To­fiq HA­CI­YEV
A­ZƏR­BAY­CAN ƏDƏ­Bİ Dİ­Lİ TA­Rİ­XİN­DƏ
FÜ­ZU­Lİ

Elm­də mil­li dil və onun da­va­mı ki­mi mil­li ədə­bi dil an­la­yı­şı var. Bu an­la­yış av­ro­pa­şü­nas­lıq­dan gə­lir. El­mi se­man­ti­ka­dan çox Av­ro­pa mər­kəz­çi­li­yi (av­ro­sent­rizm) ilə bağ­lı­dır. Bu dok­t­ri­na­ya gö­rə, mil­lət və tə­bii ki, onun­la bağ­lı tö­rə­mə­lər (mil­li ədə­bi dil, mil­li dil) ka­pi­ta­lizm­lə bağ­lı­dır. Hə­min dü­şün­cə­yə gö­rə, ka­pi­ta­lizm dün­ya ta­ri­xi üçün ye­ni mə­də­ni, el­mi sə­viy­yə ya­ra­dır və müa­sir yük­sək tə­rəq­qi­nin baş­lan­ğı­cı və hə­rə­kət­ve­ri­ci, si­ya­si-ic­ti­mai təş­ki­lat­çı­sı ka­pi­ta­lizm­dir. De­yir­lər ki, xalq ic­ti­mai kol­lek­tiv ola­raq mil­lət həd­di­nə ça­tan­da ən yük­sək in­ki­şaf sə­viy­yə­si­nə qo­vuş­muş olur. Hə­min möv­qe­dən, de­mə­li: Av­ro­pa öl­kə­lə­ri­nin xalq­la­rı, mil­lət məz­mu­nu kəsb edə­rək, müa­sir dün­ya­nın ən mə­də­ni cə­miy­yət­lə­ri­ni təş­kil edib­lər.
Bi­lin­di­yi ki­mi, Şər­qin və Qər­bin ya­şa­dı­ğı ta­ri­xi-coğ­ra­fi, si­ya­si, hər­bi, mə­də­ni şə­rait­lər müx­tə­lif ol­muş­dur və tə­bii ki, xalq və mil­lət an­la­yış­la­rı­nı da bu iki mə­də­niy­yət coğ­ra­fi­ya­sı üçün ey­ni kon­tekstdə də­yər­lən­dir­mək ger­çək mən­tiq de­yil. Av­ro­pa­lı­la­rın mil­lə­tin aya­ğı­na yaz­dıq­la­rı at­ri­but­la­rı biz Şərq­də, Türk Dün­ya­sın­da və onun tər­kib his­sə­si ki­mi Azər­bay­can­da xalq ki­mi iş­lən­miş ter­mi­nin için­də gö­rü­rük. Mə­sə­lən, Nə­si­mi­də, hət­ta "Də­də Qor­qud ki­ta­bı"n­da, bi­rin­də bir qə­dər çox, bi­rin­də nis­bə­tən az Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­li­nin əla­mət­lə­ri ilə rast­la­şı­rıq. Mil­li dil, müa­sir dil­çi­lik an­la­yı­şı ilə, mil­lə­tin iş­lət­di­yi ün­siy­yət va­si­tə­si­dir. Bu­gün­kü Azər­bay­can di­li­nin əsas lü­ğət fon­du ta­ma­mi­lə və qram­ma­tik qu­ru­lu­şu ümu­mən hə­min mən­bə­lər­də (DQK-da və Nə­si­mi­də) gö­rü­nür. Bu mil­li dil Nə­si­mi­dən əv­vəl for­ma­laş­ma­ğa baş­la­yıb, on­da xü­su­si küt­lə və se­man­tik güc kəsb et­miş və yo­lu­nu da­vam et­dir­miş­dir. Öl­kə­lə­ri­ni mil­li dil­lə­rin ilk və­tə­ni sa­yan av­ro­pa­lı­lar­da da bu mil­li­li­yin for­ma­laş­ma­sı­nın əsr­lər­lə da­vam et­di­yi gös­tə­ri­lir. Mə­sə­lən, mü­tə­xəs­sis­lə­rin fik­rin­cə, al­man mil­li di­li­nin for­ma­laş­ma­sı XIV-XIX əsr­lər ara­sın­da baş ve­rir1. "İlk ka­pi­ta­list mil­lə­ti ital­yan­lar­da" (K.Marks) hə­min pro­ses da­ha uzun çək­miş­dir (XIII-XIX)2. Azər­bay­can di­li ta­ri­xin­də hə­min pro­ses xalq di­li­nin için­də get­miş­dir. Yə­ni, biz­də xalq di­li­nin müəy­yən­ləş­mə­si mil­li di­lin for­ma­laş­ma­sı de­mək­dir. Əli­miz­də olan ilk ya­zı­lı abi­də­miz "Də­də Qor­qud ki­ta­bı"­nın VII əs­rə aid ol­du­ğu­nu nə­zə­rə alan­da Azər­bay­can di­li ta­ri­xin­də hə­min in­ki­şaf da­ha ar­tıq da­vam et­miş­dir - M.Fü­zu­li­də ba­şa çat­mış­dır. Bu iş­də ob­yek­tiv və sub­yek­tiv fak­tor­lar bir-bi­ri­ni ta­mam­la­yır.
VII əsr­dən gə­lən ilk ya­zı­lı abi­də­mi­zin di­lin­də Azər­bay­can xal­qı­nın di­li­ni (yə­ni, mil­lə­tin di­li­ni, mil­li di­li­ni) əsas lü­ğət fon­du və qram­ma­tik qu­ru­lu­şu ilə gö­rü­rük: Qo­şa ba­dam sığ­ma­yan dar ağız­lum, Qu­ru­lu ya­ya bən­zər çat­ma qaş­lum, Güz al­ma­sı­na bən­zər al ya­naq­lum; Bir gün Qam­ğan oğ­li xan Ba­yın­dır ye­rün­dən dur­mış­di. Şa­mı gün­lü­gi yer yü­zi­nə dik­dir­miş­di. Ala sey­va­nı gög yü­zi­nə aşan­mış­di. Bin yer­də ipək xal­ça­sı dö­şən­miş­di. Bu, min üç yüz il bun­dan əv­vəl­ki di­li­mi­zin bu­gün­kü di­li­miz­lə səs­ləş­mə­si­dir. Heç bir Av­ro­pa mil­li di­li­nin baş­lan­ğı­cı bu­gün­kü şək­li ilə bu qə­dər səs­ləş­mir. Bu, Azər­bay­can türk­cə­si­nin al­tı əsr on­dan ("Də­də Qor­qud ki­ta­bı"n­dan) son­ra­kı XIII əsr nü­mu­nə­si: Şə­ha, şi­rin sö­zin qı­lur Mi­sir­də bir za­man ka­sid; Ba­şum­dan get­mə­di hər­giz sə­nün­lən iç­ti­güm ba­də; Ne­cə­sin, gəl, ey yü­zi ağum bə­nüm. Sən ərit­dün od­la­ra ya­ğum bə­nüm... Hüsn içün­də san­a ma­nənd ol­ma­ya, Əs­li yu­ca, könli al­ça­ğum bə­nüm (İ.­Hə­sə­noğ­lu). Bu, XIV əsr: Haq­qa şü­kür, qoç­la­run döv­ra­nı­dur, Cüm­lə aləm bu də­mün hey­ra­nı­dur, Gün ba­tar­dan gün do­ğan ye­rə də­kün Eşq əri­nün bir nə­fəs sey­ra­nı­dur (Q.Bür­ha­nəd­din). Bu da XV əsr: Do­da­ğun qənd imiş, bal an­da ney­lər, Nə na­zik xətt imiş, xal an­da ney­lər; Çoq dua­lar qıl­mı­şam mən xa­li­qün dər­ga­hi­nə, Çün mu­ra­dım ha­sil ol­maz, mən dua­nı ney­lə­rəm (İ.­Nə­si­mi). Mil­li de­yi­lən dil ki­mi XIII-XIV əsr­lər­dən XIX-ya ki­mi in­ki­şaf yo­lu ke­çən Av­ro­pa dil­lə­rin­dən heç bi­rin­də əsr­lər ara­sın­da bir-bi­ri ilə bu qə­dər səs­ləş­mə, bir-bi­ri­nə bu qə­dər ya­xın­lıq yox­dur. Bu, di­li­mi­zin keç­mi­şin­dən müx­tə­lif əsr­lə­rə aid mi­sal­lar­dır. Bu ya­zı­lı nü­mu­nə­lər ədə­bi dil fak­tı ol­maq eti­ba­ri­lə, şüb­hə­siz, ya­şa­yan, var olan xalq di­li­nin üs­tün­də du­rur, bu­ra­da Tür­küs­tan türk­cə­si de­yil, ca­ğa­tay ör­nək­lə­ri de­yil, gö­rün­dü­yü ki­mi, məhz Azər­bay­can türk­cə­si iş­lən­miş­dir. Yə­ni, xal­qı­mı­zın di­li bu ör­nək­lər­də Av­ro­pa­da "mil­lə­tin di­li" de­yi­lən dil sə­viy­yə­sin­də­dir. De­mə­li, Av­ro­pa dil­çi­li­yi­nin "mil­li ədə­bi dil" say­dı­ğı dil ol­ma­ğa di­li­miz ne­çə əsr əv­vəl­dən ha­zır ol­muş­dur. An­caq Azər­bay­can xal­qı­nın möv­cud di­li­nin "mil­li ədə­bi dil" ki­mi çı­xış et­mə­si üçün si­ya­si, mə­də­ni, ta­ri­xi-ic­ti­mai şə­rait müəy­yən­ləş­mə­yib­miş. Bu şə­rait Azər­bay­can ta­ri­xi­nin XVI əs­rin­də baş ve­rir. Bu za­man ob­yek­tiv ta­ri­xi şə­rait ye­ti­şir, mər­kəz­ləş­miş Azər­bay­can döv­lə­ti ya­ra­nır, bu dövr­də həm də sub­yek­tiv fak­tor mey­da­na çı­xır - mə­də­niy­yə­ti­mi­zin ta­ri­xi­nə Fü­zu­li dü­ha­sı gə­lir.
