|
Seyid Əbülqasim Nəbati təkcə klassik Azərbaycan poeziyasının deyil, bütövlükdə poetik mədəniyyət tariximizin bənzərsiz simalarından biridir. Hələ sağ ikən kifayət qədər geniş bir regionda qazandığı qeyri-adi şöhrətə, vəfatından sonra da istər söz adamları və mütəxəssislər, istərsə də sadə xalq kütlələri arasında məşhurluğuna baxmayaraq, şairin bədii irsinin lazımınca və yetərincə öyrənildiyini söyləmək çətindir. Bu sahədə görülən işlərə qədirqanlıqla yanaşaraq və onların üzərinə əsla kölgə salmadan qeyd etmək lazımdır ki, Nəbatinin ədəbi-tarixi mövqeyi, yaradıcılığının fəlsəfi-etik mahiyyəti, xüsusən onun poeziyasının bədii-estetik siqləti və poetik-üslubi parametrləri ilə bağlı bir çox mühüm suallar hələ də açıq qalmaqdadır. Başqa sözlə, Nəbati yaradıcılığının tədqiqi sahəsində ədəbiyyatşünaslıq elmimizin bütün nailiyyətlərinə rəğmən, şairin şəxsiyyəti və poeziyası hələ də sirr haləsinə bürünmüş haldadır, onun axıra qədər dərk edildiyini iddia etmək cətindir və bu nadir sənətkarın təkrarsız irsi ilə bağlı deyilməmiş, yazılmamış mətləblərin mövcud olması da danılmaz faktdır. Əlbəttə, burada obyektiv amillərin təsirini də nəzərə almaq lazımdır. Belə ki, şairin bədii irsi ilə bağlı tekstoloji problemlər bir sıra yanlış fikirlərə təkan vermişdir və bunu, Salman Mümtazdan tutmuş Əbülfəzl Hüseyniyə qədər, Nəbati yaradıcılığının tədqiqatçıları zaman-zaman qeyd etmişlər. Mərhum Əbülfəzl Hüseyninin 1968-ci il nəşrinin və, xüsusən, Güney Azərbaycandan olan fədakar tədqiqatçı Hüseyn Düzgünün (Sədiq) iki cildlik 1993-cü il nəşrinin əhəmiyyətini vurğulamaqla yanaşı, deməliyik ki, Nəbati divanının mükəmməl elmi-tənqidi mətni indiyədək işıq üzü görməmişdir. Digər tərəfdən, Nəbati yaradıcılığı ilə bağlı əsas araşdırmaların sovet dönəmində, məlum ideoloji qadağalar-qəliblər şəraitində aparılması şairin yanaşmalara təsirsiz ötüşməmişdir və yaradıcılığı, dünyagörüşü ilə bağlı ziddiyyətlər barədə məlum tezis xeyli dərəcədə məhz buradan qaynaqlanır. Müstəqillik illərində Nəbati yaradıcılığına dair yalnız bir geniş araşdırma (namizədlik dissertasiyası) meydana çıxmışdır ki, o da bütün uğurlu məqamlarına və pozitiv cəhətlərinə baxmayaraq Nəbatinin "xeyrinə olmayan" nəticə ilə sonuclanmışdır. Nəbatiyə yalnız bir təriqət şairi kimi baxıb həqiqi şairin və bədii sözün bütün təriqətlərin fövqündə durduğunu nəzərə almadıqda bu cür nəticəyə gəlinməsi labüd bir hala çevrilir. Nəbati yaradıcılığı ilə bağlı Güney Azərbaycanda aparılan azsaylı tədqiqatlarda isə daha çox metodoloji və metodiki yanlışlıqlar müşahidə olunur, təsvirçilik, qaynaqlara tənqidi yanaşılmaması və s. kimi hallar diqqəti çəkir. Bütün bu reallıqlar müstəqilliyin elmi düşüncəmiz və filoloji fikrimiz qarşısında açdığı imkanlardan faydalanaraq müasir ədəbiyyatşünaslığın