Sürəya QARACABƏY ÇELİK
1940-60-Cİ İLLƏR ARASINDA TEATR

"Yad bir məh­sul olan te­a­t­ra niyə sə­si­ni də özüy­lə gə­tir­di de­mək tə­bii ki, mə­na­sız­dır. Süley­ma­niyy­ə­ni gəz­mək gəz­mək is­təy­ən av­ro­pa­lıya ay­aq­qa­bı­la­rı­nı çı­xa­rıb qa­pı­da qoy­ma­sı­nı xa­hiş edə bi­lər­dik. An­jaq te­a­t­rı gə­ti­rə­nə "sə­si­ni qoy, özün içə­ri gir" deyə bil­məz­dik". Rə­şad Nu­ri Güntə­ki­nin 1945-ji il ta­rix­li ya­zı­sın­da­kı bu söz­lər o dövr te­a­t­rı­nın bünö­v­rə mə­sə­lə­si­ni əks et­di­rir. Te­atr­da pro­blem, hər şey­dən əv­vəl "bi­zə aid səs"i sə­nət­də qu­ra­jaq olan ya­za­rın sı­xın­tı­sı­na bağ­la­nır. Yer­li ta­ma­şa­la­rın say­ı­nın az­lığ­ı­na da­ir şi­kay­ət­lə­rə 1940-1950-ji il­lər ara­sın­da­kı te­atr müba­hi­sə­lə­rin­də tez-tez rast gə­li­rik. Sö­zg­ə­li­şi ey­ni dövrü Mə­tin And "Jümhu­riyy­ət dövrü Türk Te­a­t­rı" ki­ta­bın­da "Ya­zar ax­ta­rı­lır" ba­ş­lığı al­tın­da ver­miş­dir. Bə­d­rəd­din Tun­jəl "Biz­də müəl­lif niyə az­dır" ba­ş­lıq­lı ya­zı­sın­da bu az­lığ­ın sə­bə­bi­ni "baş­qa mil­lət­lə­rin bir ne­çə əsr əv­vəl ba­ş­la­dıq­la­rı bu yo­la" tə­zə­jə ba­ş­lan­ma­sı ilə bağ­lay­ır və köklü bir te­atr mə­də­niyy­ə­ti yay­ıl­dıq­dan so­nra ya­zar­la­rın say­ı­nın da ar­ta­jağ­ı­nı söy­ləy­ir. Bə­d­rəd­din Tun­jə­lin söz aç­dığı söh­bət, əs­lin­də jümhu­riyy­ət döv-ründə­ki "gej mo­dern­ləş­mə" fak­tı­nın ya­rat­dığı ta­ri­xi na­ra­hat­lıq ilə bağ­lı­dır. Qı­sa bir za­man kə­siy­in­də, so­si­al struk­tur­la­rın ye­ni­dən qu­rul­ma­sı üçün sürət­li ad­dım­lar atıl­mış­dır və dəy­iş­mə üçün tə­lə­sən bir şüur­la, on­dan da­ha ya­vaş axan re­al ger­çək­lik ara­sın­da bir müba­ri­zə ya­şan­ma­sı qa­çıl­maz­dır. Türk mo­dern­ləş­mə­si­nin ta­rix ön­jə­si ola­raq görü­lən Tən­zi­mat dö­nə­min­də ta­nın­mağa ba­ş­la­nan Qərb te­a­t­rı ilə möv­jud te­atr ara­sın­da­kı fərq bə­sit bir es­te­tik se­ç­mə fak­tı dey­il­dir. Qər­bin öz şəx­si ta­ri­xi­nə və mə­də­ni yüksə­li­şi ilə bağ­lı dram, te­a­t­rı ədə­bi va­si­tə­lər­lə qa­v­ra­mış bir mə­də­niyy­ə­tin tə­zahürü idi. Ari­s­to­tel­dən eti­ba­rən müba­hi­sə möv­zu­su olan dra­ma­tik növ, Qər­bin fəl­sə­fi düşünjə­siy­lə də iç-içə qa­rış­mış, pro­ses için­də tə­kamülləş­sə də, hə­mi­şə bir da­vam­lı­lıq ji­zg­i­si için­də qə­bul edil­miş­di. Qərb­də sə­nə­tin ta­ri­xi, keç­diyi iq­ti­sa­di və siy­a­si ta­rix­lə bağ­lı ola­raq er­kən müstə­qil­ləş­miş, sə­nət­də fər­di­lik əsa­sın­da, so­si­al struk­tur­lar­dan təj­rid edil­miş bir mey­dan ola­raq ya­ra­dı­lan es­te­ti­ka say­ə­sin­də çat­mış­dı. Türkiy­ə­də isə te­atr sə­nə­tin pe­şə­dən ay­rıl­ma­dığı bir iq­ti­sa­di dövrün məh­su­lu idi; təş­ki­lat­lan­ma bi­çi­mi, sə­nət təh­si­li, is­teh­sa­lı və yay­ıl­ma­sı ha­mı ilə baş­qa bir dər­kin için­də yer­ləş­mək­dəy­di, tə­məl xüsu­siyy­ə­ti "ta­ma­şa edil­mək" olan ənə­nə­vi te­a­t­rın ru­hu­na, Qərb an­la­mın­da "mətn" ta­ma­mi­lə yad idi. Do­lay­ı­sı ilə te­atr sa­hə­sin­də ya­şa­nan dəy­iş­mə köklü bir dəy­iş­mə­dir və əsər yaz­maq sa­də­jə tək­lif yo­luy­la həy­a­ta ke­ç­məy­ə­jək­di. An­jaq jümhu­riyy­ət dövrü üçün Tünjə­lin "biz­dən bir ne­çə əsr əv­vəl yo­xa çı­xan­lar" de­dik­də bir yol qov­şağ­ın­da ta­pış­maq ümidi, ey­ni­lə ge­jik­mə­nin ya­rat­dığı na­ra­hat­çı­lıq qə­dər ay­dın­dır. Sev­da Şe­ne­rin "Jümhu­riyy­ə­tin 75-ji ilin­də Türk te­a­t­rı" ki­ta­bın­da, 1940-1950-ji il­lə­ri "Ümid il­lə­ri" ad­lan­dır­ma­sı, özünə ta­ma­mi­lə ya­ban­çı bir sa­hə­də müba­ri­zə apa­ran­la­rın ba­ja­rığ­ı­na söy­kən­miş­dir.