Folk­lor şei­ri­nin di­li, xalq şei­ri janr­la­rı­nın di­li o şeir­lə­rin ya­ran­dı­ğı döv­rə­dək ol­muş xalq di­li­nin özü­dür. Bu mə­na­da, Qur­ba­ni­nin sə­nət di­li XVI əsrdə Azər­bay­can xal­qı­nın da­nış­dı­ğı türk­cə­miz­dir. He­ca vəz­ni türk­cə­nin doğ­ma vəz­ni ol­du­ğu üçün sə­nət­kar­la­rın ya­rat­dı­ğı, müəy­yən tə­ləb­lər, öl­çü­lər üz­rə qur­du­ğu, hət­ta xalq di­li­nə gir­mə­miş, ya­ban­çı söz­lər­dən təş­kil et­di­yi ya­zı­lı dil de­yil, məhz cə­miy­yə­tin iş­lət­di­yi ün­siy­yət di­li­nə əsas­la­nır. Qur­ba­ni­nin bu di­li XVI əs­rin Azər­bay­can türk­cə­si­nin ey­ni­dir: Mür­şi­di-ka­mi­lim, Şeyx oğ­li şa­him, Bir ər­züm var qul­lu­ğın­a, şah, mə­nüm. Əziz ba­şun içün, oxu yaz­ğu­mi, Agah ol ha­lum­dan gah­ba­gah mə­nüm1. Bu da he­ca vəz­ni ol­du­ğu üçün tə­bii xalq di­li­nin gös­tə­ri­ci­si­dir: Kön­il, nə gə­zür­sən, sey­ran ye­rün­də, Aləm­də hər şe­yün var ol­ma­yun­ca, Olu­ra, ol­ma­za dost de­yüb gəz­mə, Bir əh­dü­nə bü­tün yar ol­ma­yun­ca (Xə­tai) 2.
Ey­ni xəl­qi lü­ğət tər­ki­bi­ni və for­ma­laş­mış mil­li qram­ma­ti­ka­nı əruz vəz­nin­də də gö­rü­rük: Qı­zıl gül, ba­ğü bus­ta­num, nə der­sən, Fə­da ol­sın san­a ca­num, nə der­sən; Ahu qu­zı doy­du­rub uyut­di, Oğur­la­nub özi ota get­di (Xə­tai); Ney­çün özin­ə zi­yan edir­sən,­ Yax­şı adıni ya­man edir­sən? Ney­çün san­a tə­nə edə bəd­gu, Na­mu­sın­a la­yiq iş­mi­dür bu? La­lə ki­bi sən­də lütf çoq­dır, Əm­ma nə de­yim, yü­zin açuq­dır. Qız­san, ucuz ol­ma, qəd­rin­ü bil. Hər su­rə­tə əks ki­bi baq­ma, Hər gör­dü­gin­ə su ki­bi aq­ma (Fü­zu­li).
Mi­sal­lar gös­tə­rir ki, Nə­si­mi­nin və nə­si­mi­yə­qə­dər­ki di­lin lü­gət və qram­ma­ti­ka­sı XVI əsr­də­ki mil­li dil­dən (mil­lə­tin di­lin­dən) xü­su­si se­çil­mir. Ümum­xalq di­li­nin (mil­li di­lin) for­ma­laş­ma­sı üçün mər­kəz­ləş­miş döv­lə­tin ya­ran­ma­sı va­cib amil­dir. El­mi ədə­biy­yat­da gös­tə­ril­di­yi ki­mi, Av­ro­pa­da mil­li dil­lə­rin ya­ran­ma­sı­nı ka­pi­ta­lizm tə­min edir­sə, Şərq­də bu işi mər­kəz­ləş­miş döv­lət ic­ra edir1. Ka­pi­ta­lizm feo­dal pə­ra­kən­də­li­yi­nə son qo­yub öl­kə­ni va­hid ba­za­ra bağ­la­yır. Ey­ni işi mər­kəz­ləş­miş döv­lət ye­ri­nə ye­ti­rir. Mər­kəz­ləş­miş döv­lə­tin ya­ran­ma­sı yo­lun­da XV-XVI əsr­lər­də apa­rı­lan cəhd­lər XVI əsrdə sə­fə­vi­lər za­ma­nın­da ba­şa ça­tır. Bu bö­yük ide­ya­nın da­hi müəl­li­fi, ta­ri­xi­mi­zin ca­han­şü­mul sər­kər­də­si Şah İs­ma­yıl Xə­ta­yi bu işi be­lə tə­səv­vür edir­di:

Şir­van xə­la­yi­qi qa­mu Təb­ri­zə da­şı­na,
Mül­ki-Əcəm so­rar ki: qı­ya­mət xa­çan qo­par.