nailliyyətləri prizmasından Nəbati yaradıcılığına yenidən baxılmasını, onun ən müxtəlif aspektlərdə obyektiv və hərtərəfli tədqiqini tələb edir. Fikrimizcə, burada ən təxirəsalınmaz vəzifə Nəbati yaradıcılığının poetikasının dərindən öyrənilməsindən ibarətdir ki, bu da bir sıra amillərlə şərtlənmişdir. Əvvəla, Nəbati irsinə həsr olunmuş dissertasiyalarda (Rəfiqə Həmzəyeva. Seyid Əbülqasim Nəbatinin həyatı və yaradıcılığı - 1967, Məti Bayramov. Nəbatinin lirikası - 1996) və müxtəlif səpkili digər tədqiqatlarda şairin dövrü, həyatı, yaradıcılığının ideya-tematik xüsusiyyətləri, məzmun və mündəricəsi, bədii sənətkarlığının müəyyən cəhətləri bu və ya digər dərəcədə işıqlandırılsa da, onun divanının poetikası kompleks şəkildə xüsusi araşdırma obyektinə çevrilməmişdir. Bunu hələ mərhum Əbülfəzl Hüseyni Nəbati əsərlərinin elmi nəşrinə yazdığı müqəddiməsində vurğulayaraq yazırdı: "Burada Nəbati şeirinin bədii xüsusiyyətlərindən danışmaq mümkün olmadı. Həmin məsələ özü ayrıca elmi-tədqiqat əsərinin mövzusudur. Nəbati Azərbaycan, eləcə də İran ədəbiyyatında təriqət cərəyanının yeni tipli son nümayəndəsidir. Onun yaradıcılığının ayrı-ayrı cəhətləri müstəqil şəkildə təhlil edilməlidir". İkincisi, Nəbati yaradıcılığının qeyri-adi cazibəsi, sehri və bənzərsizliyi şairin hansı təriqətə mənsubluğu ilə deyil, məhz poetikası ilə əlaqədardır və şairin irsi ilə bağlı yuxarıda qeyd etdiyimiz cavabsız suallara, qaranlıq məqamlara məhz onun poetikasını araşdırmaqla aydınlıq gətirmək mümkündür. Burada böyük ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərlinin əksər tədqiqatlarda verilən fikrini bir daha xatırlamaq yerinə düşər: "Seyid Əbülqasim Azərbaycan türklərinin Xacə Şəmsəddin Hafizi və Şəms Təbrizisi və bəzi məqamlarda Mövlana Cəlaləddin Rumisi mənziləsindədir. Necə ki, Hafiz fəsahət və bəlağətdə şüərayi-farsın sərdəftəri olub, həmçinin Nəbati də Azərbaycan şüərasının fəsihraqıdır..." Diqqət yetirmək lazımdır ki, Firudin bəy Köçərli Nəbatini Şərq və bütövlükdə dünya ədəbiyyatının ən böyük simalarından olan Hafiz Şirazi ilə məhz "fəsahət və bəlağət" (oxu: poetika) baxımından müqayisə edir və bu yerdə hətta dahi Füzulini də "unudur". Nəbati irsinin tədqiqində xüsusi xidmətləri olan görkəmli alim Feyzulla Qasımzadə isə yazır: "Füzuli zirvəsinə yüksələn tənha şair Seyid Əbülqasim Nəbati olmuşdur". İran alimi Əbdüləli Nesfət öz növbəsində Nəbati irsinə belə qiymət verir: "Nəbati şeirinin xüsusiyyəti onda olan səfa və səmimiyyətdir. Onun yaradıcılığında ruhsuz əsər gözə dəymir... Nəbati yaradıcılığında Füzuli, Hafiz və Mövləvi ruhu vardır, lakin heç zaman onlardan təqlid etməmişdir..." Bütün bunlara Nəbatinin öz sözlərini də əlavə edə bilərik:
Kilki-neydən tökərəm kağəzə şəhdi-şəkəri, Dürri-nəzmi edərəm gövhəri-qəltan ilə cəm.
