs hökumət nə deyir bu işə? Niyə biz günahsız qadınlara, xəstə körpələrə bir sahib çıxan yoxdu?»-sifarişini də Əfruz yollamışdı. Zavallı qız...
O, Mehri ilə qoşalaşıb ev üçün gözaltı elədiyi yerə, düz Çəmənin yalına gedib çatana qədər kirimək nədi, bilmədi.
- Göz şahidi olmasaydım, bəlkə də, inanmazdım, orda onlara hansı işgəncələri verirlər. Adam dəli olmaq dərəcəsinə gəlir... Deyən gərək, a dəyyus, aşın gedir, suyun gedir, niyə dəyişmirsən yazıq qızı o müəllimlə? Mən onu ona görə gətirmişdim ki, Bakının padvallarında çürüdəsiniz?
Qaraqovağın adama könül dincliyi gətirən gen-geniş biyabanlarına təzə-təzə axşam düşən o həzin yay günündə oğlan hər şeyi sənətkar səriştəsi ilə ölçüb-biçir, elədən-elə, belədən-belə addımlayır, nəyi necə edəcəyini ürəkdolusu söyləyirdi.
Sonra toran qovuşdu, şər qarışdı. Elə bil, qaranlıqlar birinci dərələrə doldu, Ay siftə təpələri işıqlandırdı, biçənəklərdən ilk gələn cırcıramaların səsi oldu.
O iki nəfər isə gözəlliyini ay işığında da itirməyən yovşan ətirli Qaraqovaq çölləri ilə hara gəldi gedir, bircə evə tələsmirdilər...
Başqa bir vaxt onlar qəbir üstdən qayıdırdılar, Mehrinin Əfruzla bağlı sualına qardaşın cavabı belə olmuşdu: «Necə bilir, istəyir, onu desin ki, heçdən kosa yaxşıdı? Bu nəyi dəyişəcək axı?... Kaş elə Əfruz da indi gəldikləri yerdə, anası yatan torpaqda yataydı».
Mehri elə o ərəfədə, söhbət əsnasında özgə bir şey də xəbər almışdı: «Niyə axı o da başqaları kimi olmaq istəmir, nəyə lazımdı bu qədər sərtlik?!» O vaxt:
- Daha mənim onlardan nə fərqim?-soruşmaqla tək qızın sualının cavabını deyil, necə iddialı olduğunu da ortaya qoymuş oldu.
- Elə bil, içimdə tufan qopub, hər şey alt-üstdür,-heç bu dəfə də münasibəti əvvəlkilərdən bir elə fərqlənmədi,-bir vaxt elə bilirdim dünyada sözünü deyə bilmək azadlığından böyük azadlıq yoxdu. İndi mənimçün çox az şey qalıb ki, gedən qatarın ardınca baxıb təəssüflənmək qədərində mənasız bir məşğuliyyətə çevrilməmiş olsun.
Əvvəl-əvvəl qızın onun ovqatını təzələmək niyyətindən də bir kar aşmadı, onda o da məcbur qalıb ayrı bir istəyini dilə gətirəsi oldu. Dedi, bəlkə, belə bir şey eləyələr, gedib gətirə İmdadı, sonra deməsinlər, hamı özünü fikirləşir, qulaq asmadılar ona.
- Yəni, elə bilənlər də olar?
Əfsunu nigaran baxışlarla süzən qız da cavabını sualla verdi:
- Söhbət tək bilməkdən gedir?
Mehri başa düşdü ki, İmdadı görmək üçün Bakıya od -alov kimi can atan oğlan niyə son vaxtlar ondan söz düşəndə hər dəfə ağzını elə sürüyür:
- Deyirsən, get gətir. Adam içinə çıxmalısı qalıb ki, gətirim?-bu sözdən sonra sanki yanan ocağa su əndərdilər.
- Sən ümid yeri bildiyim çox az insandan birisən, Mehri, bil bunu. Onu da bil ki, mənə görə başın min cür bəla çəkə bilər,-dedi.