Öl­kə­nin müx­tə­lif böl­gə­lə­rin­dən, şi­ma­lın­dan və cə­nu­bun­dan, şər­qin­dən və qər­bin­dən bö­yük ta­cir­lə­ri cəlb edən Təb­riz və Şa­ma­xı ba­zar­la­rı Azər­bay­ca­nın iq­ti­sa­di bir­ləş­mə­sin­də mü­hüm rol oy­na­dı. Bu iq­ti­sa­di əla­qə­lən­mə­də Azər­bay­can türk­cə­si, yə­ni dil fak­to­ru ən ef­fekt­li təş­ki­le­di­ci ki­mi çı­xış edir. Bu mən­zə­rə bu­gün­kü in­san­lar üçün qə­ri­bə gö­rü­nə bi­lər ki, ba­za­rın, iq­ti­sa­di bir­li­yin, ti­ca­rət­də qa­zanc gö­tür­mə­yin di­lə nə dəx­li var. An­caq XIII əsr lü­ğə­ti­nin müəl­li­fi İbn Mü­hən­na gö­rün nə ya­zır: "...bu təəs­süf do­ğu­ran ha­di­sə ilə rast­laş­mı­şam ki, adam­lar di­lin öy­rə­nil­mə­si­ni öz­lə­ri üçün əbəs sa­yıb­lar. Hal­bu­ki sə­ya­hət və gə­zin­ti­lə­rin­də bun­dan is­ti­fa­də edə bi­lər­lər, elə­cə də el­mi mə­sə­lə­lə­rin təd­qi­qin­də, ti­ca­rət­də fay­da qa­zan­maq və ya zi­yan­dan qaç­maq üçün, ya­xud bir iş­də us­ta­lı­ğı­na, sə­nət­kar­lı­ğı­na gö­rə haqq al­maq is­tə­yi ilə. ...öz müa­sir­lə­ri­nin qar­şı­sın­da üs­tün­lük əl­də et­mək üçün dil bi­li­yi on­la­rın gə­rə­yi olar­dı"2. Söh­bət in­san­la­rın bir-bi­ri­ni an­la­ma­sın­dan, müx­tə­lif dil sa­hib­lə­ri­nin ün­siy­yət an­laş­ma­sın­dan ge­dir. Və be­lə­lik­lə, bu iq­ti­sa­di, si­ya­si, mə­də­ni şə­rait­də Azər­bay­can türk­cə­si döv­lət di­li­nə çev­ri­lir, döv­lə­tin əra­zi­sin­də­ki hər kəs bu di­li bi­lir, onun­la ün­siy­yət sax­la­yır. Öl­kə­də­ki bü­tün et­nik qrup­lar iq­ti­sa­di bir­lik şə­rai­tin­də va­hid dil­də ün­siy­yə­tin va­cib­li­yi­ni dərk edir və döv­lət di­li öl­kə­nin ümu­mi ün­siy­yət va­si­tə­si olur. Döv­lət sis­te­min­də­ki ha­kim qüv­və­lə­rin, əyan­la­rın, sa­ray ya­xın­la­rı­nın, elə­cə də kü­bar ai­lə­lə­ri­nin zöv­qü və mə­na­fe­yi ərəb və fars dil­lə­ri­ni ta­mam təc­rid et­mə­yə im­kan ver­mir­di. Be­lə bir an­ti­de­mok­ra­tik mü­hit­də nəqd iq­ti­sa­di qa­zanc­la­rın gü­cü­nə ar­xa­la­na­raq Azər­bay­can türk­cə­si ümu­mi ün­siy­yət va­si­tə­si ola­raq döv­lət di­li he­ge­mo­ni­ya­sı­nı qa­zan­dı. Ümu­mün­siy­yət va­si­tə­si­nin zə­ru­ri­li­yin­də bir si­ya­si məq­sə­din də az ro­lu ol­ma­dı. Mə­sə­lən, şi­yə­lik təb­li­ğa­tı ilə ge­niş xalq küt­lə­si hö­ku­mə­tin ət­ra­fın­da bir­ləş­di­ril­di. Xə­tai­nin bu təb­li­ği mis­ra­la­rı­nı ya­da sal­maq ye­tər: Rəh­bər­siz heç yol bu­lun­maz...; Mür­şi­dün nə­fə­si həqq nə­fə­si­dür, Mür­şi­dün nə­fə­si həqq ri­za­sı­dur, Rəh­bə­rün əm­rin­də ol­ma­yan can­lar Yü­zi dön­müş cə­hən­nə­mə sü­ri­lür və s. Bü­tün bun­lar ümu­mi ün­siy­yət di­li­nin "ə­də­biy­yat­da möh­kəm­lən­mə­si­ni" (V.Le­nin) tə­min et­di. Be­lə­lik­lə, Azər­bay­can türk­cə­si­nin öl­kə­də ümu­miün­siy­yət va­si­tə­si ki­mi müəy­yən­ləş­mə­si, ümu­mi xalq di­li­nin (mil­li di­lin) var­lı­ğı və bu di­lin "ə­də­biy­yat­da möh­kəm­lən­mə" haq­qı qa­zan­ma­sı Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­li­nin ya­ran­ma­sı üçün şə­rai­tin ha­zır ol­ma­sı de­mək idi.
Bir hal­da ki, mil­li ədə­bi di­lin for­ma­laş­ma­sın­dan söh­bət ge­dir, on­da nə­zə­ri ədə­biy­yat­dan gə­lən koy­ne fak­to­ru­na diq­qət ye­tir­mək la­zım­dır. Əv­və­lən, nə­zə­ri ədə­biy­yat­da Av­ro­pa dil­lə­ri üçün mü­şa­hi­də olun­muş koy­ne xü­su­siy­yət­lə­ri Şərq­də, mə­sə­lən, Azər­bay­can türk­cə­si­nin təc­rü­bə­sin­də özü­nü doğ­rult­mur. Yə­ni, hə­min dövr­də Azər­bay­ca­nın iki mə­də­niy­yət mər­kə­zi var­dı: Təb­riz və Şa­ma­xı. Həm Təb­riz, həm də Şa­ma­xı ba­za­rı öl­kə­nin iq­ti­sa­di əla­qə­si və in­ki­şa­fı üçün ey­ni də­rə­cə­də əhə­miy­yət kəsb edir­di. O da var ki, prin­sip­cə Təb­riz və Şa­ma­xı dia­lekt­lə­ri ara­sın­da bir-bi­ri­ni rədd edən əla­mət­lər yox idi. Mə­sə­lən, mil­li de­yi­lən dil nor­ma­sı­nın for­ma­laş­dı­ğı XVI əsrdə və XX əs­rin 20-ci il­lə­rin­də la­tın əlif­ba­sı­na ke­çə­nə qə­dər bü­tün fəa­liy­yə­ti döv­rün­də ya­zı­da özü­nü gös­tə­rən və ədə­bi dil nor­ma­sın­da ümu­mi­li­yi ilə diq­qə­ti çə­kən ahəng tə­za­hü­rü - do­daq-da­maq ahəng­lə­ri­nin po­zul­ma­sı, in­di­ki “y“ ye­rin­də “g”, “j” mü­qa­bi­lin­də iş­lən­mə­si və sa­ir xü­su­siy­yət­lər hər iki dia­lekt­də ey­ni idi. Baş­qa dil­lə­rin ta­ri­xin­də ana­lo­ji ha­di­sə­nin şa­hi­di olu­ruq. Mə­sə­lən, Ru­si­ya­da pay­tax­tın Mosk­va­dan Pe­ter­bur­qa köç­mə­si ilə bağ­lı baş ve­rən dil pro­se­si be­lə təs­vir olu­nur: "XVIII əs­rin əv­və­lin­də pay­tax­tın Pe­ter­bur­qa köç­mə­si rus ədə­bi di­li­nin ümu­mi key­fiy­yə­ti­nə əsas­lı tə­sir gös­tə­rə bil­məz­di. Ye­ni, pay­taxt­da müx­tə­lif dia­lekt­li əha­li var­dı. Bun­lar üçün hər hal­da ilk vaxt­lar­da Mosk­va­da for­ma­laş­mış tə­ləf­füz vər­diş­lə­ri və nor­ma­la­rı ör­nək ki­mi sax­la­nır­dı"1. Bu mə­na­da mər­kəz­ləş­miş Azər­bay­can döv­lə­ti­nə pay­tax­tın Təb­riz, ya Şa­ma­xı ol­ma­sı­nın fər­qi yox idi. Hət­ta, bu iki dia­lekt bu ba­xım­dan da uy­ğun idi ki, ədə­bi di­li­mi­zin ta­ri­xi üçün çox sə­ciy­yə­vi mor­fo­no­lo­ji fakt olan “n” (sa­ğır “n”) on­la­rın heç bi­rin­də yox­dur.
