Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ
İTMİŞ NƏSLƏ UVERTÜRA
(Davam)

Ə­MİN ABİD

SSRİ Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı Azər­bay­can fi­lia­lı Ədə­biy­yat Sek­to­ru­nun mü­dir müa­vi­ni Əli Na­zim 1935-ci il okt­yabr ayı­nın 25-də Az­FAN-ın Rə­ya­sət He­yə­ti­nə be­lə bir zə­ma­nət təq­dim et­miş­di: "SSRİ Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı Azər­bay­can fi­lia­lı­nın Ədə­biy­yat Sek­to­ru­nun 1 də­rə­cə­li el­mi iş­çi Əmin Abi­də dis­ser­ta­si­ya mü­da­fiə­si ol­ma­dan elm­lər na­mi­zə­di el­mi də­rə­cə­si al­maq üçün zə­ma­nət ve­rir.
Ə­min Abid mət­buat­da və Az­FAN-da­kı iş­lə­ri ilə özü­nün el­mi-təd­qi­qat işi­nin əsas­la­rı­nı və ədə­biy­ya­tın mark­sist me­to­do­lo­gi­ya­sı­nı mə­nim­sə­miş vic­dan­lı və diq­qət­li iş­çi ki­mi gös­tər­miş­dir. Sek­tor be­lə he­sab edir ki, onun av­to­bioq­ra­fi­ya­sın­da gös­tə­ri­lən əsər­lər, xü­su­sən, M.F.A­xun­dov haq­qın­da­kı iş­lə­ri ona ədə­biy­yat­şü­nas­lıq üz­rə elm­lər na­mi­zə­di də­rə­cə­si ver­mək üçün ki­fa­yət qə­dər əsas sa­yı­la bi­lər". Bu sə­tir­lə­ri oxu­yan­da Ə.­Na­zi­min Mosk­va­da "Pe­çat i re­vol­yu­si­ya" jur­na­lı­nın 1929-cu il iyul nöm­rə­sin­də çap olun­muş "A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı" təd­qi­qa­tı ilə əla­qə­dar Ə.A­bi­din hə­min il "İn­qi­lab və mə­də­niy­yət" jur­na­lı­nın 10-cu nöm­rə­sin­də çap olun­muş "Zə­rər­li tən­qid­lər" mə­qa­lə­si­ni və 30-cu il­lə­rin əsa­sı məhz bu­ra­dan qo­yu­lan kəs­kin ədə­bi mü­ba­hi­sə­lə­ri­ni xa­tır­la­dıq. Hə­min mü­ba­hi­sə­lər ay­rı bir ya­zı­nız­da öz ək­si­ni ta­pıb. La­kin heç yer­də de­yil­mə­yib ki, bu mü­ba­hi­sə­lə­rə yol açan Ə.A­bid kim­dir, han­sı təd­qi­qat­la­rı­nın nə ki­mi el­mi mə­ziy­yət­lə­ri­nə gö­rə o, mü­da­fiə­siz el­mi də­rə­cə al­ma­ğa la­yiq­dir? Bu min­val­la Ə.A­bid, onun mü­hi­ti, müa­sir­lə­ri­nin son­ra­kı ta­le­yi haq­qın­da sual­lar şa­xə­lə­nə bi­lər və hə­min sual­lar­dan bi­ri də, yə­qin, bu olar ki, 1937-ci il may ayı­nın 20-də AzFAN-ın Ta­rix, dil və ədə­biy­yat ins­ti­tu­tu­nun di­rek­to­ru A.R.Zi­felt­din im­za­sı ilə ve­ril­miş Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı şö­bə­si­nin rəh­bə­ri tə­rə­fin­dən ve­ri­lən mə­lu­ma­ta əsas­la­nan 7 ¹-li əmrlə "İns­ti­tu­tun tə­lə­bi­nə uy­ğun ol­ma­yan" mü­tə­xəs­sis ki­mi iş­dən çı­xa­rı­lar­kən Ə.A­bi­din hə­min şö­bə­nin rəh­bə­ri Ə.Ə.­Se­yid­za­də­yə təh­vil ver­di­yi ma­te­rial­lar in­di ha­ra­da­dır? Əl­bət­tə, bü­tün bun­lar son­ra­kı təd­qi­qat­la­rın işi­dir, gə­lin əv­vəl­cə Əmin Abi­din özü, 39 il­lik öm­rün əsas ak­kord­la­rı ilə ta­nış olaq...

* * *

Ə­min Abid Mü­təl­lib oğ­lu Əh­mə­dov 1898-ci il­də Ba­kı şə­hə­rin­də ana­dan ol­muş­dur. Onun ata­sı daş­yo­nan fəh­lə idi. Ne­cə de­yər­lər, hə­lə uşaq­lıq­dan ba­la­ca Əmi­nin çö­rə­yi daş­dan çıx­mış­dı. Hə­min çö­rək­lə Mü­təl­lib ki­şi­nin iki oğ­lu, Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı və ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın iki bö­yük nü­ma­yən­də­si Əliab­bas Müz­nib və Əmin Abid bö­yü­müş­dü. Ə.A­bid ib­ti­dai təh­si­li­ni Ba­kı­da alır, 1918-ci il­də İs­tan­bu­la ge­dir və ora­da dörd il Müəl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sın­da oxu­yur. 1922-ci il­də se­mi­na­ri­ya­nı bi­ti­rib Azər­bay­can SSR Xalq Maa­rif Ko­mis­sar­lı­ğı­nın sti­pen­diat tə­lə­bə­si ki­mi İs­tan­bul Uni­ver­si­te­ti­nin fi­lo­lo­gi­ya fa­kül­tə­si­nə da­xil olur. 1926-cı il­də ora­nı mü­vəf­fə­qiy­yət­lə bi­ti­rir. Uni­ver­si­tet­də oxu­du­ğu il­lər­də Ə.A­bid li­rik şeir­lər yaz­ma­ğa baş­la­yır. Müx­tə­sər tə­səv­vür ya­rat­maq üçün onun İs­tan­bul­dan ya­zıb gön­dər­di­yi və 1923-cü il­də Ba­kı­da "Kom­mu­nist" qə­ze­ti­nin 12 okt­yabr ta­rix­li nöm­rə­sin­də çap olun­muş "Ay­rı­lar­kən" şei­ri­nin iki bən­di­ni mi­sal ve­ri­rik:

Sə­ni bir ay ki­mi gör­dü­yüm ge­cə,
Qu­la­ğı­ma bir səs de­di giz­li­cə.
­Ü­rə­yin­də qal­sın iş bu bil­mə­cə,
Ça­lış bir kim­sə­yə bə­yan ol­ma­sın.

Ke­çən gün həs­rət­lə ba­xar­kən sə­nə,
Pək qı­lıb get­miş­dim sər hüs­nü­nə.
­Ü­zün­dən bir bu­sə vəd et­din mə­nə,
Sa­qın, şu sö­zün­də ya­lan ol­ma­sın.

Təh­sil il­lə­rin­də Ə.A­bid tək­cə li­rik-aşi­qa­nə şeir­lər yaz­maq­la, gün­də­lik dərs­lə­rə ca­vab ver­mək­lə ki­fa­yət­lə­nib, uni­ver­si­tet mü­hi­ti ilə məh­dud­laş­mır­dı. Fə­al bir tə­lə­bə ki­mi 1925-ci il­də Bu­da­peşt və Ve­na­ya el­mi eza­miy­yə­tə ge­dir. Ora­da el­mi ida­rə­lə­rin işi, Av­ro­pa­nın gör­kəm­li şərq­şü­nas alim­lə­ri ilə ya­xın­dan ta­nış olur, şərq­şü­nas­lıq el­mi­nin və­ziy­yə­ti­ni öy­rə­nir.
Ə­.A­bid ədə­bi-bə­dii ya­ra­dı­cı­lı­ğa 1912-ci il­də baş­la­yır. 1925-ci ilə qə­dər yaz­dı­ğı bə­dii əsər­lər Ba­kı­da, Tif­lis­də, Sə­mər­qənd və İs­tan­bul­da müx­tə­lif qə­zet və jur­nal­lar­da çap olu­nur. 1912-ci il­də "Kəl­ni­yət" jur­na­lın­da ki­çik mə­qa­lə­lə­ri, "Mə­zə­li" jur­na­lın­da şeir­lə­ri; 1913-17-ci il­lər ara­sın­da "Mək­təb" jur­na­lın­da, "İq­bal", "Ye­ni iq­bal" qə­zet­lə­rin­də he­ka­yə və şeir­lə­ri, "Di­ri­lik", "Mol­la Nəs­rəd­din", "Ba­ba­yi Əmir", "Əv­ra­ki-nə­fi­sə" jur­nal­la­rın­da, "Bə­si­rət", "Sov­qat", "A­zər­bay­can" qə­zet­lə­rin­də mə­qa­lə, xa­ti­rə və şeir­lə­ri çap olun­muş­dur. 1914-cü il­də İrə­van­da çı­xan "Ley­lək" jur­na­lın­da, 1919-1922-ci il­lər­də isə İs­tan­bul­da "Şə­bab", "Xid­mə­ti-ümu­miy­yə", "İn­ci", "Sus", "Ya­rın" jur­nal­la­rın­da ar­dı­cıl ola­raq Ə.A­bi­din şeir­lə­ri çap olun­muş­dur. Özü­nün ver­di­yi mə­lu­ma­ta gö­rə bu mət­buat or­qan­la­rın­da çap olun­muş bə­dii əsər­lə­ri­nin həc­mi təx­mi­nən 45 çap və­rə­qi­dir. 1913-1916-cı il­lər­də Ə.A­bid bə­dii tər­cü­mə ilə də məş­ğul olur: klas­sik rus ədə­biy­ya­tı­na cid­di ma­raq gös­tə­rir. O, A.S.Puş­ki­nin "Con Ten­ner", L.Tols­to­yun "Bəd­bəxt­lər", İ.S.Tur­ge­ne­vin "Ov­çu­lar" N.V.Qo­qo­lun "Di­kan­ka ya­xın­lı­ğın­da xu­tor ax­şam­la­rı"n­dan bir par­ça­nı yük­sək zövq­lə ana di­li­nə tər­cü­mə et­miş­dir.
Ə­.A­bid el­mi-tən­qi­di fəa­liy­yə­tə bir qə­dər gec - 1922-ci il­də baş­la­yır. Tür­ki­yə­də ol­du­ğu müd­dət­də onun İs­tan­bul­da "Sər­və­ti fü­nun" jur­na­lın­da "A­zər­bay­can­da ədə­bi hə­yat" (6 m.v.) "Türk yur­du" məc­muə­sin­də "Müa­sir Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı", Ba­kı­da isə 1925-ci il­də "Maa­rif iş­çi­si" jur­na­lın­da "Düz­gün qiy­mət­lən­di­ril­mə­yən şa­ir Azə­ri Çə­lə­bi" ad­lı ge­niş təd­qi­qat mə­qa­lə­lə­ri çap olu­nur. Ə.A­bid İs­tan­bul­da olar­kən əsa­sı pro­fes­sor M.F.Köp­rü­lü­za­də tə­rə­fin­dən qo­yul­muş "Tür­ko­lo­gi­ya cə­miy­yə­tin"­də fə­al iş­ti­rak edir. O, 1926-cı il­də Ba­kı­ya gə­lir və Azər­bay­can Döv­lət Uni­ver­si­te­tin­də el­mi iş­çi ki­mi fəa­liy­yə­tə baş­la­yır, müx­tə­lif təh­sil ocaq­la­rın­da dərs de­yir. Ey­ni za­man­da pa­ra­lel ola­raq "A­zər­bay­ca­nı təd­qiq və tə­təb­bö cə­miy­yə­tin"­də ça­lı­şır. 1928-1929-cu il­lər­də Azər­bay­can Pro­le­tar Ya­zı­çı­la­rı Cə­miy­yə­ti nəz­din­də­ki Ədə­biy­yat Uni­ver­si­te­tin­də Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı üz­rə mü­ha­zi­rə­çi­lik edir. 1929-cu il­də Ədə­biy­yat dər­nə­yin­də el­mi ka­tib, "Kom­mu­nist" qə­ze­tin­də Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı üz­rə məs­lə­hət­çi ki­mi fəa­liy­yət gös­tə­rir. Bu tip­li çox­lu vaxt və ener­ji apa­ran el­mi-ic­ti­mai iş­lər­lə bə­ra­bər Ə.A­bid bir an da ol­sun təd­qi­qa­tı­nı və tən­qid­çi­lik fəa­liy­yə­ti­ni da­yan­dır­mır. O, 1930-1933-cü il­lər­də res­pub­li­ka­mı­zın müx­tə­lif ra­yon­la­rın­da müəl­lim­lik edib dərs de­yir. Yal­nız 1933-cü il­də AzFAN-da bi­rin­ci də­rə­cə­li el­mi iş­çi ki­mi əsl el­mi fəa­liy­yət im­ka­nı ta­pır. Bu il­lər­də Tif­li­sə el­mi eza­miy­yət­lə­rə ge­dir, ar­xiv­lər­dən Azər­bay­can mət­bua­tı, ədə­biy­ya­tı və ta­ri­xi­nə aid çox­lu ye­ni ma­te­rial­lar, çap olun­ma­mış əl­yaz­ma­la­rı yı­ğıb gə­ti­rir. 1926-1934-cü il­lər Ə.A­bi­din bir alim və tən­qid­çi ki­mi sə­mə­rə­li fəa­liy­yət gös­tər­di­yi döv­rü­dür. Bu dövr­də onun Azər­bay­can­da ye­ni ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın və ədə­bi tən­qi­din tə­şək­kü­lün­də əvəz­siz rol oy­na­mış "he­ca vəz­ni­nin ta­ri­xi" ("Maa­rif iş­çi­si", 1927, 3 ç.p.); Azər­bay­can­da pro­le­tar mət­bua­tı­nın ta­ri­xi­nə da­ir ("Dan ul­du­zu" jurn. Tif­lis, 1927, 4 ç.p.); Mir­zə Fə­tə­li Axun­do­vun Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da­kı ye­ri və tə­sis et­di­yi ədə­bi mək­təb ("Maarif iş­çi­si" 1928, 2 ç.1.); Mir­zə Fə­tə­li Axun­do­vun Av­ro­pa­da, Ru­si­ya­da, Tür­ki­yə­də, İran­da və Azər­bay­can­da təd­qi­qi­nə da­ir ("Maa­rif iş­çi­si", 1928, 4 ç.1.); "A­zər­bay­can şi­fa­hi xalq ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi­nə gi­riş" ("Dan ul­du­zu", Tif­lis, 1928, 2 ç.p.); Azər­bay­can şi­fa­hi xalq ədə­biy­ya­tın­da "Ma­ni-ba­ya­tı" nö­vü­nün in­ki­şa­fı haq­qın­da ("A­zər­bay­ca­nı öy­rən­mə­yə yo­lu", 1930, 2 ç.); M.F.A­xun­do­vun "Kə­ma­lüd­döv­lə mək­tub­la­rı" haq­qın­da ("A­zər­bay­ca­nı öy­rən­mə yo­lu", 1930, 3 ç.1.); "Fir­dov­si və Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı" ("Şah­na­mə", B., 1934, 3,5 ç.1) və s. ki­mi on­lar­la kon­sep­tual təd­qi­qa­tı çap olun­muş­dur.