Te­a­t­rın mo­dern­ləş­mə lay­i­hə­sin­də əhə­miyy­ət­li bir funk­siya ol­duğu mütləq­dir. Ye­ni bir jə­miyy­ət qur­maq, hər şey­dən əv­vəl ye­ni bir sim­vo­lik si­s­te­min tə­şəkkülü de­mək ol­duğ­un­dan te­a­t­rın da ədə­biyy­at ki­mi ye­ni jə­miyy­ə­tin mi­f­lə­ri­ni qur­ma­sı göz­lə­ni­lən va­si­tə­lər­dir. Tək­par­tiy­a­lı dövr­də döv­lət tə­rə­fin­dən də­s­tək­lə­nə­rək Ana­do­lu­nun hər gu­şə­si­nə yay­ı­lan xalq ev­lə­rin­də te­atr bu üzdən əhə­miyy­ət­li bir yer tu­tur­du. Xalq ev­lə­rin­də ya­zı­lan, gö­s­tə­ri­lən ta­ma­şa­la­rın əhə­miyy­ət­li bir bölümü rə­s­mi ide­o­lo­g­iy­a­nın xal­qa mə­nim­sə­dil­mə­si məq­sə­di­ni da­şıy­ır­dı. Mil­li şüu­run ya­ra­dıl­ma­sı yo­lun­da te­a­t­rın və­zi­fə­lən­di­ril­diyi bu ta­ma­şa­lar 1951-ji ilə­dək da­vam edə­jək­dir. 111-i JXP (Jum­hu­riyy­ət Xalq Par­tiy­a­sı) tə­rə­fin­dən nəşr olu­nan 386-dan ar­tıq ta­ma­şa 478 xalq evi və 4322 xalq oda­sın­da (otağın­da) səh­nəyə qoy­ul­muş­dur. Bu­ra­da te­a­t­rın ide­o­loci təb­liğ­at üçün bir va­si­tə ol­ma­sı sə­nət ola­raq in­ki­şa­fı­nın önü­nə ke­ç­miş­dir. "1932-1951-ji il­lər ara­sın­da xalq ya­ra­dı­jı­lığı ev­lə­ri te­atr ça­lış­ma­la­rı" ad­lı mə­qa­lə­sin­də Nur­han Ka­ra­dağ­da bu­na bən­zər bir mən­zə­rə­ni tə­s­vir edir: "Ta­ma­şa­la­rın möv­zu­la­rı, te­zis­lə­ri, üslub­la­rı yal­nız təb­liğ­at­çı xətt­də ol­may­ıb, sə­nə­tin böyük güjü ilə əri­di­lə bil­səy­di (bu və­ziyy­ət­də ya­zı­çı­dan akty­o­ra qə­dər yet­kin və şüur­lu te­atr adam­la­rı tə­ləb olu­nur) bu günün Türk te­a­t­rı çox irə­li­də ola bi­lər­di.
1951-ji il­də De­mo­krat Par­tiy­a­sı tə­rə­fin­dən bağ­la­na­na qə­dər, öl­kə­nin hər gu­şə­sin­də səh­nəyə qoy­u­lan bu ta­ma­şa­la­rın öl­kə te­a­t­rı­na bir qat­qı­sı ol­ma­dığı ki­mi, nəşr olu­nan ta­ma­şa mətnlə­rin­dən də "ta­ri­xi sə­nəd­dən" baş­qa bir key­fiyy­ə­ti qal­ma­mış­dır. Te­a­t­rın pe­da­qoci bir va­si­tə ola­raq is­ti­fa­də olun­ma­sı­nın bir baş­qa nümu­nə­si­ni də 1940-jı il­də on dörd yer­də bir­dən açı­lan və il­kin məq­sə­di kən­di ma­a­ri­f­lən­dir­mək olan kənd in­sti­tut­lar ve­rir. Kənd in­sti­tut­la­rı­nın o dövr­də­ki funk­siy­a­sı­nı Tah­sin Ko­nur bu söz­lər­lə xa­rak­te­ri­zə edir:
"Kənd in­sti­tut­la­rı, öl­kə­miz üçün təh­sil ta­ri­xi ba­xı­mın­dan ol­duğu qə­dər, in­ki­şaf et­dir­diyi, hət­ta pro­fes­si­o­nal bir sə­viyyə qa­zan­dır­dığı sə­nət fə­a­liyy­ət­lə­ri ba­xı­mın­dan da əhə­miyy­ət­li qu­ru­lu­ş­lar­dır".
1940-jı il­lər Türk mo­dern­ləş­mə­si­nin döv­lət əliy­lə in­ki­şaf et­diyi il­lər­dir. Nümu­nə ola­raq hə­min il­də ya­ra­nan Tərjümə Büro­su­nun məq­sə­di Qərb mə­də­niyy­ə­ti­ni və düşünjə­si­ni ədə­biyy­at yo­luy­la mə­nim­sət­mək­di. Nəşr et­diyi tərjümə əsər­lə­ri ya­nın­da "Tərjümə" ad­lı bir də­rgi də nəşr edən bu jür xalq ev­lə­ri, kənd in­sti­tut­la­rı, kon­ser­va­to­riya ki­mi qu­rum­lar­la bən­zər hə­də­fin bir par­ça­sı­dır. Klas­sik­lər sil­si­lə­si­nin 1941-ji il ta­rix­li jil­dlə­ri­nə ya­zı­lan gi­riş ya­zı­sı "Mil­li Şef" İnönü im­za­sı­nı da­şıy­ır, gi­riş ya­zı­sı döv­lə­tin mə­də­niyy­ət sa­hə­si­nə ver­diyi əhə­miyy­ə­tin bir və­si­qə­si­ni xa­rak­te­ri­zə edir.
Qə­dim yu­nan­lar­dan bə­ri mil­lət­lə­rin sə­nət və fi­kir həy­a­tın­da mey­da­na gə­tir­dik­lə­ri şah əsə­ri di­li­mi­zə çe­vir­mək, Türk mil­lə­ti­nin mə­də­niyy­ə­tin­də yer al­maq və xid­mət et­mək is­təy­ən­lə­rə ən qiy­mət­li va­si­tə­ni ha­zır­la­maq­dır. Ədə­biyy­a­tı­mız­da və fi­kir­lə­ri­miz­də is­tə­diy­i­miz yüksək­liyi və ge­ni­ş­liyi bol yar­dım­çı va­si­tə­lə­ri için­də ye­tiş­miş olan­lar­dan göz­lə­mək tə­bii yol­dur. Bu­na gö­rə də tərjümə külliyy­a­tı­nın mə­də­niyy­ə­ti­mi­zə böyük xid­mət­lər gös­tə­rə­jəy­i­nə ina­nı­rıq".
1940-1950-ji il­lər ara­sın­da JXP (Jum­hu­riyy­ət Xalq Par­tiy­a­sı­nın) da­ha əv­vəl­ki dövrünün da­va­mı key­fiy-y­ə­ti­ni da­şıy­an mə­də­ni hə­rə­kət­lər və həm­lə­lə­ri te­atr­dan ədə­biyy­a­ta, mu­si­qi­dən rə­s­mə bütün sa­hə­lər­də jümhu­riyy­ə­tin qu­ru­ju ide­o­lo­g­iy­a­sı­nın həy­a­ta ke­çi­ril­mə­si mə­na­sı­nı da­şıy­ır. Mə­də­niyy­ət sa­hə­sin­də va­jib bir yüksə­li­şin tə­mə­lə­ni qoy­an dövrün, 1940-jı il­lə­rə düşən ikin­ji his­sə­si iq­ti­sa­di şərt­lə­rin müha­ri­bə uj­ba­tın­dan ağ­ır­laş­dığı, ağ­ır ve­rg­i­lər qoy­ul­duğu, siy­a­si bas­qı­nın ar­tı­rıl­dığı zid­diyy­ət­li bir dövr ola­jaq­dı. Te­atr bu­jağ­ın­dan isə mən­zə­rə bir az du­man­lı görünür. Bir hə­qi­qə­ti in­şa et­mək hər şey­dən əv­vəl tex­ni­ki alət­lə­rin is­ti­fa­də­si­lə bağ­lı ol­duğ­un­dan və bu tex­ni­ka möv­zu­sun­da hər han­sı bir to­plan­ma da ol­ma­dığ­ın­dan, əha­tə ba­xı­mın­dan so­si­al pro­blem­lər­lə bağ­lı, fə­qət dra­ma­tu­rg­iya ba­xı­mın­dan ka­ri­ka­tu­ra­çı mətnlər özəl bir görüntü ya­ra­dır­lar. Ədə­biyy­a­ta, mə­sə­lən ro­man ki­mi ye­ni bi­çim­də, ya­zar­la­rın da­ha az sı­xın­tı ya­şa­ma­sı­nın sə­bə­bi möv­zu­sun­da sa­hib ol­duq­la­rı ənə­nə­dir. Ro­ma­nı in­ki­şaf et­dir­mək dra­ma nis­bə­tən da­ha asan ol­muş­dur. Te­atr isə, Be­liz Güjbil­mə­zin de­diyi ki­mi "hə­qi­qə­ti gö­s­tər­məyi vəd edən hə­qi­qi" te­atr­da ke­ç­mi­ş­lə heç ma­raq­lan­ma­mış, bütöv bir an­da don­du­rul­muş bir vaxt­da və yal­nız bir "sa­tıh"a dönmüş zə­mi­nin­də, özünü qə­f­lə­tən zühur edən he­kay­ə­lə­rə tut­durmuş­du".
