Ka­mil VƏ­Lİ
«SO­VET ƏDƏ­BİY­YA­TI»:
GER­ÇƏK­LİK­LƏR, HƏ­Qİ­QƏT­LƏR, ZİD­DİY­YƏT­LƏR

«Al­la­hım, mə­ni ba­ğış­la və biz bəd­bəxt­lə­ri ba­şa düş­mə­yə ça­lış. Tan­rım, ni­yə bi­zi bu ağır, mə­şəq­qət­li za­man­da dün­ya­ya gə­ti­rib əli­mi­zə qə­ləm ver­din? Biz­dən rəh­mi­ni əsir­gə­mə, Tan­rım».
(So­vet ya­zı­çı­sı­nın bu dün­ya­da son, o dün­ya­da ilk dua­sı)
«...Bir işıq nöq­tə­si mə­ni özü­nə çə­kir­di. Nöq­tə bö­yü­dük­cə işıq qu­yu­su­nun bu­rul­ğa­nı­na düş­düm və, ila­hi, bir ra­hat­lıq hiss et­dim. Sor­dum: «Bu işıq Al­lah­dır­mı?» Səs gəl­di: «Yox, işıq Al­lah de­yil, onun nə­fə­si­dir».

Də­li şai­rin sə­si:

«O şa­ir ki, göy­lə­rin qa­pı­sı açıl­dı və o, in­san­la­rın ya­nı­na gəl­di, dün­ya, in­san haq­qın­da bir ne­çə söz de­yib çı­xıb get­di».
K.Mark­sın gö­zəl bir sö­zü var: «Bə­şə­riy­yət öz keç­mi­şin­dən gü­lə-gü­lə ay­rı­lır». Qa­li­ba, bu gö­zəl sö­zün bir də as­tar üzü var: «Bə­şə­riy­yət keç­mi­şin­dən ağ­la­ya-ağ­la­ya ay­rı­lır».
So­vet xalq­la­rı və əl­bət­tə ki, so­vet ədə­biy­ya­tı öz keç­mi­şin­dən həm gü­lə-gü­lə, həm də ağ­la­ya-ağ­la­ya ay­rı­lır (təəs­süf ki, bu pro­ses hə­lə də bit­mə­yib, nə vaxt bi­tə­cək, Al­lah bi­lir). Bu göz yaş­la­rı da, gü­lüş yaş­la­rı da bi­zim­dir. Bi­zim ta­le­yi­miz­dir. Ta­ri­xin ib­rət dərs­lə­ri de­yi­lən bir tra­fa­ret de­yim var. «Keç­mi­şin gö­zü­nün içi­nə dik bax­maq» ki­mi də şü­ar sə­ciy­yə­li bir ifa­də­ni də biz çox eşit­mi­şik.
Bir az sür­tül­sə də, üzü üz­lər gör­sə də, mən bu de­yim­lə­rin il­kin, ba­ki­rə mə­na­sı­na ina­nan­lar­da­nam. Və ina­nı­ram ki, za­man ke­çə­cək, gəl­di-ge­dər olan hər şey gə­lib ke­çə­cək, ha­fi­zə­lər­də, yad­daş­lar­da ya­şa­ma­ğa la­yiq olan Söz qa­la­caq.
O Sö­zün nə so­vet ədə­biy­ya­tı qav­ra­mı­na, nə hər han­sı di­rek­ti­və, nə bi­zim ya­zı­mı­za eh­ti­ya­cı ol­ma­ya­caq.
Tə­bii seç­mə yal­nız tə­biə­tə aid de­yil. Sö­zün tə­bii seç­mə­si - öz-özü­nü seç­mə­si Al­la­hın ira­də­si da­xi­lin­də ol­du­ğu qə­dər də, o bö­yük Ya­ra­da­nın ira­də­si da­xi­lin­də de­yil. Al­la­hın bu­na eh­ti­ya­cı yox­dur. Al­la­hın sö­zü Sö­zün Al­la­hın­dan çox yu­xa­rı­da­dır - səhv və ya düz, bu­nu mən be­lə qə­bul et­mi­şəm.
İ.V.Sta­li­nin ədə­biy­ya­ta ba­xı­şı və ədə­biy­ya­tın İ.V.Sta­li­nə ba­xı­şı ol­duq­ca zən­gin və ma­raq­lı möv­zu­dur. Və so­vet ədə­biy­ya­tı­nın ma­hiy­yə­ti­ni, re­jim və ədə­biy­yat prob­le­mi­ni, mü­ha­ci­rət və rep­res­si­ya­nın so­vet döv­rün­də­ki fa­ciə­lə­ri­ni, fə­sad­la­rı­nı an­la­maq, dərk et­mək üçün Sta­lin döv­rün­də - 1924-1953-cü (təx­mi­nən 30 il!) il­lər­də­ki mən­zə­rə­ni əks et­di­rən sə­nəd­lər, qə­rar və qət­na­mə­lər, rəs­mi niqt­lər və çı­xış­lar, də­yər­lən­dir­mə­lər, mü­za­ki­rə­lər, mə­qa­lə və mo­noq­ra­fi­ya­lar cid­di əhə­miy­yət da­şı­yır.
...Öl­kə­də si­ya­sət qı­sır­laş­dı­rı­lan­da və si­ya­si dü­şün­cə­yə ya­saq­lar, hü­dud­lar gə­ti­ri­lən­də ədə­biy­yat və sə­nə­tin ro­lu və funk­si­ya­sı da­ha qa­ba­rıq şə­kil­də önə çı­xır.
Bü­tün re­jim öl­kə­lə­rin­də (Hit­ler Al­ma­ni­ya­sı, SSRİ, Çin, İran...) sen­zu­ra, ədə­biy­yat üzə­rin­də qa­tı nə­za­rət bu funk­si­ya­nı da­şı­yır.
A­zad fik­ri, sər­bəst dü­şün­cə­ni, plü­ra­liz­mi qi­da­lan­dı­rıb bəs­lə­yən ən bö­yük amil sər­bəst dü­şün­cə­nin məh­su­lu olan ədə­biy­yat və sə­nət­dir. So­vet döv­rün­də­ki si­ya­si ideo­lo­gi­ya çıx­ma­zı­nın ye­ga­nə ma­neə­si də ədə­biy­yat və sə­nət­dir. 20-ci il­lər SSRİ-nin ilk il­lə­ri və bir növ, məc­bur qal­dı­ğı azad dü­şün­cə qa­pı­sı­nı aç­ma­sa da, tam qa­pa­da bil­mə­di­yi dövr­dür. 20-ci il­lər­də Mosk­va və Le­ninq­rad­da çap olun­muş Z.Freyd, F.Nit­şe, A.­Şo­pen­hauer, T.Vulf... Ru­si­ya­nın XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də qa­zan­dı­ğı fi­kir böh­ra­nı­nın, azad dü­şün­cə ax­ta­rış­la­rı­nın da­va­mı­dır. Bir tə­rəf­dən Tols­toy, Dos­to­yevs­ki ge­niş­li­yi və də­rin­li­yi, Qo­qo­lun, Çe­xo­vun zid­diy­yət və har­mo­ni­ya ara­yış­la­rı, o bi­ri tə­rəf­dən Ple­xa­no­vun, So­ro­ki­nin, So­ko­lo­vun ic­ti­mai-fəl­sə­fi araş­dır­ma­la­rı­nın önü­nü in­qi­lab kəs­kin şə­kil­də ala bil­məz­di. Bu cəhd üçün ön­cə Le­ni­nə, son­ra Sta­li­nə 10-15 il la­zım ol­du. İlk ön­cə si­ya­si rə­qib­lər və si­ya­si mü­xa­li­fət məhv edil­mə­yə baş­lan­dı. Sə­na­ye­ləş­dir­mə, kol­lek­tiv­ləş­dir­mə və mə­də­ni in­qi­lab kam­pa­ni­ya­la­rı, on­la­rın ar­dın­ca ümum­dün­ya iq­ti­sa­di böh­ra­nı, ac­lıq, köç və rep­res­si­ya. Bu ta­ri­xi kon­tekstdə azad dü­şün­cə­nin ta­le­yi, de­mək olar ki, ən azı bi­rin­ci plan­da həll olun­du.
Re­jim şə­rai­tin­də si­ya­sə­tin funk­si­ya­sı kom­pen­sa­si­ya edil­miş şə­kil­də bə­dii ədə­biy­ya­ta, ədə­bi tən­qi­də, pub­li­sis­ti­ka­ya sı­ğış­dı­rı­lır. İn­san­la­rın, xü­su­si­lə ya­ra­dı­cı in­san­la­rın cə­miy­yə­ti təh­lil, tən­qid, araş­dır­ma eh­ti­ya­cı ədə­biy­yat və sə­nət­də mər­kəz­ləş­miş olur. Re­jim öl­kə­lə­rin­də ədə­biy­ya­tın və sə­nə­tin da­ha ma­raq­lı, ori­ji­nal, zən­gin, ço­xöl­çü­lü, me­ta­fo­rik ol­ma­sı həm də bu amil­lə bağ­lı­dır. Bu fi­kir de­mok­ra­tik öl­kə­lər­də ədə­biy­ya­tın zən­gin­li­yi­ni, tək­rar­sız­lı­ğı­nı in­kar et­mir. Çün­ki əsa­sən, dün­ya­nın bü­tün bö­yük söz us­ta­la­rı öz zə­ma­nə­lə­ri­nə mü­xa­lif­dir­lər.

Də­li şai­rin sə­si:

«Lap Al­la­ha mü­xa­lif-şey­ta­nın özü ki­mi...»
Nor­mal mil­lət də, in­san da öz ta­ri­xi­nə in­ti­qam his­si ilə, hey­fal­ma tə­şəb­bü­sü və haqq-he­sab çək­mək mən­ti­qi ilə ya­naş­mır. Tən­qid və təh­lil, za­man və sə­bəb­lər sil­si­lə­si kon­teks­tin­də ya­naş­ma və araş­dır­ma özün­dən qi­sa­sal­ma komp­lek­sin­dən azad ol­du­ğu təq­dir­də ədə­bi mən­zə­rə ay­dın­lıq qa­za­na bi­lər.
Bi­zim di­ni­miz­də, adət-ənə­nə­miz­də, men­ta­li­te­ti­miz­də olan səbr, tə­həm­mül, to­le­rans, xoş­gö­rü, ba­ğış­la­ma, əfv... ki­mi mə­nə­vi özəl­lik­lər (ins­ti­tut­lar) ta­ri­xi­mi­zə, ədə­biy­ya­tı­mı­zın, sə­nə­ti­mi­zin keç­mi­şi­nə mü­na­si­bət üçün də doğ­ru­dur. «Qo­yu­nu qo­yun, ke­çi­ni ke­çi aya­ğın­dan as», «Yüz ölç, bir biç», «Ə­rən­lər dün­ya­nı ağıl­nan bul­muş­lar», «Əv­vəl sö­zü an­la, son­ra qı­zıb ban­la», «Ba­ğış­la­maq sa­vab­dır», «Yax­şı­lı­ğa yax­şı­lıq hər ki­şi­nin işi­dir, ya­man­lı­ğa yax­şı­lıq ər ki­şi­nin işi­dir»... de­yən xal­qı­mı­zın səb­ri, təd­bi­ri, ge­niş və də­rin dü­şün­mə ör­nə­yi­nin, bü­tün mə­sə­lə­lər­də ol­du­ğu ki­mi, ədə­biy­yat ta­ri­xi­mi­zə ba­xış­da da bi­zim üçün çox qiy­mət­li ol­du­ğu dü­şün­cə­sin­də­yəm.
İn­san bə­zən öz ta­ri­xi, mə­də­niy­yə­ti ilə bağ­lı pa­ra­doks­lar qar­şı­sın­da da­yan­ma­lı olur. Mə­sə­lən, «Fəx­riy­yə» şei­ri Sa­bi­rin qar­şı­sı­na, «Da­na­baş kən­di­nin əh­va­lat­la­rı» Mir­zə Cə­li­lin qar­şı­sı­na çıx­mış bö­yük pa­ra­dok­sun bə­dii ifa­də­si­dir. Man­qurt­luq, çı­xıl­maz­lıq... pa­ra­doks­la­rı da in­ka­re­dil­məz­dir.
Hə­yat və in­san mü­rək­kəb­li­yi­nin ifa­də­si olan pa­ra­doks­lar da hə­qi­qə­tin bir par­ça­sı­dır. On­la­rın da gö­zü­nün içi­nə dik bax­maq və on­la­rın öz aça­rı­nı tap­maq da bi­zim və­zi­fə­miz­dir.
Bi­zim məq­sə­di­miz bü­tün bu sə­nəd və el­mi ma­te­ria­lı araş­dır­maq de­yil. So­vet ədə­biy­ya­tı­na ye­ni ba­xı­şın (nis­bi ye­ni­lik ol­sa be­lə!) ic­ti­mai-si­ya­si, fəl­sə­fi-es­te­tik tə­rəf­lə­ri ol­duq­ca ma­raq­lı­dır və fraq­men­tal şə­kil­də ol­sa da, bu ma­te­ria­la söy­kə­nə­rək da­ha çox el­mi-nə­zə­ri, so­sial-fəl­sə­fi tə­rə­fi vur­ğu­la­ya­raq, bu zid­di­yət do­lu prob­le­mi fərq­li yer­dən işıq sal­maq is­tər­dim.
Be­lə bir fi­kir­lə ra­zı­laş­maq çə­tin­dir ki, şai­rin zə­ma­nə­si ilə, öz müa­sir­lə­ri ilə konf­lik­ti və ya onun mü­xa­lif ru­hu hə­mi­şə so­sial fakt de­yil. İn­san tə­biə­ti­nin ma­ya­sın­da­kı zid­diy­yət, öl­kə­sin­dən, döv­lə­tin­dən ası­lı ol­ma­yan sə­nət­kar fa­ciə­si­nin diq­qət­dən kə­nar­da qal­ma­sı­nı doğ­ru say­maq çə­tin­dir.
So­vet döv­rü ədə­biy­ya­tı­na da ey­ni me­yar­lar­la ya­naş­ma­nın fay­da­lı ol­du­ğu­nu dü­şü­nü­rük.
Mən ədə­biy­ya­ta ya­naş­ma­da meyl, mo­tiv və prin­sip­lə­rin (re­jim, so­sial-psi­xo­lo­ji şə­rait, ida­rə­çi­lik, dün­yə­vi zid­diy­yət­lər, tə­biət şərt­lə­ri, şəx­si-fər­di mo­tiv­lər, komp­leks­lər, ge­ne­tik amil­lər, ya­ra­dı­cı­lıq alə­mi­nin mü­rək­kəb­li­yi və söz ağ­rı­sı...) ay­rı-ay­rı­lıq­da müt­ləq­ləş­di­ri­mə­si­nin əley­hi­nə­yəm və pro­ses, kon­tekst (sö­zün ge­niş mə­na­sın­da) da­xi­lin­də, komp­leks araş­dır­ma me­to­du ilə ya­naş­ma və sis­tem­li təh­lil tə­rəf­da­rı­yam. Bu­nun­la ya­na­şı, sub­yek­tiv dü­şün­cə­ni, fər­ziy­yə­ni, es­seis­tik-ədəbi-fəl­sə­fi ya­naş­ma­nı da, sırf aka­de­mik ya­naş­ma və təh­lil qə­dər önəm­li sa­yı­ram.