Ə­.A­bi­din hə­yat və fəa­liy­yə­ti ilə ya­xın­dan ta­nış­lıq gös­tə­rir ki, o, öz sti­xi­ya­sı eti­ba­ri­lə ədə­biy­yat ta­rix­çi­si və Şərq ədə­biy­yat­la­rı­nın nə­zə­riy­yə­çi­si idi. Be­lə ki, çap olun­muş əsər­lər onun bir təd­qi­qat­çı­sı ki­mi fəa­liy­yə­ti­nin az bir his­sə­si­ni əha­tə edir. Ə.A­bi­din el­mi-tən­qi­di fəa­liy­yə­ti­nin müx­tə­sər təh­li­li­nə keç­məz­dən əvəl, onun haq­qın­da tə­səv­vü­rü ta­mam­la­maq üçün bir mü­hüm fak­ta da diq­qə­ti cəlb et­mək is­tə­yi­rik. Bu oçer­ki ya­zar­kən is­ti­nad et­di­yi­miz bə­zi ar­xiv sə­nəd­lə­rin­dən1 mə­lum olur ki, Ə.A­bid çap olun­ma­mış "A­zər­bay­can türk­lə­ri­nin ədə­biy­yat ta­ri­xi" (30 m.v.). Qeyd: Azər­bay­can SSR Mər­kə­zi Döv­lət Ədə­biy­yat və İn­cə­sə­nət ar­xi­vin­də fond ¹170, si­ya­hı 1, sax­la­ma va­hi­di 1-2, "A­zər­bay­can türk­lə­ri­nin ədə­biy­yat ta­ri­xi" əsə­ri sax­la­nı­lır. Ərəb əlif­ba­sı ilə əl­yaz­mış əl­yaz­ma ha­lın­da olan bu əsə­rin ümu­mi həc­mi 316 və­rəq­dir. Ə.A­bi­din özü tə­rə­fin­dən tər­tib olun­muş ədə­biy­yat si­ya­hı­sın­da "A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi" əsə­ri­nin 1922-1930-cu il­lər­də ya­zıl­dı­ğı gös­tə­ri­lir. Əl­yaz­ma­sı­nın ti­tul sə­hi­fə­sin­də isə be­lə bir qeyd var. "Ə­min Abid. İs­tan­bul Da­rül­fu­nu­nun və da­rül­müəl­li­min mə­zu­nu". Gö­rü­nür, bu əsə­ri o, Tür­ki­yə­də olar­kən yaz­ma­ğa baş­la­mış (Ba­kı­ya 1926-cı il­də gə­lib), əsə­ri üç cild­də nə­zər­də tu­tul­muş­dur. Ma­raq­lı­dır ki, hə­min əsər xü­la­sə şək­lin­də 1925-ci il­də ma­car di­li­nə tər­cü­mə edil­miş­dir.
"Şair Nə­si­mi"­nin fars və ərəb dil­lə­rin­də şeir­lə­ri" (3 m.v.), "Ta­rix­də "Azər­bay­can" ter­mi­ni və Azər­bay­can el­mi ədə­biy­ya­tın­da bu ter­min­lə bağ­lı müx­tə­lif meyl­lə­ri" (3 m.v.), Mir­zə Şə­fi (5 m.v.). Qeyd: Gös­tə­ri­lən fon­da (sax.­vah. 4-5, ümu­mi həc­mi 175 və­rəq, av­toq­raf ərəb əlif­ba­sı) "Mir­zə Şə­fi haq­qın­da ya­pı­lan təd­qiq­lə­rə bir ba­xış" ad­lı əsər sax­la­nı­lır. Əl­yaz­ma­sı­nın ta­ri­xi, Ə.A­bi­din gös­tər­di­yi ta­rix­lə (1935) uy­ğun gə­lir. Bu­ra­da ge­niş və də­rin el­mi-təd­qi­qat var. Xü­su­sən Mir­zə Şə­fi və Bo­denş­ted mü­na­si­bət­lə­ri al­man­ca mən­bə­lər­dən gə­ti­ri­lən də­qiq fakt­lar­la araş­dı­rı­lır.
"A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da şe­ir şə­kil­lə­ri­nin in­ki­şa­fı (6 m.v.). Qeyd: Gö­rü­nür, müəl­li­fin 1927-ci il­də "Maa­rif iş­çi­si" jur­na­lın­da çap olun­muş "He­ca vəz­ni­nin ta­ri­xi" mə­qa­lə­si hə­min əsə­rin bir his­sə­si­dir. "A­zər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı­nın in­ki­şaf meyl­lə­ri və me­to­do­lo­ji səhv­lə­ri­miz" (3 m.v.), "Va­qif" (3 m.v.), Mir­zə Fə­tə­li Axun­do­vun el­mi-ədə­bi fəa­liy­yə­ti" (20 m.v.) ki­mi təd­qi­qat əsər­lə­ri yaz­mış­dır.
Ə­.A­bi­din fəa­liy­yə­tin­də əsas yer tu­tan bu əsər tam şə­kil­də ta­pıl­mış­dır. La­kin gös­tə­ri­lən fond­da (sax­la­ma va­hi­di 17-18) la­tın əlif­ba­sı ilə ma­ki­na ya­zı­sın­da ümu­mi həc­mi 182 və­rəq olan Mir­zə Fə­tə­li Axun­do­vun 1937-ci il­də “Azər­­nəşr”də ça­pı nə­zər­də tu­tu­lan əsər­lə­ri­nin 1-ci cil­di üçün ya­zıl­mış mü­qəd­di­mə sax­la­nı­lır. Bun­dan baş­qa hə­min fond­da Mir­zə Fə­tə­li Axun­do­vun ar­xi­vi (1936-1937, 84 və­rəq) təd­qi­qat­la­rı var­dır. Çox gü­man, bü­tün bun­lar, ha­be­lə döv­rü mət­buat­da çap olun­muş M.F.A­xun­do­va aid mə­qa­lə­lər, hə­min əsə­rin tər­kib his­sə­lə­ri­dir. Bü­tün bun­lar­la bə­ra­bər 170 ¹-li fon­da Ə.A­bi­din "O­ğuz­na­mə" (1927, 29 və­rəq), "Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud­"un mət­ni haq­qın­da mə­lu­mat" (14 və­rəq), "XVI əsr Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı" (1935-36-cı il­lər, 12 və­rəq); "Ə­də­biy­ya­tı­mız ta­ri­xin­də Sa­bi­rin möv­qe­yi" (7-18 no­yabr 1936, 50 və­rəq); "Na­tə­van" (13 no­yabr 1936, 8 və­rəq) və s. ki­mi çap olun­ma­mış ol­duq­ca ma­raq­lı mə­qa­lə­lə­ri­nin av­toq­raf­la­rı sax­la­nı­lır.
Fun­da­men­tal təd­qi­qat­lar­la ya­na­şı, Ə.A­bid aka­de­mik V.Bar­tol­dun "İs­lam ta­ri­xi­nin Xə­zə­rət­ra­fı vi­la­yə­tin ye­ri", A.E.­Ber­tel­sin "Fü­zu­li­nin se­çil­miş əsər­lə­ri­nə da­ir ye­ni əl­yaz­ma­la­rı", prof. Y.Mar­rın "Şah­na­mə" haq­qın­da ye­ni və köh­nə mü­la­hi­zə­lə­ri" əsər­lə­ri­ni tər­cü­mə et­miş, la­kin hə­min qiy­mət­li tər­cü­mə­lər çap olun­ma­mış­dır.
Ye­ri gəl­miş­kən gös­tər­mə­li­yik ki, Ə.A­bi­din əsər­lə­ri hə­lə o za­man el­mi fik­rin diq­qət mər­kə­zin­də ol­muş, prof. M.F.Köp­rü­lü­za­də, türk şai­ri Ce­lav Sa­hir, türk ya­zı­çı­sı Ya­qub Qəd­ri, gör­kəm­li rus şərq­şü­nas­la­rı, aka­de­mik­lər V.V.Bar­told və A.N.Sa­moy­lo­viç, tən­qid­çi Əli Na­zim onun əsər­lə­ri haq­qın­da Ba­kı­da, İs­tan­bul­da və Tif­lis­də mə­qa­lə­lər çap et­dir­miş, ədə­biy­yat ta­rix­çi­si ki­mi onun fəa­liy­yə­ti­ni çox yük­sək qiy­mət­lən­dir­miş­lər.