Hiss olunurdu ki, bu onun demək istədiyinin heç də hamısı deyil. Elə də oldu. O, qara gününü əvvəlcədən qablamış kimi yenidən dilə gəldi:
- Hərdən deyirəm, sənə bir yük də mən olduğumu bilə-bilə niyə bu addımı atıram axı? Guya, bilmirəm, mən qism adamlar çox vaxt öz əcəli ilə də ölmürlər?!... Sənə fağır, sakit, sözəbaxan bir qulaq yoldaşı lazım idi, daha mənim kimisi yox! Sən onsuz da çəkdiyini çəkmisən.
İncikliyi, təkcə qulaq yoldaşımı, sualı ilə bitən qızın ittihamı, əslində, tamam başqa şey oldu:
- Sənə kim dedi, mən yağ yeyib yaxada gəzmək istəyirəm? O qədər oxşarım da olmasın axı gərək onlara,-asanlıqla təslim olmaq istəməyən və alnına tökülən yaraşıqlı ipək saçlarını başının hərəkətilə geri eləyən qızın sifəti indi-indi az-maz işıqlandı,-güllə səsində böyümüş adamdan ötrü nədi ki bu? Adi həyat tərzi... Korlar səltənətində bir gözü olan özünü padşah sanar, deyərlər. Nəyimə gərək quru taxt-tac? Mənə könül mülkünün sultanı olmaq da yetər.
Açıq deyə bilməsə də, onun bu an ürəyindən keçən daha çox o idi ki, Əfsun onu əyən, sındırmaq istəyən qüvvələr qarşısında tək qalmadığını, arxa-dayaqsız olmadığını hiss eləsin. Oğlana xoş gələn də o oldu ki, güman etmədiyi halda, qız onun qarma-qarışıq fikirlərinə belə, soyuq başla yanaşır, hiss və düşüncələrini rahat və sərbəst çatdırır, bəzək-düzəksiz danışırdı.
- Səncə, bu işlərin axırı neçə olacaq?-sınaması da elə o xoş duyğudan yarandı.
- Axıra qalan bilər,-hazırcavab qızın təbəssümü birdən -birə onu köhnə şərab kimi xumarlandırdı.
Bu dilləri harda öyrəndiyi sualına isə, ağlagəlməyən bir cavab aldı:
- Dili zaman öyrədər.
Sonda özünü az-çox ona, yəni Əfsuna oxşadıb, demək ki, mən Zülfü müəllimin tərbiyəsini almışam, o da oğlanın canına lap yağ kimi yayıldı. Yadında idi ki, bir müddət əvvəl qızın «atalığının» ilişmək söhbəti ortaya çıxanda «mən Qüdsi müəllimin çörəyini yemişəm» sözləri müəllimi necə tərpətmişdi.
- Hər şey üçün sağ ol, balaca padşah!-müraciət üçün tapdığı qəfil ada oğlanın özü də güldü,-məni hifz edən qüvvələr içində Mehri adı çoxdan var idi. Bəlkə də, səni gördüyüm ilk andan. Əsl səbəbisə bu gün bildim. Sən demə, məni qoruyan sıravi bir mühafizəçi yox, qibleyi-aləmin özü imiş!
Bu həmin gün idi ki, o gün Əfsun həzz və heyranlıq içində ona demişdi:
- Hərdən elə anlarım olur, deyirəm bəs qüdrətdən lap göydəki günəşi də yerə endirə billəm. Bax, indi də o cürəm.
Qızın cavabı tək onda yox, aylar sonra da onu riqqətə gətirməyə bilmirdi:
-Bu bəxt ki, bizdədi, bu bəşəri cinayətin hesabı da gec-tez səndən sorulacaq. Allah xatirinə, qoy hər şey necə var, eləcə də qalsın, biz günəşsiz də ötüşərik...
İ k i n c i f ə s i l
Səni çox istəyirdim, Mehri!
İri, narıncı buldozerin nəriltisinin eşidilməyi ilə tünd qara tüstü burumlarının havaya qalxmağı bir oldu. Dərhal da onu hərəkətə gətirən Əfsunun başını kabinədən çıxarıb dəmir köhlənin yanı ilə ağlaya-ağlaya, yeyin addımlarla gələn qadına o dar macalda belə sevgi ilə:
-Mən səni çox istəyirdim, Mehri! Çoox!...-deyən səsi eşidildi.