Doğ­ru­dur, Azər­bay­can ədə­bi di­li­nin ta­ri­xi fo­ne­tik-or­foq­ra­fik cə­hət­dən ən çox Təb­riz və Şir­van (Şa­ma­xı) dia­lekt­lə­ri­ni ya­da sa­lır. An­caq müx­tə­lif nitq sa­hə­lə­ri­nə aid fakt­la­ra, mor­fo­lo­ji əla­mət­lə­rə, xü­su­si­lə lek­sik-fra­zeo­lo­ji ma­te­ria­la gö­rə bu dia­lekt­lər­lə məh­dud­laş­mır. Dün­ya ədə­bi dil­lə­ri­nin təd­qi­qi­nə aid ədə­biy­yat­lar gös­tə­rir ki, mil­li dil­lə­rin ya­ran­ma­sı­na qə­dər müx­tə­lif xalq­lar­da ün­siy­yət fak­tı ki­mi dia­lekt­lə­rin sin­te­zin­dən iba­rət bir nitq for­ma­sı iş­lən­miş­dir2.
A­zər­bay­can di­li­nin ta­ri­xi təs­diq­lə­yir ki, mil­li­yə­qə­dər­ki dövr­də mü­kəm­məl ümum­xalq da­nı­şıq di­li­nin var­lı­ğı dia­lekt­lə­rin sin­te­zi­nin nə­ti­cə­si və ye­ku­nu­dur. Dia­lekt sin­te­zi "Də­də Qor­qud ki­ta­bı"n­da çox ay­dın şə­kil­də gö­rü­nür. Dia­lekt­föv­qü fakt ki­mi mey­da­na çı­xan şi­fa­hi xalq ədə­biy­ya­tı­nın folk­lor şei­ri­nin di­li də hə­min dia­lekt sin­te­zi­nin nə­ti­cə­si­dir. Bu­nu ya­zı­lı abi­də­lə­rin di­li də əks et­di­rir. Mər­kəz­ləş­miş Azər­bay­can döv­lə­ti­nin ya­ran­dı­ğı dövr­də öl­kə­nin mə­də­niy­yət mər­kə­zi­nin (əs­lin­də: mər­kəz­lə­ri­nin) möv­cud dia­lekt (koy­ne) xü­su­siy­yət­lə­ri əli­miz­də ya­zı nü­mu­nə­lə­ri olan bü­tün dövr­lər­də özü­nü gös­tə­rir: ən qə­dim "Də­də Qor­qud ki­ta­bı"­mız­da da, Hə­sə­noğ­lu (XIII əsr), Q.Bür­ha­nəd­din (XIV əsr) və Nə­si­mi­də də (XIV-XV əsr­lər). De­mə­li, Təb­riz (və Şir­van) dia­lek­ti və üs­tə­gəl “n”-li (sa­ğır nun­lu) han­sı­sa bir dia­lekt.
Mə­sə­lə­nin baş­qa tə­rə­fi də var: ahəng qa­nu­nu­nun Təb­riz və Şir­van dia­lekt­lə­rin­də­ki tip­də po­zul­ma­sı Or­xon-Ye­ni­sey abi­də­lə­ri­nin di­lin­də də baş ve­rir, hə­lə üs­tə­gəl bu dil­də sa­ğır nu­nun il­kin məx­rə­ci - “nq” af­ri­ka­tı da iş­lə­nir. De­mə­li: 1. Azər­bay­can­da mər­kəz­ləş­miş döv­lə­tin ya­ran­ma­sı za­ma­nı ədə­bi dil­də mü­şa­hi­də et­di­yi­miz fo­no-mor­fo­lo­ji və or­foq­ra­fik nor­ma ola bi­lər ki, çox qə­dim bir koy­ne­nin ənə­nə­si ol­muş­dur - hə­min koy­ne­də ya po­zul­muş ahəng­lə sa­ğır nun ya­na­şı iş­lən­miş­dir, ya da ahəng­siz dia­lekt­lə sa­ğır nun­lu dia­lekt bir­ləş­miş­dir. 2. Ola bi­lər ki, qə­dim türk im­pe­ri­ya­sı­nın ədə­bi dil nü­mu­nə­si olan Or­xon-Ye­ni­sey dil nor­ma­sı Tu­ran dün­ya­sı­nın bü­tün öl­kə­lə­ri ki­mi Azər­bay­can­da da iş­lən­miş və təd­ri­cən yer­li türk xalq da­nı­şıq di­li­nə tə­mas et­miş­dir.
Mil­li di­lin ta­ri­xi­nin bu qə­dər uza­ğa get­mə­si nə­zə­ri qa­nu­nauy­ğun­luq çər­çi­və­sin­də­dir. Rus və Av­ro­pa dil­çi­li­yin­də Şərq dil­lə­rin­dən da­nı­şar­kən "əs­ki dil" (sta­rıy ya­zık) və "ye­ni dil" (no­vıy ya­zık) ter­min­lə­ri iş­lə­nir. Bu hal­da "əs­ki dil" və "ye­ni dil" di­lin in­ki­şa­fın­da iki mər­hə­lə ki­mi gö­tü­rü­lür. Və "ye­ni dil" bir çox hal­lar­da X-XI əsr­lər­dən baş­la­yır, de­yək ki, hə­min dövr­dən­cə bu dil­lər ya­zı­da əks olu­nur. "Əs­ki ya­zı­lı" dil­lər ki­mi təq­dim olu­nan bu ədə­bi dil­lə­rin müa­sir qram­ma­tik qu­ru­luş və əsas lü­ğət fon­du ilə on əsr­lik yo­lu Av­ro­pa­da mil­li ad­lan­dı­rı­lan dil­lə­rin yo­lu­dur1. Ərəb, İran dil­lə­ri, bir çox türk dil­lə­ri, o cüm­lə­dən VII əsr­dən ya­zı­lı abi­də­si ("Də­də Qor­qud ki­ta­bı") gəl­miş Azər­bay­can türk­cə­si be­lə uzun ta­ri­xi in­ki­şaf yo­lu keç­miş­dir. Be­lə­lik­lə, müəy­yən­ləş­miş xalq di­li əsa­sın­da doq­quz əsr­lik ya­zı yo­lu keç­miş Azər­bay­can türk­cə­si­ni ha­zır olan ta­ri­xi-si­ya­si, iq­ti­sa­di və mə­də­ni şə­rait­də M.Fü­zu­li mil­li ədə­bi dil ki­mi ger­çək­ləş­dir­di. Dil­çi­lik­də­ki mə­lum qə­lib­lə de­sək: M.Fü­zu­li Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­li­nin ba­ni­si­dir. Bu o de­mək­dir ki, M.Fü­zu­li di­li­nin qram­ma­tik qu­ru­lu­şu və əsas lü­ğət fon­du Azər­bay­can-türk mil­lə­ti­nin (bu, ey­nən Azər­bay­can xal­qı de­mək­dir) di­li­nin əsa­sı­dır və müa­sir mil­li Azər­bay­can ədə­bi di­li­nə uy­ğun­dur.