Ge­niş bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq­la, pub­li­sis­ti­ka ilə, ədə­biy­ya­tın nə­zə­ri mə­sə­lə­lə­ri və folk­lor­la, pro­fes­sio­nal ədə­bi tən­qid­lə ar­dı­cıl məş­ğul ol­sa da, Ə.A­bid öz əbə­di sti­xi­ya­sı eti­ba­ri­lə ədə­biy­yat ta­rix­çi­si idi. Onun əsər­lə­ri­nin gü­cü və el­mi də­yə­ri təd­qi­qa­tın zən­gin­li­yin­də­dir. Ə.A­bi­din təd­qi­qat­la­rın­da fakt və sə­nəd el­mi mü­ha­ki­mə üçün tək­cə va­si­tə və zə­min yox, həm də hə­rə­kət­ve­ri­ci qüv­və­dir. O, təd­qiq və təh­lil pro­se­sin­də nə­zə­ri mü­ha­ki­mə­dən da­ha çox, fakt­la­rın ta­ri­xi xa­rak­te­ri­nə, sə­nəd və fəh­min qar­şı­lıq­lı vəh­də­ti­nə əsas­la­nır­dı. Bu­na gö­rə də o, fakt­la­ra do­nuq və sta­tik mu­zey ma­te­ria­lı, ar­xiv sə­nə­di ki­mi de­yil, ey­ni bir ədə­bi ta­ri­xi sis­te­min fə­al at­ri­but­la­rı ki­mi ba­xa bi­lir. Məhz bu, Ə.A­bi­din ədə­biy­yat­şü­nas tə­fək­kü­rü üçün sə­ciy­yə­vi olan baş­lı­ca key­fiy­yə­ti ta­ri­xi­li­yi şərt­lən­di­rir. Ta­ri­xi­lik onun təd­qi­qat­la­rın­da sı­na­nıl­mış me­to­do­lo­ji prin­sip, el­mi mü­ha­ki­mə­nin ob­yek­tiv me­ya­rı ki­mi çı­xış edir. Mə­sə­lən, o, müa­si­ri Ə.­Na­zi­min gö­rüş­lə­ri­ni, bi­la­va­si­tə onun "A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı" təd­qi­qa­tı­nı tən­qid edə­rək ya­zır­dı: "Bir ədə­bi dövr, ya­xud bir ədə­bi si­ma haq­qın­da doğ­ru bir nə­ti­cə çı­xar­maq üçün mü­həq­qəq onun mü­təəs­sir ol­du­ğu ic­ti­mai və ədə­bi şərt­lə­ri təd­qiq et­mək la­zım gəl­di­yi ki­mi, əsər­lə­rin xa­ri­ci qiy­mə­ti­ni tə­yin edə bil­mək üçün də tə­si­ri al­tı­na düş­dü­yü mü­hi­tin onun zöv­qü üzə­rin­də­ki tə­sir də­rə­cə­si­ni tə­yin et­mək icab edir."1. Cə­miy­yə­tin şəx­siy­yət, ta­ri­xin tə­fək­kür üzə­rin­də tə­si­­ri prob­le­mi­ni həl­le­di­ci amil, ədə­bi-ta­ri­xi in­ki­şa­fın hə­rə­kət­ve­ri­ci qüv­və­si he­sab et­mək mey­li Ə.A­bi­din ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da əsas yer tu­tan ədə­biy­yat ta­ri­xi kon­sep­si­ya­sı üçün də çı­xış nöq­tə­si ol­muş­dur. Məhz bir ədə­biy­yat ta­rix­çi­si ki­mi, Ə.A­bi­din iş üsu­lu da, təd­qi­qat­la­rı da müa­sir­lə­rin­dən fərq­lə­nir­di. Mə­sə­lən, onun ədə­biy­yat ta­ri­xi kon­sep­si­ya­sı İ.­Hik­mə­tin, əsa­sən, şərq və təz­ki­rə sxe­mi üz­rə ya­zıl­mış iki­cild­lik Azər­bay­can ədə­biy­yat ta­rix­lə­rin­dən fərq­lən­di­yi ki­mi, Ə.­Na­zi­min və M.Qu­li­ye­vin "xa­lis" mark­sist ədə­biy­yat ta­rix­lə­rin­dən də se­çi­lir­di. Ə.A­bi­din ədə­biy­yat ta­ri­xi­nin sə­ciy­yə­vi cə­hə­ti bu idi ki, o, ədə­biy­yat ta­ri­xi­nin Şərq sxe­mi­nə mark­sist me­to­do­lo­gi­ya tət­biq edir, mark­sist me­to­do­lo­gi­ya­nın Şərq mo­de­li ilə sin­te­zi­nə na­il ol­ma­ğa ça­lı­şır­dı. Onun ədə­biy­yat ta­ri­xi kon­sep­si­ya­sı­nın həm qüv­vət­li, həm də zə­if cə­hət­lə­ri məhz bu­nun­la bağ­lı idi. Bu­nu əya­ni su­rət­də mü­şa­hi­də üçün Ə.A­bi­din Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi­nin prob­le­ma­ti­ka­sı­nı şərh et­mək ki­fa­yət­dir. Əsər müəl­li­fin "Bi­rin­ci söz" ad­la­nan ön sö­zü ilə baş­la­nır və bu­ra­da Azər­bay­can-Azəri-Oğuz ter­min­lə­ri haq­qın­da ədə­bi-ta­ri­xi mə­lu­mat ve­ri­lir. Müəl­lif Ru­si­ya­da, Av­ro­pa­da, Tür­ki­yə və Azər­bay­can mət­bua­tın­da ədə­biy­ya­tı­mız haq­qın­da dərc olun­muş ma­te­rial­la­rı me­to­do­lo­ji ba­xım­dan xü­la­sə edir və öz möv­qe­yi­ni müəy­yən­ləş­di­rir. Ki­ta­bın "Məd­xəl" his­sə­sin­də Azər­bay­can və Qaf­qaz türk­lə­ri­nin et­no­ge­ne­zi araş­dı­rı­lır. "Məd­xəl­"in bi­rin­ci böl­mə­sin­də əs­ki oğuz­la­rın coğ­ra­fi möv­qe­lə­ri, on­la­rın iq­ti­sa­di hə­ya­tı təd­qiq edi­lir, to­te­mist gö­rüş­lə­ri və dil­lə­ri ba­rə­sin­də mə­lu­mat ve­ri­lir. İkin­ci böl­mə­də qə­dim oğuz­la­rın ədə­bi hə­ya­tı təd­qi­qat­da ön pla­na çə­ki­lir. Bu­ra­da "A­ğız ədə­biy­ya­tı", "Ya­zı­lı ədə­biy­yat" mə­sə­lə­lə­ri qo­yu­lur, Azər­bay­can vəzn­li nəs­ri­nin ta­ri­xin­dən, he­ca vəz­ni­nin tə­şək­kü­lün­dən bəhs edi­lir.
Şi­fa­hi ədə­biy­ya­tı­mı­zın ən qə­dim nü­mu­nə­lə­ri on­la­rı ya­ra­dan və ifa edən "xalq şair­lə­ri" haq­qın­da müəl­li­fin mü­la­hi­zə­lə­ri ma­raq do­ğu­rur. Ə.A­bi­din ədə­biy­yat ta­ri­xi­nin bi­rin­ci fəs­li "A­şıq döv­rü" ad­lan­dı­rı­lır. Bu fə­sil­də Qaf­qaz və Azər­bay­can­da ədə­bi hə­ya­tın baş­lan­ma­sı, kə­nar ədə­bi tə­sir­lər, xalq ədə­biy­ya­tı­nın ib­ti­dai tə­ka­mü­lü, "Ça­dır ədə­biy­ya­tı" ki­mi mə­sə­lə­lər qo­yu­lur. "O­ğuz­na­mə"­nin möv­zu­su və ma­hiy­yə­ti, ata­lar söz­lə­ri, "Ko­roğ­lu" das­ta­nı haq­qın­da mü­la­hi­zə­lər bu fəs­lə da­xil­dir. Əsə­rin ikin­ci fəs­li "Ə­şi­rət döv­rü ilə də­rə­bəy­lik döv­rü ara­sın­da­kı ke­çid za­ma­nı" ad­la­nır. Bu fə­sil "A­zər­bay­can və Qaf­qa­zın ərəb­lər tə­rə­fin­dən is­ti­la­sı", "Qu­ran ədə­biy­ya­tı­nın ədə­biy­ya­tı­mı­za tə­si­ri­nin baş­lan­ma­sı", "İs­lam­laş­mış Oğuz­na­mə", "Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud əl-Li­sa­ni tai­fe­yi oğu­zan" böl­mə­lə­rin­dən iba­rət­dir. So­nun­cu böl­mə fakt­la­rın zən­gin­li­yi, mü­la­hi­zə­lə­rin, qə­naət­lə­rin cə­sa­rət­li­li­yi və ori­ji­nal­lı­ğı ilə ma­raq­lı­dır. Bu­ra­da "Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud­"un Drez­den nüs­xə­si ilə bağ­lı təd­qi­qat­lar araş­dı­rı­lır, Qor­qu­dun şəx­siy­yə­ti, onun baş­qırd, qa­zax, türk­mən, qır­ğız və Xə­zər türk­lə­ri ara­sın­da­kı möv­qe­yi ba­rə­sin­də mə­lu­mat ve­ri­lir. Das­tan ide­ya və bə­dii cə­hət­dən ge­niş təh­lil olu­nur, əsə­rin di­li üzə­rin­də ət­raf­lı təd­qi­qat apa­rı­lır1. Ə.A­bid bi­rin­ci ki­ta­ba nə­ti­cə yaz­mış, təd­qi­qat­da is­ti­fa­də et­di­yi mətn­lə­ri "Ə­la­və"­lər şək­lin­də ədə­biy­yat ta­ri­xi­nə sal­mış­dır. De­mə­li­yik ki, 20-ci il­lə­rin ədə­biy­yat ta­rix­lə­rin­də bə­zən təd­qi­qa­ta "Mün­tə­xə­bat" ün­sür­lə­ri də əla­və olu­nur­du. Bu ilk növ­bə­də ədə­bi abi­də­lə­rin, ümu­mən klas­sik ir­sin top­la­nıb nəşr olun­ma­ma­sın­dan irə­li gə­lən ob­yek­tiv zə­ru­rət idi. Be­lə ki, o döv­rün ədə­biy­yat ta­rix­çi­lə­ri top­la­ma və təd­qi­qat işi­ni vəh­dət­də apar­ma­lı, mətn­şü­nas və­zi­fə­si­ni də ic­ra et­mə­li olur­du­lar ki, Ə.A­bid də be­lə­lə­rin­dən idi.
Yu­xa­rı­da­kı şər­hə diq­qət edil­sə gör­mək olar ki, Ə.A­bi­din Ədə­biy­yat ta­ri­xi­nin bi­rin­ci his­sə­si, əsa­sən, folk­lo­ra həsr olun­muş­dur. Müəl­li­fin əsas xid­mə­ti bun­dan iba­rət­dir ki, o, ədə­bi tə­ka­mü­lün ic­ti­mai in­ki­şaf­la vəh­dət­də təd­qi­qi­nə ça­lış­mış­dır. La­kin Ə.A­bi­din bu əsə­ri­ni mü­kəm­məl el­mi-me­to­do­lo­ji sis­te­mi­nə ma­lik ədə­biy­yat ta­ri­xi ad­lan­dır­maq ol­maz. Təəs­süf ki, o dövr­də tam çap olun­ma­dı­ğın­dan hə­min əsər Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­rix­lə­ri üçün sə­ləf ro­lu­nu oy­na­ya bil­mə­miş, zən­gin və ma­raq­lı bir mən­bə ola­raq giz­li qal­mış­dır. Son­ra­lar Ə.A­bid bu nə­ti­cə­yə gəl­miş­dir ki, "A­zər­bay­can türk­lə­ri­nin ədə­biy­ya­tı­nın yax­şı öy­rə­nə bil­mək üçün təh­lil­lə­ri mü­həq­qəq on­la­rın müəy­yən is­teh­sal şə­rai­ti üzə­rin­də qur­duq­la­rı ic­ti­mai hə­ya­tın ta­ri­xi ilə bə­ra­bər yü­rüt­mək la­zım­dır. Türk əşi­rət­lə­ri­nin tə­sər­rü­fat şə­kil­lə­rin­dən baş­la­yıb, feo­da­liz­min Azər­bay­can­da gös­tər­di­yi şək­lin pil­lə­lə­ri və ka­pi­ta­liz­min tə­sis və in­ki­şa­fın­da­kı şərt­lər təh­lil edil­mə­dik­cə, ədə­bi şəx­siy­yət­lə­rə də ic­ti­mai dövr­lə­rin, sin­fi qu­ru­luş­la­rın ədə­bi xa­rak­ter­lə­ri­nin üzər­lə­rin­də tə­za­hür et­di­rən bir sə­nət­kar va­si­tə­çi si­fə­ti­lə ya­na­şıl­ma­dıq­ca ya­zı­la­caq əsər­lər şə­kil­cə ki­çik bir fərq gös­tər­sə­lər də, ma­hiy­yət­cə "təz­ki­rə­çi­lik­"in öh­də­si­nə ke­çə­cək təz­ki­rə­çi­lik isə feo­da­lizm cə­miy­yə­ti­nin ədə­biy­yat ta­ri­xi­dir".2 Ə.A­bid vul­qar so­sio­giz­min iz­lə­ri­ni da­şı­yan hə­min möv­qe­dən də İ.­Hik­mə­tin iki­cild­lik "A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi" əsə­ri­ni tən­qid edir­di. La­kin, onun öz ədə­biy­yat ta­ri­xi tən­qid et­di­yi və­ziy­yət­dən uza­ğa ge­də bil­mə­miş­di.
Klas­sik ir­sin nəş­ri və təd­qi­qi Ə.A­bi­din ədə­biy­yat ta­ri­xi sis­te­min­də mü­hüm yer tu­tur. 30-cu il­lər­də Şər­qin bö­yük mü­tə­fək­ki­ri Ə.­Fir­dov­si ir­si­nə ma­ra­ğın vü­sət al­dı­ğı dövr­də Şərq klas­sik­lə­ri­nin bi­li­ci­si Ə.A­bid bu se­hir­kar sə­nət­ka­ra la­qeyd qa­la bil­məz­di. 1934-cü il­də "Fir­dov­si və Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı" ad­lı ge­niş təd­qi­qa­tı­nı ya­zır. Bu­ra­da Ə.­Fir­dov­si ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ədə­biy­ya­tı­mız­la əla­qə­si dörd əsas is­ti­qa­mət­də araş­dı­rı­lır: Fir­dov­si qəh­rə­man­la­rı­nın xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na tə­si­ri; Fir­dov­si­nin təd­qi­qi ta­ri­xi "Şah­na­mə"­dən müx­tə­lif hiss­lə­rin tər­cü­mə­si; bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq­da Fir­dov­si üs­lu­bu­nun təq­li­di (oxu: ənə­nə­lə­ri­nin da­va­mı- N.Ş.).
Be­lə­lik­lə, məş­hur "İs­kən­dər­na­mə"­si­ni Ə.­Fir­dov­si­yə mü­ra­ciət­lə, onun bey­ti ilə baş­la­yan da­hi Ni­za­mi­dən tut­muş, "Fir­dov­si­yə gö­rə iran­lı­la­rın ədə­biy­ya­tı" sər­löv­hə­li təd­qi­qa­tın­da (Bax: Se­ver­.o­bozr. T.III. 1848) ilk də­fə "Şah­na­mə" mif­lə­ri­nin nəsr tər­cü­mə­si­ni ve­rən prof. Mir­zə Ka­zım bə­yə qə­dər, ha­be­lə 1905-ci il­dən son­ra­kı 30-il­lik təd­qiq, tər­cü­mə və iq­ti­bas­lar Ə.A­bi­din bu çox ma­raq­lı əsə­ri­nin zən­gin ma­te­ria­lı­nı tə­yin edir.