Bəlkə də, elə deyildi, bəlkə də, yarımçıq tikilinin böyür-başına hərlənən boynu qalstuklu adamların arabir eşidilən saymaz göstərişləri və vəziyyətin gərginliyi idi. Hər şeyi adam dili ilə danışan, intəhası, əli dodaqlarında gələn qadın hiss elədi ki, o qəribə səsdə həm də vida notları var:
-Qəflətə deyərsən, məni bağışlasın! Başqa yolum yoxdu!-kəlmələrini eşidəndə isə artıq qəti yəqini idi ki, o, hər şeyə birdəfəlik nöqtə qoyan bir hoqqa çıxaracaq. Amma nə, bundan fələk özü də baş aça bilməzd
Qədim əlyazmasından varaq
İllər sonra da fələyin baş aça bilmədiyi o görsətmə hadisədən qəsəbədə hamı yorulub-usanmadan danışırdı... Necə olub günün günorta çağı iri narıncı buldozeri bələdiyyənin ikimərtəbəli binasının altını üstünə çevirən görüblər, kölgədə əyləşib çay içən adamlar, uçuq divarlar arasından yol tapıb vahimə içində ora-bura qaçışan yaralılara necə qorxu ilə tamaşa edirmişlər, rayon polis idarəsindən köməyə gələn günahsız mühafizəçilər birdən -birə atəşə necə məruz qalıblar, heç bir müqavimətə məhəl qoymadan ağır texnikanı tank kimi rayon prokurorluğunun lap qənşərinə sürüb kabinənin üstə qalxandan sonra hamının, axır-axırda tanıdığı Əfsun əlindəki qumbaranı binadan hay-həşirlə çıxıb başını siçovul təki hara gəldi soxmağa can atanların arxasınca necə tullayıb deyirmiş:
- Məni öz vətənimdə, öz kəndimdə, düşməndən qoruduğum torpaqda da ev tikməyə qoymadınız! Bu, İmdadın qisası! Bu, Əfruzun intiqamı! Bu, yerlə yeksan elədiyiniz evimin əvəzi!... Namərd uşağı namərd!...
Hamı xatırlayırdı olub-keçənləri, görən də, eşidən də... Hətta illər sonra da! Yalnız ondan söhbət açan yox idi ki, ələ keçəcəyini hiss edən qaraqovaqlı:
- Tüpürürəm sizin mənfur simanıza! Siz yalnız buna layiqsiniz!-deyərək sonda gülləni öz başına necə çaxıb!
...Bəlkə, səbəb o idi ki, bu amansız ölümə inanmağın özü ağır idi? Bəlkə, layiq olduğu bütün sevgilərdən ucada dayandığından, ölüm sözünü hamının sevimlisinə çevrilmiş bir insana yaraşdırmağın öz çətinlikləri vardı? Ya deyib -danışıb ucuzlaşdırmaqdan qorxduqları üçün onu dilə gətirmək istəmirdilər? Nə biləsən?...
Əvəzində:
- Bütün var-yoxunu, ata-anasını, qardaş-bacısını itirən adam neyləməli idi? Hələ gərək bu xarabanı da ora kimi şumlayaydı, insaf əhli imiş o,-deyənlər isə nə qədər istəsən!
-Ömürlük cəza da verə bilərdilər! Nahaq özünə qəsd elədi,-biri də belə deyirdi.
Ağıllı sual verən də var idi:
- Altı adam öldürənə ömürlük cəza? Ay-hayy! Sən nədən dəm vurursan?!
Bir başqası isə ayrı fikirdə idi:
- Bir parça torpağa görə bu qədər allahsızlıq eləməzdilər axı! O, yəni, belə çox şey istəyirdi?
- Ölkə başçısı bilsə, bəlkə də, əfv edərdi!-deyənlər isə saysız-hesabsız idi.
- Nəinki əfv edər, onu bu əmələ təhrik edənlərin dərisinə saman da təpərdi,-fikrində bulunanlar isə sayda heç də onlardan geri qalmazdılar. Onlar bərk-bərk inanırdılar ki, hər şey tamam başqa cürdü, həqiqət yuxarıda oturanlardan gizlədildiyinə görə bu və buna oxşar hadisələr hələ də ara-sıra, baş verməkdədi...