Bu hal­da Fü­zu­li di­li­nin müa­sir azər­bay­can­lı­la­ra nə də­rə­cə­də ay­dın olub-ol­ma­ma­sı me­yar de­yil. Əsas odur ki, bu gün di­li­miz­də möv­cud olan elə söz­də­yiş­di­ri­ci (qram­ma­tik) şə­kil­çi yox­dur ki, Fü­zu­li­də ol­ma­mış ol­sun; bu­gün­kü söz bir­ləş­mə­si növ­lə­ri - tə­yi­ni söz bir­ləş­mə­lə­ri, fe­li si­fət, fe­li bağ­la­ma, məs­dər tər­kib­lə­ri, sa­də və mü­rək­kəb cüm­lə tip­lə­ri onun di­lin­də var. Fü­zu­li di­lin­də­ki fra­zeo­lo­ji bir­ləş­mə­lə­rin, ata­lar söz­lə­ri və mə­səl­lə­rin ha­mı­sı müa­sir Azər­bay­can di­lin­də ya­şa­yır və iş­lə­nir. Elə­cə də məhz bu əsas­dır ki, Fü­zu­li döv­rü Azər­bay­can di­li­nin əsas lü­ğət fon­du bu gün qa­lır. Fərq lü­ğət tər­ki­bin­də­dir. Lü­ğət tər­ki­bi ba­xı­mın­dan ta­ri­xi, si­ya­si, mə­də­ni şə­rait­lə bağ­lı ola­raq hər əsr özün­dən əv­vəl­kin­dən fərq­lə­nir (bu, tə­bii­dir və bü­tün dün­ya dil­lə­ri­nə aid­dir). De­yək ki, Fü­zu­li­nin di­li, mə­sə­lən, Xə­tai­nin, Sa­ib və Qöv­si Təb­ri­zi­lə­rin di­li ilə mü­qa­yi­sə­də bu­gün­kü di­li­miz­dən da­ha çox fərq­lə­nir­sə, bu, Fü­zu­li­nin söz tu­tu­mu­nun on­la­rın­kın­dan qat-qat çox ol­ma­sı ilə bağ­lı­dır. Bu da tə­bii­dir: Fü­zu­li janr və for­ma əl­van­lı­ğı, üs­lub zən­gin­li­yi ilə çox yük­sək­də du­rur. İş bu­dur ki, bu gün müa­sir Azər­bay­can türk­cə­sin­də ün­siy­yət­də qa­lan, iş­lə­nən elə ərəb, fars söz­lə­ri yox­dur ki, bun­lar Fü­zu­li di­lin­də iş­lən­mə­miş ol­sun. Bu söz­lər min­lər­lə­dir. De­mə­li, bu min­lər­lə söz Fü­zu­li­də və müa­sir dil­də müş­tə­rək­dir.
Bə­kir Ço­ban­za­də I Tür­ko­lo­ji qu­rul­tay­da­kı mə­ru­zə­sin­də de­yir­di ki, bu gün, çu­vaş və ya­qut­la­rı çıx­maq­la, baş­qa türk xalq­la­rı­nın bir-bi­ri­ni ba­şa düş­mə­sin­də ərəb, fars söz­lə­ri­nin on­la­rın di­lin­də müş­tə­rək­li­yi mü­hüm rol oy­na­yır (Ste­noq­ram­ma...s. 191). Yə­ni, hə­min alın­ma söz­lər bu gün müx­tə­lif türk­cə­lə­rin də, o vaxt­kı Fü­zu­li döv­rü türk­cə­miz­lə bu­gün­kü­nün də kör­pü­sü­dür. Və, de­mə­li, hə­min əc­nə­bi lü­ğət XVI əsrdə xal­qın can­lı ün­siy­yə­tin­də iş­lə­nir­miş. Ey­ni za­man­da, Fü­zu­li di­lin­də iş­lən­miş min­lər­lə əc­nə­bi söz bu gün həm Azər­bay­can ədə­bi di­li, həm də xalq di­li üçün qey­ri-iş­lək­dir və müa­sir oxu­cu küt­lə­si üçün an­la­şıl­maz­dır. He­sab et­mək olar ki, hə­min lü­ğə­tin müəy­yən qis­mi öz za­ma­nın­da da ge­niş oxu­cu küt­lə­si üçün, bü­töv xalq üçün an­la­şıl­maz ol­muş­dur. Bu­nun iki sə­bə­bi ol­ma­lı­dır. Bi­ri: Fü­zu­li­nin di­li yük­sək in­tel­lekt di­li­dir. Bu dil, bir tə­rəf­dən, "xəl­qə ağ­zın sir­ri­ni" açır, "hər məh­vi­lin", yə­ni, xalq şən­lik­lə­ri­nin, mü­ğən­ni­lə­rin çı­xış et­dik­lə­ri məc­lis­lə­rin zi­nə­ti­dir, ey­ni za­man­da, qə­zəl "xi­rəd­mənd­lər (alim­lər) sə­nə­ti­dir", yə­ni, bu hal­da o, bir qru­pun an­laş­ma­sı­na yö­nə­lir. Bu­na gö­rə­dir ki, şai­rin çox qə­zəl­lə­ri­nin di­li ge­niş dai­rə­də an­la­şıl­dı­ğı hal­da, bə­zi­lə­ri­nin di­lin­də küt­lə­vi an­la­şıl­ma­yan ərəb söz­lə­ri çox­dur. Hət­ta bi­lin­di­yi ki­mi, şeir­lə­rin­də bü­töv mis­ra­lar, beyt­lər ərəb­cə, ya fars­ca, ya­xud ana­dil­li "Di­van­"ın­da bü­töv qə­zəl­lər ərəb di­lin­də söy­lə­nir - bu nü­mu­nə­lər hə­min "xi­rəd­mənd­lər" üçün nə­zər­də tu­tu­lur. Və, ümu­miy­yət­lə, di­lin­də ərəb, fars söz­lə­ri­nin çox­lu­ğu döv­rün sa­ray əyan­la­rı­nın, kü­bar ai­lə­lə­ri­nin, ta­cir­lə­ri­nin zöv­qü ilə bağ­lı idi (ya­dı­mı­za sa­laq ki, hət­ta Mol­la Pə­nah­da han­sı konk­ret şəx­sə ün­van­lan­ma­sı ilə əla­qə­dar bə­zi qoş­ma­la­rı­nın di­li vər­diş olun­ma­mış ərəb-fars kəl­mə­lə­ri və tər­kib­lə­ri ilə iş­lə­nir).

Baş­qa sə­bəb: Fü­zu­li­də janr, for­ma, üs­lub müx­tə­lif­li­yi var və bu for­ma­la­rın ta­ri­xi dil stan­dart­la­rı ol­muş­dur. Fü­zu­li­nin nəsr nü­mu­nə­lə­ri var. Bu dil çə­tin­li­yi­nə gö­rə şei­ri­nin di­lin­dən əsas­lı də­rə­cə­də fərq­lə­nir. Bu dil­də "xəl­qə ağ­zın sir­ri­ni hər dəm iz­har" et­mə­yən söz­lər çox iş­lək­dir. Nəs­rin özü də di­li­nin an­la­şıl­ma­ma də­rə­cə­si­nə gö­rə yek­cins de­yil. "Di­van­"ı­nın və "Ley­li-Məc­nun­"u­nun "Di­ba­çə"­lə­ri hə­yat­da, ün­siy­yət­də iş­lən­mə­yən dil­dir. Bu an­caq ki­tab­da, ya­zı­da möv­cud­dur. Onu hət­ta ərəb­cə, fars­ca­ya bə­ləd olan hər zi­ya­lı an­la­maz. Bu nəs­rin di­li­ni yal­nız mü­kəm­məl ərəb təh­si­li gör­müş elm adam­la­rı ba­şa dü­şə bi­lər­lər. "Hə­di­si-ər­bəin" tər­cü­mə­si­nə nəsr­lə ya­zıl­mış "Mü­qəd­di­mə" də, "Şi­ka­yət­na­mə"­nin gi­riş his­sə­si də hə­min üs­lub­lu dil­dir.
Bə­dii nəs­ri­nin di­lin­də və­ziy­yət nis­bə­tən asan­lı­ğa də­yi­şir, folk­lor-da­nı­şıq əsas­lı nəsr di­li­nə ya­xın­la­şır. "Hə­di­qə­tüs-süə­da"­nın di­li hə­min üs­lub­da­dır. Bu­ra­da rə­va­yət­dir ki, nəql­dir ki, müc­mə­lən, əl­qis­sə, əl­ha­sil, əl-aqi­bət ki­mi das­tan, na­ğıl ifa­də­lə­ri var (adi da­nı­şıq­da xü­la­sə, nə­ha­yət, na­ğıl­da, das­tan­da əl­qis­sə, əl­ha­sil, əl-aqi­bət ifa­də­lə­ri ilə mü­qa­yi­sə edin). Fü­zu­li nəs­rin­də xü­su­si "Şi­ka­yət­na­mə" di­li var. Bu, sink­re­tik mətn di­li­dir: nəsr və şe­ir, müəl­lif di­li və dia­loq, ərəb­cə ifa­də və cüm­lə­lər. Bu­ra­da­kı dia­loq di­li küt­lə­vi ün­siy­yət di­li­nə çox ya­xın­dır*.