Ə­.A­bi­din təd­qiq­lə­rin­də XIV-XV əsr­lər Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ge­niş yer tu­tur. Bu da tə­sa­dü­fi de­yil, Şərq­də İn­ti­bah sə­viy­yə­sin­də ədə­bi-fəl­sə­fi hə­rə­kat olan hü­ru­fizm Ə.A­bi­di ar­dı­cıl şə­kil­də ma­raq­lan­dı­rır­dı. Təəs­süf ki, müəl­li­fin 1925-ci il­də Nə­si­mi haq­qın­da yaz­dı­ğı əsər əl­də de­yil. La­kin "Də­rə­bəy­lik döv­rün­də Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı" (şa­ir Bür­ha­nəd­di­nin "Tyuq"­la­rı) və "Hə­bi­bi" mə­qa­lə­lə­ri Ə.A­bi­din XIV-XV əsr ədə­biy­ya­tı­mı­za mü­na­si­bə­ti­ni ay­dın­laş­dır­ma­ğa im­kan ve­rir. Tu­yuq jan­rı­nın "Ə­sil oğuz ədə­biy­ya­tı­nın azə­ri şö­bə­si­nə məx­sus ol­du­ğu­nu qüv­vət­lə id­dia edə bi­lə­riz" de­yən M.F.Köp­rü­lü­za­də­yə is­ti­nad edə­rək, Ə.A­bid be­lə nə­ti­cə­yə gə­lir ki, tyuq Azər­bay­can şei­ri­nin ilk mil­li şə­kil­lə­rin­dən­dir və "XIV əsrdə ya­şa­mış olan Bür­ha­nəd­din əsər­lə­rin­də­ki ori­ji­nal­lı­ğı ilə Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da xü­su­si bir möv­qe­yə ma­lik­dir". La­kin Ə.A­bid tyu­ğun İran xalq ədə­biy­ya­tı və mu­si­qi­si­nin tə­si­ri al­tın­da ya­ran­dı­ğı id­dia edər­kən yan­lış­lı­ğa yol ver­miş olur­du. Hal­bu­ki, müəl­lif elə hə­min mə­qa­lə­sin­də tyu­qun azər­bay­can­ca ya­zı­lan ba­ya­tı - Ma­nı nö­vü ilə pəh­lə­vi­cə ya­zı­lan "Pəh­lə­viy­yat­"ın qar­şı­sın­dan ya­ran­dı­ğı­nı söy­lə­yir ki, bu mü­la­hi­zə nis­bə­tən hə­qi­qə­tə uy­ğun­dur. Tyu­qun, əsa­sən, dörd mis­ra­dan iba­rət qi­tə şək­lin­də ol­ma­sı bu­nu sü­but edir. Mil­li ədə­bi növ­lə­rin möv­cud­lu­ğu isə tə­bii ki, ilk növ­bə­də, mil­li ədə­bi dil sa­yə­sin­də müm­kün idi...

Ə­.A­bid Hə­bi­bi­ni Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da XIV əsr ide­ya­la­rı­nın hü­ru­fiz­min gör­kəm­li təb­li­ğat­çı­sı ki­mi təq­dim edir. Şah İs­ma­yıl Xə­tai­nin oğ­lu Sam Mir­zə­nin "Teh­fe­yi-Sa­mi" təz­ki­rə­si­nə is­ti­nad edə­rək şai­rin hə­yat və ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan bəhs edən Ə.A­bid, ilk növ­bə­də, onun əsər­lə­ri­nin ide­ya mən­bə­yi olan hü­ru­fiz­min nə­zə­ri - ta­ri­xi iza­hı­nı ver­mə­li olur. O, ya­zır: "Bu za­man­lar feo­dal­lıq mü­hi­tin­də ha­kim ide­ya tə­səv­vüf prin­sip­lə­ri­nə is­ti­nad edən hü­ru­fi fi­kir­lə­ri idi. On dör­dün­cü əsrdə Azər­bay­can­da Şeyx Fəz­lul­lah və şa­gird­lə­ri Nə­si­mi və Rə­fi ki­mi şair­lə­rin şəx­siy­yə­tin­də hü­ru­fi­lik feo­dal­la­ra qar­şı apa­rı­lan mü­ba­ri­zə­nin ifa­də­çi ki­mi mey­da­na çıx­dı­ğı və pad­şah­lar tə­rə­fin­dən şid­dət­li təz­yi­qə uğ­ra­dı­ğı hal­da za­man keç­dik­cə ha­kim möv­qe­yin­də bu­lu­nan feo­dal­la­rın is­tis­mar və is­ti­la ide­ya­sı ki­mi özü­nü gös­tər­miş­dir".1 Ə.A­bid Hə­bi­bi­nin şeir­lə­ri­ni hü­ru­fizm poe­tik sis­te­mi əsa­sın­da təh­lil edir, hərf və rə­qəm struk­tu­ru­nu aç­ma­ğa ça­lı­şır. Şai­rin əsər­lə­rin­dən gə­ti­ri­lən konk­ret nü­mu­nə­lər­lə onun əru­zun han­sı bəh­rə­lə­rin­də yaz­dı­ğı­nı tə­yin edir, hə­min bəhr­lər haq­qın­da müx­tə­sər nə­zə­ri-ta­ri­xi mə­lu­mat ve­rir. Bu­na bax­ma­ya­raq Ə.A­bid Hə­bi­bi­nin hü­ru­fizm til­si­mi ilə mü­rək­kəb­ləş­miş fəl­sə­fi şeir­lə­ri­ni yox, hiss­lə­rin tə­bii­li­yi və sə­mi­mi­li­yi, konk­ret hə­yat löv­hə­lə­ri əsa­sın­da ya­zı­lıb üs­lu­bu­nun sa­də­li­yi ilə yad­da qa­lan şeir­lə­ri­ni da­ha yük­sək qiy­mət­lən­di­rir. "Hə­bi­bi­nin hiss­lə­ri­ni tə­rən­nüm et­di­yi ...bü­tün əsər­lə­rin­də üs­lub sa­də­li­yi qüv­vət­lə gö­zə çarp­maq­da­dır. O, hü­ru­fi­lik əsas­la­rı üzə­rin­də yaz­dı­ğı şeir­lə­rin­də bu məz­hə­bin qa­nun­la­rı­nı ifa­də edin­cə qə­liz dil iş­lət­mək məc­bu­riy­yə­tin­də də qal­mış­dır. Hal­bu­ki, hiss­lə­ri­ni azad bu­rax­dı­ğı əsər­lə­rin­də bu və­ziy­yət gö­rül­mə­yir, bun­lar­da sə­lis bir ifa­də, mə­caz və təş­bih­lər­də tə­bii­li­yə ça­lış­maq meyl­lə­ri ha­kim­dir".2
Ə­.A­bid bu key­fiy­yət­lə­rə gö­rə Hə­bi­bi­ni hət­ta Nə­si­mi­dən üs­tun tu­ta­raq ya­zır ki, "Hə­bi­bi­də gö­rü­nən bu tə­bii ol­maq özün­dən əv­vəl ye­ti­şən Nə­si­mi­də az­dır".3 Ədə­biy­yat­şü­nas Hə­bi­bi­nin -

Dün gör­düm ol ni­ga­ri tə­rəb­na­ki-ər­cü­mənd,
Ka­fir əli­lə dəs­tə­lə­miş ən­bə­rin kə­mənd,

mis­ra­la­rı ilə baş­la­nan mü­səd­də­si­ni "bir şah əsər ola­raq ya­yı­lan və xü­su­si ta­ri­xi qiy­mət qa­za­nan" nü­mu­nə ki­mi yük­sək qiy­mət­lən­di­rir "bö­yük Fü­zu­li­nin bu mü­səd­də­sə nə­zi­rə yaz­ma­sı"­nı isə Hə­bi­bi şei­ri­nin sa­də və tə­bii­li­yi, sə­mi­miy­yə­ti­lə izah edir, Hə­bi­bi­ni "on be­şin­ci əsrlə on al­tın­cı əs­rin ara­la­rın­da Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın ən bö­yük şai­ri" ki­mi yük­sək qiy­mət­lən­di­rir.
M.Fü­zu­li­nin ma­raq­lı əsər­lə­rin­dən olan "Söh­bət-ül Əs­mar" əsə­ri­ni ilk də­fə ta­pıb onun haq­qın­da mə­lu­mat ve­rən Ə.A­bid ol­muş­dur.4 Əru­zun "Mə­faü­lün, mə­faü­lün, faü­lün" bəh­rin­də ya­zı­lıb 202 beyt­dən iba­rət məs­nə­vi ol­du­ğu­nu ya­zan müəl­lif əsə­rin sə­nət­kar­lıq ba­xı­mın­dan "Ley­li və Məc­nun"­dan zə­if ol­du­ğu­nu id­dia edir. Bu­nun­la bə­ra­bər müəl­lif eti­raf edir ki, "çox sa­də bir dil ilə ya­zıl­mış mis­ra­la­rın için­də Fü­zu­li­nin sə­mi­mi ru­hu­nu gör­mə­mək qa­bil de­yil". Bu mü­la­hi­zə­lər be­lə qə­naə­tə gəl­mə­yə im­kan ve­rir ki, 20-ci il­lə­rin fə­al ədə­biy­yat­şü­na­sı olan Ə.A­bid klas­sik ədə­biy­yat­da ilk növ­bə­də sə­nət­ka­rın öz şəx­siy­yə­ti­nə sə­da­qə­ti­ni, xalq ru­hu­na ya­xın­lı­ğı­nı və bun­lar­dan irə­li gə­lən sə­mi­miy­yə­ti, üs­lub sa­də­li­yi­ni yük­sək qiy­mət­lən­di­rir, hə­min key­fiy­yət­lə­ri 20-ci il­lər­də tə­şək­kül tap­maq­da olan in­qi­la­bi ədə­biy­yat - gənc pro­le­tar ədə­biy­ya­tı üçün gə­rək­li mə­ziy­yət ki­mi təb­liğ edir­di. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, hə­min əsə­rin­də o, M.Fü­zu­li­nin bö­yük­lü­yü­nü "klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­zın xəl­qi­ləş­miş və, ey­ni za­man­da, xalq ədə­biy­ya­tı üzə­rin­də müəs­sər bir şəx­siy­yət ol­ma­sın­da" gö­rür­dü.
Ge­niş el­mi təd­qi­qa­ta la­yiq olan bir mə­sə­lə­ni də müx­tə­sər qeyd et­mə­li­yik. Təd­qi­qat mə­qa­lə­lə­ri şək­lin­də çap olun­muş, bə­zi his­sə­lə­ri ar­xiv­lər­də sax­la­nı­lan, əsas his­sə­si hə­lə­lik mə­lum ol­ma­yan əsər­lə­ri gös­tə­rir ki, Ə.A­bi­di so­vet döv­rü Azər­bay­can axun­dov­şü­nas­lı­ğı­nın ba­ni­si ad­lan­dır­maq üçün hər cür əsas var. M.F.A­xun­do­vun hə­ya­tı, döv­rü, ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ənə­nə­lə­ri, Av­ro­pa, Ru­si­ya və Şərq­lə bağ­lı əla­qə­lə­rin­də elə bir mə­qam yox­dur ki, Ə.A­bid ona xü­su­si ya­zı həsr et­mə­miş ol­sun... Onun klas­sik irs haq­qın­da mark­sist möv­qe­dən ya­zıl­mış təd­qi­qat­la­rı ge­niş­dir. Ar­tıq qeyd et­di­yi­miz ki­mi, bu­ra­ya na­ta­mam və ma­hiy­yə­ti na­mə­lum olan XVII əsr ədə­biy­ya­tı, Va­qif, Na­tə­van haq­qın­da, M.Ə.Sa­­bir və "Mol­la Nəs­rəd­din" ba­rə­sin­də əsər­lə­ri müx­tə­lif tər­tib­lər və xa­ri­ci müəl­lif­lər­dən tər­cü­mə­lər da­xil­dir.
Ə­.A­bid tək­cə klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­zın ta­ri­xi nai­liy­yət­lə­ri­nin möv­cud və­ziy­yə­ti­ni öy­rə­nib aş­ka­ra çı­xar­maq­la ki­fa­yət­lən­mir­di. Klas­si­kin hər bir sət­ri onun üçün ya­şa­dı­ğı döv­rün ədə­bi pro­se­si­ni, onun bə­dii pers­pek­ti­vi­ni müəy­yən­ləş­dir­mək va­si­tə­si idi.