Yeniyetmələrin dilində isə kiminsə özündən uydurduğu bir şərqi illər ötməsinə rəğmən hələ də səslənməkdə idi:
Daha oğulların dönəsi deyil,
Sərrafın, arifin dinəsi deyil,
Daha igidlərin binəsi deyil
Qədim əlyazıdan varaq-
Qaraqovaq!...
Şeytana-şümürə qalan qalasan,
Sən elə tarixdə qalan qalasan.
İmarət, kaşanə, saray, qala sən,
Atam-anam yatan torpaq -
Qaraqovaq!...
E P İ L O Q
Əfqan müəllimin qətlində əli olanların həbs xəbəri Qaraqovağa Əfruzun azad edilməsi ilə bir gündə gəlib çıxdı. Əfsun torpağa düşəndən düz bir həftə sonra... Bəlkə də, bu ölüm onu tanıyanları o qədər yandırmırdı, nə qədər ki, hadisələrin bu cür amansız bir ardıcıllıq və sonluqla bitməsi yandırırdı. Tanrı qarğışı, fələyin oyunu, ya şeytan əməli?... Hamıya elə gəlirdi, bu, hər nədisə, ovsanadan çıxmış bir şeydi. İllah da ona görə ki, az qala bütün kəndin yeri ilə sərhədə, qoşunların təmas xəttinə, Əfruzla görüşə can atdığı bir gündə əri törədən cinayətə görə Mehrini yenə də rayona, ifadəsini almağa çağırmışdılar.
Gəlini tək buraxmayıb da gələn Zülfü müəllimin, ondan ayrı, təklikdə etdiyi:
- O, ana olmağa hazırlaşır, bəlkə, insanlıq, müsəlmanlıq naminə onu çox incitməyəsiniz!-xahişini istintaqa təzyiq kimi qiymətləndirənlərin cavabı kişini elə o gün yorğan-döşəyə salmışdı: «Sən yaxşı kişi olsaydın, dırnaqarası qəhrəmana öz qızını verərdin. O vaxt bilirdin, bu yaramazın başı qaldadı, gələcəkdə nələr ola bilər. Dostunun qızını ona sırımaqla müvəqqəti də olsa, həm elin gözündə xal qazandın, həm də öz qızlarının canını qurtarmış oldun».
Zülfü müəllimin yatağa düşdüyü həmin saatlarda Qaraqovaq çöllərinin tən ortası ilə sərhəd tərəfdən tənha bir qadın yol gəlməkdə idi...
Bu astayerişli və yorğun insanı qarşılamağa gələnlər arasında kəndin daşını çoxdan atan Mahnur da vardı.
Biri xəstəxanada, digəri qazamatda olan Mehri ilə Qəflətdən başqa-onu əvvəlcə dövlət nümayəndəsinə müqavimət ittihamı ilə saxlayıb, sonra barəsində üçaylıq həbs-qətimkan tədbiri seçmişdilər-o görüşə cəmi kənd yeri ilə gəlmişdi...
Uzaqlarda əzəmətli dağlar elə sakit və dinməz dayanmışdı, sanki dərədən axan çayın səsinə qulaq asırdı.
Meşə səmtdən, ötməkdən doymaq bilməyən nəğməkar quşların aramsız şərqiləri gəlirdi...
Kəndin həndəvərində, upuzun otları dəniz kimi ləpələnən yaşıl çəmənlikdə başı ağ çalmalı, əlidəryazlı biçinçilər gözə dəyirdi...
Hər tərəfdən:
- Əfruz xalaaa! - deyə çığırışan Qaraqovaq uşaqlarının səsi çöllərə düşmüşdü...
Amma nəyə görəsə elə bilirdin, o fəryadla birgə arada iri sal daş parçalarının sınıb-tökülən taqqıltısını andıran bir səs də eşidilir... Uzaq-uzaq əsrlərin o biri üzündən gələn kömköhnə bir səs...
|
|