Şai­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da epis­tol­yar üs­lu­bun (məhz epis­tol­yar üs­lub!) ti­pik nü­mu­nə­lə­ri var: "Qa­zi Əlaəd­di­nə mək­tub", "Əh­məd bə­yə mək­tub", "Bə­ya­zid Çə­lə­bi­yə mək­tub". Mək­tub­lar­da nəsr­lə ya­na­şı, nəzm də iş­lə­nir. Mək­tub­la­rın­da­kı nəsr di­li an­laş­ma də­rə­cə­si­nə gö­rə bə­dii nəs­ri­nin di­li­nə uy­ğun­dur. "Bə­ya­zid Çə­lə­bi­yə mək­tub" ərəb­cə iki nəsr par­ça­sı və üç beyt fars­ca şeir­lə baş­la­yır və ma­raq­lı­dır ki, mək­tub­da son­ra gə­lən şe­ir nü­mu­nə­lə­ri­nin ha­mı­sı fars­ca­dır. O da diq­qə­ti çə­kir ki, bu mək­tu­bun nəsr di­lin­də os­man­lı söz­lə­ri və ca­ğa­tay şə­kil­çi­lə­ri (-dın çı­xış­lıq hal şə­kil­çi­si) iş­lən­miş­dir. Fü­zu­li­nin epis­tol­yar di­li ay­rı­ca üs­lub ki­mi diq­qə­ti çə­kir. Son­ra­lar mək­tub­lar­da üs­lub fak­tı ki­mi ənə­nə­vi da­vam edə­cək məx­su­si əv­vəl və axır bu nü­mu­nə­lər­də özü­nü gös­tə­rir. Fü­zu­li­nin mən­zum ya­ra­dı­cı­lı­ğı da for­ma­ca çox müx­tə­lif­dir: qə­zəl, rü­bai, qi­tə, məs­nə­vi, tər­kib­bənd, tər­ci­bənd, mü­rəb­be, mü­xəm­məs, al­le­qo­ri­ya, müəm­ma­lar. Bu for­ma­lar­dan hər bi­ri­nin özü­nə məx­sus ifa­də­lə­ri və ifa tər­zi var. Hə­min ifa­də ma­te­ria­lı və ifa­də tərz­lə­ri üs­lub məx­su­si­li­yi­nə qə­dər fərq­lər ve­rir. Fü­zu­li mü­kəm­məl tər­cü­mə­lə­rin müəl­li­fi­dir ki, bun­la­rın da özü­nə­məx­sus dil xü­su­siy­yət­lə­ri gö­rü­nür.
Bir söz­lə, Fü­zu­li üs­lu­bi dif­fe­ren­sia­si­ya an­la­yı­şı­nı ya­rat­dı və Azər­bay­can ədə­bi di­li­ni lek­sik və qram­ma­tik ba­xım­dan bü­tün üs­lu­bi im­kan­lar­la tə­min et­di - mü­va­fiq mə­də­ni şə­rait is­tə­ni­lən funk­sio­nal üs­lu­bu işə sa­la bi­lər­di. Yə­ni, Av­ro­pa el­min­də mil­li ədə­bi dil de­yi­lən sə­viy­yə­ni Azər­bay­can türk­cə­si üçün Fü­zu­li ha­zır­la­dı.
­İn­di­yə qə­dər dil­çi­li­yi­miz­də bu fi­kir söy­lən­mə­yib. Fü­zu­li di­li­nin türk­cə­mi­zin əsas lü­ğət fon­du­na mak­si­mum ya­xın­lı­ğı­na diq­qət ye­tir­mək əvə­zi­nə əbə­di di­lin lü­ğət tər­ki­bin­də ar­xaik­ləş­miş an­la­şıl­maz ərəb, fars söz­lə­ri­nə fi­kir ver­miş­lər. Fü­zu­li di­lin­də müa­sir türk­cə­mi­zin qram­ma­tik qu­ru­lu­şu­nun, xü­su­si­lə sin­tak­si­sin sa­bit­ləş­miş ol­ma­sı­nı gör­mək­dən­sə, onun di­lin­də­ki ərəb, fars iza­fət­lə­ri­ni önə çək­miş­lər. Adə­tən türk­cə­mi­zin mil­li ədə­bi dil sə­viy­yə­si­ni Mol­la Pə­nah Va­qif­lə bağ­la­yır­lar. An­caq Va­qi­fin lü­ğə­ti elə həcm­də de­yil ki, ona əsas­la­nıb "mil­li di­li" qə­bul edə­sən və onun di­li mil­li ədə­bi di­lin bü­növ­rə­si ol­sun. Mol­la Pə­na­hın 4500 söz ehi­ya­tı var, Fü­zu­li­nin­ki 20 min­dən ar­tıq­dır.
De­yi­lir ki, A.S.Puş­kin rus mil­li ədə­bi di­li­nin ba­ni­si­dir1. Tə­bii ki, şa­ir ol­maq eti­ba­ri­lə o, mil­li ədə­bi di­lin an­caq bə­dii üs­lu­bu­nu ha­zır­la­mış­dır. V.V.Vi­noq­ra­dov ya­zır ki, hə­lə Puş­kin za­ma­nın­da abstrakt-fəl­sə­fi üs­lub, el­mi və pub­li­sist üs­lub­lar yox idi - bu üs­lub­lar bir ne­çə onil­lik son­ra, V.Be­lins­ki­dən, A.­Gert­sen­dən son­ra for­ma­la­şır2. De­mə­li, rus mil­li ədə­bi di­li­nin funk­sio­nal bü­töv­lü­yü (üs­lub­la­rın çox­va­lent­li­li­yi) mil­li ədə­bi di­lin ya­ran­ma­sın­dan son­ra baş ve­rir. Bəs bu hal­da ni­yə Puş­kin rus mil­li ədə­bi di­li­nin ba­ni­si sa­yı­lır? Çün­ki "Puş­ki­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da rus ədə­bi və şi­fa­hi ifa­də­lə­ri­nin ədə­bi nor­ma­la­rı ay­dın şə­kil­də müəy­yən­ləş­miş­di və müa­sir rus di­li­nin qu­ru­lu­şu əsas qat­lar üz­rə for­ma­laş­mış­dı"3. Bu mə­na­da müa­sir Azər­bay­can türk­cə­si­nin qu­ru­lu­şu Fü­zu­li di­lin­də da­ha əha­tə­li şə­kil­də əks olun­muş­dur.