Də­li şai­rin sə­si:

«Yax­şı ki, So­vet döv­rü­nü gör­mə­di. Yox­sa in­di sü­mü­yü Si­bir­də çü­rü­yür­dü...»
Ə­də­biy­yat mə­sə­lə­lə­ri­nə keç­məz­dən ön­cə bir ak­sio­ma­tik mə­sə­lə­yə mü­na­si­bət bil­dir­mə­yi zə­ru­ri bi­li­rəm. Ha­mı­mı­za, xü­su­si­lə so­vet elm-sə­nət adam­la­rı­na, yax­şı bəl­li­dir ki, «ot­te­pel»­dən, son­ra «aş­kar­lıq və ye­ni­dən­qur­ma»­dan baş­la­nan 90-cı il­lər­də apo­ge­yi­nə yük­sə­lən in­kar­çı an­ti­so­vet ideo­lo­gi­ya­sın­da­kı if­rat­çı­lı­ğı, ey­fo­ri­ya tu­fa­nı­nı da gös­tər­mək və nə­zə­rə al­maq zə­ru­ri­dir. «So­vet ədə­biy­ya­tı» qu­tu­su­na ələ gə­lən hər şe­yi at­maq, rədd et­mək, za­ma­nı nə­zə­rə al­ma­dan hökm­lər ver­mə­yin yan­lış ol­du­ğun gös­tər­mə­mək ol­maz. Xü­su­si­lə za­man keç­dik­dən, ey­fo­ri­ya tu­fa­nı da­yan­dıq­dan son­ra mə­sə­lə­yə bü­töv, kon­sep­tual ba­xış for­ma­laş­ma­ğa baş­la­yır.
Yad­dan çı­xa­ra bil­mə­rik ki, ədə­biy­yat yal­nız so­sial araş­dır­ma, ic­ti­mai təh­lil de­yil. Ədə­biy­ya­ta in­san­şü­nas­lıq (ter­min Sta­li­nin­dir) de­mək də hə­lə hər şe­yi əha­tə et­mir. Ədə­biy­yat şüu­ral­tı sez­gi­lə­rin, ağ­rı­la­rın, dərd­lə­rin ifa­də­si­dir - de­mək də ədə­biy­ya­tın mis­si­ya­sı­nı eh­ti­va et­mir.
Ə­də­biy­yat həm də (əsa­sən!) bə­dii sö­zün bö­yük­lü­yü, seh­ri, ca­zi­bə­si, əl-kim­ya­sı­dır. Ədə­biy­yat me­ta­fo­ra sə­nə­ti­dir. Me­ta­fo­ra­sı bö­yük şa­ir bö­yük ədə­biy­yat öl­çü­lə­ri ilə də­yər­lən­di­ri­lə bi­lir. Şeks­pir gü­cü, Fü­zu­li mə­ca­zı, Ser­van­tes sar­kaz­mı, Rab­le qro­tes­ki, Erazm iro­ni­ya­sı, Puş­kin ge­niş­li­yi... gə­li­şi­gö­zəl söz­lər, an­la­yış­lar de­yil.
Bə­dii tə­fək­kü­rün söz tə­cəs­sü­mü bu an­la­yış­lar­sız, öl­çü­lər­siz ke­çi­nə bil­məz.
So­vet ədə­biy­ya­tı­na me­ta­fo­ra me­ya­rı ilə ya­naş­ma bir çox mü­hüm es­te­ti­ka, poe­ti­ka mə­sə­lə­lə­ri­ni əha­tə edir ki, biz bun­la­rın üzə­rin­də tə­fər­rüa­tı ilə da­ya­na bil­mi­rik. An­caq bu me­ya­rın zə­ru­ri­li­yi­nin al­tı­nı cız­ma­ğı da va­cib he­sab edi­rik. Xa­tır­la­daq ki, bü­tün mü­qəd­dəs ki­tab­lar da (xü­su­si­lə, Töv­rat və Qu­ran) bə­dii sö­zün, şa­ir sö­zü­nün mis­si­ya­sı­nı bu və di­gər şə­kil­də gös­tər­miş­lər.
So­vet ədə­biy­ya­tı­nın ida­rə olu­nan, ideo­lo­ji stan­dart­lar, si­ya­si ta­bu­lar ədə­biy­ya­tı ol­du­ğu­nu unut­maq bu döv­rü el­mi də­yər­lən­dir­mə­yi cid­di şə­kil­də ya­ra­la­yır.
Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı və Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı içə­ri­sin­də KQB tə­mil­çi­li­yi­ni, Kom­mu­nist Par­ti­ya­sı özə­yi­ni və ədə­bi məh­kə­mə­lə­ri nə­zə­rə al­ma­dan də­yər­lən­dir­mə və təh­lil bit­kin, ob­yek­tiv sa­yıl­maz.
Bu mə­na­da DTN ar­xi­vi ilə bə­ra­bər Ya­zar­lar Bir­li­yi­nin (Mosk­va, Ba­kı...) ar­xi­vi, pro­to­kol, ste­noq­ram ma­te­ria­lı ol­duq­ca əhə­miy­yət­li­dir və bir gün bu ma­te­rial­la­rın tam şə­kil­də çap olu­na­ca­ğı­na ina­nı­ram.
Bu­nu da vur­ğu­la­yım ki, Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nin şey­tan yu­va­sı, KQB ida­rə­si, məh­kə­mə mey­da­nı... it­ti­ham­la­rı­nı da haq­sız sa­yı­ram.
Bu ba­xış hər şey­dən əv­vəl di­li­mi­zi, mə­nə­viy­ya­tı­mı­zı, söz sə­nə­ti­mi­zi bağ­rın­da qo­ru­yub sax­la­yan­la­ra say­qı­sız­lıq­dır. Say­qı­sız­lıq­dan baş­qa mə­də­niy­yət­siz­lik və ta­ri­xə, keç­mi­şə, kö­kə say­qı­sız­lıq­dır.
Bu bol­şe­vik mən­ti­qi gə­lə­cək nə­sil­lə­rə in­sa­ni heç nə ver­məz və so­vet re­ji­mi­nin in­karçı, zor­ba­lıq, qa­ba­lıq, təz­yiq, bas­kı si­ya­sə­ti­nin bir baş­qa şə­kil­də da­va­mı­dır.
Baş­qa bir tə­rəf­dən bu İt­ti­faq­da ya­ra­nan əsər­lə­rin qəd­ri­ni-qiy­mə­ti­ni za­man ve­rə­cək. Za­ma­nın haq­qı­nı on­dan al­ma­ğa heç kə­sin gü­cü çat­maz.
A­na­rın 15-20 il bun­dan əv­vəl Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nin ic­las sa­lo­nun­da - Na­tə­van sa­lo­nun­da de­di­yi söz­lə­ri xa­tır­la­yı­ram: «Dün­ya­da hər kəs bir şey­dən qor­xur. Mən də Na­tə­van sa­lo­nun­dan qor­xu­ram». Ya­zı­çı haq­lı idi və in­di də haq­lı­dır. Əl­bə­ya­xa sa­vaş­dan, ölüb-öl­dür­mə­dən, it­ti­ham­dan, həbs, sür­gün hökm­lə­ri­nin məd­dah­lıq­dan, haq­sız­lıq­dan... və nə­lər­dən ke­çən bu sa­lon­dan qorx­maq tə­bii­dir.
Baş­qa bir pən­cə­rə­dən bax­saq, bu sa­lon S.Vur­ğu­nun, R.Rza­nın, S.Rə­hi­mo­vun, H.Meh­di­nin, Ə.­Cə­mi­lin, M.İb­ra­hi­mo­vun, İ.­Şıx­lı­nın, N.Rə­fi­bəy­li­nin, M.Dil­ba­zi­nin, B.A­zə­roğ­lu­nun, H.A­ri­fin, Ə.­Kə­ri­min, M.A­ra­zın... nə­fəs al­dı­ğı, se­vin­di­yi, əsə­bi­ləş­di­yi, na­ra­hat ol­du­ğu, sö­zü­nü de­di­yi, haq­qı tə­ləb et­di­yi, di­li­mi­zi, sö­zü­mü­zü qo­ru­du­ğu sa­lon­dur.
Mən şəx­sən bu sa­lo­na gi­rən­də ar­xa­da otu­ran rəh­mət­lik Vi­da­di Məm­mə­do­vu, İsa İs­ma­yıl­za­də­ni, İ.­Mə­lik­za­də­ni... qa­baq cər­gə­də otu­ran rəh­mət­lik­lər İm­ran Qa­sı­mo­vu, İsaq İb­ra­hi­mo­vu, Hü­seyn Ab­bas­za­də­ni gö­rü­rəm.
Və nə­dən­sə hə­mi­şə Ay­dı­nın əzab və ümid do­lu sə­si­ni eşi­di­rəm. Nə de­di­yi­ni an­la­ma­sam da, bu səs mə­nə o qə­dər çox şey de­yir ki...
Heyf ki, on­la­rı yaz­maq müm­kün de­yil. Bi­zim an­la­ma­dı­ğı­mız di­lin söz­lə­rini bi­zim di­li­mi­zin söz­lə­ri­nə çe­vir­mək im­kan­sız­dır.
Bu sa­lon hər şe­yi ilə bi­zim ta­ri­xi­mi­zin, o cüm­lə­dən ədə­biy­yat ta­ri­xi­mi­zin mu­ze­yi­dir. Bu mu­ze­yin eks­po­nat­la­rı gö­rün­mə­yən üz­lər, eşi­dil­mə­yən söz­lər, nə­fəs­lər, lal-din­məz xa­ti­rə­lər­dir.

Də­li şai­rin sə­si:

«Mən bu mu­zey­də ədə­biy­ya­tı­mı­zın şə­hid­lə­ri­nin də, mü­ca­hid­lə­ri­nin də, sat­qın­la­rı­nın da ruh­la­rı­nın do­laş­dı­ğı­nı gün ki­mi gö­rü­rəm».
Və ey­ni his­si Mosk­va­da Ya­zı­çı­lar Bir­lik­lə­ri­nin (ar­tıq bir ne­çə...) yer­ləş­di­yi bi­na­da da, L.Tols­to­yun hə­yət­də­ki hey­kə­li­nin ya­nın­da da, «qad­yuş­nı» («i­lan-çə­yən yu­va­sı») ad­la­nan zir­zə­mi-ka­fe­də də hiss edi­rəm. Bu his­sin mə­ni duy­ğu­lan­dır­dı­ğı­nı, dü­şün­dür­dü­yü­nü giz­lət­mək is­tə­mi­rəm. Hə­ya­tın iki rən­gi yox­dur, heç yed­di rən­gi də yox­dur. Hə­ya­tın rəng­lə­ri­nin sa­yı son­suz­dur. Bu son­suz­luq ol­ma­say­dı hə­ya­tın mə­na­sı olar­dı­mı?
Ə­də­biy­yat da in­sa­nın ikin­ci hə­ya­tı­dır. Çox­la­rı üçün bəl­kə əsl hə­yat­dan da­ha zən­gin­dir, müb­həm­dir. Ədə­biy­ya­tı hər şe­yi ilə qə­bul et­mə­mək onun tə­biə­ti­nə zid­dir.
Bu mə­qam­da so­vet döv­rün­də ya­şa­yıb so­vet döv­lə­ti­nin kö­kü­nü öz gü­lü­şü, iro­ni­ya­sı ilə bal­ta­la­yan bö­yük gü­lüş us­ta­sı Ar­ka­di Ray­ki­ni xa­tır­la­yı­ram və can­lı Ar­ka­di Ray­ki­ni gör­dü­yüm, din­lə­di­yim, gül­dü­yüm və ağ­la­dı­ğım üçün qü­rur du­yu­ram.
...Keç­miş SSRİ-dən da­nı­şar­kən həm da­xil­də, həm də xa­ric­də ya­rı­za­ra­fat, ya­rı­cid­di iş­lə­di­lən «ho­mosso­ve­ti­kus» ter­mi­ni­ni si­zə xa­tır­lat­maq is­tə­yi­rəm. Ho­mo so­ve­ti­kus nə rus­dur, nə uk­ray­na­lı, nə be­lo­rus, nə öz­bək, nə azər­bay­can­lı, nə qır­ğız, nə də kal­mık, türk­mən, çuk­çi... O, xü­su­si bir tip­dir. Maa­şı ilə, çax-çu­xu ilə «hör­mət» de­di­yi rüş­və­ti ilə, ya­la­nı ilə, har­da­sa bəd­bəxt­li­yi və har­da­sa xoş­bəxt­li­yi ilə...
So­vet ki­no­sun­da (V.Şuk­şin, E.R­ya­za­nov...), ədə­biy­ya­tın­da (M.Qor­ki­dən C.Ayt­ma­to­va ki­mi...), teat­rın­da, rəs­sam­lı­ğın­da... par­laq, ti­pik ob­raz­la­rı olan so­vet ada­mı nə Pa­vel Kor­ça­gin­dir, Me­res­yev­dir, nə Oleq Ko­şe­voy, nə İvan, nə Şu­rik, nə Cə­mi­lə, nə Ber­di, nə Əh­məd, nə də Mə­həm­məd... So­vet ada­mı, ey­ni za­man­da, həm Pa­vel Kor­ça­gin­dir, həm İvan­dır, həm Me­res­yev­dir, həm Oleq, həm Şu­rik­dir, həm Cə­mi­lə, həm Ber­di, həm Əh­məd, həm də Mə­həm­məd­dir...
Cə­miy­yə­tin ya­rat­dı­ğı so­sial tip­lə­rin ana­sı et­nos­lar­dan da­ha çox re­jim, şə­rait, mü­hit­dir. Al­dı­ğı ev, ay­lıq, qo­par­dı­ğı rüş­vət, yat­dı­ğı həbs­xa­na, çək­di­yi əzab, iç­di­yi araq, gör­dü­yü keyf, giz­lət­di­yi inanc, par­ti­ya və həm­kar­lar ic­las­la­rı, Le­nin cü­mə gün­lə­ri bir şey baş­qa şey dü­şün­mək, qu­ru məd­dah­lıq, şü­ar... ya­şa­dı­ğı hə­ya­tın hər şe­yi so­vet ada­mı ti­pi­nin bə­lir­li, ti­pik ciz­gi­lə­ri­ni ya­rat­mış­dır. Hər kəs öz ata-ana­sı ilə bə­ra­bər, həm də öz za­ma­nı­nın öv­la­dı­dır te­zi­si so­vet ada­mı tip­lə­ri qa­le­re­ya­sı­nı ya­ra­dan so­vet ədə­biy­ya­tı­nın da əsas me­yar­la­rın­dan bi­ri ol­muş­dur. An­caq bu­nu da unu­da bil­mə­rik ki, in­sa­nın mil­lə­ti, di­ni, inan­cı, adə­t-ənə­nə­si, ta­ri­xi keç­mi­­şi, ge­ni, yad­da­şı... var.
Və 60-70 il hə­min o so­vet ada­mı­nın yü­zil­lik­lər bo­yu gə­lən kim­li­yi­ni məhv edə bil­məz. Onu yıp­ra­dar, de­for­ma­si­ya edər, zə­də­lə­yər, an­caq si­lib apa­ra bil­məz.
Bu zid­diy­yə­ti, ağır və mü­rək­kəb pro­se­si də ve­rən ən bö­yük va­si­tə (yal­nız va­si­tə­mi?) ədə­biy­yat­dır. Və so­vet döv­rü ki­no­su (Tar­kovs­ki, Romm, Pa­ra­ca­nov, Şəm­şi­yev...), teat­rı (Sta­nis­lavs­ki, Tovs­to­no­qov, Me­yer­xold, Za­xa­rov...) və sə­nə­tin baş­qa növ­lə­ri ilə bir­lik­də ədə­biy­yat (M.Şo­lo­xo­vu, Y.Tri­fo­no­vu, V.Be­lo­vu, F.İs­kən­də­ri, T.Pu­la­to­vu, Ç.Ayt­ma­to­vu, R.Rza­sı, B.Va­hab­za­də­si, Ç.Hü­sey­no­vu, Ana­rı, O.­Sü­ley­me­no­vu, H.Ma­te­vos­ya­nı, V.Voz­ne­sens­ki­si, Y.Yev­tu­şen­ko­su... ilə bir­lik­də) var idi və bu va­rol­ma sə­nə­tin bö­yük­lü­yü­nün, ecaz­kar­lı­ğı­nın də­yər­lə­ri­ni də da­şı­yır­dı. Bu ədə­biy­ya­tın gen yad­da­şın­da «Də­də Qor­qud» da var idi, «Ma­nas» da, «İ­qor pol­ku das­ta­nı»­da var idi, na­ğıl­lar və xalq şeir­lə­ri də, Dos­to­yevs­ki və Tols­toy da, Möv­la­nə və Fü­zu­li də, Sa­bir və Mir­zə Cə­lil də...
Sö­zün ge­niş - kos­mik mə­na­sın­da ədə­biy­yat coğ­ra­fi, et­nik, din, inanc, ideo­lo­ji... sər­həd ta­nı­mır.
60-70-ci il­lər­də o vaxt­kı ye­ni ədə­bi gənc­li­yin Kaf­ka, Kam­yu, Folk­ner, Vulf, Ka­va­ba­ta, Mar­kes... ma­ra­ğı­nı, eh­ti­ra­sı­nı də­yər­lən­dir­mə­mək olar­mı?
60-70-ci il­lər­də «A­zad­lıq», «BBC», «Tür­ki­yə­nin sə­si» ra­dio­la­rın­dan ve­ri­lən dün­­ya xə­bər­lə­ri A.­ Sol­je­nit­si­nin əsər­lə­rin­dən par­ça­lar, «Ə­li və Ni­no» ro­ma­nı, Ə.Cə­fə­roğ­lu­nun ədə­bi-si­ya­si söh­bət­lə­ri, Krım ta­ta­rı dis­si­dent Mus­ta­fa Cə­mi­loğ­lu­nun mü­da­fiə­çi­lə­ri­nin, xü­su­si­lə so­vet ge­ne­ra­lı in­san haq­la­rı­nın na­mus­lu mü­da­fiə­çi­si Qri­qor­yen­ko­nun çı­xış­la­rı, rus mü­ha­cir ədə­biy­ya­tı nü­ma­yən­də­lə­ri­nin əsər­lə­rin­dən ve­ri­lən par­ça­lar, «sa­miz­dat» (əl­yaz­ma) əsər­lə­rin giz­li ya­yıl­ma­sı, «pı­çıl­tı ədə­biy­ya­tı» de­yi­lən giz­li jan­rın ya­yıl­ma­sı, çay­xa­na, mey­xa­na söh­bət­lə­ri... öz işi­ni gö­rür­dü və bu iş sü­rət­lə top­lum key­fiy­yə­ti da­şı­ma­ğa baş­la­yır­dı.