­Ə­.A­bid klas­si­kin bioq­ra­fi­ya­sı ilə yox, poe­tik ru­hu ilə ye­ni ədə­biy­ya­tın ax­ta­rış stra­te­gi­ya­sı ara­sın­da əla­qə tap­ma­ğa, da­ha doğ­ru­su, ədə­bi-ta­ri­xi va­ris­li­yi ma­hiy­yət­cə bər­pa et­mə­yə ça­lı­şır­dı. Onun cid­di, təm­kin­li tən­qi­di klas­sik­lə ye­ni sə­nət mu­zey­lə­ri ara­sın­da de­yil, can­lı zə­ka­lar, in­qi­la­bi döv­rün na­ra­hat rit­mi ilə ya­şa­yan bə­dii tə­fək­kür ara­sın­da mə­nə­vi-psi­xo­lo­ji kör­pü ro­lu oy­na­yır­dı. Ə.A­bi­din tən­qi­din­də ədə­bi-ta­ri­xi pro­se­sin ötən mər­hə­lə­lə­ri ilə, klas­sik irs­lə, ye­ni ədə­biy­yat ara­sın­da ya­ra­dı­cı tə­mas nə­zə­riy­yə zə­mi­nin­də müm­kün olur­du. Be­lə ki, onun 20-30-cu il­lər­də çap olun­muş "A­zər­bay­can ədə­bi di­li­nin in­ki­şa­fı" (1926), "He­ca" vəz­ni­nin ta­ri­xi" (1927), "Ə­də­biy­yat və elm" (1929), "Gənc ya­zı­çı­la­rı­mı­za məs­lə­hət" (1929), "A­zər­bay­can xalq ədə­biy­ya­tın­da "Ma­ni-ba­ya­tı" nö­vü­nün in­ki­şa­fı haq­qın­da" (1920) və s. ki­mi mə­qa­lə­lə­ri nə­zə­ri fik­rin in­ki­şa­fın­da, klas­sik ir­sin və müa­sir ədə­bi pro­se­sin mark­sist möv­qe­dən dər­kin­də bö­yük rol oy­na­mış­dır. 30-cu il­lər ərə­fə­sin­də bə­zi tən­qid­çi­lə­rin "he­ca"­nı köh­nəl­miş vəzn, keç­miş əsr­lə­rin mi­ra­sı, ədə­bi fik­rə mo­no­ton­luq gə­ti­rən for­ma he­sab et­dik­lə­ri dövr­də konk­ret mi­sal­lar­la he­ca vəz­ni­nin nə­zə­ri ta­ri­xi sə­la­hiy­yə­ti­ni, Azər­bay­can bə­dii tə­fək­kü­rü­nə, ana di­li­nin ahən­gi­nə doğ­ma­lı­ğı­nı təs­diq edən "he­ca" vəz­ni­nin ta­ri­xi" mə­qa­lə­si­nin mey­da­na çıx­ma­sı Ə.A­bi­din ədə­biy­ya­tı xal­qın mil­li-mə­nə­vi mə­na­fe­yi ba­xı­mın­dan təd­qiq və təb­liğ et­di­yi­ni gös­tə­rən can­lı fakt­dır. Doğ­ru­dur, bu mə­qa­lə­nin bir çox te­zis­lə­ri, if­rat və məh­du­diy­yət­lə­ri ilə mü­ba­hi­sə et­mək, müəy­yən qə­dər təs­vir­çi­li­yi­ni gös­tər­mək olar. La­kin, bu tip­li mə­qa­lə­lər hə­lə tə­şək­kül döv­rün­də ədə­biy­yat­şü­nas­la­rın diq­qə­ti­ni Şərq poe­ti­ka­sı­nı öy­rən­mə­yin zə­ru­ri­li­yi­nə yö­nəl­dir­di. Təəs­süf ki, şab­lon, stan­dart, bir çox nə­zə­ri te­zis­lə­ri mil­li ədə­bi fakt­lar­la təs­diq olun­ma­yan ədə­biy­yat nə­zə­riy­yə­lə­ri­nin dəb­də ol­du­ğu in­di­ki dövr­də də hə­min zə­ru­rət prob­lem ola­raq qa­lır. Ədə­biy­yat nə­zə­riy­yə­si mən­tiq ki­ta­bı de­yil. Ora­da pos­tu­lat və sil­lo­qizm­lər özü­nü doğ­rult­mur. Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın nə­zə­riy­yə­si­ni yal­nız onun öz bə­dii ma­hiy­yə­tin­dən, in­ki­şaf mən­ti­qin­dən əxz et­mək olar. Bi­zim ədə­biy­ya­tın nə­zə­ri ma­hiy­yə­ti­nə gi­riş isə Qə­dim və Or­ta əsr Şərq poe­ti­ka və nə­zə­riy­yə ki­tab­la­rın­dan təz­ki­rə və ri­sa­lə­lər­dən baş­la­nır. Ə.A­bid bu­nu hə­lə ya­rım əsr əv­vəl çox yax­şı ba­şa düş­müş­dü...
Bö­yük klas­sik­lə­ri­mi­zin - Ni­za­mi­nin, Nə­si­mi və Fü­zu­li­nin ca­han bə­dii fik­ri­nə ör­nək olan sə­nət təc­rü­bə­sin­dən çı­xış edə­rək Ə.A­bid ədə­biy­ya­tın elmlə əla­qə­si­ni mark­sist ta­ri­xi­lik əsa­sın­da izah edir­di. O, bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq­da il­ha­mın ro­lu­nu nə məh­dud­laş­dı­rır, nə də müt­ləq­ləş­di­rir­di. Dün­ya ədə­biy­ya­tı­nın za­man­lar ke­çib bü­tün əsr­lər və nə­sil­lər üçün müa­sir olan şah əsər­lə­ri­nin qüd­rə­ti­ni Ə.A­bid, on­la­rın il­ham­la bə­ra­bər, həm də yük­sək dün­ya­gö­rü­şü­nün məh­su­lu ol­ma­la­rın­da gö­rür­dü: ...yük­sək bir əsə­ri an­caq mə­lu­mat və bi­lik sa­hi­bi bir di­maq ya­ra­da bi­lər...
Bir ədib və ya şa­ir fit­rə­tən nə qə­dər zə­ki və is­te­dad­lı ya­ra­dıl­mış olur-ol­sun is­te­da­dı­na bi­lik sa­yə­sin­də vəc­hə (is­ti­qa­mət - N.Ş.) ver­mə­dik­cə is­tiq­ba­la xi­tab edə­məz; yal­nız gün­də­lik ha­di­sə­lə­rin ba­ya­ğı bir tər­cü­ma­nı olur ki, bun­lar­da mü­vəq­qə­ti ola­raq öz sə­viy­yə­sin­də olan fərd­lə­rə xi­tab edə bi­lər".1 Məhz bu nöq­te­yi-nə­zər­dən çı­xış edə­rək, Ə.A­bid for­ma­laş­maq­da olan pro­le­tar ədə­biy­ya­tı­na qiy­mət ve­rir, bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq ax­ta­rış­la­rı­nı is­ti­qa­mət­lən­di­rir­di. Ə.Abi­din pro­le­tar ədə­biy­ya­tı kon­sep­si­ya­sı də­rin nə­zə­ri zə­mi­nə əsas­la­nan müs­tə­qil tə­lim idi. O, "Okt­yabr in­qi­la­bı­nın Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­na tə­si­ri" ad­lı iri­həcm­li mə­qa­lə­sin­də in­qi­la­bi pro­se­sin ta­ri­xi sə­ciy­yə­si və bə­dii hə­rə­ka­tın tə­ka­mü­lü mə­sə­lə­si­ni qlo­bal plan­da qo­yub həll edir­di. İn­qi­la­bi dün­ya­gö­rü­şü­nün bə­dii tə­fək­kü­rə nü­fu­zu mə­sə­lə­si­ni çə­tin psi­xi-ideo­lo­ji pro­ses ki­mi izah edən Ə.A­bid bə­dii tə­rəq­qi­nin pers­pek­ti­vi­ni tə­ci­li su­rət­də bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq sa­hə­sin­də mark­sizm yi­yə­lən­mə­sin­də gö­rür­dü. Okt­yabr in­qi­la­bı­nın onun­cu il­dö­nü­mün­də inam­la ya­zır­dı: "Pro­le­tar ədə­biy­ya­tı­nın şah əsə­ri mark­sizm gö­rüş tər­zi­nin in­ki­şa­fı­na bağ­lı­dır. Mark­sizm el­mi və le­ni­nizm əsas­la­rı bü­tün­lük­lə təh­lil və həzm edil­mə­dən ye­ni za­man­da müx­tə­lif dövr­lə­rin ədə­bi və fik­ri cə­rə­ya­nı­na, sə­nət ta­ri­xi­nə, ic­ti­maiy­yət və ru­hiy­yə­tə, ma­te­ria­lizm fəl­sə­fə­si­nə və hət­ta əc­nə­bi di­li­nə la­zım ol­du­ğu qə­dər aş­na ol­ma­ğı vü­cud bu­la­caq ədə­bi ha­di­sə­lər ədə­biy­yat ta­ri­xi­nə öl­məz əsər­lər ver­mə­yə­cək­dir.
...Bu gü­nün elm­lə­ri ilə dün­ya­ya gö­rüş tər­zi­ni tər­biə­yə və in­ki­şaf et­di­rə bi­lən hər ədə­biy­yat­çı ya­rı­nın yük­sək mark­sizm ədə­biy­ya­tı­nın mü­bəş­şə­ri möv­qe­yi­ni tu­ta­caq­dır".2 Be­lə­lik­lə, əgər bu qə­naə­tin 20-ci il­lər kon­teks­ti­ni nə­zə­rə al­saq, on­da mə­lum olar ki, Ə.A­bid müa­sir­lə­rin­dən da­ha tez bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq­da dün­ya­gö­rü­şün həl­le­di­ci ro­lu­nu, ye­ni ədə­biy­ya­tın nəin­ki ca­ri ta­le­yi­nin, ha­be­lə pers­pek­ti­vi­nin dün­ya­gö­rü­şün­dən ası­lı­lı­ğı­nı müəy­yən­ləş­di­rə bil­miş­di. Be­lə dün­ya­gö­rü­şün nə­dən iba­rət ol­ma­sı mə­sə­lə­sin­də isə Ə.A­bid üçün di­lem­ma möv­cud de­yil­di, bu dün­ya­gö­rü­şü müa­sir­lə­ri ki­mi Ə.A­bid üçün də mark­sizm-le­ni­nizm, dia­lek­tik ma­te­ria­lizm idi. Mə­lum­dur ki, 20-ci il­lər­də mark­siz­min bə­dii ya­ra­dı­cı­lı­ğa tət­bi­qi, əsa­sən vul­qar so­sio­loq­la­rın, onu ye­ni ədə­biy­ya­tın me­to­du ki­mi izah et­mək isə RAPP-ın xid­mə­ti idi. Bu qrup­la­ra da­xil olan nə­zə­riy­yə­çi­lə­rin ümu­mi səh­vi isə fəl­sə­fi tə­lim, fəl­sə­fə­nin me­to­du olan dia­lek­tik ma­te­ria­liz­mi ya­ra­dı­cı­lıq pro­se­sin­də hə­min pro­se­sin bə­dii spe­si­fi­ka­sı­nı nə­zə­rə al­ma­dan, me­xa­ni­ki tət­biq et­mə­lə­ri idi. Ə.A­bi­din bir tən­qid­çi və nə­zə­riy­yə­çi ki­mi xid­mə­ti bun­dan iba­rət­dir ki, o, hə­lə 20-ci il­lər­də mark­sizm-le­ni­niz­mi bə­dii fik­rin el­mi əsa­sı, dün­ya­gö­rü­şü ki­mi izah edər­kən me­xa­nizm­dən xi­las ola bil­miş, bə­dii ya­ra­dı­cı­lı­ğın ob­raz­lı tə­biə­ti­ni, onun tək­cə tə­fək­kü­rün yox, həm də in­san ru­hu­nun və his­siy­ya­tı­nın, il­ha­mın məh­su­lu ol­ma­sı­nı qə­bul et­miş­di. Pro­le­tar ədə­biy­ya­tı­nın il­kin in­ki­şaf meyl­lə­ri­ni, möv­cud bə­dii nü­mu­nə­lə­rin poe­tik struk­tu­ru­nu təh­lil edən Ə.A­bid gənc pro­le­tar şair­lə­ri­nin əsas ya­ra­dı­cı­lıq nöq­sa­nı­nı "məf­ku­rə­ni bə­dii­ləş­dir­mək qa­bi­liy­yə­ti­nin yox­lu­ğun­da" gö­rür­dü. O, ya­zır­dı: "...məf­ku­rə­nin bə­dii­ləş­mə­sin­də düz­gün ifa­də­nin bö­yük ro­lu var­dır. Tər­tib­li bo­ya­lar­la ya­pıl­mış bir tab­lo da­ha ca­zi­bə­dar olur. Məf­ku­rə nə qə­dər gö­zəl olur­sa-ol­sun şə­kil­siz­lik onun qiy­mə­ti­ni al­çal­dır. Gənc yol­daş­la­rın möv­zu­la­rın­da qə­tiy­yən de­ko­ra­si­ya yox­dur. Xa­tı­ra gə­lən bir fi­kir düz-doğ­ru mis­ra ha­lı­na qo­yul­muş­dur. Bu da as­so­sia­si­ya (tə­dai) qa­bi­liy­yə­ti­nin in­ki­şaf et­mə­mə­sin­dən irə­li gə­lən bir və­ziy­yət­dir. Qu­ru bir fik­ri bə­dii­ləş­di­rən şey o fi­kir­lə­rin tam fi­kir­lər­lə süs­lən­mə­si­dir. Bun­lar əsas qa­yə­nin müa­sir və qüv­vət­li su­rət­də mey­da­na çıx­ma­sı­na sə­bəb olur.