Mil­li ədə­bi dil­lə­rin müx­tə­lif qu­ru­luş qat­la­rı­nın for­ma­laş­ma ar­dı­cıl­lı­ğın­da ey­niy­yət yox­dur. Mə­sə­lən, in­gi­lis və al­man mil­li ədə­bi dil­lə­rin­də ən axı­rın­cı sin­tak­sis for­ma­la­şır1. Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­li­nin sin­tak­si­si M.Fü­zu­li­də müəy­yən­lə­şir. De­mə­li, bu pro­ses ədə­bi di­lin lü­ğət tər­ki­bi ilə ey­ni vaxt­da ba­şa ça­tır. Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­li­nin Fü­zu­li sin­tak­si­si tam Azər­bay­can türk­cə­si­dir, mor­fo­lo­gi­ya­sı da­ha çox oğuz­ca­dır. Bu­na gö­rə də Fü­zu­li di­li­nin mor­fo­lo­gi­ya­sın­da Tür­ki­yə türk­cə­si fakt­la­rı xey­li yer tu­tur. Hal­bu­ki Fü­zu­li sin­tak­si­si müa­sir Tür­ki­yə türk­cə­si ilə üst-üs­tə düş­mür. Ya­zı­da­kı və­ziy­yə­tin­dən çı­xış et­sək, ədə­bi di­lin fo­ne­ti­ka­sın­da Azər­bay­can xalq türk­cə­si­nin əks olun­ma­sı lü­ğət və sin­tak­sis­dən son­ra baş ver­miş gö­rü­nür. An­caq nə­zə­rə alın­ma­lı­dır ki, Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­lin­də fo­ne­tik nor­ma­nın nis­bə­tən lən­gi­mə­si can­lı Azər­bay­can xalq di­li ilə yox, əlif­ba-im­la mü­ha­fi­zə­kar­lı­ğı ilə bağ­lı­dır - bir növ sub­yek­tiv fak­tor­dur, re­al ta­ri­xi­lik de­yil (in­gi­lis­cə "a­na" sö­zü­nün ta­ri­xən ya­zıl­dı­ğı “mother” im­la­sı­nı sax­la­ya­raq, “ma­zə” tə­ləf­füz edil­di­yi­ni ya­da sa­lın; yə­ni, tə­ləf­füz də­yi­şir, im­la öz ta­ri­xi­li­yi­ni qo­ru­yur).
Be­lə­lik­lə, Puş­ki­nin XIX əs­rin bi­rin­ci ya­rı­sın­da rus di­lin­də gör­dü­yü işi Fü­zu­li Azər­bay­can türk­cə­si­nin ta­ri­xin­də XVI əs­rin bi­rin­ci ya­rı­sın­da gö­rür. Ey­ni za­man­da, Dan­te­nin ital­yan mil­li ədə­bi di­li­nin ta­ri­xin­də­ki2 ro­lu­nu Azər­bay­can­da Fü­zu­li ye­ri­nə ye­tir­miş­dir.
On­suz da türk di­li ənə­nə­vi ola­raq Şərq və Qərb ədə­bi türk­cə­lə­ri ki­mi fəa­liy­yət gös­tər­di­yi üçün Azər­bay­can ədə­bi di­li­nin öz mux­ta­riy­yə­ti var­dı. XII-XIII əsr­lər­dən Or­xon və "Qu­tad­ğu bi­lig" ədə­bi nor­ma­la­rı ar­tıq Azər­bay­can­da an­la­şıl­mır­dı, sa­də­cə, Şərq-Qərb türk ideo­lo­gi­ya­sı ilə ya­şa­yan müəy­yən qrup sa­vad­lı­lar­la məh­dud­la­şır­dı.
Coğ­ra­fi ya­xın­lıq sə­bə­bi ilə Tür­küs­tan türk­cə­sin­dən səl­cuq­la­rın oğuz­ca­sı­nın için­də Qər­bə gəl­miş Şərq türk­cə­si­nin ele­ment­lə­ri XIII əsrdə ar­tıq ar­xaik­ləş­miş­di. Cin­gi­zi­lə­rin mon­qol yü­rüş­lə­ri ilə Şərq türk­cə­si ye­ni­dən dir­çəl­mək şan­sı qa­za­nır­dı. Bu­na gö­rə də XIII-XIV əsr­lər­də xey­li lü­ğət əsər­lə­ri ya­ran­dı. An­caq tə­bii ki, müx­tə­lif coğ­ra­fi­ya­la­rın əha­li­si­nə lu­ğət ki­tab­la­rı­nın va­si­tə­si­lə dil öy­rət­mək real­lı­ğa çev­ri­lə bil­məz­di. Bu ikin­ci dal­ğa, Çin­gi­zi­lə­rin gə­li­şi an­caq onun­la nə­ti­cə­lən­di ki, Azər­bay­can ədə­bi di­lin­də Şərq türk­cə­si adı­na məh­dud dai­rə­də ca­ğa­tay ele­ment­lə­ri iş­lən­di. Bu­na XIV-XV əsr­lər­də epi­zo­dik şə­kil­də Nə­si­mi və Kiş­və­ri­də rast gə­li­rik. Ca­ğa­taizm­lə­rin Kiş­və­ri­də nis­bə­tən fəal­lı­ğı Azər­bay­can ədə­bi dil nor­ma­sın­dan gəl­mə­yib, Kiş­və­ri­nin şəx­sən öz­bək ya­zı di­li­nə (ca­ğa­tay­ca­ya) bə­ləd­li­yi ilə, Nə­vai­yə ya­xın­lı­ğı, özü­nü Nə­vai mək­tə­bi­nin nü­ma­yən­də­si say­ma­sı ilə bağ­lı­dır. Xə­tai­də tək-tək ca­ğa­taiz­min iş­lən­mə­si onun türk­cə­lə­rə türk im­pe­ra­to­ru ol­maq gö­zü ilə bax­ma­sın­dan gə­lir. Xə­tai həm də hökm­dar ol­maq eti­ba­ri­lə özü­nü in­tel­lekt­li hökm­dar, Türk Dün­ya­sı ədə­biy­yat­la­rı­na bə­ləd şəxs ki­mi gös­tər­mək is­tə­yir­di - tə­bii ki, bu hal­da XVI əs­rə qə­dər­ki türk­dil­li ədə­biy­ya­tın ən bö­yük şəx­siy­yə­ti ­Ə­li­şir Nə­vai­ni ta­nı­dı­ğı­nı, onun sə­nət di­li­ni bil­di­yi­ni gös­tər­mə­li idi. M.Fü­zu­li öz şah əsə­ri "Ley­li və Məc­nun"­da Ə.­Nə­vai­ni özü­nə müəl­lim say­dı­ğı­nı bil­di­rir. De­mə­li, Fü­zu­li özü­nə­qə­dər­ki ən mü­kəm­məl türk­dil­li "Ley­li-Məc­nun" ki­mi Nə­vai­nin əsə­ri­ni la­zı­mın­ca öy­rən­miş və bil­miş­dir. An­caq Fü­zu­li­nin "Ley­li və Məc­nun­"un­da bir də­nə də ol­sun, ca­ğa­tay di­li ele­men­ti yox­dur. Öz­bək şai­ri­nin şei­ri­nə yaz­dı­ğı nə­zi­rə­də ("İ­məs" rə­dif­li qə­zə­li ya­dı­nı­za sa­lın) Fü­zu­li ca­ğa­taizm iş­lət­miş­dir ki, bu da nə­zi­rə poe­ti­ka­sı­nın dön­məz qa­nu­nu­dur. Fü­zu­li­nin di­li bi­la­va­si­tə Qərb türk­cə­si, məhz Azər­bay­can türk­cə­si­dir.
Be­lə­lik­lə, Qərb türk­cə­sin­də Tür­küs­tan türk­cə­si­nin ge­ri çə­kil­mə­si, ar­xaik­ləş­mə­si ilə Azər­bay­can ədə­bi di­lin­də (elə­cə də Os­man­lı di­li ki­mi ta­nı­nan Tür­ki­yə ya­zı di­lin­də) ərəb, fars söz­lə­ri mey­dan su­la­ma­ğa baş­la­yır, bö­yük küt­lə­yə çev­ri­lir. Bu iş­də onun da müt­ləq bö­yük ro­lu var ki, türk ədə­biy­yat­la­rın­da, o cüm­lə­dən Azər­bay­can­da ya­zı­lı poe­zi­ya fak­tı ki­mi əruz şei­ri ha­kim möv­qe tu­tur. Fü­zu­li di­lin­də ərəb və fars söz­lə­ri­nin üs­tün­lü­yü bu­nun­la çox şərt­lə­nir.