Ya­vaş-ya­vaş açı­lan qa­pı­lar­dan, pən­cə­rə­lər­dən, efir­dən, ek­ran­dan gə­lən ha­va re­jim­lə bağ­lı so­vet mə­nə­vi, əx­la­qi, dün­ya­gö­rüş sər­həd­lə­ri­ni ərit­dik­cə üfüq­lər də ge­niş­lə­nir, sə­nə­tin bü­tün in­san­la­rı, mil­lət­lə­ri, din­lə­ri və mə­də­niy­yət­lə­ri bir­ləş­di­rən, bü­töv­ləş­di­rən bə­şə­ri də­yər­lər sis­te­mi müəy­yən­ləş­mə­yə baş­la­yır­dı. Əs­lin­də, o də­yər­lər hə­mi­şə ol­muş­du. Bə­zən, su­la­rın al­tın­da gö­rün­məz ol­muş, bə­zən, ays­berq ki­mi qis­mən gö­rün­müş, bə­zən də, ol­du­ğu ki­mi or­ta­ya çıx­mış­dır...
Bu­ra­da bir ha­şi­yə çıx­maq is­tə­yi­rəm. Bu ha­şi­yə­nin adı Na­zim Hik­mət fa­ciə­si­dir.
Türk ədə­biy­ya­tı­na ma­ra­ğı, sev­gi­ni ay­rı­ca qeyd et­mə­yi­min sə­bə­bi mə­nim Tür­ki­yə sev­gim­lə bağ­lı de­yil. Bu baş­qa ma­raq­lı söh­bə­tin möv­zu­su­dur. Əs­lin­də, To­fiq Fik­rət­dən, Yəh­ya Ka­mal­dan, R.N.Gün­tə­kin­dən baş­la­yıb Əziz Ne­sin­lə, Na­zim Hik­mət­lə da­vam edən bu mə­həb­bət türk di­li­nə, türk­lü­yü­yə sev­gi­nin ay­rıl­maz bir par­ça­sı­dır. Na­zim Hik­mə­tə, Əziz Ne­si­nə Tür­ki­yə­də olan si­ya­si mü­na­si­bət ta­ma­mi­lə tə­bii­dir. Fə­qət Azər­bay­can tür­kü üçün, öz­bək, ta­tar, qa­zax... tür­kü üçün türk­cə­nin us­ta­dı, türk­cə­nin sə­si-nə­fə­si­dir. Və ədə­biy­yat kri­te­ri­lə­ri ilə ya­naş­saq, hə­qi­qət də çağ­daş Azər­bay­can ədə­bi pro­se­si­nə çox dəx­li və tə­si­ri olan Na­zim Hik­mə­tin, Əziz Ne­si­nin si­ya­si zid­diy­yət­lər ya­şa­yan və suç­la­rı da bo­yun­la­rın­da qal­maq­la bö­yük sə­nət­kar ol­maq­la­rı mü­ba­hi­sə­siz­dir. Ye­ri gəl­miş­kən, Na­zim Hik­mə­tin Tür­ki­yə­də və­tən­daş­lı­ğı­nın bər­pa olun­ma­sı­nı mən Tür­ki­yə­də son il­lə­rin ic­ti­mai-si­ya­si hə­ya­tı­nın ən bö­yük uğur­la­rın­dan bi­ri he­sab edən­lər­də­nəm. Ta­ri­xin gö­zü­nün içi­nə dik ba­xan­da çox şey gör­mək müm­kün­dür.
Qa­pı­lar, sər­həd­lər açıl­dıq­dan son­ra biz N.F.Kı­sa­kü­rə­yi, Sa­it Fai­qi, F.H.Dağ­lar­ca­nı, O.Ak­ba­lı, S.Ço­ku­mu, Y.Ka­ma­lı, A.­Ku­li­ni, O.­Pa­mu­ku... da ta­nı­dıq və sev­dik.
Mən­cə, çağ­daş Tür­ki­yə ədə­biy­ya­tı kon­teks­tin­də təh­lil və ya­naş­ma ilə Türk Dün­ya­sı ədə­biy­ya­tı kon­teks­tin­də, elə­cə də Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı kon­teks­tin­də ya­naş­ma nə­zə­ri ba­xım­dan fərq­li özəl­lik­lər da­şı­yır ki, bu ba­rə­də biz ye­ri gəl­dik­cə da­nış­ma­ğa ça­lı­şa­ca­ğıq.
Xü­su­si­lə, «Na­zik Hik­mət fa­ciə­si» ad­lı ya­zı­ya şəx­si və ic­ti­mai eh­ti­yac hiss edi­rəm. Bir döv­rün və bir nəs­lin fa­ciə­si­ni ya­şa­yan Na­zim Hik­mə­tin Ba­kı­da 1928-ci il­də çap olun­muş «Gü­nə­şi içən­lə­rin tür­kü­sü»n­dən mo­der­nist, an­ti­kom­mu­nist, in­sa­ni şeir­lə­ri­nə qə­dər gör­mə­yin, ta­nı­ma­ğın və ta­nıt­ma­ğın va­cib ol­du­ğu­nu dü­şü­nü­rəm.
...30-cu il­lər­də si­ya­si if­ti­ra ucun­dan KQB zin­da­nın­da sax­la­nıb in­ci­di­lən Sü­ley­man Rə­hi­mo­vun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı xa­tır­la­dım. 60-70-ci il­lər­də ye­ni ədə­biy­yat da­va­sın­da Sü­ley­man Rə­hi­mov ədə­biy­ya­tı­nın in­kar­çı­la­rın­dan bi­ri də mən ol­mu­şam. O za­man mə­nə və ya­şıd­la­rı­ma elə gə­lir­di ki, nə­yin­sə təs­di­qi müt­ləq nə­yin­sə in­ka­rın­dan ke­çir. Bu, bəl­kə də, çox vaxt be­lə­dir. An­caq sə­nət im­pe­ra­tiv ya­naş­ma­la­ra doğ­ma de­yil. Hökm­lər­lə, id­dia­lar­la sə­nət özü də, sə­nə­tin ta­ri­xi də ya­ran­mır, ya­zıl­mır (mə­nim ya­zı­la­rım­da bu ton var­sa, o da is­tis­na de­yil).
Za­man keç­dik­cə an­la­dım ki, İsa Hü­sey­nov, İ.­Şıx­lı, S.Əh­mə­dov nəs­ri S.Rə­hi­mov nəs­ri ilə, M.A­raz, M.Ya­qub, İ.İs­ma­yıl­za­də, Ə.­Sa­lah­za­də, M.As­lan, F.Sa­dıq, A.Ab­dul­la, R.Röv­şən, S.Rüs­təm­xan­lı, V.Nə­sib, M.İs­ma­yıl, E.­Ba­xış, T.Ab­din, Azər Ab­dul­la... şei­ri S.Vur­ğun, R.Rza, B.Va­hab­za­də şei­ri ilə qı­rıl­maz şə­kil­də bağ­lı­dır.
S.Rə­hi­mo­vun lek­si­ka­sı az qa­la Azər­bay­can ədə­bi di­li lü­ğət tər­ki­bi­nin (bə­dii üs­lub) az qa­la 2/3-ni əha­tə edir­sə, bi­zim şe­ir di­li­miz S.Vur­ğun, M.Müş­fiq­lə, R.Rza, B.Va­hab­za­də... ilə qı­rıl­maz şə­kil­də bağ­lı­dır­sa, bi­zim in­di­ki ədə­bi di­li­mi­zin özü­dür­sə, bu­nu ne­cə in­kar et­mək, «so­vet ədə­biy­ya­tı» yar­lı­ğı vur­maq olar?..
Doğ­ru­dur, ye­ni nəs­ri­mi­zin ye­ni key­fiy­yət gös­tə­ri­ci­lə­ri olan Anar, Y.Sə­mə­doğ­lu, Ə.Əy­lis­li, El­çin, İ.­Mə­lik­za­də, F.Kə­rim­za­də, V.Nə­sib, M.Sü­ley­man­lı, R.Röv­şən, A.­Mə­sud, M.O­ruc... Mir­zə Cə­lil nəs­ri­nə da­ha çox is­ti­nad edir­di. Mir­zə Cə­lil nəs­ri­nin ge­niş­li­yi, də­rin­li­yi dil, üs­lub, poe­ti­ka ba­xı­mın­dan da, fəl­sə­fi yük, dün­yə­vi an­lam ba­xı­mın­dan da bu nə­sil üçün es­te­tik kre­do idi.
­Am­ma bu kre­do S.Rə­hi­mo­vun, M.İb­ra­hi­mo­vun, Mir Cə­la­lın, Ə.­Məm­məd­xan­lı­nın, İ.Ə­fən­di­ye­vin in­ka­rı sa­yıl­maz. Hət­ta doğ­ma­lıq xət­lə­ri ilə ya­naş­saq, or­taq olan, sə­ləf-xə­ləf da­vam­lı­lı­ğı­nın gös­tə­ri­ci­si olan çox şey söy­lə­mək olar. Və bu mə­na­da Azər­bay­can so­vet ədə­biy­ya­tı de­yər­kən və təh­lil apa­rar­kən, ta­ri­xi yan­lış­la­rı za­man və re­jim kon­teks­tin­də gös­tər­mək nə qə­dər va­cib­dir­sə, ədə­bi də­yər­lə­ri təs­diq et­mək, sə­nə­tin öz qiy­mə­ti­ni ver­mək o qə­dər va­cib­dir. Ey­fo­rik, in­kar­çı, bir­tə­rəf­li mü­na­si­bət bi­zə bir şey qa­zan­dır­maz, əs­lin­də, ayı­rar, qı­rar və ta­ri­xi­miz­lə, o cüm­lə­dən, mə­də­niy­yət, ədə­biy­yat ta­ri­xi­miz­lə bi­zim ara­mız­da sədd ya­ra­dar ki, bu­nun bi­zim mə­nə­viy­ya­tı­mız, ta­le­yi­miz, dün­ya­da­kı möv­qe­yi­miz üçün fay­da­lı ola­ca­ğı­nı dü­şün­mü­rəm.
Hal­bu­ki bi­zim bö­lün­müş, ay­rıl­mış xal­qı­mı­zın Bü­töv Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı qav­ra­mı­na, Or­taq türk ədə­biy­ya­tı an­la­yı­şı­na eh­ti­ya­cı­mız var. Bü­tün dün­ya­da bə­dii sö­zün ta­ri­xi dis­til­lə edil­miş su ki­mi de­yil. Söz sə­nə­ti ta­ri­xin, re­ji­min bü­tün zid­diy­yət­lə­ri­ni spe­si­fik şə­kil­də ifa­də edən fe­no­men ki­mi tək­rar­sız­dır.
So­vet ədə­biy­ya­tı ta­nı­mın­dan söh­bət get­di­yi üçün mən bir da­ha vur­ğu­la­maq is­tə­yi­rəm ki, ta­ri­xi ilə, o cüm­lə­dən ədə­biy­yat ta­ri­xi ilə ba­rış­ma­yan, öz ta­ri­xi­nə nif­rət, kin bəs­lə­yən və ya öz ta­ri­xin­də yal­nız qa­ra nöq­tə ax­ta­ran­lar onu bü­töv gö­rə bil­məz və ta­ri­xi sü­rək­li­li­yin ma­hiy­yə­ti­ni an­la­maq­da çə­tin­lik çə­kər.
Bu o de­mək de­yil ki, bi­zim ədə­biy­yat ta­ri­xi­mi­zin zid­diy­yət­lə­ri, böh­tan­la­rı, çə­tin an­la­şı­lan mə­qam­la­rı yox­dur. Köh­nə SSRİ mə­ka­nı da da­xil ol­maq­la, bü­tün dün­ya­da ədə­biy­yat­la­rın yo­lu ki­fa­yət qə­dər zid­diy­yət­li­dir. Dü­şün­cə, fi­kir yo­lu da be­lə­dir, fəl­sə­fə­nin gi­rin­ti­li-çı­xın­tı­lı ta­ri­xi də, el­mi ba­xış­la­rın keç­mi­şi də.
Kom­mu­nist Par­ti­ya­sı­nın 1946-48-ci il­lər «Zvez­da», «Le­ninq­rad» jur­nal­la­rı haq­qın­da qə­rar­la­rın­da ədə­biy­ya­tın ideo­lo­ji sap­ma­la­rı, yan­lış­la­rı kəs­kin tən­qid edi­lər­kən An­na Ax­ma­to­va da tən­qid olu­nan­la­rın sı­ra­sın­da idi. Bur­jua meş­şan­lı­ğı, yün­gül əx­la­qi key­fiy­yət­lər, kom­mu­nist dü­şün­cə­si­nə xas ol­ma­yan mən­fur özəl­lik­lər və s. it­ti­ham­lar­la tən­qid olu­nar­kən 15 res­pub­li­ka­nın An­na Ax­ma­to­va­sı da ax­ta­rı­lır və ey­ni özəl­lik­lər tən­qid atə­şi­nə tu­tu­lur­du. Ön­cə qu­rul­tay və ya ple­num­lar­da, son­ra ya­ra­dı­cı­lıq it­ti­faq­la­rın­da, son­ra müəs­si­sə­lər­də, kol­xoz və sov­xoz­lar­da...
Ye­ri gəl­miş­kən, onu da de­yim ki, o il­lər­də yu­xa­rı­lar Azər­bay­ca­nın An­na Ax­ma­to­va­sı ki­mi Əzi­zə xa­nım Cə­fər­za­də­ni seç­miş və ki­fa­yət qə­dər tən­qid et­miş­lər.
A­zər­bay­ca­nın qa­dın şa­ir və ya­zı­çı­la­rın­dan Mir­va­rid Dil­ba­zi­nin də, Ni­gar xa­nım Rə­fi­bəy­li­nin də, Mədinə Gülgünün də... ədə­biy­yat cəb­hə­sin­də baş­la­rı az bə­la çək­mə­miş­dir.
An­na Ax­ma­to­va, Ma­ri­na Sve­ta­ye­va... ki­mi qa­dın ya­zar­la­rın so­vet re­ji­mi ilə əla­­qə­lə­ri yal­nız zər­bə də­yən­lər, ya­ra­la­nan­lar möv­qe­yin­dən olub və za­də­gan Mir­va­­rid xa­nı­mın ila­hiy­yət mən­şə­yi, Ni­gar xa­nı­mın mü­sa­vat­çı bəy mən­şə­yi, Əzi­zə xa­­nı­mın sa­va­dı, el­mi, ta­rix bil­gi­si, Mə­di­nə Gül­gü­nün cə­nub mən­şə­yi və, əl­bət­tə ki, hər bi­ri­nin hə­ya­ta, ədə­biy­ya­ta müa­sir, açıq-ay­dın ba­xı­şı ideo­lo­ji dai­rə­lə­ri na­ra­hat et­mə­yə bil­məz­di.
So­vet ya­zı­çı­sı dam­ğa­sı vu­ru­lan so­vet döv­rü ya­zı­çı­la­rı­nın mil­lə­tin­dən, di­nin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, dün­ya ədə­biy­ya­tı pro­se­si­nə mü­na­si­bə­ti, so­vet sis­te­mi­nə tən­qi­di ba­xı­şı, dis­si­dent möv­qe­yi bu an­la­yı­şın nə qə­dər ye­tər­siz və boş ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.
Hət­ta da­ha çox so­vet ideo­lo­gi­ya­sı­na ya­xın olan, za­man-za­man hə­min ideo­lo­gi­ya­nın qa­tı təm­sil­çi­si olan Se­ra­fi­mo­viç də, D.Bed­nı da, V.Ka­ta­yev də, N.Ost­rovs­ki də... Azər­bay­can­da S.Rüs­təm də, M.Ra­him də, M.İb­ra­hi­mov da, H.Meh­di də, Ə.Ə­bül­hə­sən də... mil­li mə­sə­lə­lər­də, xal­qın ta­le­yi ilə bağ­lı cid­di prob­lem­lər­də, ana di­li­nin var­lı­ğı uğ­run­da mü­ba­ri­zə­də öz söz­lə­ri­ni de­miş­lər və hə­min do­ğu­ran əsər­lə­ri, ba­xış­la­rı diq­qət­dən ya­yın­ma­ma­lı­dır.
M.İb­ra­hi­mo­vun Azər­bay­can di­li­nin döv­lət di­li ki­mi iş­lən­mə­si­nin zə­ru­rə­ti ilə bağ­lı ağır mü­ca­di­lə­si, S.Rüs­tə­min dil­dən-di­lə do­la­şan məş­hur «Cə­nub şeir­lə­ri», H.Meh­di­nin prin­si­pial ədə­bi-tən­qi­di kon­sep­si­ya­sı... Mir Cə­la­lın sa­də və sə­mi­mi nəs­ri ilə, S.Vur­ğu­nun, M.Müş­fi­qin, B.Va­hab­za­də­nin ay­dan arı, su­dan du­ru mil­li poe­zi­ya­sı ilə, R.Rza­nı­n in­tel­lek­tual ağır­lıq­lı müa­sir şe­ir mə­də­niy­yə­ti ilə, Azə­roğ­lu­nun cə­nub yan­ğı­lı şeir­lə­ri ilə, Ə.­Məm­məd­xan­lı­nın və İ.Ə­fən­di­ye­vin, İ.­Şıx­lı­nın, İ.­Hü­sey­no­vun, S.Əh­mə­do­vun çağ­daş nəs­ri ilə çi­yin-çi­yi­nə da­ya­nır.
Ə­gər söh­bət S.Rüs­tə­min «Rus qar­da­şı­ma» poe­ma­sın­dan və ya adı­nı çək­di­yim və çək­mə­di­yim sə­nət­kar­la­rın vul­qar-so­sio­lo­ji dü­şün­cə­nin məh­su­lu olan şeir­lər­dən, do­nos xa­rak­ter­li mək­tub­la­rın­dan və ya məd­hiy­yə-ya­zı­lar­dan... ge­dir­sə, bə­la­ğət­li dil­dən, bü­rok­ra­tik ədə­biy­yat­dan, si­fa­riş­li ya­zı­lar­dan, baş mə­qa­lə­lər­dən, si­ya­si it­ti­ham­lar­dan ge­dir­sə, so­sial-ideo­lo­ji sə­bəb­lə­ri, si­ya­si mo­tiv­lə­ri açıq­lan­maq­la araş­dı­rı­lar­sa, ədə­biy­yat bü­töv mən­zə­rə­si, ədə­bi pro­ses tam dol­ğun­lu­ğu, zən­gin­li­yi ilə öz ək­si­ni ta­par. Şərq­də də, Qərb­də də in­ki­şaf et­miş, bö­yük ədə­biy­yat­la­rın ta­ri­xi bu sis­tem­lə öy­rə­ni­lir, araş­dı­rı­lır. Bu­nu da unut­maq ol­maz ki, bə­dii sö­zün öz tə­bii seç­mə pro­se­si var və bö­yük sə­nət əsər­lə­ri za­ma­nın ağır sı­naq­la­rın­dan keç­mə­li olur.
So­vet ədə­biy­ya­tı­na mü­na­si­bət­də də bu amil­lə­ri unut­maq ol­maz.