...Hə­yə­can ilə kəl­mə ara­sın­da düz­gün bir mü­na­si­bət tə­yin et­mək la­zım­dır.1 Vul­qar so­sio­lo­giz­min, müx­tə­lif "izm"lə­rin mey­dan su­la­dı­ğı, gər­gin ədə­bi mü­ba­hi­sə­lə­rin, ide­ya mü­ba­ri­zə­lə­ri­nin qı­zış­dı­ğı bir dövr­də bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq pro­se­si­nə be­lə ba­xış, as­so­sia­si­ya­la­rın ro­lu­na qiy­mət ver­mək əsil tən­qid­çi cə­sa­rə­ti tə­ləb edir­di. Məhz tək­cə bu as­so­sia­si­ya mə­sə­lə­si­nə gö­rə o za­man Ə.A­bi­din tən­qi­di­nə bir idea­lizm yar­lı­kı ya­pış­dır­maq çox asan idi.
Ye­ri gəl­miş­kən de­yək ki, müa­sir­lə­ri M.Qu­li­yev, Ə.­Na­zim, B.Ço­ban­za­də, H.Zey­nal­lı, A.­Mu­sa­xan­lı ki­mi Ə.A­bi­də də 20-ci il­lə­rin so­nun­da baş­la­nan ədə­bi mü­ba­hi­sə­lər­də be­lə yar­lıq­lar az ya­pış­dı­rıl­ma­mış­dı. H.Ca­vid, B.Ço­ban­za­də, Ə.­Na­zim və Ə.A­bi­din ob­yek­tiv ta­ri­xi bir qa­nu­nauy­ğun­luq, zə­ru­ri tə­lə­bat nə­ti­cə­sin­də Tür­ki­yə ədə­bi mü­hi­ti ilə bağ­lı­lı­ğı öm­rü bo­yu bə­zi if­rat mark­sist­lər tə­rə­fin­dən on­la­ra qa­xınc ol­muş­dur. Xü­su­si­lə, on­la­rın Şərq poe­ti­ka ənə­nə­lə­ri­nə mey­li, türk­dil­li xalq­la­rın ta­ri­xi və ədə­bi-mə­də­ni bir­li­yi­ni iq­rar et­mə­lə­ri on­la­rın adı­na pan­tür­kizm yar­lı­ğı qo­yul­ma­sı ilə nə­ti­cə­lən­miş­di. Doğ­ru­dur, 20-ci il­lə­rin di­gər mü­ba­riz tən­qid­çi­lə­ri ki­mi Ə.A­bi­din də fi­kir və mü­la­hi­zə­lə­rin­də yan­lış və zid­diy­yət­li cə­hət­lər var idi. La­kin on­la­rın ta­le­yi, hə­yat və fəa­liy­yə­ti xal­qa xid­mət ar­zu­su, bö­yük ədə­biy­yat idea­lı ilə bağ­lı ol­muş­dur.
Ə­.A­bid inan­dı­ğı fik­ri yük­sək cə­sa­rət­lə de­mə­yi, onu hə­ya­tın və sə­nə­tin fakt­la­rı ilə axı­ra­dək ar­dı­cıl mü­da­fiə et­mə­yi ba­ca­ran tən­qid­çi idi. Mi­sal gə­tir­di­yi­miz mü­la­hi­zə tək­cə Ə.A­bi­din bir tən­qid­çi ki­mi təh­lil və təd­qi­qin­də əl­də et­di­yi nə­zə­ri qə­naət de­yil­di, onun ar­xa­sın­da müəl­li­fin bir pub­li­sist, ya­zı­çı və şa­ir ki­mi iyir­mi il­lik bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq təc­rü­bə­si du­rur­du. Yal­nız be­lə bir şəx­siy­yət bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq və tən­qid­çi­li­yi, nə­zə­riy­yə­çi­lik və ədə­biy­yat ta­ri­xi­li­yi­ni özün­də bir­ləş­di­rən nü­fuz sa­hi­bi bə­şər ta­ri­xin­də ta­ma­mi­lə ye­ni tip­li bir ədə­biy­ya­tın - So­vet ədə­biy­ya­tı­nın tə­məl daş­la­rı­nı qo­yan ya­zı­çı­la­ra ya­ra­dı­cı­lıq məs­lə­hə­ti ve­rə bi­lər­di. Be­lə bir sə­la­hiy­yə­ti isə Ə.A­bid is­te­da­dı, tən­qid­çi cə­sa­rə­ti, ədə­biy­ya­ta və onun idea­lı­na mə­həb­bə­ti, nə­zə­ri prin­si­pial­lı­ğı, nə­ha­yət, yük­sək və­tən­daş­lı­ğı sa­yə­sin­də əl­də et­miş­di.
37-ci ilin bir çox qur­ban­la­rı ki­mi, Əmin Abi­din də ədə­bi-ta­ri­xi möv­qe­yi, mə­nə­vi haq­qı bər­pa olun­ma­lı, ta­ri­xi əda­lət na­mi­nə, it­miş əsər­lə­ri "ta­pı­lıb" əsl müəl­li­fi­nə qay­ta­rıl­ma­lı­dır. Onun qiy­mət­li ədə­biy­yat ta­ri­xi­ni, "Se­çil­miş əsər­lə­ri" top­lu­su­nu çap et­mək və­zi­fə­miz­dir.

yan­var, 1989

MUS­TA­FA QU­Lİ­YEV

A­ka­de­mik Zi­ya Bün­ya­do­vun "İs­tin­taq işi ¹12493" ad­lı mə­qa­lə­sin­də­ki ("Elm" qə­ze­ti, 13 av­qust 1988) dəh­şət­li bir fakt bi­zi sar­sıt­dı: Azər­bay­can Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı­nın (o za­man Az­FAN - N.Ş.) it­ti­faq və dün­ya miq­ya­sın­da ta­nın­mış gör­kəm­li alim­lə­ri­ni 12493 nöm­rə­li iş üz­rə ka­pi­tan Ave­nes­yan, ley­te­nant Qalstyan və ser­jant Oha­ne­zov is­tin­taq edir­miş. Bə­li, ser­jant və pro­fes­sor! Bu si­ya­hı­da bir­cə çək­mə­çi ça­tış­mır. Bəl­kə, be­lə­si də olub! Ta­rix "bəl­kə"­lə­ri qə­bul et­mir. Bir də ki, bu vax­ta qə­dər on­suz da "bəl­kə"­lər­lə iş­lə­mi­şik, baş­qa xalq­lar abi­də­dən qop­muş bir par­ça da­şı şü­şə al­tın­da sax­la­yan­da Qo­bus­tan qa­ya­la­rın­da yad­da­şı­mı­zın iz­lə­ri­ni qo­pa­rıb­lar. Ma­raq­lı­dır, aka­de­mi­ya­da ça­lı­şan R.A­xun­dov, Ə.­Na­zim, B.Ço­ban­za­də, Ə.U­bay­du­lin, S.Müm­taz, V.Xu­luf­lu ki­mi ic­ti­mai xa­dim və gör­kəm­li tən­qid­çi Mus­ta­fa Qu­li­yev və Azər­bay­can SSR Ci­na­yət Mə­cəl­lə­si­nin 64, 70 və 73-cü mad­də­lə­ri ilə it­ti­ham olu­nub. Bun­lar 1929-1938-ci il­lər­də ən çox iş­lə­nən mad­də­lər idi. Bə­zən, bu­ra 69 və 72-ci mad­də­lər də əla­və olu­nur­du. Bu mad­də­lər­lə it­ti­ham olu­nan adam­la­ra ək­sin­qi­lab­çı, So­vet döv­lət rəh­bər­lə­ri­nə qar­şı mü­ba­ri­zə apa­ran ter­ror­çu, xa­ri­ci bur­jua­zi­ya­ya kö­mək məq­sə­di­lə hö­ku­mət əley­hi­nə təb­li­ğat apa­ran mil­lət­çi de­yi­lir, bir söz­lə, be­lə adam­lar ək­sin­qi­la­bi bur­jua-mil­lət­çi təş­ki­la­tın üzv­lə­ri ki­mi iyir­mi də­qi­qə ər­zin­də mü­ha­ki­mə olu­nub gül­lə­lə­nir­di­lər. M.Qu­li­yev də ta­le­yin be­lə bir "oyu­nu­na" dü­şüb. O da Sta­lin, Be­ri­ya və Ba­ğı­ro­vun qa­la­dı­ğı ton­qal­da ya­nan yet­kin mil­li zi­ya­lı­la­rı­mız­dan ol­muş­dur.
M.Qu­li­ye­vin hə­yat və fəa­liy­yə­ti haq­qın­da 50-ci il­lər­dən son­ra M.Hü­seyn, R.Rza, M.A­rif və Ş.Sal­ma­no­vun mə­qa­lə­lə­ri çap olu­nub. 20-30-cu il­lər tən­qi­di­nə həsr olun­muş təd­qi­qat­lar­da onun nə­zə­ri gö­rüş­lə­rin­dən da­nı­şı­lıb, par­ti­ya mət­bua­tın­da o, Azər­bay­can­da so­sia­lizm uğ­run­da mərd mü­ba­ri­zə­lər­dən bi­ri ki­mi qiy­mət­lən­di­rib. Fə­qət onun zən­gin, ma­raq­lı və ib­rət­li öm­rü­nün son ta­le­yi bu vax­ta qə­dər nəin­ki ge­niş oxu­cu küt­lə­sin­dən, hət­ta mü­tə­xəs­sis­lər­dən də giz­li qa­lıb.
Ar­tıq Azər­bay­can oxu­cu­su­na mə­lum­dur ki, ədə­bi-ic­ti­mai fi­kir ta­ri­xi­mi­zə xalq maa­rif ko­mis­sa­rı və mü­ba­riz tən­qid­çi ki­mi da­xil olan M.Qu­li­yev 1893-cü il­də Şə­ki­də ana­dan ol­muş­dur. 1913-cü il­də Tif­lis klas­sik gim­na­zi­ya­sı­nı bi­ti­rib elə hə­min il Ki­yev uni­ver­si­te­ti­nin fi­zi­ka-ri­ya­ziy­yat fa­kul­tə­si­nə da­xil olub, bu­ra­da da giz­li in­qi­la­bi hə­rə­ka­ta qo­şu­lub. Tez­lik­lə fə­al bol­şe­vik RK (b)P Ki­yev Ko­mi­tə­si mü­səl­man böl­mə­si­nin səd­ri se­çi­lir. Mü­səl­man tə­lə­bə­lə­rin Ki­yev­də ke­çi­ri­lən qu­rul­ta­yı­nın təş­ki­lat­çı­sı M.Qu­li­yev 1919-cu il­də Azər­bay­ca­na gə­lir və par­ti­ya­nın tap­şı­rı­ğı ilə onu si­ya­si-təş­ki­lat işi apar­maq üçün Lən­kə­ra­na gön­də­rir­lər. Azər­bay­can­da So­vet ha­ki­miy­yə­ti qu­ru­lan­dan son­ra­kı ilk il­lər biz onu AK(b)P Qa­ra Şə­hər Par­ti­ya Ko­mi­tə­si­nin ka­ti­bi və­zi­fə­sin­də gö­rü­rük.
Mus­ta­fa Qu­li­yev Azər­bay­can So­vet Res­pub­li­ka­sı­nın ilk xalq maa­rif ko­mis­sa­rı ki­mi (1922-1928) mil­li mə­də­ni in­qi­la­bın hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­sin­də bü­tün var­lı­ğı ilə ça­lı­şır. Onu da əla­və edək ki, M.Qu­li­yev həm də ədə­bi-mə­də­ni fik­ri, pro­le­tar ədə­biy­ya­tı­nı təb­liğ edən, ədə­biy­yat ta­ri­xi­mi­zin klas­sik sə­hi­fə­lə­ri­ni araş­dı­ran ilk iri həcm­li jur­na­lın - "Maa­rif və mə­də­niy­yət­"in re­dak­to­ru idi.
Mü­ba­riz bol­şe­vik və prin­si­pial tən­qid­çi M.Qu­li­yev 1922-ci il­də RK(b)P XI qu­rul­ta­yın­da iş­ti­rak et­miş və hə­min gün­lər­də Za­qaf­qa­zi­ya bol­şe­vik­lə­ri­nin bir qrup nü­ma­yən­də­si ilə bir­lik­də V.İ.­Le­ni­nin qə­bu­lun­da ol­muş­dur.