Bu­ra­da di­lə gə­lən pro­blem də­rin­liyi qu­ra­jaq bir ke­ç­mi­şin tə­miz­lən­mə­siy­lə, in­di də əmə­lə gə­lən ta­ma­şa­la­rın bağ­lan­dığı məj­bu­ri za­hi­ri­lik­dir. Ke­ç­mi­şin yox­luğu isə həm ta­ri­xin yox ol­ma­sı ilə pey­da olan ide­o­loci bir yox­luq, həm dra­mın jə­miyy­ət­də­ki ön­je­siz­liyi üzündən əmə­lə gə­lən es­te­tik yox­luq­dur. Te­atr ta­ma­şa­la­rın­da bəl­kə də ən çox gö­zə çar­pan köh­nə-tə­zə(ye­ni) müba­ri­zə­si­nin heç bir za­man hə­qi­qi bir it­ki duyğ­u­su ya­rat­ma­ma­sı­nın sə­bə­bi­ni də ey­ni yox­luq əmə­lə gə­ti­rir. Ke­ç­miş ye­ni­nin həy­at bi­çi­mi­nə sa­də­jə tə­əssüflən­mək üçün çağ­rı­lır, qey­ri-müəyy­ən bir qə­dim dəy­ər­lər bu­lu­du bo­ş­luq­da üzür. Bun­lar sa­də­jə rec­im müxa­li­f­liy­i­nin ya­ra­da­jağı nə­ti­jə­lər­lə bağ­lı dey­il­dir; əsas­lı bir qar­şı­laş­dır­ma üçün də­rin­lə­rə kök sal­mış bir sa­hib­lik duyğ­u­su­na eh­tiy­aj var­dır. Hal­bu­ki mə­nim­sə­nən ye­ni ürküdürkən ke­ç­miş də unu­dul­maq­da­dır. Jümhu­riyy­ə­tin qu­rul­duğu il­lər­də, dram ya­zar­lığ­ı­nı içə­ri­dən sa­ran bu an­to­loci çı­xıl­maz­lığı ey­nən qər­b­li ol­ma ar­zu­su­nun, qər­b­li ol­ma­nın im­kan­sız­lığ­ıy­la qar­şı­laş­dığı an­da­kı şüu­run çı­xıl­maz­lığı ki­mi­dir.
Söz aç­dığ­ı­mız dövr es­te­tik bir for­ma se­ç­mə­nin ey­ni za­man­da ide­o­loci bir se­ç­mə ol­duğu möv­zu­su­ da xüsu­si bir bi­liyə sa­hib dey­il­dir. Məz­mun yer­li lə­va­zı­mat­la əmə­lə gə­lir və for­ma­nın qərb­dən alın­ma­sı te­a­t­rın gə­li­şi üçün gə­rək­li görülürdü. Bu­ra­da­kı yaz­ma tu­tu­mu­nun key­fiyy­ə­ti, uyğ­un­laş­ma mən­ti­qi ilə qar­şı­laş­dı­rı­la bi­lir. Uyğ­un­laş­dır­ma yo­lu ilə qay­naq mə­də­niyy­ə­ti sa­də­jə baş­qa di­lə iq­ti­bas et­mək ol­maz; ya­ban­çı mə­də­niyy­ə­ti qə­bul et­mək üçün işa­rə­lər yer­li­ləş­di­ri­lir, ta­ma­şa­çı üçün ta­nış ol­mağ­ın bir yo­lu­nu ax­ta­rı­lır. Tək­lif yo­lu ilə yer­ləş­di­ri­lən dra­ma­tik bi­çim­də də mən­tiq, bir mə­na­da uyğ­un­laş­ma­nın mən­ti­qi­dir.
An­jaq 1960-jı il­dən so­nra mə­də­ni im­pe­ri­a­liz­mə qar­şı müba­ri­zə­nin nə­ti­jə­sin­də əmə­lə gə­lən siy­a­si şüur, onun ya­zar­la­rı­nın for­ma se­çi­mi ilə "biz" mə­sə­lə­si ara­sın­da bağ­lan­tı qur­ma­la­rı­na yol aça­jaq­dır. 1940-1950-ji il­lər ara­sın­da te­atr üçün ta­ma­şa­lar ya­zan­la­rın əsl mə­sə­lə­si bi­çim dey­il­dir. Müəyy­ən dra­ma­turci öl­kə­lər­dən xə­bər­dar ol­duq­la­rı mütləq­dir; an­jaq əsl ma­raq içə­ri­də ol­duğu görülür. Döv­lət əliy­lə ka­pi­ta­list əla­qə­lə­rin qu­rul­duğu, müba­ri­zə­də və­ziyy­ə­tin ümid­siz güdüldüyü iq­ti­sa­di tab­lo­nun, çox­luğa tə­sir edən sürət­li dəy­iş­mə dövründə ya­zı­çı­lar məj­bur ola­raq so­si­al pro­blem­lə­rə yö­nəl­miş­di­lər.
Uğ­un Akın­çı "Qələmdən səhnəyə" adlı kitabında, 1940-1960-cı illər arasında ən aydın xisusiyətlərdən birinin fərqli nəsillərdən yazıçıların bir buluşma nöqtəsi olduğunu söyləyir. Məşrutəçilik zamanında 1-ci dünya müharibəsinə və cümhuriyyət qurujuluğuna şahidlik edən Rəşad Nuri Güntəkin; ilk tamaşalarını quruluş illərində yazan Nazim Hikmət və Səlahəttin Batu, 2-ci dünya müharibəsi və sonrasının sərt şərtlərində yazmağa başlayan Əhməd Kut­si Te­jer, Ja­vad Fəh­mi Baş­kut və Əh­məd Muhib Dıranas kimi isimlər 1950-ci illər nəsli olaraq tanınan Oktay Rıfat, Haldun Taner, Nazim Kurşunu, Əziz Nesin, Sabahəttin Qudrət Aksal, Orxan Asena, Çetin Altan, Refik Erduban, Tinqut Özakman, Necati Cumalı kimi gənc yazarlarla birləşərək bu dövrün yazarlar portretini yaradırlar. Eyni çalışmanın təməl yazısı, 1950-ci illər nəsli ilə bərabər Tanzimat zamanından bəri teatrı ədəbiyyatın bir parçası olaraq görən zehniyyətin dəyiçməsilə əlaqəlidir. Teatırın özünəməxsus qayda-qanunları olduğunu qəbul edən yazarlarla dram yazarlığında bir inkişaf başlamişdır.
