|
FİLOSOF
Sən nə işləyirsən?.. Bəli, bəli, sən... Nə?.. Harada? Lap yaxşı... Mən isə filosof işləyirəm. Niyə təəccüblənirsən ki? Yox, mən filosof deyiləm, sadəcə olaraq filosof işləyirəm. Bəli, belə bir iş də var. Mənim filosof işləməyimin əsaslı səbəbi var. Bir dəfə təsadüfən qatarda iki nəfərlə yol yoldaşı oldum; üzdən şəhər adamına oxşasalar da, bir-birinə "kəndçim"- deyirdilər. Gördüm ki, onlar yol boyu nə barədəsə ağzı köpüklənə-köpüklənə elə hey mübahisə edirlər. Onlardan biri deyirdi ki, "əvvəlcə ideya olub", o birisi isə iki ayağını bir başmağa dirəyib israr edirdi ki, yox, "əvvəlcə materiya olub". Məəttəl qalmışdım. Səfər yoldaşlarım məsələni adam dililə həll edə bilməyib, başqa üsula əl atdılar - kupedə az qala rinqə çıxdılar. Mən köhnə idmançıyam; ortaya girib onların hərəsini qantel kimi bir tərəfə atdım. Deyəsən, mənim əməli işim bəhrəsini verdi: hərə çəkilib öz yerində əyləşdi. Söhbət əsnasında öyrəndim ki, onlar filosof işləyirlər. Hımmm... Filosof... Mən o vaxtacan belə bir sənətin mövcud olduğunu bilmirdim. Bir-birinin üstünə yumruq çəkib çox qəliz bir məsələni qeyri-konstruktiv yolla həll etmək istəyənləri, axır ki, birtəhər barışdırdım. Çantamdan çıxartdığım araq şüşəsini və soyutma şəhər toyuğunu stolun üstünə qoydum. Bayaqdan ideya və materiya yolunda az qala şəhid olan səfər yoldaşlarım, sən demə, dünya nemətlərinə biganə deyilmişlər. Hərə öz qabağındakı dolu stəkanı qapıb başına çəkdi. İkinci şüşəyə keçəndə onlardan soruşdum ki, mən ölüm, bir izah edin görüm bu "materiya- ideya" nə olan şeydir ki, siz onun üstündə bir-birinizi qırırsınız? İzah etdilər. Mən deyilənlərdən çox az şey qandım. Bircə onu qandım ki, bu ideya-materiya məsələsi nəsə adama yumurta-toyuq məsələsini xatırladır. Sonra üçüncü şüşə ortaya gəldi və söhbət çox dərinə getdi. Dördüncü şüşəni açıb süfrədəki toyuğun sonuncu qanadını əlimə alanda mən hər şeyi çox gözəl anladım və sadə bir işi yoluna qoya bilməyən bu adamlara gülməyim tutdu. Özümü birtəhər ələ alıb təzə dostlarımdan soruşdum: "Adə, qırışmallar, elə isə siz mənə cavab verin görüm, toyuq birincidir ya yumurta?" Birinci filosof şirin-şirin gəyirərək ağzını əlinin arxası ilə silib dedi ki, toyuq birincidir. Deyəsən, ikincisi ondan bir az ağıllı imiş; o, arağın son qurtumunu başına çəkib dişlərinin dibini toyuğun bel sümüyü ilə qurdalaya-qurdalaya dedi ki, toyuq da, yumurta da materiyadır; burada ideya xoruz ola bilər. Sən demə, birinci filosof heç də mənim əvvəlcə düşündüyüm qədər səfeh deyilmiş; o, artıq tamam