Nəbatinin "Hafiz mənziləsində" olması da, "Füzuli zirvəsinə yüksəlməsi" də, yaradıcılığında "ruhsuz əsərin gözə dəyməməsi" də, "qamış qələmindən kağıza tökülən sözlərin şəkər tək şirinliyi" də onun poeziyasının bədii keyfiyyətləri və özünəməxsus poetikası ilə bağlıdır və yalnız bu poetikanın hərtərəfli tədqiqi nəticəsində şairin ədəbi irsinin estetik dəyərini və onun ədəbiyyat tariximizdəki yerini dəqiq surətdə müəyyənləşdirmək mümkündür. Nəbati yaradıcılığının poetikasından danışarkən, ilk növbədə onun divanının janr tərkibinə diqqət yetirməliyik. Burada klassik poeziyanın əsas janrları (qəzəl, qəsidə, rübai, məsnəvi, müxəmməs, müstəzad, tərcibənd və s.) ilə aşıq şeirinin formaları (qoşma, gəraylı, təcnis) yanaşı dayanmışdır. Ədəbiyyat tariximiz üçün heç də yeni olmayan bu fakt şairin yaradıcılığının ümumi xarakteristikası baxımından nə qədər əhəmiyyət kəsb etsə də, məsələnin mahiyyəti əksər tədqiqatlarda qeyd olunduğu kimi, yalnız Nəbati poeziyasında iki qolun (klassik ədəbiyyat və folklor) mövcudluğunda deyildir. Əsas məsələ qeyd olunan janrlarda baş verən demokratikləşmə və transformasiya prosesləridir ki, bu da yeni dövr ədəbiyyatının tipologiyası baxımından müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Janrın transformasiyası ilk növbədə, divanın kəmiyyətcə əsas hissəsini təşkil edən qəzəllərdə özünü aydın şəkildə göstərir. Bu proses janrın istər ənənəvi semantik strukturunu, istərsə də formal parametrlərini əhatə edir. Aşiqanə məzmun tez-tez öz yerini ictimai, fəlsəfi, dini, əxlaqi mövzulara verir. Tematik diapazonun genişlənməsi janrın həcminə də təsirsiz ötüşmür. Bir qayda olaraq beytlərinin sayı 7-11 arasında dəyişən qəzəl daha iri həcmli forma sayılan qəsidə hüdudlarına qədər genişlənir. Məsələn:
Məstəbeyi-eşqdə badeyi-minayə bax! Saqiyi-gülrəngi gör, sağərü səhbayə bax!
- mətləli qəzəl 23 beytdən ibarətdir. Bu fakt Nəbati divanını nəşrə hazırlayan Ə.Hüseyninin diqqətindən yayınmamış, lakin o, məsələyə nəzəri aspektdə yanaşmayaraq, problemin özünəməxsus "həlli"ni tapmışdır. Ə. Hüseyni yazır: "Nəbati qəzəllərinin bəzisi həcm etibarilə klassik qəzəl çərçivəsindən çıxır... Biz şərti olaraq bu növ şeirləri qəsidələr sırasına daxil etdik". Əlbəttə, bu halda qəzəli qəsidələr sırasına daxil etmək yox, məsələnin elmi-tarixi izahını vermək lazım idi. Dəyişikliklər daha kiçik formal elementlərdə də müşahidə olunur. Misal olaraq, qafiyə təkrarını göstərmək mümkündür. Ən maraqlısı budur ki, şair özü də həmin fakta işarə edərək yazır:
Küfrdür qafiyədə bir sözü təkrar demək; Mən mükərrər deyirəm: dur gəti mina, mina!