1950-ci illər nəsli olaraq tanınan yazıçıların bu dövrdə yazdıqları mətnlərin, yazıçılıq karyerası ba­xı­mın­dan "erkən dönem"lərinə aid olduğunu izah et­mək gə­rək­dir. Te­atr ta­ri­xin­də im­tiy­az­lı bir ye­rə sa­hib ta­ma­şa­la­rı­nı 1960-jı il­dən so­nra ya­za­jaq­lar. On­la­rın te­a­t­ra ver­dik­lə­ri bu ilk sa­lam, so­nra­kı dövr­lər­də zə­ng­in­lə­şə­jək, o dö­v­rə xas bir ta­ma­şa ya­zar­lığ­ı­nın er­kən işa­rə­lə­ri­nə sa­hib ol­sa be­lə, 1940-1960-jı il­lər Türk te­a­t­rın­da, xüsu­si­lə bir ya­za­rın qı­zıl çağı ola­jaq­dır; hər mövsümdə ta­ma­şa­la­rı səh­nə­lə­nən, te­a­t­rı ge­niş kütlə­lə­rə çat­dır­maq­da ba­ja­rıq­lı Ja­vad Fəh­mi Baş­kut… Ja­vad Fəh­mi Baş­ku­tu po­puly­ar­lığ­ın­dan əla­və, za­ma­nın ti­pik ya­zı­çı ola­raq qə­bul edə bi­lə­rik. Onun öz zə­ma­nə­sin­də­ki ro­lu­nu ba­şa düşmək üçün sa­də­jə ta­ma­şa­la­rı­nı gö­s­tə­rən tab­loya nə­zər ye­tir­mək be­lə ye­tər­li ola bi­lir: "Böyük şə­hər" (1942), "Ay­ar­sız­lar" (1943-44), "Ki­çik şə­hər" (1945-46), "Qo­ja Be­bek" (1946-47), "Pay­dos" (fa­si­lə) 1948-49-ju il­lər mövsümündə şə­hər te­atr­la­rın­da 140 də­fə oy­na­nı­la­raq za­ma­nı­nın ta­maşa­çı­sı re­kor­du­nu vur­muş­dur. "Sa­na oy ve­riy­o­rum//Sə­nə səs ve­ri­rəm" (1950-51), "Soyğun" (1951-52), "Ka­dı­köy is­ke­le­si //li­ma­nı" (1952-53), "Ma­ki­ne//ma­şın" (1953-54), "Har­put­ta bir ame­ri­ka­lı" (1955-56), "Kle­o­pa­t­ra­nın mə­za­rı" (1956-57), "Tab­lo­da­kı adam" (1958-59) və s.
Baş­ku­tun ta­ma­şa­la­rı həm "yax­şı ha­zır­lan­mış oy­un tex­ni­ka­sı­nı", "həm sen­ti­men­tal dram və ko­me­diy­a­nın özəl­lik­lə­ri­ni da­şıy­ır"; ha­mı­sın­dan ön­jə də me­lo­dram­la­rın dünya­sı­nı… Ta­ma­şa­la­rın­da duyğ­u­sal tə­si­rə üstünlük ve­rən Baş­kut ta­ma­şa­nın mə­na­sı­nı ak­si­o­nun tə­bii gə­li­şin­dən çox, əx­la­qi bir bil­di­riş dəy­i­şən söz­lər­lə qu­rur. Bu­na mi­sal "Qo­ja uşaq" ta­ma­şa­sı­nı gö­s­tə­rə bi­lə­rik. Ta­ma­şa İs­tan­bu­lun ta­nın­mış bir ai­lə­si­nin ye­ni həy­at­la ay­aq­laş­may­a­raq sər­və­ti­ni, və­ziyy­ə­ti­ni itir­mə­si­ni gö­s­tə­rir.
Əv­vəl­lər xid­mət­çi­lər­lə ya­şa­dıq­la­rı evi on­la­ra heç bən­zə­məy­ən ki­ray­ə­çi­lər dol­du­rul­muş, əv­vəl­ki xid­mət­çi­lər isə var­lı ol­mu­ş­lar. Ta­ma­şa için­də ta­ma­şa­nı evin iy­ir­mi beş il­dir ağ­ıl xə­s­tə­xa­na­sın­da qa­lan və ət­raf­da­kı ha­di­sə­lər­dən xə­bər­dar ol­may­an oğ­ul üçün ev­də hər şeyi əv­vəl­ki ki­mi hiss et­di­rən ana oy­nay­ır.
İlk ta­ma­şa­nı "Böyük şə­hər"də Ana­do­lu­dan gə­lən saf in­san­la­rın, hiy­lə­g­ər kənd­li­lər tə­rə­fin­dən is­ti­s­ma­rı­nı ba­şa sa­lar­kən, Ana­do­lu-İs­tan­bu­lu qar­şı­lıq­lı gö­s­tə­rir. "Ay­ar­sız­lar" da isə bi­ri Ame­ri­ka­da, di­g­ə­ri İs­tan­bul­da ya­şay­an iki qar­da­şın xa­siyy­ə­tin­də­ki Şərq-Qərb zid­diyy­ə­ti­ni, müba­hi­sə­si­ni qə­lə­mə alır. Türkiy­ə­də­ki qar­daş sa­at­saz­dır və sa­at ta­ma­şa­nın adı­nı da bil­di­rən bir sim­vol­dur, jə­miyy­ət irə­li ge­dən və ge­ri qa­lan sa­at mo­de­li ilə ta­nı­nır. "Ki­çik şə­hər" ilk dra­mın­da­kı kənd­li-şə­hər­li zid­diyy­ə­ti möv­zu­sun­da­dır; bu də­fə mə­kan şə­hər in­san­la­rı tə­rə­fin­dən in­ki­şaf et­di­ri­lə­jək yox­sul bir qə­sə­bə­dir. Böyük şə­hə­rin in­san­la­rı öz­lə­ri ilə əx­laq­sız­lıq, oğ­ur­luq və ya­lan gə­ti­rir­lər. Fa­si­lə ilə na­mus­lu, işi­ni se­vən ide­a­list bir müəl­li­mə­nin ət­ra­fı ilə müba­ri­zə­ni an­la­dır. Tüjjar­lığ­ın üzdə (göz­də) ol­duğu bir vaxt­da müəl­lim­lik dəy­ə­ri­ni itir­miş­dir; ar­va­dı be­lə əri­nin baq­qal ol­ma­sı üçün ça­lı­şır. "Sə­nə səs ve­ri­rəm"in qə­h­rə­ma­nı ide­a­list bir dok­tor­dur. Onun­ da baş­qa bir həy­a­tın röy­a­sı­nı qu­ran qa­rı­sı böyük şə­hə­rə qay­ıt­mağa, siy­a­sə­tə qo­şul­mağa ça­lı­şır. "Ka­dı­köy is­ke­le­si" (li­ma­nı)ndə na­mus­lu vat­ma­nın müba­ri­zə­si mən­fə­ət­pə­rəst ev sa­hib­lə­riy­lə­dir. "Ma­ki­ne" (ma­şın) tə­qaüddə olan bir mə­mu­run do­la­nı­şığ­ın­da­kı sı­xın­tı­dan çıx­maq üçün gördüyü bir iş­də (tak­si iş­lə­dir) ya­şa­dığı ko­mik du­rum­la­rı gö­s­tə­rir. "Har­put­da bir ame­ri­ka­lı"nın əsas idey­a­sı yad hey­ran­lığ­ı­dır. Ta­ma­şa­nın təq­di­mat ya­zı­sın­da Baş­kut be­lə dey­ir: "Əsrlər­lə əv­vəl Ajem (əjəm, fars) hey­ran­lığı ilə ba­ş­lay­an, bi­la­va­si­tə qər­bə, qay­ı­dıb, so­nra­da əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Fran­sa­da qə­rar tu­tan, bi­rin­ji dünya müha­ri­bə­sin­də al­man, ikin­ji dünya müha­ri­bə­sin­də Ame­ri­kaya hey­ran ola­raq özünü gö­s­tə­rən pis düşgünlüyün həj­vi. "Kle­o­pa­t­ra­nın mə­za­rı"nda ya­zı­çı­nın tən­qi­di mütə­əs­sib din adam­la­rı­na tu­ş­lan­mış­dır. Bütün var­lığ­ı­nı xə­zi­nə tap­maq uğ­run­da çar­pı­şan saf bir Ana­do­lu ağ­a­sı­nın məq­sə­di­ni an­la­dan ta­ma­şa­da xal­qın inanjla­rı­nı is­ti­s­mar edən din adam­la­rı­nı tən­qid edir. Za­ma­nın son ta­ma­şa­sı "Tab­lo­da­kı adam" da isə şə­hər-tə­bi­ət qar­şı­lıq­lı sə­rg­i­lə­nir.