Də­li şai­rin sə­si:

«E­lə oyun­lar var ki, onu qa­lib ud­mur, məğ­lub udu­zur, ay ya­zıq­lar!»
Mü­ha­cir Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı da, Cə­nu­bi Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı da so­vet ədə­biy­ya­tı an­la­yı­şın­dan kə­nar ol­sa da, çağ­daş Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı pro­se­si­nin tər­kib his­sə­si­dir.
Şüb­hə­siz ki, çağ­daş ədə­biy­yat ta­rix­lə­ri­ni, mə­də­niy­yət ta­rix­lə­ri­ni «so­vet» tə­yi­ni ol­ma­dan yaz­maq va­cib­dir. Fə­qət alt­şüur­la­rı «So­vet ədə­biy­ya­tı» qav­ra­mı­nı və ya 70 il iş­lə­nən «So­vet ədə­biy­ya­tı» ter­mi­ni­ni və ya o ter­min al­tın­da an­la­şı­lan ta­nı­mı, mə­na­nı açıq­lı­ğa qo­vuş­dur­ma­dan so­sia­lizm rea­liz­mi ədə­bi me­to­dun­dan, onun tər­kib his­sə­si olan in­qi­la­bi ro­man­ti­ka­dan, ədə­biy­yat­da xəl­qi­lik­dən, par­ti­ya­lı­lıq­dan... da­nış­ma­maq, on­la­rın ma­hiy­yə­ti­nə var­ma­maq müm­kün de­yil. Bir ami­li də unut­maq ol­maz ki, «so­vet ədə­biy­ya­tı» an­la­yı­şı da­xi­lin­də olan sırf rea­list, mo­der­nist və ro­man­tik əsər­lər, poe­ti­ka zən­gin­li­yi ilə se­çi­lən bə­dii əsər­lə­ri də eh­ti­va et­di­yi diq­qət­dən ya­yın­ma­ma­lı­dır.
So­vet ədə­biy­ya­tı­nın təm­sil­çi­lə­ri olub So­vet re­ji­mi­nə qar­şı olan İlf-Pet­rov, B.Pas­ter­nak, M.Bul­qa­kov... ənə­nə­si­ni, Ç.Ayt­ma­tov, F.İs­kən­dər, Y.Yev­tu­şen­ko, V.Voz­ne­sens­ki, A.­Bi­tov, V.Şuk­şin, V.Be­lov, T.Tri­fo­nov, Anar, M. və R. İb­ra­him­bə­yov qar­daş­la­rı, N.Dum­bad­ze, H.Ma­te­vos­yan, El­çin, Ə.Əy­lis­li, Y.Sə­mə­doğ­lu... da­vam et­di­rir­sə (öz mil­li-ədə­bi ənə­nə­si zə­mi­ni üzə­rin­də!), bu so­vet ədə­biy­ya­tı­nın get-ge­də öz məc­ra­sın­dan çıx­dı­ğı­nı, dün­ya ədə­biy­ya­tı­na inteqrasiya ol­du­ğu­nu təs­diq et­mir­mi?!
Bu an­lam dai­rə­sin­də «so­vet döv­lə­ti öz-özü­nə yı­xıl­dı» və ya «so­vet sis­te­mi­ni M.S.Qor­ba­çov yıx­dı» hökm­lə­ri, id­dia­la­rı el­mi-ta­ri­xi əsas­dan məh­rum­dur. So­vet ha­ki­miy­yə­ti­ni yı­xan amil­lə­ri da­xi­li və xa­ri­ci amil­lər adı al­tın­da ayı­rıb uzun, əha­tə­li bir təh­lil apar­maq olar. Biz bu fi­kir­də de­yi­lik. An­caq bir mü­hüm ami­li gös­tər­mə­yə bil­mə­rik: So­vet sis­te­mi­ni yı­xan amil­lə­rin ba­şın­da So­vet döv­rü­nün ədə­biy­ya­tı gə­lir.
Bu ami­li bü­tün so­ve­to­loq­lar, so­vet kon­teks­tin­də mil­li-azad­lıq hə­rə­ka­tı­nın və müs­tə­qil döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu­nun li­der­lə­ri və ən baş­lı­ca­sı, xalq fik­ri təs­diq edir.
Mil­li dü­şün­cə ama­lı­nın, müs­tə­qil­lik ide­ya­sı­nın, su­ve­ren döv­lət dün­ya­gö­rü­şü­nün, de­mok­ra­tik ba­xış sis­te­mi­nin tə­mə­li ilk növ­bə­də ədə­biy­yat­la bağ­lı­dır.
Bu an­lam­da M.F.A­xun­za­də­nin, Ə.­Hü­seyn­za­də­nin, Mir­zə Cə­li­lin, Sa­bi­rin, Ü.Ha­cı­bə­yo­vun, H.Ca­vi­din, C.Cab­bar­lı­nın, S.Sur­ğu­nun, B.Va­hab­za­də­nin, S.Rə­hi­mo­vun, R.Rza­nın, Ə.­Məm­məd­xan­lı­nın, İ.Ə­fən­di­ye­vin, M.A­ra­zın, Azə­roğ­lu­nun, F.Xoş­gi­na­bi­nin, Ana­rın, Y.Sə­mə­doğ­lu­nun, Ə.Əy­lis­li­nin, El­çi­nin... əsər­lə­ri Azər­bay­can mil­li-azad­lıq hə­rə­ka­tı­nın və müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lə­ti­nin tə­mə­li, bü­növ­rə­si­dir. Bu bü­növ­rə­ni öy­rən­mə­dən, dərk et­mə­dən Azər­bay­can döv­lə­ti­nin de­mok­ra­tik gə­lə­cə­yin­dən da­nış­maq im­kan­sız­dır.
Ye­ni nə­sil Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı da ki­fa­yət qə­dər zən­gin­li­yi, çox­şa­xə­li­yi ilə diq­qə­ti cəlb edir. Çağ­daş ədə­biy­ya­tın 1991-ci il­dən son­ra­kı du­rumu, ye­ni ədə­bi nə­sil, çağ­daş ədə­bi pro­ses... baş­qa bir ma­raq­lı möv­zu­dur. Bu ya­zı­da mə­nim məq­sə­dim tam sis­tem­li el­mi təh­lil, təs­vir apar­maq de­yil və növ­bə­ti ya­zı­la­rım­dan bi­ri «Post­so­vet ədə­biy­ya­tı» ola­caq­dır ki, ora­da bə­zi te­zis­lər in­ki­şaf et­di­ri­lə­cək­dir.
Hə­ya­tın ob­raz­lar­la bə­dii ini­ka­sı olan ədə­biy­yat və sə­nə­tin baş­dan-ba­şa re­jim, dik­ta­tu­ra şərt­lə­ri ilə də­yər­lən­di­ril­mə­si kö­kün­dən səhv­dir.
So­vet ədə­biy­ya­tı­nın ya­ra­dı­cı­lıq me­to­du so­sia­lizm rea­liz­mi və onun tər­kib his­sə­si olan in­qi­la­bi ro­man­ti­ka haq­qın­da, ədə­biy­ya­tın par­ti­ya­lı­lı­ğı və xəl­qi­li­yi ba­rə­də uzun-uza­dı da­nış­ma­ğa eh­ti­yac yox­dur. Hər uşaq öz ata-ana­sın­dan da­ha çox öz zə­ma­nə­si­nə bən­zə­di­yi ki­mi ədə­bi cə­rə­yan və mək­təb­lər də (çox za­man ya­zı­çı­la­rın xə­bər­lə­ri-ətər­lə­ri ol­ma­dan tən­qid­çi­lə­rin dü­züb-qoş­du­ğu dür­lü-dür­lü izm-lər...) öz zə­ma­nə­lə­ri­nin öv­lad­la­rı­dır - qan­la­rı, can­la­rı ilə.
So­sia­lizm rea­liz­mi­nin öl­çü­süz­ləş­dir­mə pro­se­si 20-ci il­lər­dən (əs­lin­də, əs­rin əv­və­lin­dən) 1905-ci il­də M.Qor­ki­nin yaz­dı­ğı «A­na» ro­ma­nın­dan 1991-ci ilə ki­mi - təx­mi­nən H.Ma­te­vos­ya­nın «Daş­kənd­»i­nə, C.Ayt­ma­to­vun «Gün var əs­rə bə­ra­bər­»i­nə, Y.Sə­mə­doğ­lu­nun «Qətl gü­nü»­nə... qə­dər uza­nır. Bu öl­çü­süz­lük in­qi­la­bi in­ki­şa­fı, ta­ri­xi konk­ret­li­yi, real­lıq müs­tə­vi­si­ni o qə­dər də­yiş­miş­dir ki, «A­na» ro­ma­nı ilə A.­Bi­to­vun nəs­ri rus­ca ol­maq­dan (əs­lin­də, M.Qor­ki­nin rus­ca­sı ilə A.Bito­vun rus­ca­çı mətn və mət­na­ra­sı kons­tu­tient­lə­ri ilə ta­ma­mi­lə fərq­li­dir) baş­qa heç nə bir­ləş­dir­mir.