boşalmış və bu görkəmdə yetim uşaği xatırladan araq şüşəsinə məsum bir nəvazişlə baxıb dedi ki, cənablar, unutmayın ki, elə xoruz da materiyadır. Məsələ yenə qəlizləşdi. Mən, eləməyib tənbəllik, boş şüşələri təpiklə kənara itələyərək bir daha ucadan soruşdum: yaxşı, toyuq da, cücə də, xoruz da, yumurta da materiyadırsa, bəs onda bizim özümüzün toyuğa, cücəyə, yumurtaya, xoruza belə sonsuz maraq göstərməyimizin səbəbi nədir? Materiyadır ya ideya? Biri əlbəəl dilləndi ki, bax, bu ideyadır. O birisi də deyiləni təsdiq etdi; bəli, sən demə, iştahımız ideya imiş. Söhbət xoşuma gəldi. Elə yol yoldaşlarım da ürəyimə yatdı. Gedib vaqon-restorandan təzədən iki şüşə araq aldım. Qaynadılmış yumşaq şəhər toyuğu da ki, öz yerində... Üzdən şəhər adamına oxşasalar da bir-birinə "kəndçim" deyən bu adamlar girişdilər şəhər toyuğuna, nə girişdilər. Söhbət yenə qızışdı. Elə oradaca qərara aldım ki, mən də filosof işləyim. Mən idmançı olmuşam. Vaxtilə idmançılar hazırlanan yer var ha, indi, deyəsən, adını dəyişiblər, unutmuşam, hə, nə isə, bax oranı bitirmişəm. Sən demə, oxuduğumuz illərdə bizə idmanla yanaşı, fəlsəfə də keçiblərmiş. Amma mən çox vaxt yarışlarda iştirak etdiyim üçün bu peşənin sahiblərini heç yerli-dibli görməmişəm... Ömrümdə ilk dəfə idi ki, filosof görürdüm. Görünür, mühakiməm maraqlı alınmışdı. Və həmin gün mən öz arzumla və təzə dostlarımın təkidli təklifi ilə filosof işləməyi qərara aldım. Elə onlar kimi... İndi mənə mövzu da veriblər. Köhnə bir suala cavab axtarıram: nə birincidir- materiya, yoxsa ideya? Artıq mən əsrlər boyu bu suala cavab axtara-axtara bir-birini qıran filosofları mat vəziyyətdə qoymuşam! Bəli, bəli, təəccüblənmə! Mən "nə birincidir?"- sualının cavabını tapmışam. Əzizim, belə ki, hər şey vəziyyətdən asılıdır- bəzən, ideya birinci olur, bəzənsə materiya. Ola bilməz ki, bir şey elə həmişə birinci olsun. Birinci bəzən, gücdən düşüb, zəifləyib ikinci olur; ikinci isə zirək tərpənib, fərasətli çıxıb olur birinci. Burada hər halda bir dialektika da var. Heç bilirsən dialektika nədir? Ay-hay... Haradan biləsən ki? Sən də, yəqin, mənim kimi vaxtilə fəlsəfə dərsi keçiləndə başqa yerlərdə olmusan. Yaxşı, yeri gəlmişkən, bir de görüm, sən hansı məktəbi bitirmisən? Xalq təsərrüfatını? Hə, yəqin ki, dərs keçilən vaxtlar həmişə yeyib-içməkdə olmusan... Mən hal-hazırda öz yeni kəşfimi, elə o vaxtkı səfər yoldaşlarıma - indiki həmkarlarıma çəkdiyim həm konkret, həm də klassik bir misalın timsalında elmi şəkildə əsaslandırmaqla məşğulam. Bir qulaq as: bax, mən belə hesab edirəm ki, toyuq materiyadır. Doğrudurmu? İştah isə ideyadır. Bu, necə, səhv nəzəriyyə deyil ki? Ay sağ ol! Bəzən, ideya əvvəl yaranır. Hə də, iştahı deyirəm. İdeya, yəni, iştah, üzə çıxan kimi o, özünə materiya- yəni, toyuq tələb edir... Yox, əzizim, bu ideyanın Pavlov nəzəriyyəsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu nəzəriyyənin əsaslarını mənə qonşumuzdakı itboğuşduran kişi izah edib. Ona görə də mən yaxşı bilirəm ki, sən indi şərti refleksi deyirsən. Ay zırrama, orada toyuğu yox, iti misal çəkirlər. İt hara, toyuq hara? Yenə toyuq olan yerdə tülkünü qeyd etsən, dərd yarıdır. Bir qulaq as... Mən deyən məsələ - yəni, iştah, əslində, məhəbbət kimi bir şeydir. Bax, məhəbbət - ideyadır. Adam sevir, sonra evlənir... Mənimlə razısan? Yox? Niyə? Sən belə hesab edirsən ki, məhəbbət evlənəndən sonra meydana gəlir. Qoy sən deyən olsun! Həqiqətən, bəzən, məhəbbət evlilikdən sonra gələ bilər. Əslində, mən də səndən elə bu cavabı gözləyirdim... Bəli, bəli, düz tapmısan, sən deyən də düzdür, mən deyən də... Deyirsən, bu necə ola bilər? Elə mənim kəşfimin də canı bundadır... Bir qulaq as də... Hə, harada qaldım? Deməli, bəzən, iştah əvvəl yaranır, məhəbbət kimi - yəni ideya kimi. Bəzənsə materiya, yəni, toyuq əvvəl yaranır; bu cür hallarda ideya, yəni, iştah, bir az da sadə şəkildə desək - məhəbbət sonra gəlir. Konkret və sadə misalla izah etsəm bu, belə olur: ortaya toyuq (yaxud xoruz, yumurta) gəlir və sonra iştah meydana çıxır; yəni, bəzən qabaqca evlənirsən, sonra vuruşursan. Əlbəttə, ortalığa gələn materiyadan da çox şey asılıdır. Bəzənsə elə hal olur ki, ideya, yəni, iştah geri çəkilir: səbəbi də budur ki, toyuq qoca olur və yaxud yaxşı bişirilmir. Nəticədə dadsız xörək alınır. Elə məhəbbət - evlilik məsələsində də buna bənzər şeylər olur: materiya, yəni, sadə dillə desək - qadın adamın yəni, sadə dillə desək - kişinin ideyasını, yəni, sadə dillə desək - gününü qara edir. Bax, əzizim, matieriya ilə ideya arasında bu cür dialektik əlaqə mövcuddur. Bu, mənim kəşfimdir. Oğul istəyirəm qabağıma çıxıb mənim ideyamı inkar etsin. Mən köhnə idmançı kimi, lazım gələrsə, hər kəsin cavabını layiqincə verməyə hazıram. Mənim üçün artıq ideyanı materiyaya və ya, əksinə, materiyanı ideyaya çevirmək elə də çətin məsələ deyildir. Bəzən, ən çətin sualın cavabını cox asanlıqla, yəni, sadə dillə desək- bir yumruq zərbəsi ilə həll etmək mümkün olur.
Sənin sənətin nədir? Sən nə işləyirsən? Bəli, bəli, sən... Hə, lap yaxşı... Mən isə filosof işləyirəm.