Ja­vad Fəh­mi 1960-jı il­dən so­nra da ta­ma­şa­lar ya­za­jaq­dır, an­jaq onun əsl qı­zıl dövrü (çağı), da­ha əv­vəl­lər söy­lən­diyi ki­mi bu za­ma­na tə­sadüf edir. Böyük şə­hə­rin po­zul­muş in­san­la­rı ara­sın­da ya­şa­mağa ça­lı­şan­la­rın, na­mus­lu in­san­la­rın sə­si olan Baş­ku­tun ta­ma­şa ya­zar­lığ­ı­nı xal­qı əy­lən­di­rə­rək tər­biy­ə­lən­di­rən məq­səd da­şıy­an ya­zı­çı­lar qru­pu­na aid edə bi­lə­rik.

Zə­ma­nə­si­nin ti­pik ya­zı­çı­sı ol­duğ­un­dan xro­no­loci sı­ra­nı po­za­raq baş­qa yer­ləş­dir­diy­i­miz ja­vad Fəh­mi Boz­kut­dan so­nra, ke­ç­miş dövrün əhə­miyy­ət­li, (önəm­li) ya­zı­çı­la­rın­dan Rə­şad Nu­ri Güntə­ki­nin ya­ra­dı­jı­lığ­ı­na ke­çə bi­lə­rik. Bu dövr Güntə­ki­nin üç ta­ma­şa­sı­na sa­hib ol­muş­dur. "Yar­paq tökümü", "Ba­lı­ke­sir müha­si­bat­çı­sı" və "Ta­n­rı­dağ ziy­a­fə­ti". "Yar­paq tökümü" dəy­i­şi­lən bir jə­miyy­ət­lə ay­aq­laş­may­an bir ai­lə­nin dağ­ıl­ma­sı­nı, "Ba­lı­ke­sir müha­si­bat­çı­sı" na­mus­lu bir müha­si­bat müdi­ri­nin da­ha çox qa­zan­maq ar­zu­suy­la düşdüyü mə­nə­vi xa­ra­ba­lığı an­la­dır. "Ta­n­rı­dağ ziy­a­fə­ti" isə bir re­s­pub­li­ka qu­ru­ju­luğ­un­dan bəhs edir; bir dik­ta­tor­luğ­un tən­qi­di tə­s­vir olu­nan əsər po­etik ko­me­diya nümu­nə­si­dir. Rə­şad Nu­ri­nin bu dövr­də ən çox se­vi­lən və ən çox oy­na­nı­lan ta­ma­şa­sı "Yar­paq tökümü" ol­muş­dur. Ya­zı­çı­nın ey­ni ad­lı ro­ma­nı əsa­sın­da səh­nəyə qoy­u­lan əsə­ri­nin hə­qi­qi tə­si­ri­ni da­ha də­rin­dən ve­rə bil­diy­i­ni gördüyümüzü söy­ləyə bi­lə­rik. Türk te­a­t­rı­nın klas­sik­lə­rin­dən bi­ri qə­bul edi­lən ta­ma­şa öl­kə­də ya­şa­nan dəy­iş­mə­lə­rin dəy­ər­lər üzə­rin­də ya­rat­dığı nə­ti­jə­lə­ri tra­g­ik bir nöq­təyə qə­dər irə­li­ləy­ir.
Ya­da sal­dığ­ı­mız za­man­da Nə­jib Fa­zıl Qı­sakürək də iki ta­ma­şa ilə qa­tı­lır "Pa­ra(pul)" və "Na­mi di­g­ər par­mak­sız Sa­lih". "Pa­ra"da Kı­sakürək mad­di dəy­ər­lə­rin hər jür sə­mi­miyy­ə­ti or­ta­dan qal­dır­dığı qro­tesk bir dünya tə­s­vir edir. Ta­ma­şa­nın əsas qə­h­rə­ma­nı qur­duğu pis­lik im­pe­ra­tor­luğ­u­nun ba­şın­da otu­ran bir ai­lə ata­sı­dır., ilk büdrə­diyi vaxt­da hər şeyi ai­lə­si ələ ke­çi­rir və ar­tıq onu ta­nı­mır­lar. O, ki­çik oğ­ru­la­rın, nar­ko­man­la­rın və qa­til­lə­rin top­laş­dığı bir qəh­və­xa­na­da ölümə ge­dər­kən, on­la­rın əsl pis­lik qar­şı­sın­da ne­jə mə­sum ol­duq­la­rı­nı ba­şa düşə­jək qə­dər mə­lu­mat­lı idi. Nə­jib Fa­zil is­la­mi hə­sas­lığa sa­hib bir şa­ir­dir. Ey­ni za­man­da onun­la tam tərs bir düşünjə tər­zin­də du­ran bir baş­qa şa­ir də əv­vəl­ki za­man­da ba­ş­la­dığı ta­ma­şa yaz­ma işi­ni da­vam et­dir­mək­də­dir. Na­zim Hik­mət bu za­ma­nın bir his­sə­si­ni həb­sxa­na­da ke­çi­rə­jək, yaz­dığı ma­ta­ma­şa­lar da uzun müddət səh­nəyə qoy­ul­maya­jaq.
Na­zim Hik­mət 1940-jı il­lər­də üç ta­ma­şa yaz­mış­dır. 1948-ji il­də "Sa­ba­hat"ı, 1949-ju il­də "Ev­lər yı­kı­lın­ja"nı və da­ha so­nra qə­lə­mə ala­jağı "Enayi"ni. Üç ta­ma­şa da məm­lə­kət mə­sə­lə­lə­ri deyə bi­lə­jəy­i­miz, o za­man ma­raq­lan­dı­ran he­kay­ə­lə­rə sa­hib­dir. "Sa­ba­hat" ikin­ji dünya müha­ri­bə­sin­dən so­nra­kı il­lər­də öl­kə­də­ki yox­sul­la­rın, ən aşağı sə­viyy­ə­də ya­şay­an­la­rın həy­a­tın­dan bəhs edir. Öl­kə hə­qi­qət­lə­rin­dən bəhs edən ta­ma­şa­nın məh­və­rin­də gənj, yox­sul, kim­sə­siz və çox saf bir qız var­dır. Bir me­lo­dram üslubunda ya­zıl­mış ta­ma­şa­da is­ti­s­ma­rı­nın be­lə fər­qin­də ol­may­a­jaq ki­mi saf Sa­ba­ha­tın qar­şı­sı­na sin­fi şüu­ra ma­lik bir gən­ji çı­xa­ran Na­zim Hik­mət bən­zər ger­çək­lik­dən qi­da­la­nan pyes­lər­dən bu siy­a­si şüur­la ay­rı­lır. "Ev­lər yı­kı­lın­ja" bir fə­la­kət qar­şı­sın­da in­san­la­rın dəy­ər­lə­ri­nin dəy­iş­diy­i­ni gö­s­tə­rir. Bir qan da­va­sı, bir zəl­zə­lə ilə qar­şı­laş­dı­rıl­dığ­ın­da əv­vəl­ki mə­na­sı­nı iti­rə­jək­dir. "Enayi (ax­maq)" isə in­sa­ni da­v­ra­nı­ş­la­rın bir ax­maq­lığa döndüyü çir­kin bir jə­miyy­ə­ti an­la­dır. Na­zim Hik­mət 1950-ji il­dən so­nra iki ta­ma­şa ye­nə yaz­dı. Bu də­fə ya­zı­çı­nın ma­rağı nağ­ıl və di­ni mi­fo­lo­g­iy­aya əsas­lan­mış­dır. "Fər­had və Şi­rin" ki­mi eşq nağ­ı­lı­nı (əf­sa­nə­si­ni) jə­miyy­ə­tin hə­qi­qi bir ba­xı­ş­la ye­ni­dən oxu­ma­sı­dır; "Yu­sif ilə Me­no­fis" isə "Tö­v­rat"da, "Qu­ran"da adı çə­ki­lən ta­nın­mış Yu­sif mə­sə­li­nə gə­ti­ril­miş din­dən kə­nar bir yo­zum­dur. İlk ta­ma­şa­da eş­qi üçün dağ­la­rı çarp­mağa ça­lı­şan Fər­had fər­di eşqdən so­si­al eş­qə ke­çə­rək bir xalq qə­h­rə­ma­nı­na çe­v­ri­lir. İkin­ji ta­ma­şa­da isə, di­nin məz­lum və gö­zəl Yu­si­fi öz xal­qı­nı fi­ro­na sa­tan bir tə­x­ri­bat­çıya çe­v­ri­lir. Əzən və əzi­lən əla­qə­lə­ri­nə di­nin ta­ri­xin­dən ba­xan Na­zim, ke­ç­miş za­man is­ti­s­ma­rıy­la in­di­ki za­man is­ti­s­ma­rı­nı iç-içə ke­çir­miş­dir. Bu iki ta­ma­şa ma­te­ri­al se­ç­mi sə­bə­bin­dən hə­qi­qi bir bi­çim­də ya­zıl­ma­mış­dır və is­ti­fa­də olu­nan dil şe­ir di­li­dir.