İq­ti­sas­ca ri­ya­ziy­yat­çı ol­sa da, M.Qu­li­yev bir çox müa­sir­lə­ri ki­mi, ilk növ­bə­də in­qi­lab­çı idi. O, döv­rü­nün ic­ti­mai-si­ya­si mə­sə­lə­lə­ri­ni, ədə­biy­yat və mə­də­niy­yət prob­lem­lə­ri­ni də məhz in­qi­la­bın mə­na­fe­yi nöq­te­yi-nə­zə­rin­dən həll edir­di. Maa­rif xa­di­mi və tən­qid­çi ki­mi yaz­dı­ğı mə­qa­lə­lər­də "Azər­bay­can­da Okt­yabr düş­mən­lə­ri" (1927), "Türk qa­dı­nı­nın yo­lu" (1927) ki­mi ic­ti­mai-si­ya­si mün­də­ri­cə­li ki­tab­lar­da, hət­ta Azər­bay­can­da rus di­lin­də, mark­sist-le­nin­çi me­to­do­lo­gi­ya əsa­sın­da ya­zıl­mış ilk ədə­biy­yat ta­rix­lə­ri­miz­dən olan "Okt­yabr və Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı" (1930) mo­noq­ra­fi­ya­sın­da be­lə bu ənə­nə qa­ba­rıq gö­rü­nür. M.Qu­li­ye­vin ye­ni mə­də­niy­yət ya­rat­ma­ğa yö­nəl­miş fəa­liy­yə­tin­də bir sı­ra uğur­lar və bə­zi yan­lış­lıq­lar da be­lə bir meyl­lə bağ­lı idi. Ədə­biy­ya­tın, ta­rix və mə­də­niy­yə­tin elə özü­nə­məx­sus mil­li xü­su­siy­yət­lə­ri var ki, in­qi­la­bi şüar­lar, dek­la­ra­si­ya­lar­la həll et­mək ol­maz­dı. 20-ci il­lər­də dəb­də olan pro­let­kult­çu vul­qar-so­sio­lo­ji meyl­lər, mark­sist-le­nin­çi ədə­biy­yat­dan si­tat­la­rın me­xa­ni­ki su­rət­də mil­li ədə­biy­ya­ta tət­bi­qi ilə bağ­lı tə­şəb­büs­lər o döv­rün tən­qid­çi­lə­ri­nə bir çox hal­da mil­li ədə­bi fik­rin sti­xi­ya­sı­nı ob­yek­tiv dərk et­mə­yə im­kan ver­mir­di. M.Qu­li­ye­vin də klas­sik ədə­bi-mə­də­ni ir­si­miz­lə bağ­lı səhv­lə­ri bu­ra­dan do­ğu­lur­du. Onun bir maa­rif xa­di­mi, tən­qid­çi və sə­nət nə­zə­riy­yə­çi­si ki­mi xa­dim­lə­ri ba­rə­sin­də müəy­yən qə­dər "Ədə­bi mü­ba­hi­sə­lər" (1986) ad­lı ki­ta­bı­mız­da bəhs et­mi­şik. Onun in­qi­la­bi mə­də­niy­yət na­mi­nə et­di­yi səhv­lər qə­ri­bə­dir ki, son­ra­lar ək­sin­qi­la­bi fəa­liy­yət ki­mi "qiy­mət­lən­di­ri­lib".
M.Qu­li­yev həm­kar­la­rı olan di­gər mark­sist tən­qid­çi­lər - Ə.A­bid, Ə.­Na­zim, S.Müm­taz, H.Zey­nal­lı, B.Ço­ban­za­də ki­mi Şər­qə bağ­lı de­yil­di. De­mək olar ki, bu ri­ya­ziy­yat­çı bol­şe­vik mə­də­ni in­qi­la­bın rəh­bər­li­yi­nə gə­lən­də Şərq­dən çox Av­ro­pa mə­də­niy­yə­ti­nə aşi­na idi. O, Şərq, o cüm­lə­dən Azər­bay­can ədə­biy­yat və mə­də­niy­yə­ti­nin ta­ri­xi in­ki­şaf mən­ti­qi­ni ki­fa­yət qə­dər bil­mir­di. Bu­ra­da 20-30-cu il­lər­də mark­sizm adın­dan da­nı­şan rus alim­lə­ri­nin Şər­qə yan­lış mü­na­si­bə­ti ilə bağ­lı "ənə­nə­nin" də tə­si­ri var­dı. Ona gö­rə M.Qu­li­yev əsr­lər bo­yu ümum­şərq kon­teks­tin­də for­ma­laş­mış klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­zı az qa­la pro­le­ta­riat üçün ya­rar­sız he­sab edir­di. Mə­sə­lən, "Bü­tün cəb­hə bo­yu hü­cu­ma!" şüa­rı or­ta­ya atı­lan­dan son­ra "Hü­cum" jur­na­lı­na çev­ril­miş "Ədə­biy­yat cəb­hə­sin­də" qə­ze­ti­nin ilk nöm­rə­si­nin çıx­ma­sı mü­na­si­bə­ti­lə 1928-ci il­də yaz­mış­dı: "Tə­bii əs­ki ədə­biy­yat­la mü­ba­ri­zə mə­sə­lə­si bu­gün­kü pro­le­tar ədə­biy­ya­tı­mı­zın qar­şı­sın­da du­ran mü­hüm bir və­zi­fə­dir. Və bu ən bi­rin­ci düş­mən is­teh­ka­mı­dır ki, "Ədə­biy­yat cəb­hə­si" bi­rin­ci atə­şi­ni də bu­na doğ­ru aç­ma­lı­dır".
Xal­qı­mı­zın is­te­dad­lı oğul­la­rı­nın əsr­lər bo­yu ya­rat­dı­ğı mi­sil­siz mə­də­ni ir­si "bi­rin­ci düş­mən is­teh­ka­mı" ad­lan­dı­rıb xa­lis in­qi­la­bi ədə­biy­yat na­mi­nə ora atəş açan­lar­dan bi­ri də M.Qu­li­yev ol­du.
H.Ca­vi­din "ya­zı­la­rı ye­ni cə­miy­yə­tin və ye­ni Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti­nin əley­hi­nə­dir" ya­zan tən­qid­çi onun əvə­zi­nə Dem­yan Bed­nı ki­mi şa­ir hə­lə ye­tiş­mə­miş­dir" de­yir­di. Əl­bət­tə, bu tək­cə "Ədə­biy­ya­tı­mı­zı dem­yan­laş­dır­maq uğ­run­da!" şüa­rı­nı irə­li sü­rən döv­rün yox, həm də or­ta əsr­lər ədə­biy­ya­tın­da be­lə in­qi­la­bi ide­ya ax­ta­ran zöv­qün əda­lət­siz­li­yi idi. O, Q.B.Za­kir ki­mi mü­ba­riz sa­ti­ri­ki "də­rə­bəy­lik qu­ru­lu­şu­nun da­ğıl­ma­sı­na ağ­la­yan mö­min bir ki­şi" ad­lan­dı­rır. "Mü­ba­riz al­lah­sız­lar" it­ti­fa­qı­nın rəh­bər­lə­rin­dən bi­ri ki­mi, "Din Şər­qin bi­rin­ci düş­mə­ni­dir" qə­naə­ti­nə gə­lir­di. Ədə­biy­ya­tım­zın təd­qi­qi və təb­li­ği sa­hə­sin­də, maa­rif və mə­də­ni in­qi­lab­da­kı əvəz­siz xid­mət­lə­ri­ni bir an be­lə unut­ma­dan de­mə­li­yik ki, M.Qu­li­ye­vin "Azər­bay­can­da mu­si­qi kul­tu­ru­nun in­ki­şa­fı mə­sə­lə­lə­ri" ("Maa­rif və mə­də­niy­yət" jur­na­lı, 1926, ¹7), "Azər­bay­can­da mu­si­qi mə­də­niy­yə­ti­nin in­ki­şa­fı yol­la­rı" ("İn­qi­lab və mə­də­niy­yət" jur­na­lı, 1929, ¹2) tip­li mə­qa­lə­lə­ri, ha­be­lə "Okt­yabr və Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı" mo­noq­ra­fi­ya­sın­da­kı bə­zi müd­dəa­lar klas­sik mə­də­ni ir­sə mü­na­si­bət­də pro­letk­tul­çu ni­hi­liz­mi­nin, me­xa­ni­ki mark­siz­min do­ğur­du­ğu sa­pın­tı­lar­dan iba­rət idi. Mə­sə­lən, tən­qid­çi be­lə bir yan­lış te­zis irə­li sü­rür­dü ki, "XII əs­rə qə­dər tə­rəq­qi edən Şərq in­cə­sə­nət­lə­ri XII əsr­dən son­ra bir nöq­tə­də da­ya­na­raq tə­rəq­qi et­mə­miş­dir". Onun fik­rin­cə keç­miş­dən qal­ma mu­si­qi də­rə­bəy­lik cə­miy­yə­ti­ni möh­kəm­lət­mək üçün ya­ran­mış­dır, bi­zə isə sə­na­ye­lə­şən şə­hə­rin, trak­tor­la­şan kən­din rit­mi­ni ifa­də edən in­qi­lab gər­gin­li­yi döv­rü­nün mu­si­qi­si la­zım­dır. Özü də bu mu­si­qi "Şu­ra sis­te­mi­nin möh­kəm­lən­mə­si­nə xid­mət et­mə­li­dir".
O, Azər­bay­can kənd­lə­ri üçün Av­ro­pa mu­si­qi­si gə­tir­mə­yi la­zım bi­lir. "Sa­zand­la­rın oxu­du­ğu İran ha­va­la­rı bi­zim hə­ya­tı­mı­za uy­ğun de­yil­dir" fik­ri­ni irə­li sü­rür­dü. Onun fik­rin­cə, bu ha­va­lar qul, kö­lə mu­si­qi­si, "ümid­siz­lik şər­qi­lər­dir". Ümu­miy­yət­lə, M.Qu­li­yev vul­qar-so­sio­lo­ji gö­rüş­lə­ri­nə uy­ğun ola­raq sə­nə­tin ic­ti­mai-iq­ti­sa­di in­ki­şa­fa kö­mək edən növ­lə­ri­ni məq­bul he­sab edir­di. Bu­na mü­va­fiq su­rət­də 20-30-cu il­lə­rin tən­qid­çi­lə­ri sə­nət əsər­lə­ri­nə iki cür qiy­mət ver­di­lər: bə­dii-es­te­tik və ideo­lo­ji. Mə­sə­lən, M.Qu­li­yev C.Cab­bar­lının "Od gə­li­ni" fa­ciə­si haq­qın­da ya­zır­dı: "Cə­fər Cab­bar­lı tə­rə­fin­dən ya­zıl­mış "Od gə­li­ni" bu­gün­kü türk ədə­biy­ya­tı­nın az-çox ma­raq­lı və qiy­mət­li əsər­lə­rin­dən bi­ri­dir. "Od gə­li­ni" ideo­lo­ji nöq­te­yi-nə­zər­dən də­xi bi­zim üçün ya­rar­lı­dır". Bu­nun­la bə­ra­bər, 20-ci il­lər­də ta­ri­xi möv­zu­ya mü­ra­ciət sə­nə­ti hə­yat­dan ayır­maq, sə­nət­ka­rın şəx­si duy­ğu­ya qa­pıl­ma­sı, M.Qu­li­ye­vin ifa­də­si ilə de­sək, "in­cə­sə­nə­tin öl­dü­rül­mə­si" ki­mi qiy­mət­lən­di­ri­lir­di ki, bu­nun da nə qə­dər me­xa­ni­ki və yan­lış ol­du­ğu­nun iza­ha eh­ti­ya­cı yox­dur.
M.Qu­li­yev tə­biə­tən eh­ti­ras­lı, öz qiy­mət­lə­rin­də mak­si­ma­list adam idi. Bu mak­si­ma­lizm çox za­man in­cə­sə­nə­tə yük­sək tə­ləb­kar­lıq­la bir­lə­şir, onu ədə­bi mü­hit­də sərt və aman­sız tən­qid­çi ki­mi şöh­rət­lən­di­rir­di. Mə­sə­lən, Av­ro­pa mə­də­niy­yə­ti­nə ya­xın­dan bə­ləd olan M.Qu­li­yev "Ley­li və Məc­nun", "Şah İs­ma­yıl", "Aşıq Qə­rib", "Əs­li və Kə­rəm" əsər­lə­ri­ni ope­ra ki­mi ib­ti­dai he­sab edir. Qu­li­ye­rin "Şah­sə­nəm" ope­ra­sı­nı xalq mah­nı­la­rı­mı­zın Av­ro­pa üs­lu­bun­da uğur­lu iş­lən­mə­si­nə gö­rə yük­sək qiy­mət­lən­di­rir­di. Bu­nun­la be­lə, M.Qu­li­yev yan­lış ola­raq Şərq xalq­la­rı­nın va­hid hə­yat kon­teks­tin­də bir­gə ya­rat­dıq­la­rı "Şi­kəs­tə"­ni, "Ba­ya­tı Qa­car" və "Şur" mu­ğam­la­rı­nı "fars feo­dal mu­si­qi­si", ta­rı "İran mu­si­qi alə­ti" ad­lan­dı­rır­dı. Onun ta­ra mü­na­si­bə­ti zid­diy­yət­li ol­muş­dur. Tən­qid­çi 1926-cı il­də yaz­mış­dır: "Tar nə xalq, nə də türk alə­ti de­yil­dir, onun gə­lə­cə­yi yox­dur... Tar ça­lan­lar­dan öt­rü xü­su­si si­nif­lər ay­rıl­maq­dan­sa, biz tex­ni­kum­la­rın fəa­liy­yə­ti­nin türk xalq nəğ­mə­lə­ri­nin top­lan­ma­sı, təd­qiq və tə­təb­bö edil­mə­si üzə­rin­də qur­ma­lı­yıq... Azər­bay­can­da tar­çı, ka­man­ça­çı və zur­na­çı­lar­dan mü­tə­şək­kil bir Şərq or­kes­to­ru da möv­cud­dur. Mən­cə, bu­nun bi­zim mu­si­qi­mi­zin in­ki­şa­fın­da və çi­çək­lən­mə­sin­də heç bir əhə­miy­yə­ti yox­dur".