SAŞA
Əsl adı Şəmməddir. Amma biz ona uşaqlıqdan "Saşa" demişik. Əslində, onda "Saşalıqdan" bir əsər-əlamət yoxdur. Mən bilən, yalnız kürən adama "Saşa" demək lazım gəlir. Amma bizim bu "Saşamız" qaraşın, hinduşkaburun, pırpızqaş, batıq ovurdlu bir adamdır. "Adam" deyəndə ki, o, əvvəllər "adam" idi. Sonralar Şəmməd- yəni, "Saşa", böyüyüb zamanın təkamül qanunları üzrə inkişaf etdi. Yox, əslində, bu inkişaf, sadəcə, müşahidə olunmağa başladı; yəni, revolyusiya evolyusiyanı üstələdi... Məsələ bundan ibarətdir ki, Şəmmədi götürüb bir kontora müdir qoydular. Yadımdadır, yeni vəzifəyə təyin olunan Şəmmədi görəndə mən ona köhnə qaydada "Saşa"- deyə, müraciət etdim. O, üz-gözünü turşudub: "Mən Saşa deyiləm"- deyə, əsəbi halda dilləndi. Xatırladım ki, hə, bu adamın əsl adı Şəmməddir axı. (Şəmməd o vaxtlar hələ adam idi). Bundan sonra qərara aldım ki, gərək bu adama (o vaxt o, hələ adam idi) "Şəmməd" deyə müraciət edəm. Bir dəfə təsadüfən küçədə rastlaşdıq. Onun hinduşka burnu bir az ətlənmişdi. Nazik bığ yeri qoymuşdu. Mən ona öz adı ilə müraciət etdim: "Şəmməd, necəsən?" O, əsəbi şəkildə dilləndi: "Şəmməd kimdir?" Mən təəccübləndim: "Necə, yəni, Şəmməd kimdir?" Mən onun adını özünə xatırlatdım. Şəmməd mənə izah etdi ki, o, artıq Şəmməd yox, "Şəmməd yoldaşdır". Lap yaxşı, ol Şəmməd yoldaş. Hərçənd ki, Şəmməddən bir düz-əməlli yoldaşlıq görməmişdim və görmək arzusunda da deyildim. Dünyamız balacadır. İş elə gətirdi ki, bir hüzr yerində "Şəmməd yoldaşla" (o, məncə həmin vaxt artıq, adam deyildi) üz-üzə gəldik. Mən bığları bir az da qalınlaşmış, burnu daha da ətlənmiş "Şəmməd yoldaşa" öz dediyi qaydada müraciət etdim: "Necəsən, Şəmməd yoldaş?" Onun bığları hiddətlə qalxıb-endi. "Şəmməd yoldaş kimdir?" Heyrət məni bürüdü. Necə yəni "kimdir?" Mən ona özünün bir müddət əvvəlki iradını xatırlatdım. Şəmməd bildirdi ki, artıq "Şəmməd yoldaş" yoxdur; indi onun adı "Şəmməd bəydir". Mən bilən, onun nəslində heç yerli-dibli bəy olmayıb. Nə olar, elə "bəy" də pis səslənmir; madam ki, özü istəyir, qoy olsun "Şəmməd bəy". Aradan bir xeyli keçmişdi. Mən bığı daha da yoğunlaşmış "Şəmməd bəy"lə bir toy məclisində rastlaşdım. Təbii ki, xalaxətrin qalmasın deyə, onun kef-əhvalını soruşdum: "Şəmməd bəy, necəsən?". Onun yoğun bığları, ətli burnu eyni ahənglə qalxıb-endi: "Bura bax, mən Şəmməd müəlliməm". Şəmmədin müəllimlik peşəsinə bir dəxli olmasa da, mən öz əzəlki müraciət qaydama balaca bir redaktə edəsi oldum: madam ki, adam olmayan bu adam bu cür müraciəti sevir, onda qoy olsun "Şəmməd müəllim". Bu yaxınlarda küçədə yenə onunla rastlaşdım. Bığları sallanmışdı, burnu yana əyilmişdi. Nəsə bikef idi. Görüşdük. Dedim ki, necəsən, Şəmməd müəllim? O, yazıq - yazıq üzümə baxıb dedi: "Əşi,
DEKRET YERİ