Şa­ir ya­zar­lar qru­pun­dan Əh­məd Mi­hip Dı­ra­nas 1946-jı il­də ilk ta­ma­şa­nı "Kö­lg­ə­lər"i, 1948-ji il­də isə "O bö­lgə is­te­mez­di"ni yaz­mış­dır. Bu il­lər­də ya­zı­lan ta­ma­şa­lar­dan fər­q­li bir həs­sas­lığa sa­hib olan "Kö­lg­ə­lər" bir ai­lə­nin ev içi həy­a­tın­dan bir his­sə­ni gö­s­tə­rir. Klas­sik bir he­kay­ə­si yox­dur; ya­ş­lan­mış və bu ya­ş­lı­lığı pro­blem ha­lı­na gə­tir­miş bir ata və onun­la ya­xın­lığı ol­may­an ana və uşaq­la­rı…
1940-jı il­lə­rin ən əhə­miyy­ə­ti te­atr ha­di­sə­si 1947-ji il­də Döv­lət Kon­ser­va­to­riy­a­sı tət­bi­qat səh­nə­sin­də səh­nəyə qoy­u­lan "Kö­şe­ba­şı"dır. "Ya­zı­lan po­zul­maz" və "Bir ba­zar günü" ad­lı iki ta­ma­şa ye­nə ya­zan Əh­məd Kut­si Te­je­rin əsl na­i­liyy­ə­ti "Kö­şe­ba­şı" ta­ma­şa­sı­dır.

Əh­məd Ham­di Tan­pı­nar ta­ma­şa­sı­nın məz­mu­nu­nu söz­lə be­lə söy­ləy­ir: "Kö­şe­ba­şı nə­dir? Bir mə­həl­lə­nin gündə­lik həy­a­tı, bir mə­həl­lə­nin 24 sa­a­tı. Ha­mı­mı­zın bir­dən to­xun­duğ­u­muz o böyük həy­at par­ça­sı­nın hər sə­hər xo­ruz­lar ban­lay­ar­kən də­zg­ah­dan alı­nan par­ça­lar". Gündə­lik ya­şa­mı ger­çək şə­kil­də ya­şa­dan "Kö­şe­ba­şı"da qırx dörd akty­or yer alır. Qə­lə­bə­lik bir jə­miyy­ət mən­zə­rə­si gö­s­tə­rən ta­ma­şa, or­ta­oy­u­nu­nun ger­çək­ləş­dir­diyi tip­lər ke­çi­di­ni xa­tır­la­dır. Ta­ma­şa­da­kı hə­rə­kət düz xətt üzrə get­mir, dö­ng­ə­lə­ri var, həy­a­tın dö­ng­ə­lə­ri ki­mi…
Bir baş­qa şa­ir də te­a­t­ra qa­tı­lır. Sə­ba­həd­din Qüdrət Ak­sal… 1947-ji il­də "Evin üstündən bu­lud"u, 1952-ji il­də "Şa­ka­jı"nı, 1956-jı il­də "Bir oda­da üç ay­na""nı və ar­dın­ja da "Tər­si­nə dö­nən Şəm­siyə"ni yaz­mış­dır.
Ey­ni za­man­da şa­ir olan Ak­sal, te­a­t­rı şe­ir­lə ey­ni görür və onu bir söz, bir hə­rə­kət ola­raq ta­mam­lay­ır. Bu mətnlər­də dra­ma­tik və­ziyy­ə­tin, yu­xu ilə hə­qi­qə­tin iç-içə keç­diyi an­lar olur. "Evin üstündə bu­lud"da evə gə­lən bir qo­naq, xa­nə xal­qı­nın ger­çək­ləş­məy­ə­jək yu­xu­la­rı­nı xa­tır­la­ma­sı­na sə­bəb olur; ha­mı­sı yu­xu­la­rı­na da­lır­lar. "Şa­ka"da isə ai­lə­si­lə za­ra­fat et­mək üçün ölüm xə­bə­ri­ni yay­an (ile­ten) bir ata­nın za­ra­fat et­diy­i­ni söy­lə­mək üçün evə qay­ı­dan za­man ya­şa­dığı göz­lə­nil­məy­ən qar­şı­laş­ma an­la­rı­dır. Ən se­vim­li­si, bir fır­tı­na­da Şəm­siy­ə­si tərs dö­nən gənj bir ada­mın özünü bütün çə­tin­lik­lər­dən qur­tul­muş hiss edə­rək bir yu­xu­nun içi­nə gir­mə­si­ni an­la­dan "Tər­si­nə dö­nən çə­tir"dir.
Ok­tay Rı­fat, 1940-jı ilin şa­ir ya­zar­la­rın­dan­dır. Onun ta­ma­şa­la­rın­da şəx­sin jə­miyy­ət­lə əla­qə­si ön pla­na çə­ki­lir. Çı­xış nöq­tə­si za­ma­nın bir çox ya­zar­la­rı ki­mi jümhu­riyy­ət dövrü Türk jə­miyy­ə­ti­nin in­ki­şaf san­jı­la­rı­dır. Ok­tay Rı­fa­tın tə­məl ma­te­ri­a­lı ai­lə­dir. 1948-ji il­də yaz­dığı "Ka­dın­lar ara­sın­da"da bütün sər­və­ti­ni itir­miş bir Sul­tan Əbdülhə­mid dövrü pa­şa ai­lə­si­nin II Dünya Müha­ri­bə­si za­ma­nı iq­ti­sa­di çə­tin­lik­də ya­şa­dığı sı­xın­tı­la­rı an­la­dır. Ta­ma­şa­nın qə­h­rə­man­la­rı ər­lə­ri­ni itir­miş qa­dın­lar­dır. Ya­taq­da ya­tan xə­s­tə bir qa­dı­na ba­xı­jı­lıq edə­rək sığ­ın­dıq­la­rı ev­dən də qo­vul­duq­da hə­rə­si bir ye­rə dağ­ı­la­jaq; ai­lə yox ola­jaq­dır. Di­g­ər ta­ma­şa "Oy­un için­də oy­un" ad­la­nır və 1913-jü il­də İs­tan­bul­da gö­s­tə­ri­lib. İki jid­di fi­qu­run üzə­rin­dən jə­miyy­ət­də­ki şər­q­li və qər­b­li rol­la­rı­nı mə­nim­sə­miş tə­rə­f­lər ara­sın­da­kı müba­ri­zə di­lə gə­ti­ri­lir.