Hər hal­da, dün­ya ədə­biy­ya­tın­da ideo­lo­ji ədə­biy­yat­la­rın ən par­la­ğı sos­rea­lizm­dir. Rea­liz­min post­mo­der­ni post­rea­lizm­dir. Fə­qət uy­dur­ma sos­rea­liz­min nə post­sos­mo­der­ni var, nə də post­sos­re­diz­mi. Bu­nu «qa­tır cin­si­yi­niz tö­rə­yib-art­maz» (S.Vur­ğun) mən­ti­qi ilə də izah et­mək olar (bu da tən­qi­din do­daq­qaç­dı­sı­dır), üz­vi, can­lı ol­ma­yan ideo­lo­ji fe­no­me­ni­nin qı­sır­lı­ğı və qa­nu­ni ölü­mü ki­mi də. Hər hal­da, ideo­lo­ji ədə­biy­yat­la­rı hə­ya­tı və ta­le­yi be­lə­dir. Və mən so­vet döv­rü ədə­biy­­ya­tı­nın sə­nət olan bö­yük qis­mi­nin sos­rea­liz­mi me­to­du ilə ya­zıl­ma­dı­ğı­nı id­dia edi­rəm.
Kol­xo­zun buğ­da­sı­nı xəl­vət ac uşaq­la­rı­na gö­tür­dü­yü üçün öz ata­sı­nı hö­ku­mə­tə sa­tan və həbs et­di­rən Pav­lik Mo­ro­zov re­jim ədə­biy­ya­tı­nın sim­vo­lu ki­mi məş­hur­dur. 30-cu il­lə­rin məş­hur «Sot» (L.Leo­nov), «Hi­rod­sent­ral» (M.Şa­gin­yan), «Se­ment», «E­ner­ji» (F.Qlad­kov), «Vaxt­dır, irə­li» (V.Ka­ta­yev)... əsər­lə­ri­nə yer­li ədə­biy­yat­la­rın da yüz­lər­cə ör­nə­yi­ni əla­və et­mək olar. Bu ya­lan­çı qu­ru təb­li­ğat ədə­biy­ya­tı hət­ta so­vet döv­rün­də pa­ro­di­ya­ya çev­ril­miş əsər­lər­dir. N.Ost­rovs­ki­nin So­vet «üst in­sa­nı»­nı təs­vir edən «Po­lad ne­cə bər­ki­di», D.Fur­ma­no­vun «Ça­pa­yev»... ki­mi əsər­lə­ri pa­ro­di­ya­ya çev­ril­mə­sə də, cid­di ədə­biy­yat də­yə­ri­ni hə­lə so­vet vax­tı itir­miş əsər­lər sı­ra­sın­da­dır. Elə o dövr­lər­də qə­lə­mə alın­mış «İ­kin­ci gün» (İ.E­ren­burq), «I Pyotr» (A.­Tols­toy), «Mey­mu­nun ma­cə­ra­la­rı» (M.Zoş­şen­ko), «Tur­bin­lə­rin gün­lə­ri» (M.Bul­qa­kov) və, əl­bət­tə ki, O.­Man­delş­ta­mın, B.Pas­ter­na­kın, M.Sve­ta­ye­va­nın əsər­lə­ri öz za­ma­nı­na sığ­ma­yan bö­yük ədə­biy­yat ör­nək­lə­ri­dir və ya ör­nək­lə­ri ol­ma­ğa la­yiq­dir.
So­vet xa­rak­te­ri an­la­yı­şı­nın Qri­qo­ri Me­le­xo­va (M.Şo­lo­xov «Sa­kit Don»), So­ko­lo­va (M.Şo­lo­xov, «İn­sa­nın ta­le­yi)) və ya Şuk­şi­nin «Qır­mı­zı qa­yı­na­ğa­cı»­na, A.Bi­to­vun, V.Tri­fo­no­vun şə­hər qəh­rə­man­la­rı­na, Ə.­Məm­məd­xan­lı­nın «Ba­bək­»i­nə, İ.Ə­fən­di­ye­vin «Ge­ri­yə bax­ma, qo­ca»­sı­na, «U­nu­da bil­mi­rəm­»i­nə, İ.­Hü­sey­no­vun Əmir­li­si­nə, İ.­Şıx­lı­nın Ca­han­dar ağa­sı­na, S.Əh­mə­do­vun La­çı­nı­na, Ana­rın «Mol­la Nəs­rəd­din 66»sına, Y.Sə­mə­doğ­lu­nun «Qətl gü­nü»­nə, Ə.Əy­lis­li­nin «Adam­lar və ağac­lar­»ı­na, El­çi­nin Ba­la­da­da­şı­na, V.Nə­si­bin «Cə­fə­roğ­lu­nun qa­yıt­ma­sı»­na, Dil­su­zun «Yol­»u­na, M.O­ru­cun, S.Sə­xa­və­tin, Azər Ab­dul­la­nın, S.Bu­daq­lı­nın, A.­Mə­su­dun, Ə.Ə­mir­li­nin nəsr əsər­lə­ri­nə, V.Sə­mə­doğ­lu­nun, F.Qo­ca­nın, İ.İs­ma­yıl­za­də­nin, Ə.­Sa­lah­za­də­nin, A.Ab­dul­la­nın, M.Ya­qu­bun, M.İs­ma­yı­lın, R.Röv­şə­nin, V.Ba­yat­lı Odə­rin, S.Rüs­təm­xan­lı­nın, E.­Ba­xı­şın, T.Ab­di­nin, V.Bəh­mən­li­nin, R.Beh­ru­di­nin, S.Qa­ra­çö­pün... poe­zi­ya­sı­na nə dəx­li var, an­la­mı­ram ki, an­la­mı­ram.
«Hə­ya­tın köl­gə­li tə­rəf­lə­ri­ni» əks et­di­rən bu so­vet ədə­biy­ya­tı ör­nək­lə­ri və adı­nı çə­kə bil­mə­di­yim yüz­lər­cə əsər­lər də 74 il­lik ədə­biy­ya­tın tər­kib his­sə­si­dir. Pa­ra­doks və hə­qi­qət də elə bu­dur.
Ya­zı­çı­nın mü­da­fiə­siz­li­yi­ni və qor­xu sind­ro­mu­nu nə­zə­rə al­ma­dan so­vet ya­zı­çı­sı və onun əsə­ri haq­qın­da da­nış­maq im­kan­sız­dır.
Bir ör­nə­yə diq­qət ye­ti­rək.
1922-ci il iyu­lun 17-də Le­ni­nin Sta­li­nə mək­tu­bu: «...Bu­nu tez­lik­lə et­mək la­zım­dır... Bir ne­çə yü­zü­nü həbs edib, mo­tiv gös­tər­mə­dən «Cə­nab­lar, çı­xıb ge­din!» de­mək la­zım­dır.
«Ə­də­biy­yat evi»­nin bü­tün müəl­lif­lə­ri­ni, Pi­ter­də­ki «Mısl»çı­la­rı» (jur­na­lın adı­dır - K.V.)... Tez­lik­lə tə­miz­lə­mək la­zım­dır».
«Tə­miz­lə­mək» sö­zü­nü yad­da sax­la­yaq. Çün­ki 20-30-40-cı il­lə­rin rep­res­si­ya­la­rı­nın, təz­yiq və cə­za­la­rı­nın ha­mı­sı «tə­miz­lə­mə» egi­da­sı al­tın­da ger­çək­lə­şə­cək­dir. İn­di Tür­ki­yə­də­ki həbs­lər­də «tə­miz­lə­mə» sö­zü­nü eşi­dən­də nə­dən­sə dik­sin­dim.
Bu­nu da unut­ma­yaq ki, Sta­li­nin bü­tün cə­za re­sept­lə­ri­nin xaç ata­sı V.İ.­Le­nin­dir. Sis­te­min ide­ya­sı və ilk təc­rü­bi ör­nək­lə­ri­nin müəl­li­fi Le­nin, ic­ra­çı­sı və «ya­ra­dı­cı­lıq­la» da­vam­çı­sı Sta­lin­dir - si­ya­si mən­zə­rə be­lə­dir. Ədə­biy­ya­tı da bu mən­zə­rə­siz də­yər­lən­dir­mək ol­maz. V.Aks­yo­no­vun bir fik­ri­ni xa­tır­la­yı­ram. «Ə­də­biy­yat alə­min­də rep­res­si­ya zə­ru­ri­dir. Məh­vet­mə, əzab, sı­xın­tı ol­ma­sa, ədə­biy­yat öz ca­zi­bəsi­ni iti­rər­di». De­mək, hə­yat­da ar­tıq heç nə yox­dur.
Bü­tün za­man­lar üçün doğ­ru olan «hökm­dar və sə­nət­kar», «za­man və sə­nət­kar» prob­lem­lə­ri­ni mü­cər­rəd­ləş­di­rə­rək müt­ləq və bir­mə­na­lı şə­kil­də «so­vet ədə­biy­ya­tı zə­rər­li ədə­biy­yat­dır», «So­vet ədə­biy­ya­tı köh­nəl­miş və sax­ta ədə­biy­ya­tı­dır» hök­mü ver­mək, «ö­lən­lər-öl­mə­yən­lər», «sat­qın­lar-fə­da­kar­lar» təs­ni­fi apar­maq hə­qi­qət­dən uzaq ol­du­ğu ki­mi el­mi­lik­dən də kə­nar­dır. Bu tip­li ul­ti­ma­tiv hökm­lər bol­şe­vizm əh­val-ru­hiy­yə­si­nin da­va­mı və kom­mu­nist­lə­ri sö­yə-sö­yə kom­mu­nist­lər­dən da­ha çox kom­mu­nist ol­maq­dan baş­qa bir şey say­maq çə­tin­dir. İn­kar­çı­lıq, ni­hi­lizm vul­qar so­sio­lo­ji təh­li­lin dost-doğ­ma qar­da­şı­dır.
So­vet ədə­biy­ya­tı an­la­yı­şı­nı bir sta­tik za­man hü­du­dun­da don­muş mə­kan sər­həd­lə­rin­də alıb gö­tür­mək doğ­ru de­yil.
Bu disk­re­tizm za­man­ca da, mə­kan­ca da ob­yek­tiv sa­yı­la bil­məz.
M.Qor­ki­nin ya­rat­dı­ğı so­sia­lizm rea­liz­mi me­to­du so­sia­lizm sis­te­min­dən, ən azı, 15-20 il əv­vəl ya­ran­mış­dır. 1991-ci il­də SSRİ da­ğıl­dı. Fə­qət, bu sis­te­min ideo­lo­gi­ya­sı rəs­mən çök­sə də, hə­min ideo­lo­gi­ya da, onun ədə­biy­yat­da­kı ini­ka­sı da gü­nü bu gün də ya­şa­yır­sa, bu pro­se­sin məh­dud bir za­ma­na-mə­ka­na sığ­ma­dı­ğı­nı gös­tə­rir. İkin­ci dün­ya sa­va­şın­dan son­ra so­sia­liz­min bir öl­kə çər­çi­və­sin­dən çı­xıb sis­tem ol­ma­sı, bu sis­te­min üçün­cü dün­ya öl­kə­lə­ri­nin mə­də­niy­yə­ti­nə, ədə­biy­ya­tı­na tə­si­ri də nə­zə­rə alı­nar­sa, mü­ha­ci­rət ədə­biy­ya­tı­nın mar­gi­nal var­lı­ğı ic­ti­mai-bə­dii də­yər ola­raq bər­tə­rəf edil­mə­si, kə­na­ra qo­yul­ma­sı müm­kün ol­ma­yan fakt­lar­dan­dır. Ümu­mi ədə­bi axın­la­rın, cə­rə­yan­la­rın bir öl­kə­yə, bir za­ma­na mün­cər edil­mə­si şər­ti­dir və bu şər­ti­lik me­yar­la­rı­nı, elə­cə də təc­rü­bə­si­ni nə­zə­rə al­ma­dan araş­dı­rıl­ma apa­rıl­ma­sı­nı bü­töv və ob­yek­tiv sa­yıl­ma­sı çə­tin­dir.
Ne­çə mi­nil­lik dün­ya ədə­biy­ya­tı fərq­li za­man­lar, hökm­dar­lar, sə­nət­kar­lar, sa­vaş­lar, edam­lar, sür­gün­lər için­də or­taq də­yər­lər da­şı­mış­dır. Re­jim­lər, ideo­lo­gi­ya­lar, ba­xış­lar ədə­biy­yat ad­lı fe­no­me­nin sərt qa­bı­ğı, için­də ya­şa­ma­lı ol­du­ğu şə­rai­ti və möv­cud­luq şərt­lə­ri­dir. Bu şərt­lə­ri (sa­də­cə şərt­lər bu an­la­yı­şı tam ifa­də et­mə­sə də) nə­zə­rə alın­ma­dan nə Ho­me­rə, nə Dan­te­yə, nə Ni­za­mi­yə, nə Möv­la­nə­yə, nə Rot­ter­dam­lı Eraz­ma, nə L. da Vin­çi­yə, nə də Şeks­pi­rə, nə Mir­zə Fə­tə­li Axund­za­də­yə, nə Ed­qar Po­ya, nə L.Tols­to­ya, F.Dos­to­yevs­ki­yə və, əl­bət­tə ki, ədə­biy­ya­tın ya­xın ta­ri­xi­nin B.Pas­ter­na­kı­na, V.Ma­ya­kovs­ki­si­nə, M.Bul­qa­ko­va, İ.Bu­ni­nə, A.Ax­ma­to­va­ya, İ.E­ren­bur­qa, elə­cə də Sol­je­nit­si­nə, E.­He­min­que­yə, U.Folk­ne­rə, X.Bor­xe­sə, Y.Ka­va­ba­ta­ya.., Ko­be Abe­yə, Q.Mar­ke­sə, K.Kas­ta­ne­da­ya, U.E­ko­ya, C.Ayt­ma­to­va, Şəh­ri­ya­ra, B.Va­hab­za­də­yə... də­yər ver­mək, on­la­rın sə­nət dün­ya­sı­nı aç­maq qey­ri-mümkündür.
...70-80-ci il­lər­də 60-cı il­lər ədə­biy­ya­tı­nı təh­lil edər­kən iş­lət­di­yim bir cüm­lə­ni bu ­gün də özüm üçün bö­yük hə­qi­qət edi­rəm: «Mir­zə Cə­li­lin ba­şı­nın üs­tün­də­ki göy üzü çox ge­niş idi». «Göy üzü» hə­qi­qə­tən ədə­biy­yat üçün yer mə­şəq­qət­lə­rin­dən, dar­lı­ğın­dan, sı­xın­tı­sın­dan fərq­li an­la­yış­dır.
Ə­də­biy­ya­tın bö­yük za­ma­nı, bö­yük də­yər­lər, ila­hi güc-qüd­rət mə­na­sın­da iş­lə­nən «Göy üzü», əs­lin­də, ədə­bi-fəl­sə­fi, es­te­tik kre­do ola­raq Mir­zə Cə­li­li özü­nə is­ti­nad nöq­tə­si gö­tü­rən 60-cı­lar üçün də açar-an­la­yış idi. Mir­zə Cə­li­lə ye­ni ba­xış Ana­rın «An­la­maq dər­di» es­se­si, El­çi­nin, Ə.Əy­lis­li­nin ya­zı­la­rı və çı­xış­la­rı... yal­nız ideo­lo­ji müs­tə­vi­ni de­yil, poe­ti­ka­nı, sə­nət­kar­lı­ğı, di­li-üs­lu­bu da əha­tə edir. Əl­bət­tə, bu pro­ses o il­lə­rin Ya­zı­çı­lar qu­rul­tay­la­rın­dan bi­rin­də de­yil­di­yi və rəs­mi dəs­tək al­dı­ğı şə­kil­də «kop­ya», «yam­sı­la­ma», «əl­la­mə­lik» de­yil­di.
Qütb­lə­şən ədə­bi qüv­və­lə­rin Mir­zə Cə­lil cəb­hə­si «Xaç ata­sı» ki­mi de­yil, so­vet re­ji­mi­nin ilk ədə­bi qur­ba­nı, mo­dern ic­ti­mai-si­ya­si ba­xış və ədə­bi-bə­dii uni­kal­lıq an­la­mın­da iş­lət­sə də, əks - «mü­ha­fi­zə­kar tə­rəf «köh­nəl­miş», «XX əs­rin son qə­ri­nə­si üçün ya­ra­rı­nı, də­yə­ri­ni çox­dan itir­miş klas­sik irs mə­na­sı­na vur­ğu­la­yır­dı.
«Mol­la Nəs­rəd­din-66» (Anar), «Ba­ya­tı Şi­raz» (Y.Sə­mə­doğ­lu), «Ba­la­da­da­şın ilk mə­həb­bə­ti» (El­çin), «Bağ­da­da put­yov­ka var» (Ə.Əy­lils­li) və b. on­lar­ca he­ka­yə, po­vest, dram əsə­ri 60-cı­la­rın Mir­zə Cə­li­lə qa­yı­dı­şın­dan da­ha çox ye­ni za­man kon­teks­tin­də Mir­zə Cə­li­lin ye­ni­dən oxun­ma­sı - ye­ni in­ter­tekst ara­yış­la­rı idi.
­An­caq Mir­zə Cə­lil yal­nız post-ba­xış de­yil, di­ri, can­lı bir ədə­bi hə­rə­ka­tın da­şı­yı­cı­sı idi. Ateist - «Al­lah­sız» Mir­zə Cə­lil Mər­kə­zi Ko­mi­tə­nin or­qa­nı olan «Kir­pi»­nin sə­lə­fi sa­yı­lır­dı.
Ye­nə hə­min döv­rün Ana­rı, C.Hü­sey­no­vu, Y.Sə­mə­doğ­lu­su, Ə.Əy­lis­li­si, El­çi­ni, İ.­Mə­lik­za­də­si, M. və R. İb­ra­him­bə­yov qar­daş­la­rı... üçün Mir­zə Cə­lil özü də ədə­bi hə­ya­tın ba­şı üs­tün­də­ki göy üzü idi - həm hə­qi­qi, həm də şər­ti-sim­vo­lik an­lam­da.
Çap olun­ma­yan əl­yaz­ma­la­rı­nı yan­dı­rıb alo­vun­da son də­fə əl­lə­ri­ni isi­dən Mir­zə Cə­lil, əs­lin­də, klas­sik nəs­rin son, ye­ni nəs­rin ilk nü­ma­yən­də­si idi.