Heç bilmirəm, söhbətə haradan başlayım? Yaxşısı budur, qoy elə əvvəldən deyim. Məsələ belə olmuşdur: təhsilimi başa vuran ili məni təyinatla ucqar rayonların birindəki ucqar bir kənd məktəbinə göndərdilər. Ölkəmizdəki bütün məktəblər kimi, həmin təhsil ocağı da çox qabaqcıl bir müəssisədir. Amma orada ixtisasım üzrə mənə iş tapılmadı ki, tapılmadı. Direktor üzümə baxıb dedi: - Ə, bala, ədəbiyyat dərsi qalmayıb, bəlkə sənə tarix verək... Mən razılaşmalı oldum. Çarəm nə idi ki? Direktor dedi: - E-e-e... Ə, bala, bura bax, əslində, məndə heç tarix dərsi də yoxdur. Sadəcə olaraq, tarix müəlliməm dekretə çıxıb, hələlik onun dərslərini müvəqqəti verirəm sənə. Bir də ki, elə tarix də ədəbiyyat kimi bir şeydir də... Beləliklə, mən əmək fəaliyyətinə dekret yerinə işləməklə başladım. Tarixçi dili yüyrək olar: ay ötdü, həftə keçdi, dekret vaxtı başa çatdı. Tarix müəlliməsi təzədən işə çıxası oldu. Direktor məni yanına çağırıb dedi: - E-e-e... Ə, bala, sən innən sonra coğrafiya dərsi deyəcəksən. Əslində, elə coğrafiya da tarix-ədəbiyyat kimi bir şeydir. Nə fərqi var ki?.. Mən qolumu çırmayıb coğrafiya öyrənməli oldum. Bir müddət keçdi. Coğrafiya müəlliməsi dekretdən qayıdıb işə başladı. Dərslər əlimdən çıxdı. Deyəsən, ta dekretə çıxan yox idi. Düzünü deyim ki, gözüm qadınların üzündə qalmışdı. Allaha yalvarırdım ki, bir dekretə çıxan olsun. Nəhayət, tapıldı!.. Bədən tərbiyəsi müəlliməsi dekretə çıxdı. Təbii ki, bir azdan o da işə qayıdacaqdı. Yüz faiz əmin idim ki, mənə öz ixtisasım üzrə yenə dərs olmayacaqdı. Çünki mənim həmkarım- ədəbiyyat müəlliməsi yaşı altmışı keçmiş qadın idi. Üstəlik də, əri yox idi, o, heç yerli-dibli ərdə olmamışdı. Əri olmayanınsa, mən bilən, uşağı da ola bilməz. Zalım qızı heç ərə getməyə də hazırlaşmırdı. Məhz buna görə də mən işimi ehtiyatlı tutmalı idim. Fəal həyat mövqeyi seçdim: artıq öz məktəbimizdə və eləcə də qonşu məktəblərdə pedaqoji kollektivlərdə ailə qurmağın, evlənməyin, çoxuşaqlılığın əhəmiyyəti barədə təbliğat kampaniyası aparmağa başladım. Mənim demoqrafik təbliğatım tezliklə öz bəhrəsini verdi: kollektivimizdəki subay qadınların hamısı ailə qurdu. Hətta, ərdən boşanmış və bir daha ərə getmək istəməyən- kişilərə genetik nifrət edən, dilindən daim zəhər tökülən bir qadınımız da mənim təbliğatım sayəsində özü kimi mərifətli bir insanla izdivac yapdı. Pəh!Pəh!... Bir gəlib bizim məktəbə baş çəkəydiniz! Qadınlarımızın əksəriyyəti... hər il dekretə hazırlaşırdı. Dekret yerində işləməyimin bir xeyri də bu oldu ki, mən bütün elmləri əməlli-başlı öyrəndim. Çünki mən tez-tez ixtisasımı dəyişməli olurdum. Kimya (əlilə sanki reaksiya aparır), astronomiya (göyü göstərir), rəsmxətt (barmağı ilə xətt çəkir), nəğmə dərsləri üzrə (jest və mimika ilə "nəğmə" "oxuyur") ixtisaslaşdım. Əslində, elə həmin ixtisaslar da ədəbiyyat və ya tarix kimi bir şeydir. Nə isə... Oldum ensiklopedik, universal, intellektual bir adam! İndi elmin heç bir sahəsində mənimlə mübahisə edə biləcək bir kimsə yoxdur! Əgər varsa, buyurub çıxsın irəli. Burasını da deyim ki, elə bütün elmlər bir-birinin eynidir. Sağ olsun qadınlar! Mən hələ də dekret yerindəyəm.
|
|