Beləliklə, Nəbati bədii-fikri məntiqinin tələbi ilə klassik poetoloji traktatların müəyyən etdiyi normalar baxımından "küfr" sayılan hallara yol verməkdən çəkinmirdi. Janrın "demokratikləşməsi" qəzəllərin leksikasında bütün parlaqlığı ilə üzə çıxır. Və şairin məharəti bundadır ki, o, bu işi klassik bədii harmoniyanın tələblərini maksimum gözləməklə həyata keçirir. Divandakı az qala hər qəzəldə bunun bariz nümunələri vardır. Üstəlik, qəzəl üçün yeni olan söz və ifadələr Güney Azərbaycandakı xalq dilindən əxz edilmişdir. Yüz il sonra bu iş dahi Şəhriyar tərəfindən başqa bir səviyyədə həyata keçirilir. Bu baxımdan da Nəbatinin poetik leksikasının tədqiqi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, Nəbati divanında klassik janrlarla folklor formalarının paralel mövcudluğu, yaxud mexaniki şəkildə birləşməsindən deyil, mürəkkəb sintezi və qarşılıqlı təsirindən danışmaq lazımdır və bu prosesin hərtərəfli tədqiqi yeni dövrdə ədəbiyyatımızda baş verən dəyişikliklərin aydınlaşdırılması, eləcə də bu işdə Nəbatinin rolunun müəyyənləşdirilməsi baxımından vacib və zəruridir. Nəbati yaradıcılığındakı transformasiya prosesləri ənənəvi struktur-məna paradiqması ilə müəllif şəxsiyyətinin nisbəti timsalında da araşdırılmalıdır. Belə ki, şairin klassik janrlarda yazdığı əsərlərdə, ilk növbədə, qəzəllərində janrın şərtləndirdiyi müəllif obrazının ciddi surətdə dəyişməsi göz önündədir və bu da qəzəldə fərdi başlanğıcın güclənməsinin birbaşa nəticəsidir. Nəbatinin lirik qəhrəmanı kifayət qədər fərdi cizgilərə malik, ətraf gerçəkliyə kəskin və bir çox halda ironik münasibət (bu cəhət onun özünə münasibətində də kifayət qədər qabarıqdır) sərgiləyən bir aşiq və arifdir. Burada klassik qəzəlin başlıca semantik mərkəzləri olan aşiq-məşuq paradiqmasında "qüvvələr nisbəti"nin birincinin xeyrinə dəyişdiyini görürük. Bu da qəzəldə yeni tipli lirik qəhrəmanın formalaşması prosesindən bəhs etməyə imkan verir və onun səciyyəvi cəhətlərinin aydınlaşdırılması Nəbati poeziyasındakı özünəməxsusluğun dərkinə şərait yaradacaqdır. Qeyd edək ki, şairin fars divanında da analoji situasiya ilə qarşılaşırıq. Bu mənada M.Bayramovun, "Nəbatinin farsca əsərləri janr normativlərinin tələblərinə əməl olunması baxımından daha "sığallı" təsir bağışlayır, şair ana dilində yazdığı əsərlərdə göstərdiyi sərbəstliyi farsca şeirlərində göstərmir", - fikri ilə razılaşmaq çətindir. Yuxarıda sadalanan xüsusiyyətlər Nəbatinin farsca şeirlərində də aydın şəkildə görünməkdədir və bu mənada şair özünü "dürdnuşu" saydığı Hafizin, "məhrəmi-xəlvəti-ünsü" adlandırdığı Saibin farsdilli qəzəldə gördüyü işi yeni tarixi şəraitdə özünəməxsus şəkildə və uğurla davam etdirmişdir. Bu da hər şeydən öncə ənənəvi obrazların yenidən mənalandırılması, onların tam yeni, bəzən tam fərqli poetik-semantik təfsirinin həyata keçirilməsi şəklində təzahür edir. Sufi simvolikası da həmin prosesdən nəinki kənarda qala bilmir, hətta bu işin əsas obyektinə çevrilir. Bu mənada Nəbati yaradıcılığında sufi terminologiyasının