Köh­nə nəs­lin bir baş­qa təm­sil­çi­si də Sə­la­həd­din Ba­tu­dur. Onun bu za­man­da yaz­dığı "Og­u­za­ta" (1955) bir Türk əf­sa­nə­si­ni qə­lə­mə al­mış­dır. Qə­ri­bə olan öl­kə­nin 1930-ju il­lə­rin­dən qa­lan bir əzmlə, türk mil­lə­ti­nin fə­zi­lət­lə­ri­nə Or­ta Asiya Türklüyündə, ya da türk mil­lət­lə­ri və xa­qan­la­rı­nı ujalt­maq növündən bir səyi, bu əzmkar­lığ­ın ar­tıq rə­vaj­da ol­ma­dığı bir za­man­da ye­ni­dən sürdürmə­si­dir. Qərb­dən so­nra ar­tıq "1950-ji­lər nəs­li" ola­raq ad­lan­dı­rı­lan və va­jib bir bölümü, 1960-jı il­lər­də müəyy­ən bi­çim­də jan­la­na­jaq te­atr şə­ra­i­ti­nə önəm­li qat­qı ola­jaq ya­zar­la­rın er­kən dövr əsər­lə­rin­də söz edi­lə bi­lər.
Türk te­a­t­rı­nın ən par­laq ya­zar­la­rın­dan bi­ri olan Hal­dun Ta­ne­rin 1949-ju il­də yaz­dığı "Günün ada­mı" te­atr dünya­sın­da bir ha­di­sə ol­du. 1961-ji ilə qə­dər məh­zur ola bi­lə­jəyi gə­rək­jə­siy­lə səh­nəyə qoy­ul­may­an ta­ma­şa çox­par­tiy­a­lı tər­tib ke­çi­şi ələ alan bir siy­a­si həjv nümu­nə­si­dir. Siy­a­si bir par­tiy­a­dan siy­a­sət tək­li­fi alan bir iq­ti­sa­di pro­fes­so­ru məh­və­rin­də bi­lik dünya­sı­nın re­a­liz­mi ilə siy­a­si həy­a­tın ger­çək­liyi qar­şı­laş­dı­rı­lır və par­tiy­a­la­rın sa­də­jə bir çı­xar me­xa­niz­ma­sı­nın par­ça­sı ol­ma­sı­na diq­qət ye­t­iri­lir. 1957-ji il­də ya­zı­lan "Bay­ır­da­kı­lar" ta­ma­şa­sın­da iki ay­rı bö­lg­ə­nin bağ­lı ol­duq­la­rı dəy­ər­lər ara­sın­da­kı tə­za­da diq­qət çə­kil­miş­dir. Öl­kə­ni qu­ran­la­rın bir­ləş­mə ru­huy­la, ye­ni nəs­lin şəx­si mən­fə­ət ma­raq­la­rı tə­rə­fin­dən müəyy­ən olu­nan ye­ni ru­hu uz­laş­may­a­jaq­dır. Hal­dun Ta­ner 1958-ji il­də yaz­dığı "Ve Değ­ir­men//Dəy­ir­man Dö­nər­di"də ye­ni dəy­ər­lər ara­sın­da­kı müba­ri­zə­lə­rə həsr olu­nub. Bu müba­ri­zə­nin ara­sın­da qa­lan rəs­sam so­nra da öz kim­liy­i­ni iti­rir.
Ba­ş­la­nğ­ıj və­ziyy­ət­də bir jə­miyy­ə­tin ya­şa­dığı müba­ri­zə­lər Tu­rğ­ut Özak­ma­nın "Pem­be evin ka­de­ri"ndə də ye­ni­dən qə­lə­mə alın­mış­dır. Yal­nız köh­nə dəy­ər-ye­ni dəy­ər müba­ri­zə­si­nə bir kom­pro­mis nöq­tə­si ax­ta­ra­raq ba­xan bir ya­zar var­dır qar­şı­mız­da. Ai­lə­ni təm­sil edən ənə­nə­vi dəy­ər­lər çox qa­tı­dır; ye­ni­lə­ri isə çox aşı­rı­lık­lar içer­diği üçün ai­lə yı­xıl­mağa sürüklə­nir. Bir ta­raz­lığa çat­maq üçün dəy­ər­lə­rin ye­ni­dən göz­dən ke­çi­ril­mə­si gə­rək­dir. 1956-jı il ta­rix­li "Tu­fan" ta­ma­mi­lə baş­qa bir pro­blem­lə ma­raq­la­nır; qə­dim Nuh mi­fo­lo­g­iy­a­sı ye­ni za­man­la uyğ­un­laş­dı­rı­lır. Nuh III Dünya Mü-ha­ri­bə­si­nin sa­hi­lin­də dur­duğ­u­nu düşündüyü uyğ­un­luğu qur­tar­maq üçün bir gə­mi in­şa edib yox ola­jaq şey­lər­dən bir jüt ala­raq ya­rat­dığı ye­ni jə­miyy­ət­də ide­al bir si­s­tem qur­mağı fi­kir­lə­şir. An­jaq tə­sadüfən gə­miyə gi­rən iki sər­ni­şin var­lığı, ide­al tər­ti­bi təh­did edə­jək qə­dər pro­blem ya­rat­mış­dır. "Du­var­la­rın öte­si"ndə (Di­var­la­rın o bi­ri üzü) ey­ni za­man­da hüquq təh­si­li al­mış Özak­man, gü­na­hın so­si­al tə­rə­fi­ni araş­dı­rır və "Gü­ne­ş­te on ki­şi"də də sər­may­ə­nin, iş dünya­sı­nın çir­k­lən­mə­si­nə pis bir nə­zər­lə ba­xır.
Na­zim Kur­şun­lu 1952-1953-jü il­lər­də üç ta­ma­şa yaz­mış­dır. "Bran­da Be­zi", "Çığ" və "Fa­tih". İlk ta­ma­şa ev sa­hi­bi ol­maq is­təy­ən bir ki­ray­ə­çi­nin ma­jə­ra­sıy­la, mə­s­kən pro­ble­mi­ni di­lə gə­ti­rər­kən "Qar uç­qu­nu"nda zor­la ev­lən­di­ri­lən qız­la­rın ya­şa­dıq­la­rı­nı tə­s­vir edir. İs­tə­mə­diyi bir ev­li­lik­dən toy ge­jə­si sev­diyi oğ­lan ilə qa­ça­raq qur­tul­mağa ça­lı­şan qı­zın və se­vg­i­li­si­nin da­lın­ja on­la­rı öldürmək üçün bir ne­çə nə­fər ge­dir. Bu qa­çış­da se­vg­i­li­lə­rə tə­bi­ət yar­dım edə­rək; on­la­rı qo­van­la­rın üzə­ri­nə uç­qun (qar) düşə­jək­dir. Üçünjü ta­ma­şa məş­hur Os­man­lı pad­şa­hı Fa­tih Sul­tan Meh­me­də ya­zıl­mış bir məd­hiyy­ə­dir.