Də­li şai­rin sö­zü:

«...Ey gi­di dün­ya... Şə­hə­rin bir qa­pı­sın­dan va­rid olan də­və kar­va­nı şai­rə qı­zıl-gü­müş, zər-zi­ba, xə­lət gə­ti­rir­di, şə­hə­rin o bi­ri qa­pı­sın­dan də­və kar­van­la­rı hökm­da­rın sər­da­bə­si­ni dəfn üçün qəb­ris­ta­na apa­rır­dı...»
Də­li şai­rin söy­lə­di­yi cüm­lə­nin də­və kar­van­la­rı­nın səh­ra­da­kı hə­rə­kə­ti­ni an­dı­ran rit­mi mə­nə İ.B­rods­ki­nin mü­rək­kəb ta­le­yi­ni xa­tır­lat­dı.
No­bel ödül­lü məş­hur rus şai­ri-ya­zı­çı­sı İo­sif Brods­ki İo­sif Sta­li­nin hə­dəf seç­di­yi son ov­dur de­səm, ya­nıl­dı­ğı­mı dü­şün­mü­rəm.
Ov­çu qo­cal­mış­dı. Əli tit­rə­yir­di. Onun at­dı­ğı ova dəy­mə­di. Ya da min­lər­lə ov ov­la­mış qo­ca ov­çu son ovu­nu vur­maq­dan vaz keç­di. Hər hal­da, İo­sif Sta­lin ölüm ya­ta­ğın­da son sə­fə­rə ha­zır olan­da İo­sif Brods­ki də öl­kə­dən «bir­də­fə­lik” sə­fə­rə ha­zır idi. Öl­kə­nin bir ba­şın­da bir İo­sif, o bi­ri ba­şın­da di­gər İo­sif. Hər iki­si sə­fər üs­təy­di. Bi­ri baş­qa bir dün­ya­ya, bi­ri də o bi­ri dün­ya­ya.
Ta­le­dən qaç­maq ol­maz.
Son­ra L.İ.B­rej­ne­və yaz­dı­ğı mək­tub­da İ.B­rods­ki de­yir­di: «Dil da­ha qə­dim şey­dir və da­ha qa­çı­nıl­maz­dır, nəin­ki döv­lət. Mən rus di­li­nə məx­su­sam, döv­lə­tə gəl­dik­də isə, mən­cə, ya­zı­çı­nın və­tən­pər­vər­lik də­rə­cə­si tri­bu­na­dan söy­lə­nən and­lar­la de­yil, için­də ya­şa­dı­ğı onun xal­qın di­lin­də ya­za­bil­mə ba­ca­rı­ğı ilə öl­çü­lür...»
Mən rus şai­ri ola­raq qa­lır, SSRİ və­tən­da­şı ol­maq­dan im­ti­na edi­rəm.
Si­zin mə­nə rus tor­pa­ğı­na de­yil, rus ədə­biy­ya­tı­na məx­sus ol­ma­ğı­ma izn ver­mə­yi­ni­zi xa­hiş edi­rəm. Mən Və­tə­nim qar­şı­sın­da özü­mü gü­nah­kar say­mı­ram və haq­lı bi­li­rəm...
Mən «Brods­ki­nin əbə­diy­yə­ti Sol­je­nit­si­nin əbə­diy­yə­tin­dən uzun­dur» de­yən və əbə­diy­yət an­la­yı­şı­nı da hü­dud­la­ra ayı­ran B.Sar­no­va haqq qa­zan­dı­rı­ram. «Biz əbə­diy­yət üçün ya­zı­rıq» söy­lə­yən A.­Tols­toy gün­də­lik yal­taq­lı­ğı, sat­qın­lı­ğı, əyil­mə­yi ke­çi­ci say­mış və özü­nə­bə­raət üçün bu gö­zəl kə­la­mı söy­lə­miş­dir. Bir ba­la­ca ha­şi­yə çı­xı­ram. De­yək ki, Or­han Pa­muk «Türk­lə­ri er­mə­ni­lər soy­qı­rım edib» de­yib Av­ro­pa ba­za­rın­da No­bel mü­ka­fa­tı ala bi­lib­sə, Knut Ham­sun da No­bel mü­ka­fa­tı alıb­sa, Hit­ler fa­şiz­min qız­ğın tə­rəf­da­rı ol­sa be­lə... Bən­də­nin bən­də­yə ver­di­yi heç bir mü­ka­fat onun sat­qın­lı­ğı­na haqq qa­zan­dır­maz. Folk­ne­rin al­dı­ğı No­bel mü­ka­fa­tı bir gü­nor­ta ye­mə­yi qə­dər onu se­vin­di­rib...
S.Vur­ğu­nun de­di­yi «Şair, hökm­da­rın hü­zu­run­da­san» mən­ti­qi çox mas­ka­la­rı yırt­mış, çox­la­rı­nı haq­lı çı­xar­mış, ekstre­mal və­ziy­yə­tin nor­mal du­ru­ma gə­ti­ril­mə­si ki­mi an­la­şıl­mış­dır. Ba­ğış­la­yan Al­lah­dır. Və, əl­bət­tə ki, yer üzün­də ba­ğış­la­yan Mil­lət­dir, da­ha ge­niş an­lam­da bə­şə­riy­yət­dir.

Də­li şai­rin sə­si:

«İn­sa­nın in­sa­nı ba­ğış­la­ma­sın­dan gö­zəl nə ola bi­lər, ay mə­nim gö­zəl qar­da­şım?!»
Bu ak­sio­mu da heç unu­da bil­mə­rik ki, «so­vet ədə­biy­ya­tı» an­la­yı­şı için­də olan «es­ton ədə­biy­ya­tı», «mol­dav ədə­biy­ya­tı», «öz­bək ədə­biy­ya­tı», «A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı», «gür­cü ədə­biy­ya­tı» və s. qav­ram­la­rın so­vet ədə­biy­ya­tı ol­maq­la bə­ra­bər, kon­sent­rik və ya kə­si­şən çev­rə mo­del­lər­lə uy­ğun mə­də­niy­yə­tə, böl­gə­yə, coğ­ra­fi­ya­ya, di­lə, ta­ri­xə bağ­lı­lı­ğı­nı in­kar et­mir. Mə­sə­lən, çağ­daş Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın (1920-1991) So­vet ədə­biy­ya­tı ol­maq­la bə­ra­bər, Bü­töv Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın (yə­ni, Ru­si­ya, İran, İraq, Gür­cüs­tan, Er­mə­nis­tan sər­həd­lə­ri və ya döv­lət­lə­ri için­də ya­şa­yan Azər­bay­can türk­lə­ri­nin), Trans­qaf­qaz (və ya Qaf­qaz) ədə­biy­ya­tı­nın (Azər­bay­can, gür­cü, er­mə­ni, Da­ğıs­tan xalq­la­rı ədə­biy­ya­tı), ümu­mən Türk ədə­biy­ya­tı­nın (Tür­ki­yə türk­lə­ri­nin, qa­zax­la­rın, öz­bək­lə­rin, ta­tar­la­rın, qır­ğız­la­rın... ədə­biy­ya­tı), elə­cə də Şərq və ya Asi­ya ədə­biy­ya­tı­nın (İran, İraq, Mi­sir, Su­ri­ya, Hin­dis­tan, Çin... ədə­biy­yat­la­rı) tər­kib his­sə­si ol­du­ğu da unu­du­la bil­məz. Ta­rix, mə­də­niy­yət, dil ənə­nə­lə­ri bir kə­na­ra qo­yu­la bil­məz.
Məhz bu ak­siom­lar və pos­tu­lat­lar çər­çi­və­sin­də ideo­lo­gi­ya­dan ya tam, ya da qis­mən azad olan me­to­do­lo­gi­ya ilə ədə­bi pro­ses, ədə­bi şəx­siy­yət­lər, poe­tik axın­lar, üs­lub­lar, müx­tə­lif me­tod­la­ra (qar­şı­laş­dır­ma - mü­qa­yiəs­li, se­mio­tik, struk­tur, dest­ruk­tur və s.) öy­rə­ni­lib araş­dı­rı­lır­sa, biz da­ha çox ob­yek­tiv nə­ti­cə­lər ala bi­lə­rik. Bu amil­lər hu­ma­ni­tar elm­lər­də, xü­su­sən ədə­biy­yat­şü­nas­lıq və dil­çi­lik üz­rə təd­ris-təh­sil işin­də xü­su­si­lə fay­da­lı ola bi­lər.
A­zər­bay­can so­vet (və ya so­vet döv­rü) ədə­biy­ya­tı­nın son si­ya­si-ədə­bi da­va­sı və ədə­bi məh­kə­mə­si «Ul­duz» (Y.Sə­mə­doğ­lu­nun re­dak­tor­lu­ğu döv­rü), «A­zər­bay­can» (Ə.Əy­lis­li­nin re­dak­tor­lu­ğu döv­rü), «Qo­bus­tan» (Ana­rın re­dak­tor­lu­ğu döv­rü) «Gənc­lik» (M.İs­ma­yı­lın re­dak­tor­lu­ğu ilə) jur­nal­la­rı­nın ət­ra­fın­da ol­muş­dur.
Son­ra­lar, xü­su­si­lə 80-ci il­lər­də, «Kom­mu­nist» qə­ze­tin­də, «A­zər­bay­can kom­mu­nis­ti» və «Kir­pi» dər­gi­lə­rin­də (MK-nın or­qan­la­rı) ye­nə bu ya­zı­çı­la­rı və V.Sə­mə­doğ­lu­nu, Ə.­Sa­lah­za­də­ni, R.Röv­şə­ni, V.Ba­yat­lı Odə­ri (o vaxt Va­qif Cəb­ra­yıl­za­də), M.Sü­ley­man­lı­nı, A.­Məm­mə­do­vu, K.Və­li­ni... kəs­kin tən­qid edən ya­zı­lar çap olun­ma­ğa baş­la­dı.