funksional mahiyyətinin araşdırılması böyük əhəmiyyətə malikdir. Nəbati poeziyasının obrazlar sisteminin ən qabarıq cəhəti bütün divan səviyyəsində aydın müşahidə olunan dinamikadır. Şairin dünyaduyumu və bədii təfəkkürünün, gerçəkliyə özünəməxsus münasibətinin təzahürü olan bu dinamizm poetik mətndə çeşidli vasitələrlə reallaşır. Misal olaraq, şairin fellərdən qafiyə qismində bol-bol faydalanmasını göstərmək olar. Bədii təkrirlərdən qeyri-adi bir məharətlə, bəzən, az qala, hər beytdə istifadə olunması baxımından Nəbati poeziyası ədəbiyyat tariximizdə analoqu olmayan hadisələrdəndir və bu üsul da həmin dinamikanın "maddiləşməsinə" xidmət edir. Ümumiyyətlə, Nəbati divanındakı poetik-üslubi fiqurların tədqiqi onun obrazlar sisteminin qurulma prinsiplərini aydınlaşdırmağa imkan verəcəkdir. Burada belə bir mühüm cəhəti də vurğulamaq lazımdır ki, şairin işlətdiyi məcazlar klassik Şərq poetikasının kateqoriyaları baxımından araşdırılmalıdır. Yalnız bu halda, yəni əsaslandığı poetoloji təsəvvürlər kontekstində nəzərdən keçirildikdə Nəbati poetikasındakı bədii fiqurların adekvat dərkindən söhbət gedə bilər. Son dövrlərdə milli ədəbiyyatşünaslığımızın klassik Şərq poetika elminin nəzəri əsaslarının tədqiqi sahəsindəki uğurları buna əlverişli şərait yaradır. Eyni sözü Nəbatinin aşıq şeiri formalarında olan əsərləri haqqında demək olar. Xüsusən, şairin təcnisləri bu janrın klassik örnəkləri sayıla biləcək səviyyədədir və şairin yüksək bədii ustalığının əyani göstəriciləridir. Bu şeirlər həmçinin Nəbati yaradıcılığında klassik poetika ilə folklor estetikasının necə üzvi şəkildə çulğaşdığını izləmək baxımından maraq doğurur. Nəbati poeziyasının ritmik xüsusiyyətləri və poetik sintaksisinin araşdırılması da son dərəcə mühüm bir problemdir. Nəbati şeirin vəzn, qafiyə, rədif kimi fundamental kateqoriyalarından, alliterasiya, assonans kimi fonetik vasitələrdən, xitab, nida, ritorik sual və s. kimi bədii üsullardan istifadə etməklə poeziya tariximizdə ritmik şeirin bənzərsiz nümunələrini yaratmışdır. Əruzun dürlü bəhrləri şairin poetik ilhamına tam tabe olur və burada "həşv" adlanan hadisəyə, demək olar ki, rast gəlinmir. Əksinə, şair Azərbaycan-türk sözlərini əruz təfilələrinə "oturtmaq" sahəsində misilsiz məharət nümayiş etdirir. Nəbati yaradıcılığının poetikası ilə bağlı bütün bu məsələlərin geniş şəkildə tədqiqi ədəbiyyatımızda Nəbati fenomenini daha dərindən anlamağa, onun özündən sonrakı poeziyamıza səmərəli təsirinin sirrini və miqyasını daha aydın dərk etməyə şərait yaradacaqdır. Müşahidələr göstərir ki, Nəbati şeirinin klassik Şərq şeiri ilə əlaqələri indiyədək aşkarlananlardan daha geniş olduğu kimi, onun son əsr yarım ərzində istər Quzey, istərsə də Güney Azərbaycanda söz sənətinə təsiri də təsəvvür edildiyindən qat-qat güclü olmuşdur.
Bir sözlə, Nəbati poetikasının tədqiqi: Yoxdu bir kimsə ilə ülfətü rəbtim, rəbtim, Söylərəm pərdədə gizlin belə məzmun, məzmun, - söyləyən böyük şairin bədii "gizlinlərinin" aşkarlanmasına imkan verəcəkdir.
|
|