Or­han Ase­na 1954-jü il­də "Ta­n­rı­lar və in­san­lar"ı ya­zır. Ya­zı­çı gündə­lik hə­qi­qət­lər­dən qə­dim bir şu­mer mi­fo­lo­g­iy­a­sı­na ke­ç­miş­dir; mi­fo­lo­g­iy­a­da ölümsüzlüyü ax­ta­ran Gil­qa­mı­şı bir jə­miyy­ə­ti ida­rə edən li­der ki­mi qə­lə­mə al­mış­dır. Xal­qı­nı za­lım bir hökmda­rın əlin­dən qur­ta­ra­raq ba­şa ke­çən Gil­qa­mış al­lah­la­rı (ta­n­rı­la­rı) əsəb­ləş­dir­diyi üçün on­lar­la bir döyüşün içi­nə düşür. Ölümsüzlük onun üçün azad­lığ­ın bir yo­lu­dur. Bu jə­hət onun üçün nə qə­dər va­jib­dir­sə, jə­miyy­ə­tə ya­rar­lı ol­maq da ikin­ji is­ti­qa­mət­dir. Son­da ölümsüzlüyü ta­pan Gil­qa­mış səhv et­diy­i­ni ba­şa düşür; bu də­fə də fa­ji­ə­vi bir yal­nız­lığ­ın içi­nə düşmüşdür. Or­xan Ase­na Os­man­lı ta­ri­xin qə­lə­mə al­dığı "Hürrem Sul­tan" (1959) xa­ri­jin­də, da­ha çox şəxs və qor­xu­la­rı­nı, ye­ni bir təş­ki­la­tın baş­çı­sı­nı təd­qid et­diyi "Kor­ku" ("Qor­xu")nu (1956), ki­çik bir qə­sə­bə­nin müha­fi­zə­kar dünya­sın­da bir səyy­ar kam­pa­niy­a­nın rəq­qa­sə­si­nə aşiq olan də­li­qan­lı­nın he­kay­ə­si­ni qə­lə­mə al­dığı "Ko­ja­oğ­lan"ı (1956), ai­ləyə bir da­xi­li he­sab­laş­ma nöq­tə­sin­dən ba­xan "Ya­lan"ı yaz­mış­dır.
Ədə­biyy­a­tın hər sa­hə­sin­də əsər­lər yaz­mış Ne­ja­ti Ju­ma­lı­nın 1949-ju il­də yaz­dığı "Boş be­şik" və 1959-ju il­də yaz­dığı "Mi­ne"də qa­dın ol­ma­nın çə­tin­lik­lə­ri­ni qə­lə­mə alır. Adət-ənə­nə­nin də mə­də­ni mühi­tin təzy­i­qi­nə da­ha tən­qi­di bir göz­lə ba­xan Ju­ma­lı "Boş be­şik"də qa­dı­na yüklən­miş ən ağ­ır yüklər­dən bi­ri olan uşaq mə­sə­lə­si­ni qə­lə­mə alıb. Uşaq­sız qa­dı­na jə­miyy­ət xor ba­xır və ya dünyaya gə­tir­diyi uşaq qız ol­duğu təq­dir­də, bu­nun gü­nah­ka­rı ye­nə qa­dın ola­raq görü-lür. Uşaq xə­s­tə­lik­dən ölən­də də bu jür gü­nah­lan­dı­rı­lan qa­dın­la­rın əzil­mə­si­ni bir kö­çə­ri qə­sə­bə­sin­də Əmi­nə ad­lı bir qa­dı­nın ölümlə bi­tən he­kay­ə­sin­də qə­lə­mə alan ya­zı­çı "Mi­nə"də er­kən müstə­qil bir jə­miyy­ət­də qa­dı­nın sı­xış­dı­rıl­dığ­ı­nı qə­lə­mə al­mış­dır. Mi­nə gənj ya­şın­da sev­mə­diyi, özündən böyük bir adam­la ev­lən­di­ril­miş­dir. Həy­at yol­da­şı­nın işi­nə gö­rə köçdüklə­ri qə­sə­bə­də gö­zəl və gənj ol­duğu üçün bütün ki­şi­lə­rin ağ­lı­nı alır. İçin­də tap­dığı bo­ş­luğu, ya­şa­dığı pro­blem­lə­ri unut­maq üçün hə­qi­qə­tən se­və bi­lə­jəyi bi­riy­lə qa­çıb qur­tul­maq is­tə­sə də bu­nu edə­jək qə­dər güjlü dey­il­dir. Müha­fi­zə­kar qə­sə­bə­nin ikiüzlü əx­laq­çı­la­rı və Mi­nə haq­qın­da de­di-qo­du­lar yay­an də­li­qan­lı­nın ya­rat­dığı boğ­u­ju at­mo­sfer qa­dı­nı için­də nə­fəs ala bil­mə­diyi zə­hər­li bir ha­vaya məh­kum et­mi­ş­lər. Mi­nə də­li­qan­lı­nı öldürür, öz na­mu­su­nu özü qo­ruy­ur və bu yol­la da bir­tə­rə­f­li çı­xı­ş­la azad olur.
Çe­tin Al­tan "Tra­pez"i, "Çem­ber­ler"i və "Tah­te­re­val­li"nı yaz­dığı 1950-ji il­lər­də gündə­lik pro­blem­lə­rin al­tın­da ça­pa­lay­an in­san­lar­la ma­raq­la­nır. Mə­sə­lən, 1959-ju il­də yaz­dığı "Tah­te­re­val­li" də ("Yel­lən­jək") az gə­lir­li bir mə­mur ai­lə­si­ni qə­lə­mə alır.
Re­fik Er­du­ra­nın 1957 və 1959-ju il­lər ara­sın­da yaz­dığı dörd ta­ma­şa da var­dır. Bun­lar­dan bi­rin­ji­si bir vo­de­vil ola­raq xa­rak­te­ri­zə olu­nan "Də­li"dir. Pa­şa qı­zı Sa­miyə xa­nı­mın ata­dan qa­lan pu­lu böl­mək is­tə­mə­diyi qar­da­şı­nı bir kom­pas nə­ti­jə­sin­də də­li­xa­naya yer­ləş­dir­mə­si, so­nra da qı­zı­nı var­lı ol­duğu üçün is­tə­mə­diyi bi­ri ilə ev­lən­dir­məyə ça­lış­ma­sı­nı gö­s­tə­rən ta­ma­şa­da ba­jı­sı qı­zı­nı qur­tar­mağa ça­lı­şan dayı iş­lə­rə qa­rı­şır və son­da də­li­xa­naya gi­rən Sa­miyə xa­nım olur. Ya­zı­çı "Bir ki­lo na­mus"dan so­nra yaz­dığı "Je­ng­iz Ha­nın Bi­sik­le­ti"ndə ("Çi­ng­iz xa­nın ve­lo­si­pe­di") qər­b­ləş­mə su­a­lı­nı təd­qiq edir, araş­dı­rır.
Ta­nın­mış ko­me­diya us­ta­sı Əziz Ne­sin ta­ma­şa­la­rın­da­kı jid­diyy­ət hə­qi­qə­tən ma­rağa dəy­ər. Bu za­man­da­kı iki ta­ma­şa­sı "Bi­raz Je­lir­mi­si­niz və bir şey yap Met" hə­qi­qi ab­surd te­a­t­rın bir tər­ki­bi ola­raq ya­zıl­mış­dır. Əziz Ne­si­nin ta­ma­şa­la­rı haq­qın­da Ay­şe­gül Yüksel bu­nu söy­ləy­ir: "Bütün ta­ma­şa­la­rı­nın bünö­v­rə­si­ni "də­rin ti­ki­li"dən oxu­na bi­lə­jək "də­rin mə­na" böyük ya­zı­çı­nın möv­ju­diyy­ət an­lay­ı­şı­nı ajıq da­nı­şıq di­li­nə gə­ti­rən "ya­şa­maq və ölüm haq­qı­na ma­lik ol­maq" dey­i­şiy­lə müəyy­ən edir.

Cevrəni
Məlahət Qəmbərova