Qəs­dən or­ta­ya atıl­mış mə­na­sız, bö­lü­cü «Sər­bəst­çi­lər və he­ca­çı­lar» da­va­sı, R.Rza­ya hü­cum kam­pa­ni­ya­la­rı, əs­lin­də, ədə­biy­yat mə­sə­lə­sin­də çox baş­qa mə­sə­lə­lər­lə (yer­li­çi­lik, qrup­baz­lıq, və­zi­fə­pə­rəst­lik...) bağ­lı idi.
Par­ti­ya üçün bu qey­ri-el­mi mü­ba­hi­sə və da­vam ol­duq­ca əl­ve­riş­li idi.
­İnt­ri­qa­lar, sü­ni konf­likt­lər, kva­ziə­də­biy­yat da­va­la­rı bu­la­nıq su­da ba­lıq tut­ma­ğı asan­laş­dı­rır­dı.
M.Sü­ley­man­lı­nın «Də­yir­man» ro­ma­nı­nın mü­za­ki­rə­si bu mü­ba­hi­sə­lə­rin bir növ kul­mi­na­si­ya nöq­tə­si və har­da­sa son­la­rı idi.
Bu məh­kə­mə - mü­za­ki­rə­də yaş­lı nə­sil­dən İm­ran Qa­sı­mo­vun, İs­haq İb­ra­hi­mo­vun, İl­yas Əfən­di­ye­vin, ca­van­lar­dan Ana­rın, El­çi­nin, Ə.Əy­lis­li­nin, Y.Sə­mə­doğ­lu­nun, İ.İs­ma­yıl­za­də­nin, Ə.­Sa­lah­za­də­nin... möv­qe­yi ye­ni ədə­biy­ya­tı mü­da­fiə et­mək idi.
Za­man sü­rət­lə də­yi­şir. Ədə­biy­yat da də­yiş­mə­dən kə­nar­da de­yil­di. Qar­şı­dan bö­yük za­man çat­la­rı hə­lə uzaq­da olan si­ya­si za­ma­nın ab-ha­va­sı gə­lir­di. So­vet ədə­biy­ya­tı döv­rü, ümu­mən ədə­biy­yat döv­rü so­na çat­maq­da idi. Rus dəs­tək­li er­mə­ni iş­ğa­lı­nın baş­lan­ma­sı, Qa­ra­bağ oyun­la­rı, mil­li-azad­lıq hə­rə­ka­tı və nə­ha­yət, 1991-ci il. So­vet­lər Bir­li­yi öm­rü­nü ba­şa vu­rur. Bir cüm­lə ilə ifa­də olun­muş bu ağır za­ma­nı aç­maq üçün çox ki­tab­lar ya­zı­la­caq...
...Yaş­lar da ay­rı-ay­rı öl­kə­lər ki­mi­dir. Hər ya­şın, nəs­lin öz hü­dud­la­rı var. Bi­zim an­la­ma­dı­ğı­mız yaş di­li­ni bil­mə­di­yi­miz öl­kə­lər, xalq­lar ki­mi­dir.
Zövq­lər, ba­xış­lar, me­yar­lar, dəb­lər... yaş­la­ra gö­rə də­yi­şir. Bir-bi­ri­ni qə­bul edən, hör­mə­tə sev­gi gös­tə­rən doğ­ma, dost yaş­lar ol­du­ğu ki­mi bir-bi­ri­ni qə­bul et­mə­yən, bə­yən­mə­yən yad yaş­lar, hət­ta düş­mən yaş­lar da yox de­yil­dir.
Ə­də­bi nə­sil­lər də be­lə­dir. Hər bi­ri­nin öz rən­gi olan bu za­man kə­sim­lə­ri - yaş­lar nis­bi­dir. Çün­ki də­yi­şir, dü­nən bu­gün olur, bu­gün də sa­bah. Ya­ra­dı­cı nə­sil­lə­rin öz­lə­ri də mü­ca­di­lə edə bi­lir, on­la­rın ya­rat­dıq­la­rı da.
Əsl mü­ca­di­lə ya­ra­dı­cı şəxs­lər, qrup­lar ara­sın­da ge­də bil­məz. Ya­ra­dıl­mış əsər­lə­rin bö­yük za­man kon­teks­tin­də mü­ca­di­lə­si ən ob­yek­tiv mü­ca­di­lə­dir. Sö­zün söz­lə mü­ca­di­lə­si şər­ti an­la­yış­dır. Bö­yük sö­zün ki­çik sö­zü ud­ma­sı, onu öz içə­ri­sin­də ərit­mə­si, yad­daş­dan sil­mə­si tə­bii pro­ses­dir. Ya­zı­ya po­zu yox­dur - de­yir­lər. Fə­qət, ya­zı­nı öz içə­ri­sin­də əri­dib onun izi­ni iti­rən ya­zı­lar var. Ədə­bi cə­rə­yan­lar, mək­təb­lər, ie­rar­xi­ya, üs­tün­lük de­yil. Üs­tün­lük me­yar­la­rı «izm»lər­dən de­yil, bə­dii se­man­ti­ka­dan, me­ta­fo­ra gü­cün­dən, psi­xo­lo­gizm də­rin­li­yin­dən, sə­nət us­ta­lı­ğın­dan gə­lir.
Bu mə­na­da da so­vet ədə­biy­ya­tı­nın, xü­su­si­lə 60-cı il­lər­dən baş­la­yan, ma­raq­lı prob­lem­lə­ri, nə­sil-yaş mü­ca­di­lə­si var.
Mən bu mü­ca­di­lə­ni konk­ret­ləş­dir­mə­yə cid­di eh­ti­yac duy­mu­ram. Söh­bət nə­zə­riy­yə­dən get­di­yi üçün mə­sə­lə­yə ba­xış bu­ca­ğı­nı və ma­hiy­yə­ti aç­ma­ğa yö­nəlt­mə­yin tə­rəf­da­rı­yam.
A­ğır gə­mi­lə­ri xa­tır­la­dan rus-so­vet ədə­biy­ya­tın­dan fərq­li ola­raq ma­nevr qa­bi­liy­yə­ti yük­sək olan mil­li ədə­biy­yat­la­rın bu sa­hə­də üs­tün­lü­yü göz qa­ba­ğın­da­dır. Okean su­la­rın­da üzə bil­mək üçün bu ma­nev­ri qa­bi­liy­yə­ti­nin, mü­tə­hər­rik­li­yin öz üs­tün­lük­lə­ri var idi.
...Sta­li­nin ma­kia­vel­li­sa­yaq da­hi­li­yi, «döv­lə­ti və döv­lə­tin ba­şı­nı qo­ru­maq üçün hər şey məq­bul­dur» zi­re­hi 1951-52-ci il­lər­də ye­ni dəh­şət­li soy­qı­rı­ma ha­zır­lıq­la baş­la­dı. Yə­hu­di hə­kim­lər mə­sə­lə­si, yə­hu­di an­ti­fa­şist ko­mi­tə­si rəh­bər­lə­ri­nin gül­lə­lən­mə­si, öl­kə­nin baş yə­hu­di­si L.M.Ka­qa­no­vi­çin rəh­bər­li­yi al­tın­da ger­çək­ləş­di­ri­lən ye­ni an­ti­se­mi­tizm dal­ğa­sı ha­zır­la­nan soy­qı­rı­mı­nı bir dai­rə­si­dir.
Mə­sə­lə­nin pa­ra­dok­sal tə­rə­fi on­da idi ki, ye­ni ta­ri­xin ilk yə­hu­di döv­lə­ti­ni - İs­rai­li də Sta­lin ya­rat­mış­dı. Sta­li­nin özü­nün gür­cü əsil­li yə­hu­di ol­du­ğu söy­lə­nir. Əcə­ba, Sta­lin sio­nist idi­mi, an­ti­sio­nist idi­mi, se­mit idi­mi, an­ti­se­mit idi­mi sua­lı­nın tək bir ca­va­bı var: İçin­də­ki yır­tı­cı, ürə­yin­də­ki şey­tan Sta­li­nə heç xə­ya­nət et­mə­di. Sta­lin qa­til idi. Bir im­pe­ri­ya­nın ba­şın­da da­ya­nan əli­qan­lı qa­til. Qa­til­lə­rin­sə mil­lə­ti və di­ni ol­mur.
Bu dai­rə­nin ge­niş­lə­nə-ge­niş­lə­nə öl­kə­ni ta­ma­mi­lə əha­tə et­mə­li və mü­ha­ri­bə­dən son­ra yal­nız SSRİ ay­dın­la­rı­na de­yil, dün­ya so­sia­lizm sis­te­mi ay­dın­la­rı­na müd­hiş bir qan­lı dərs ve­ril­mə­li idi. Ali Baş Re­jis­sor bu dər­sin sse­na­ri­si­ni ba­şın­da yaz­mış, ka­ğız­lar­da, əmr­lər­də, tap­şı­rıq­lar­da bu sse­na­ri­nin ün­sür­lə­ri ger­çək­ləş­miş­dir. İki-üç həf­tə­lik ge­cik­mə, ani xəs­tə­lik və ölüm mil­yon­lar­la in­sa­nı xi­las et­di. Al­la­hın in­san­la­ra rəh­mi gəl­di. Gün doğ­ma­dan nə­lər do­ğar - bur­da de­yib­lər.
Bu söz­lə­ri ona gö­rə ya­zı­ram ki, so­vet ədə­biy­ya­tı­nın ba­şı üs­tün­də­ki qa­ra bu­lud­la­ra ay­dın­lıq gə­ti­rim. Bu ay­dın­lıq, ta­ri­xi kon­teks ol­ma­sa, nə za­ma­nın ədə­biy­ya­tı, nə şəx­siy­yət­lər ol­du­ğu ki­mi gö­rün­mə­yə­cək.
...1953-cü ildə Sta­lin ölən­də İo­sif Brods­ki­nin 26 ya­şı var idi. O, öl­kə­si­ni hə­mi­şə­lik tərk edə­cək, No­bel ödü­lü ala­caq və Və­tə­ni­ni, dər­di­ni, qə­ləm dost­la­rı­nın fa­ciə­si­ni, za­ma­nın fə­la­kə­ti­ni və acı iro­ni­ya­sı­nı «Cə­hən­nə­min tö­rə­mə­lə­ri haq­qın­da dü­şün­cə­lər» əsə­rin­də baş­qa bir ba­xış­la, fərq­li bir üs­lub­la qə­lə­mə ala­caq­dır.
...So­vet ədə­biy­ya­tı­nın ma­raq­lı pro­ses­lə­rin­dən bi­ri nə­za­rət və ədə­biy­ya­tı ida­rəet­mə ilə bağ­lı­dır.
Le­nin­dən baş­la­yan, Sta­lin, Xruş­şov, Brej­nev, Qor­ba­çov... tə­rə­fin­dən bu və ya di­gər şə­kil­də da­vam et­di­rilən bu sis­te­min tə­pə­sin­də bi­rin­ci adam - Mər­kə­zi Ko­mi­tə­nin bi­rin­ci ka­ti­bi da­ya­nır. Mər­kə­zi Ko­mi­tə və onun bü­tün iye­rar­xik sil­si­lə­si, Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı, KQB, sen­zu­ra, mət­buat, tən­qid bu pro­se­si açıq və giz­li şə­kil­də tən­zim edir, nə­za­rət, ida­rə sis­te­mi­ni ger­çək­ləş­di­rir­di. Ədə­bi məh­kə­mə­lər, rep­res­si­ya­lar, sür­gün­lər, həbs­lər, təc­ri­det­mə­lər, iş­siz­li­yə məh­ku­met­mə­lər, nə­za­rət və ida­rəet­mə­nin mü­rək­kəb struk­tu­ru­nun tər­kib his­sə­si­dir.
Bu sis­te­mi tə­fər­rüa­tı ilə təs­vir et­mə­yə eh­ti­ya­cı yox­dur, çün­ki «ə­də­biy­yat işi ümump­ro­le­tar işi­nin tər­kib his­sə­si, tə­kər­ci­yi, vint­ci­yi ol­ma­lı­dır» (V.İ.­Le­nin) cüm­lə­sin­də bu sis­te­min ma­hiy­yə­ti də­qiq ifa­də olun­muş­dur. Hə­lə or­ta mək­tə­bin son si­ni­fin­də «So­vet ədə­biy­ya­tı» ki­ta­bı­nın bu qəd­dar cüm­lə­si­ni oxu­yan­da Cəb­ra­yıl­da evi­mi­zin ya­nın­da­kı rus hər­bi his­sə­sin­də­ki nə­həng qa­ra tan­kı gö­rür­düm. Tə­kər­ci­yi və vint­ci­yi ilə bu tank bi­zim evi­mi­zi da­ğı­dır, ata­mı, ana­mı, ba­cı­la­rı­mı, qar­da­şı­mı tır­tıl­la­rı al­tın­da məhv edir və gü­lə­rüz­lü gənc rus əs­gə­ri gü­lüm­sə­yə-gü­lüm­sə­yə «Bu iş bit­di» de­yib sə­li­qə ilə qa­ra, nə­həng tan­kın tə­kər­ci­yi­ni, vint­ci­yi­ni yağ­la­yır.
Son­ra­lar, 90-cı il­də bu tan­kı mən Ba­kı kü­çə­lə­rin­də can­lı şə­kil­də dinc adam­la­rı qa­na bo­ya­yan­da gör­düm. Yu­xu­la­rım­da in­di də bu qa­ra, nə­həng tan­kı tez-tez gö­rü­rəm və sə­hə­rə­cən gö­zü­mə yu­xu get­mir.
Mən so­sia­lizm rea­liz­min­dən də, rus-so­vet tan­kın­dan da qor­xu­ram, de­mə­yə uta­nı­ram.
Ca­van­lı­ğım­dan ca­nı­ma, qa­nı­ma ho­pan bu qor­xu san­cı ki­mi, ağ­rı ki­mi mən­də qa­lıb. Yə­qin ki, ölün­cə­yə qə­dər bu qor­xu mə­nim­lə ola­caq. Son­ra­lar oğ­lan­la­rım bu qor­xu­nu ya­da sa­lıb ağ­la­ya­caq­lar, bəl­kə də gü­lə­cək­lər...

Də­li şai­rin sə­si:

«Eyb et­məz, qəm ye­mə, bir vaxt gə­lər öz oğ­lan­la­rı da on­la­ra gü­lər­lər».
...Hə­mi­şə mə­nə elə gə­lib ki, so­vet mi­fi so­vet hə­qi­qə­tin­dən çox-çox bö­yük olub. Be­lə ki, in­san­dan, onun şüu­run­dan, təh­təl­şüu­run­dan sü­zü­lən, gün­lə­rə, ay­la­ra, yu­xu­la­ra, yol­la­ra sə­pə­lə­nən qor­xu ger­çək, re­al qor­xu­dan qat-qat bö­yük və dəh­şət­li­dir.
Və, əl­bət­tə ki, «hər mif, hər bi­dət (apok­rif) han­sı­sa bir real­lı­ğı əks et­di­rir» hə­qi­qə­ti­ni də in­kar et­mək çə­tin­dir.
Sta­lin mi­fi Fran­sa­da ya­şa­yan mü­ha­cir da­hi ya­zı­çı İ.­Bu­ni­ni II Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra şa­şırt­mış­sa, mi­fin ger­çək­lik­dən üs­tün­lü­yü­nü is­bat et­mə­yə eh­ti­yac qal­mır. Bu mi­fi ya­şa­yan mil­yon­lar­la in­san, yüz­lər­lə ya­zar ger­çək Sta­lin­dən da­ha çox mif Sta­lin­lə üz-üzə da­yan­ma­lı ol­muş­lar. Bu mi­fə ina­nan, bu mi­fi da­nı­şan, bu mif­dən qor­xan, çə­ki­nən mil­yon­lar­la in­san bir di­ri­jo­run çu­bu­ğu ilə ida­rə olu­nan nə­həng xo­ra bən­zə­yir. Bu xo­run için­də oxu­ma­yan­lar da, do­da­qal­tı sö­yən­lər də, nif­rət­lə tü­pü­rən­lər də, ta­mam baş­qa ha­va oxu­yan­lar da yox de­yil. An­caq bu xor o qə­dər nə­həng­dir ki, yal­nız di­ri­jor çu­bu­ğu­nun işa­rə­lə­rin­dən do­ğan səs və söz eşi­di­lir.