Be­lə­lik­lə, M.Qu­li­ye­vin, ne­cə de­yər­lər, ədə­bi-nə­zə­ri "gü­nah­la­rı"­nın sa­yı­nı bir qə­dər də ar­tır­maq, xır­da­la­maq olar. Nə­ti­cə çı­xar­ma­mış tən­qid­çi­nin di­gər bir qü­su­ru­nu da gös­tə­rək: xa­lis mark­sist mo­del əsa­sın­da ya­zıl­mış "Okt­yabr və Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı" ad­lı qiy­mət­li əsə­rin­də, Şərq, Azər­bay­can klas­sik poe­zi­ya­sı­nın dün­ya şöh­rət­li in­ci­lə­ri­ni ya­rat­mış əruz vəz­ni­ni "fars poe­zi­ya­sın­dan keç­mə su­fi for­ma" ki­mi qiy­mət­lən­di­rir. "Köh­nə ib­ti­dai for­ma" he­sab et­di­yi he­ca­nı türk di­li­nin rit­mi­nə uy­ğun say­sa da, ona yan­lış qiy­mət ve­rir: "He­ca köh­nəl­miş­dir, o poe­zi­ya­ya mo­no­ton­luq və yek­nə­səq­lik gə­ti­rir. O da­ha az rit­mik və emo­sio­nal­dır. Biz bu ib­ti­dai su­fi möv­qe­lər­də lən­gi­yə bil­mə­rik. İn­qi­la­bi sıç­ra­yış­la­rın, mü­ba­ri­zə­nin və il­ha­mın yük­sə­li­şi­ni əruz və he­ca­nın köh­nə, dar qəl­bi­nə sı­ğış­dı­ra bil­mə­rik".
Biz aş­kar­lı­ğın ver­di­yi im­kan­dan is­ti­fa­də edib qəs­dən tən­qid­çi­nin gö­rüş­lə­rin­də­ki yan­lış, zid­diy­yət­li cə­hət­lə­rə to­xun­duq. İs­tə­dik ki, M.Qu­li­ye­vin "gü­nah­la­rı" oxu­cu­ya ay­dın ol­sun. Və o, gör­sün ki, nə bol­şe­vik, nə təh­sil, ədə­biy­yat və in­cə­sə­nə­tin bir çox sa­hə­lə­ri­nə baş­çı­lıq edən xalq maa­rif ko­mis­sa­rı, nə də pro­fes­sio­nal tən­qid­çi ki­mi M.Qu­li­yev so­vet qu­ru­lu­şu­na qar­şı heç bir sa­pın­tı­ya yol ver­mə­yib. Ək­si­nə, onun səhv­lə­ri ye­ni qu­ru­luş, ye­ni mə­də­niy­yət na­mi­nə mil­li mə­də­niy­yə­tə, Şərq eh­kam­la­rı­na vul­qar­ca­sı­na mü­na­si­bət­dən do­ğub. De­mək, ona mil­lət­çi, pan­tür­kist adı ver­mə­yə heç bir əsas yox idi. Fə­qət, əsas ol­du ol­ma­dı, bü­tün bu ad­lar yar­lıq ki­mi il­lər bo­yu M.Qu­li­ye­vin də şəx­siy­yə­ti­nə yük olub...
Mus­ta­fa Qu­li­yev RK(b)P sı­ra­la­rı­na 1918-ci ilin yan­va­rın­da Ki­yev par­ti­ya təş­ki­la­tın­da, tə­lə­bə və mü­səl­man böl­mə­si­nin səd­ri ki­mi in­qi­la­bi mü­ba­ri­zə apar­dı­ğı il­də da­xil ol­muş­du. Ta­le elə gə­ti­rir ki, res­pub­li­ka­da qa­ra bu­lud­la­rın sıx­laş­dı­ğı il­lər­də M.Qu­li­yev, Uk­ray­na K(b)P Odes­sa Vi­la­yət Ko­mi­tə­sin­də mək­təb­lər şö­bə­sin­də mü­di­ri iş­lə­mə­li olur. Azər­bay­can­da isə bu za­man Xalq Da­xi­li İş­lər Ko­mis­sar­lı­ğın­da (NKVD) (Bu­ra­da "xalq" sö­zü nə qə­dər də yad səs­lə­nir - N.Ş.) onun ta­le­yi ilə Tsin­man, Qvozd­yan, Qalstyan, Ağa­ki­şi­yev və Sum­ba­tov məş­ğul olur­du. Yox, elə bil­mə­yin ki, M.Qu­li­ye­və aid sax­ta sə­nəd­lər ha­zır­la­maq­la bu adam­la­rın ha­mı­sı bir­dən məş­ğul idi. Əs­lin­də, bu adam­lar üçün o za­man M.Qu­li­yev kim­lər heç nə idi. Çün­ki on­lar Azər­bay­can zi­ya­lı­la­rı­nın ba­şı üs­tə qır­mı­zı pa­qon­dan asıl­mış do­mokl qı­lınc­la­rı­na bən­zə­yir­di, xal­qa an­caq qor­xu və va­hi­mə bəxş edir­di­lər, (gö­rə­sən, in­dii on­la­rın tö­rə­mə­lə­ri han­sı və­zi­fə­lər­də hökm sü­rür (?!). Mus­ta­fa Zə­kə­riy­yə oğ­lu Qu­li­yev iyir­mi il mə­həb­bət­lə gəz­dir­di­yi 15890889 nöm­rə­li par­ti­ya bi­le­ti­ni 5 iyul 1937-ci il­də Odes­sa Vi­la­yət Par­ti­ya Ko­mi­tə­si bü­ro­su­nun qə­ra­rı ilə təh­vil ver­mə­li olur. Çün­ki, Azər­bay­can SSR NKVD-si onu 1937-ci ilin iyu­nun­da Odes­sa­da həbs et­miş­di(!). Ko­mis­sar və tən­qid­çi­nin qı­zı S.M.A­ğa­ye­va­ya Azər­bay­can KP MK ya­nın­da Par­ti­ya Ko­mis­si­ya­sı­nın o za­man­kı səd­ri H.S.Ə­fən­di­ye­vin gön­dər­di­yi mək­tub­da de­yi­lir: "Bil­di­ri­rik ki, Azər­bay­can KP MK bü­ro­su­nun 19 mart 1957-ci il ta­rix­li qə­ra­rı ilə 1918-ci ilin yan­va­rın­dan Sov­.İKP üz­vü Mus­ta­fa Qu­li­yev par­ti­ya­lı qay­da­da bə­raət al­mış­dır".
1938-ci il iyul ayı­nın 3-də SSRİ Ali Məh­kə­mə­si­nin Hər­bi Kol­le­gi­ya­sı tə­rə­fin­dən Azər­bay­can SSR ci­na­yət mə­cəl­lə­si­nin 64, 70 və 73-cü mad­də­lə­ri əsa­sın­da əm­la­kı mü­sa­di­rə edil­mək­lə, M.Qu­li­yev gül­lə­lən­mə cə­za­sı­na məh­kum olun­muş­dur. Hə­min məh­kə­mə­nin 15 sent­yabr 1956-cı il ta­rix­li qə­ra­rın­da isə de­yi­lir: "Məh­kə­mə­nin (yə­ni 3 iyul 1938-ci il­də - N.Ş.) hök­mün­dən mə­lum olur ki, M.Qu­li­yev gu­ya Azər­bay­can SSR Xalq Maa­rif Kom­mis­sar­lı­ğın­da fəa­liy­yət gös­tə­rən ək­sin­qi­la­bi mil­lət­çi təş­ki­la­tın rəh­bə­ri ki­mi it­ti­ham olun­muş­dur". 1956-cı il­də SSRİ Ali Məh­kə­mə­si ye­ni təh­qi­qat­lar əsa­sın­da be­lə qə­ra­ra gə­lir ki, ci­na­yət ak­tı möv­cud ol­ma­dı­ğı­na gö­rə M.Qu­li­yev ba­rə­sin­də­ki hökm ləğv edil­sin. M.Qu­li­yev əsas­sız it­ti­ham olun­muş­dur". Ma­raq­lı­dır ki, hər cür əziy­yət və iş­gən­cə­lə­rə, sax­ta üz­ləş­mə­lə­rə bax­ma­ya­raq, M.Qu­li­yev son ana qə­dər özü­nü gü­nah­kar say­ma­mış, ək­sin­qi­la­bi mil­lət­çi təş­ki­lat baş­çı­sı ol­du­ğu­nu onun boy­nu­na qo­ya bil­mə­miş­lər.
Bu­ra­dan be­lə mə­lum olur ki, gu­ya R.A­xun­dov aka­de­mi­ya­da (Az­FAN), M.Qu­li­yev isə maa­rif ko­mis­sar­lı­ğın­da­kı ək­sin­qi­la­bi bur­jua-mil­lət­çi təş­ki­la­tın rəh­bər­lə­ri ol­muş, on­la­rın da və­zi­fə­si möv­cud döv­lə­ti de­vir­mək, döv­lət rəh­bər­lə­ri­nə qəsd ha­zır­la­maq, xa­ric­lə, xü­su­sən Tür­ki­yə ilə əla­qə ya­rat­maq, mil­li döv­lət ide­ya­sı təb­liğ et­mək imiş. Bu sax­ta şai­yə­lər­lə də elm və maa­rif sa­hə­sin­də ça­lı­şan yet­kin mil­li zi­ya­lı­lar ən vəh­şi üsul­lar­la mə­nən al­çal­dı­la­raq bir-bi­ri­nin üzü­nə dur­muş, it­ti­ham edil­miş­lər.
1956-cı il­də bə­raət mə­sə­lə­si­nə ba­xı­lar­kən Azər­bay­can KP MK üzv­lü­yü­nə na­mi­zəd Sa­dı­qov M.Qu­li­ye­vi prin­si­pial və na­mus­lu kom­mu­nist ki­mi sə­ciy­yə­lən­dir­miş­di. 50-ci il­lə­rin özün­də də bu asan mə­sə­lə de­yil­di. Ona gö­rə də biz bu im­za­nı min­nət­dar­lıq duy­ğu­su ilə oxu­cu­la­ra bil­di­ri­rik. Bir çox­la­rı ki­mi M.Qu­li­yev də ölü­mün­dən son­ra bə­raət qa­zan­dı. La­kin Azər­bay­can tor­pa­ğı gü­nah­sız oğ­lu­na bə­raə­ti ora üz qoy­du­ğu gün­dən ver­miş­di. Yüz­lər­lə nə­cib zi­ya­lı­nı gü­nah­sız gül­lə­lə­yib öz­lə­ri tən­tə­nə ilə dəfn olu­nan­la­rın dəb­də­bə­li mə­zar­la­rı isə bu gün də tor­pa­ğın kök­sün­də qa­ra ya­ra ki­mi qal­maq­da­dır. Ta­ri­xi­miz ki­mi ha­lal tor­pa­ğı da bu ya­ra­la­rın əza­bın­dan xi­las et­mək, xal­qın mü­qəd­dəs zi­ya­rət­ga­hı olan fəx­ri xi­ya­ban­la­rı da tə­miz­lə­mək bor­cu­muz­dur.
Nə qə­dər ki gec de­yil, M.Qu­li­ye­vin şə­rəf­li adı əbə­di­ləş­mə­li, do­ğul­du­ğu Şə­ki­də və Ba­kı mək­təb­lə­rin­dən bi­ri­nə onun adı­nı ver­mək, ya­şa­dı­ğı evə xa­ti­rə löv­hə­si vur­maq və nə­ha­yət, "Se­çil­miş əsər­lə­ri" məc­muə­si­ni çap et­mək biz­cə, gör­kəm­li par­ti­ya xa­di­mi, ko­mis­sar və tən­qid­çi­nin xa­ti­rə­si­nə az da ol­sa hör­mə­ti­mi­zi ifa­də edər­di. Üç il­dən son­ra M.Qu­li­ye­vin ana­dan ol­ma­sı­nın 100 il­li­yi ta­mam­la­nır. Hə­min vax­ta qə­dər bu iş­lə­ri gör­mək əsl və­tən­daş­lıq əmə­li olar­dı.


fev­ral 1990
(Ar­dı var)