Də­li şai­rin sə­si:

«Bu­nun xo­run mi­fi, ya mi­fin xo­ru ol­du­ğu­nu ayır­maq çox çə­tin­dir».
Bəl­kə də heç la­zım de­yil.
Ye­ri gəl­miş­kən, bu­nu da qeyd edək ki, sə­nə­tin in­ki­şa­fı, elm­dən fərq­li ola­raq, şər­ti xa­rak­ter da­şı­yır. Elm za­man­la düz mü­tə­na­sib­dir. Ke­çi­lən za­man el­min in­ki­şa­fı­nın gös­tə­ri­ci­si­dir. Sə­nət be­lə de­yil­dir. Hər za­ma­nın öz sə­nə­ti var və bu va­rol­ma in­ki­şa­fı de­yil, uni­kal­lı­ğı, tək­rar­sız­lı­ğı əks et­di­rir. İki ana mək­təb - ro­man­tizm və rea­lizm, on­lar­dan do­ğan on­lar­ca mək­təb, cə­rə­yan öz za­ma­nı­nın mən­zə­rə­si ol­du­ğu qə­dər də bü­tün za­man­la­rın gö­rü­nü­mü­dür. Bu mə­na­da Fü­zu­li XVI əs­rin qü­dərt­li şai­ri ol­du­ğu qə­dər də XXI əs­rin də mo­der­nis­ti, post­mo­der­nis­ti, post post­mo­der­nis­ti­dir. Fü­zu­li ədə­bi cə­rə­ya­nın, mək­tə­bin için­də de­yil, ədə­bi cə­rə­yan­lar, mək­təb­lər Fü­zu­li­nin için­də­dir. Ey­ni mən­tiq­lə «Ho­mer, Ser­van­tes», Rab­le... sə­nə­ti­ni də də­yər­lən­dir­mək tə­bii­dir.
Çağ­daş mətn və mət­na­ra­sı (in­ter­tekst) təh­lil bö­yük söz sə­nə­ti­nin ölüm­süz­lü­yü­nü, son­suz­lu­ğu­nu təs­diq edir.
Bu an­lam­da çağ­daş her­me­nev­ti­ka - yo­rum­la Ma­ya­kovs­ki­nin, Pas­ter­na­kın, Bul­qa­ko­vun, Pla­to­no­vun, Müş­fi­qin, Ayt­ma­to­vun... ye­ni­dən oxun­ma­sı, dər­ki zə­ru­ri­dir. Bu dərk və təh­lil so­vet döv­rü ədə­biy­ya­tı­nın ye­ni qat­la­rı­nı aça­ca­ğı­na inam bəs­lə­mə­mək ol­maz.
Bu mə­na­da «So­vet ədə­biy­ya­tı» qav­ra­mı­nı fər­qi­nə var­ma­dan yar­lık, ke­çil­miş mər­hə­lə və hət­ta aşa­ğı­la­ma an­la­mın­da iş­lə­dən ədə­biy­yat si­ya­sət­çi­lə­ri və si­ya­sət­baz­la­rı öz­lə­ri­ni, yaz­dıq­la­rı­nı və sö­zün fəl­sə­fə­si­ni unu­dan­lar­dır. Heç unut­ma­yaq ki, Sö­zü da­va­lar, hökm­lər, tə­rif­lər, hü­cum­lar, dəs­tə­lər, fər­man­lar, ad­lar, təl­tif­lər, id­dia­lar... de­yil, Sö­zün özü ya­şa­dır. Bü­tün mü­ca­di­lə­ni Söz özü apa­rır. Və mü­ca­di­lə kəl­mə­si bi­zim si­ya­sət­də iş­lət­di­yi­miz an­lam­da de­yil. Bu mü­ca­di­lə­ni ifa­də et­mək­də mən də çə­tin­lik çə­ki­rəm. Hər hal­da bu ta­rix­dən sü­zül­mə ağa­cın bit­mə­si, gü­lün aç­ma­sı ki­mi mö­cü­zə­dir. Elm di­lin­də bu­na tə­bii seç­mə də de­mək müm­kün­dür. Sö­zün bu mö­cü­zə­si­ni və tə­bii seç­mə yo­lu­nu ol­du­ğu ki­mi şərh et­mək çə­tin­dir. Bu ba­rə­də növ­bə­ti «Dil-dil­çi­lik mo­der­nizm və post­mo­der­nizm işı­ğın­da» ad­lı ya­zım­da ət­raf­lı şə­kil­də bəhs edə­cə­yəm.
A.P­la­to­no­vun «Eh­ti­yat üçün» he­ka­yə­si­ni oxu­duq­dan son­ra Sta­lin be­lə bir dər­kə­nar qoy­muş­dur: «Ol­duq­ca is­te­dad­lı, is­te­dad­lı ol­du­ğu qə­dər də əc­laf­dır».
Və ya A.­Fa­de­ye­vin «Yol­daş Sta­lin, bu ya­xın­lar­da biz və şəx­sən mən özüm Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı üzv­lə­ri sı­ra­la­rın­da «tə­miz­lik işi» apa­ra­ca­ğıq, ideo­lo­ji cə­hət­dən yad ün­sür­lər İt­ti­faq­dan kə­nar edi­lə­cək!» söz­lə­ri­nə Sta­lin sərt təp­ki gös­tə­rə­rək: «...bir bu­na ba­xın, qab-qa­çaq dü­ka­nı­na tə­pil­miş fil olub mə­nim­çün! Nə siz fil­si­niz, nə də ya­zı­çı­lar - qab-qa­caq! Əy­lə­şin!» - de­mə­si Sta­li­nin özü­nün xa­rak­te­rin­də­ki komp­lek­si, qəd­dar­lı­ğı gös­tə­rir.
R.Med­ved­yev «Sta­lin və sta­li­nizm» əsə­rin­də, E.­Rad­zins­ki «Sta­lin» ki­ta­bın­da, doğ­ma qı­zı S.Al­lil­ye­va doğ­ma ata­sı haq­qın­da xa­ti­rə­lə­rin­də Sta­li­nin ədə­biy­ya­ta, sə­nə­tə mü­na­si­bə­ti­ni elə in­cə de­tal və tə­fər­rüat­lar­la an­lat­mış­lar ki, on­la­rın ha­mı­sı­nı ver­mə­sək də, psi­xo­lo­ji və­ziy­yə­ti ət­raf­lı şərh et­mə­yə eh­ti­yac yox­dur. Eh­ti­yac so­vet ədə­biy­ya­tı­nın tə­pə­dən gə­lən, re­jim­lə qi­da­la­nan (əs­lin­də, zə­hər­lə­nən) xis­lə­ti­ni aç­maq­dır ki, bu mə­na­da Le­ni­nin və ya Sta­li­nin qa­ra si­lue­ti və on­la­rın yer­lər­də­ki köl­gə­si olan «bi­rin­ci ka­tib» fi­qu­ra­la­rı or­ta­ya çı­xır.
A­zər­bay­can ic­ti­mai-si­ya­si fik­rin­də, o cüm­lə­dən ədə­biy­ya­tın­da Mir Cə­fər Ba­ğı­rov­la bağ­lı yüz­lər­cə açıq­la­ma­lar, fakt­lar, anek­dot­lar M.C.Ba­ğı­ro­vun müs­bət və ya mən­fi­li­yi haq­qın­da zid­diy­yə­tin də­rin­li­yi­ni gös­tə­rir. Fə­qət bu zid­diy­yət nə qə­dər də­rin və ya ge­niş olur­sa-ol­sun, Mir Cə­fə­rin bir xey­li müs­bət qə­ra­rın­dan, hə­rə­kət­lə­rin­dən, Mosk­va ic­ra­çı­sı ol­ma­ğın­dan ası­lı ol­ma­ya­raq (və həm də onun müs­bət sa­yı­lan əməl­lə­ri­nin üs­tü­nə xətt çək­mə­dən) 30-cu il­lər­də Azər­bay­can soy­qı­rı­mı­nın baş akt­yo­ru ol­du­ğu­nu, kim­lə­rin onun ya­nın­da ol­du­ğu­nu, kim­lə­rin onun (və ya re­ji­min) qur­ba­nı ol­du­ğu­nu, kim­lə­rin ölüm­dən ya­yın­dı­ğı­nı və nə­yin he­sa­bı­na ya­yın­dı­ğı­nı in­kar et­mir. Mən he­sab de­yər­kən, rəh­mət­lik­lə­ri yar­qı­la­maq, mü­ha­ki­mə et­mək is­tə­mi­rəm. O mə­nim de­yil, ta­ri­xin işi­dir. Və bu iş­də ha­mı ey­ni sə­viy­yə­də və müs­tə­vi­də de­yil. An­caq 50 ya­şın­da ən ağır xəs­tə­li­yə ya­xa­la­nan S.Vur­ğun da, hə­ya­tı zə­hə­rə dö­nən R.Rza da, M.İb­ra­hi­mov da, H.Meh­di... də və sağ qa­lan on­lar­ca ya­zı­çı­nın, ali­min nə­lər itir­di­yi­ni, nə­lə­ri qur­ban ver­di­yi­ni heç kəs he­sab­la­ya bil­məz. Qur­ban ge­dən­lə­rin in­ti­qa­mı­nı qur­ban get­mə­yən­lər­dən al­maq ənə­nə­si­nin özü so­vet ənə­nə­si və so­vet psi­xo­lo­gi­ya­sı­dır. Və şüb­hə­siz ki, Sta­lin-Man­delş­tam, Sta­lin-Bul­qa­kov... di­xo­to­mi­ya­ları ki­mi, Mir Cə­fər - Ca­vid, Mir Cə­fər - Müş­fiq... di­xo­to­mi­ya­la­rı da ara­dan qal­dır­mır.
«Zül­mün öz-özü­nü məhv et­mə­si apo­ka­lip­sis­dir (qi­ya­mət­dir)» - de­yən A.­Lav­ru­ki­nə bir­cə əla­vəm var. Bi­zi öl­dür­mə­yib hər şe­yi məhv edən sis­te­min ən bö­yük xə­ya­nə­ti ön­cə bi­zi öl­dür­mə­mə­si­dir. Apo­ka­lip­si­si göz­lə­mə­dən...»
So­vet ədə­biy­ya­tın­dan da­nı­şar­kən, tər­cü­mə ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan bəhs et­mə­mək, o pro­se­si bü­tov gör­mə­mək de­mək­dir.

20-ci il­lər­dən baş­la­ya­raq (hə­lə o za­man Z.Frey­din, T.Vul­fun, F.Nit­şe­nin, A.Şo­pen­haue­rin tər­cü­mə­lə­ri so­vet ideo­lo­gi­ya­sı­nın tam əks qüt­bü ol­sa be­lə) rus di­li­nə tər­cü­mə olu­nan dün­ya ədə­biy­ya­tı re­ji­min ağır ha­va­sı­nın tə­miz­lən­mə­sin­də, ədə­biy­ya­tın or­qa­nizm ki­mi möv­cud qal­ma­sın­da mi­sil­siz rol oy­na­mış­dır. Za­man-za­man çev­ri­lən və ədə­bi pro­se­sə cid­di şə­kil­də tə­sir edən A.­Mo­rua, L.A­ra­qon, N.Hik­mət, P.Ne­ru­da, E.­He­min­quey, A.­Kam­yu, F.Kaf­ka, K.Ham­sun, Y.Ka­va­ba­ta, Ko­be Abe, H.Böll, U.­Folk­ner, Q.Mar­kes, C.Se­lin­cer, T.Vulf, V.Vulf... tər­cü­mə­lə­ri yal­nız rus ədə­biy­ya­tı­nın de­yil, o za­man­kı bü­tün SSRİ xalq­la­rı ədə­biy­ya­tı­nın dün­ya­gö­rü­şü, dün­ya­ya­çı­xı­şı ol­muş­dur. Əgər «dün­ya­nın hər ye­rin­də in­san ru­hu­nu tut­maq üçün tor to­xu­nur»­sa (M.Qor­ki) re­jim­lər­dən ası­lı ol­ma­yan bə­şər ədə­biy­ya­tı­nın bir­gə­ya­şa­yı­şı­nı, di­lin­dən, di­nin­dən, ir­qin­dən, re­ji­min­dən... ası­lı ol­ma­yan bü­töv­lü­yü­nü də unut­maq ol­maz.
A­zər­bay­can türk­cə­si­nə çev­ri­lən (az da ol­sa) əsər­lə­rin bi­zim ədə­bi pro­ses üçün nə qə­dər əhə­miy­yət­li və ay­rıl­maz ol­du­ğu­nu is­bat et­mə­yə eh­ti­yac yox­dur.
Va­qon­da şei­ri­ni sa­tan Mə­za­hir də, mey­xa­na­nın araq qo­xu­lu tüs­tü­lü xa­nə­sin­də, ye­ri gə­lən­də, söz­süz də şe­ir ya­zan, qə­zəl­lə­ri ilə xə­yal sa­ray­la­rın­da ya­şa­yan Va­hid də, şei­ri­nə, de­di­yi sö­zə gö­rə Si­bir sür­gü­nü ya­şa­yan el şai­ri Azaf­lı Mi­ka­yıl da, Al­qa­yıt da və adı bi­lin­mə­yən və ya az ada­mın bil­di­yi on­lar­ca söz ada­mı da so­vet döv­rü­nün sə­nət­kar­la­rı­dır.
Hət­ta, Ə.­Va­hi­di xal­qın təz­yi­qi və tə­lə­bi ilə ən məş­hur­la­rın uyu­du­ğu döv­lət qə­bi­ris­tan­lı­ğın­da - Fəx­ri xi­ya­banda dəfn et­miş­lər.
So­vet döv­rü­nün xalq dis­si­den­ti olan bu sə­nət­kar­lar öz eti­ra­zı­nı qə­zəl, sev­gi şeir­lə­rin­də bil­di­rir, mey­xa­na, çay­xa­na ha­va­sı ilə dəb­də­bə­li sa­lon­la­ra dər­viş­va­ri ca­vab ver­mək­lə so­vet ideo­lo­gi­ya­sı­nın üzü­nə tü­pü­rür­dü­lər - de­səm, səhv et­mə­rəm.
So­vet döv­rün­də ya­şa­yıb so­vet şai­ri ol­ma­yan, ol­maq is­tə­mə­yən bu söz, sə­nət di­dər­gin­lə­ri­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğı nə­zə­rə alın­ma­dan, öy­rə­nil­mə­dən döv­rün ədə­biy­ya­tı­nı bü­töv, bit­kin say­maq el­mi əda­lət­dən uzaq ol­du­ğu ki­mi, in­sa­ni ba­xım­dan da yan­lış­dır.
Öz döv­rün­dən ra­zı bö­yük ya­zı­çı yox­dur, əgər be­lə bi­ri­si var­sa, hər hal­da, bu, ano­ma­li­ya­dır.
Bu hər za­ma­nın için­də da­ha ağır za­man­la­rın ol­ma­sı da tə­bii­dir və ta­ri­xin be­lə ağır za­man­la­rın­dan bi­ri də, şüb­hə­siz ki, so­vet döv­rü­dür. İn­qi­lab və pro­le­tar dik­ta­tu­ra­sı ilə baş­la­yıb NEP-lə (Ye­ni İq­ti­sa­di Si­ya­sət­lə), sə­na­ye­ləş­dir­mə, kol­lek­tiv­ləş­dir­mə, mə­də­ni in­qi­lab, ac­lıq (tək­cə 1932-33-cü il­lər­də 50 min­dən ar­tıq in­san acın­dan ölüb), sə­fa­lət, rep­res­si­ya, mü­ha­ri­bə, ajio­taj, ya­lan, hay-küy... da­vam edən və ən tə­bii şə­kil­də da­ğı­lıb ge­dən bu sis­tem­dən müs­bət nə ax­ta­rıb tap­maq olar? An­tiin­san, an­ti­tə­biət, an­ti­ta­rix olan hər şe­yi.
Am­ma söh­bət bu re­jim­dən, dik­ta­tu­ra sis­te­min­dən get­mir.
Söh­bət bu sis­tem­də ya­şa­ma­ğa məh­kum olan in­san­dan və əl­bət­tə ki, ya­ra­dı­cı in­san­dan, onun ya­rat­ma­ğa məc­bur ol­duq­la­rın­dan və ya­rat­dıq­la­rın­dan ge­dir. Fa­ciə­li döv­rün fa­ciə­li ya­zı­çı­la­rı­nın fa­ciə­li əsər­lə­rin­dən da­nış­maq, on­la­rı təh­lil et­mək keç­miş üçün də, gə­lə­cək üçün də zə­ru­ri­dir - de­səm, səhv et­di­yi­mi dü­şün­mü­rəm.


(Ar­dı gə­lən sa­yı­mız­da)