Ey­ni za­man­da Fü­zu­li­nin qar­şı­sın­da bu beş yüz il­lik ərəb-fars­dil­li poe­zi­ya ilə və ərəb, fars söz­lə­ri ilə do­lu türk­dil­li əruz poe­zi­ya­sı ilə ya­na­şı bu da var­dır: ba­ya­tı­lar, gə­ray­lı­lar, var­sa­ğı­lar, qu­la­ğı­nın di­bin­də­ki Kər­kük ma­ni­lə­ri, Kaş­ğa­ri "Di­van­"ın­da­kı türk xalq şeir­lə­ri. XII əsr­dən tə­ri­qət­lə­rin, xalq su­fiz­mi­nin, dər­viş­li­yin fəl­sə­fə­si­ni ifa­də edən xalq poe­zi­ya­sı, Yə­sə­vi­nin, Yu­nus Əm­rə­nin ana di­li­nə mey­dan aç­mış sa­də şeir­lə­ri­nin di­li də göz qa­ba­ğın­da idi. Bü­tün bu dil nü­mu­nə­lə­ri­ni gö­rən Fü­zu­li öz türk ana di­li­ni bö­yük ədə­biy­yat, bö­yük poe­zi­ya di­li ki­mi ha­zır­la­maq üçün tan­rı­sın­dan yar­dım di­lə­yir.

Ey feyz­rə­sa­ni-ərə­bü tür­kü əcəm,
Qıl­dun ərə­bi əf­sə­hi-əhli-aləm,
Et­dün fü­sə­ha­yi-Əcə­mi İsa­dəm,
Mən türk­zə­ban­dan il­ti­fat ey­lə­mə kəm.

Qar­şı­sı­na bir türk ideo­lo­qu ki­mi məq­səd qo­yur:

Mən­də tö­fiq ol­sa, bu düş­va­rı asan ey­lə­rəm,
Növ­ba­har ol­ğac di­kən­dən bər­gi-gül iz­har olur.

Bu "düş­var"­dan çı­xa­caq ta­pır, de­mok­ra­tik dil for­ma­sı­nı elan edir: Qə­zəl rəs­min et cüm­lə­dən ix­ti­yar. Qə­zəl de ki, məş­hu­ri-döv­ran ola, Oxu­maq da, yaz­maq da asan ola.
Və şüur­lu şə­kil­də, məf­ku­rə nə­ti­cə­si ki­mi ya­rat­dı­ğı di­lin nü­mu­nə­lə­ri be­lə­dir: 1. Nis­bə­tən az an­la­şı­lan dil var: Hüs­ni-rə­yün afi­ta­bi-aləmi-sid­qü sə­fa, Xa­ki-pa­yin mən­şəi-cəmiyyəti-ruyi-zə­min; 2. Or­ta an­laş­ma də­rə­cə­sin­də olan dil var: Qıl­ma­sın dün­ya­də sul­tan­lar mə­nə tək­li­fi-cud, Bəs­dü­rür ba­şum­da töv­fi­qi-qə­naət əf­sə­ri. 3. Tam an­la­şı­lan dil var: Can söz­dür, əgər bi­lür­sə in­san, Söz­dür ki, de­yir­lər, öz­gə­dir can.
De­mə­li, Fü­zu­li­nin ya­şa­dı­ğı cə­miy­yət­də bu üç tə­fək­kür qa­tı ol­muş və bu nü­mu­nə­lər­dən hər bi­ri­ni öz an­la­ya­nı üçün yaz­mış­dır. Bu gün üçün çox­lu an­la­şıl­maz ərəb, fars söz­lə­ri­nin iş­lən­mə­si, Fü­zu­li di­li­nin müa­sir Azər­bay­can di­li­nin tə­mə­li ol­ma­sı­nı in­kar et­mir. Baş­qa xalq­lar­da da mil­li ədə­bi dil­lə­rin ta­ri­xin­də ana­lo­ji mən­zə­rə tək­rar olun­muş­dur.
Fü­zu­li Dan­te­nin işi­ni gör­dü, an­caq Şərq və Qərb (Asi­ya və Av­ro­pa) kon­tekstlə­ri var. Şərq­də ərəb­cə Ya­xın və Or­ta Şərq türk­lə­ri üçün elm di­li olub. Qərb­də bu işi la­tın di­li gö­rüb. La­tın­dan mil­li ro­man dil­lə­ri­nə qa­lan­lar et­nik kök­dən gə­lir, an­caq ərəb­cə­dən türk­cə­lə­rə ke­çən­lər yad mən­şə­li ol­maq­la iki­yə bö­lün­dü: 1. Xal­qın di­lin­də iş­lə­nən­lər, de­mə­li, an­la­şı­lan­lar; 2. An­caq zi­ya­lı­la­rın, sa­vad­lı­la­rın di­lin­də iş­lə­nən­lər - ya­zı di­li ilə gə­lən­lər. Fü­zu­li­də hər iki­si bir­lə­şir, çün­ki Fü­zu­li həm ge­niş küt­lə üçün ya­zır və küt­lə­nin di­lin­də iş­lə­nən­lər ba­şa dü­şü­lür, bu, xal­qın di­li­dir; həm də bi­la­va­si­tə "xi­rəd­mənd­lər" üçün, seç­mə - kü­bar qat üçün ya­zır­dı. Bu gün di­li­miz­də ba­şa dü­şü­lüb iş­lə­nən min­lər­lə ərəb, elə­cə də fars söz­lə­rin­dən elə­si yox­dur ki, Fü­zu­li­də ol­ma­mış ol­sun - bu, Fü­zu­li ərə­bizm­lə­ri­nin təx­mi­nən 80 fai­zi­dir. De­mə­li, ərə­bizm­lə­rin çox­lu­ğu an­la­şıl­maz­lıq de­mək de­yil. Nə­ti­cə: 1. Azər­bay­can di­lin­də bu­gün­kü türk söz­lə­ri­nin ha­mı­sı Fü­zu­li­də var; 2. Bu­gün­kü ərəb-fars alın­ma­la­rı­nın ha­mı­sı Fü­zu­li­də var. De­mə­li: mil­li di­lin lü­ğə­ti on­da cəm­lə­şir. Hər di­lin ta­ri­xi özü­nə­məx­sus­lu­ğu var. De­yək ki, Puş­kin rus mil­li ədə­bi di­li­ni for­ma­laş­dı­rar­kən lek­si­ka­da da­ha çox folk­lor əsas­lı can­lı di­lə əsas­la­nır və əs­ki slav­ya­nizm­lər­dən də is­ti­fa­də edir. An­caq rus mil­li ədə­bi di­li­nin sin­tak­si­si­ni fran­sız­ca­dan kal­ka­la­rın üs­tün­də qu­rur. Bu­na gö­rə də məhz lü­ğə­tin sa­yə­sin­də bu­gün rus Puş­ki­nin di­li­ni ra­hat ba­şa dü­şür və pro­fes­sio­nal ol­ma­yan­lar, ge­niş küt­lə bil­mir ki, Puş­ki­nin ya­rat­dı­ğı rus mil­li ədə­bi di­li­nin sin­tak­si­si­nin ba­za­sı fran­sız di­li­nə məx­sus­dur. M.Fü­zu­li­də tam ək­si­nə­dir: cüm­lə sin­tak­si­si tə­miz türk­cə­dir, an­caq lü­ğə­tin­də ərəb, fars mə­nim­sə­mə­lə­ri ək­sə­riy­yət təş­kil edir. Bu­na gö­rə də müa­sir dil üçün əc­nə­bi ar­xaik lek­si­kon Fü­zu­li­də da­ha çox­dur. Əl­bət­tə, bu ar­xaizm­lə­rin də­rə­cə­sin­də Fü­zu­li­dən gü­nü­mü­zə qə­dər­ki dörd yüz əl­li il­lik za­man mə­sa­fə­si­nin öz ta­ri­xi ro­lu var. Bu­nun­la be­lə, Fü­zu­li di­li­nin ta­ri­xi­li­yi­ni qav­ra­maq üçün bü­töv­lük­də Şərq kon­teks­ti­ni, türk dil­lə­ri­nin in­ki­şaf yo­lu­nu, elə­cə də Azər­bay­can ədə­bi di­li­nin əsr­lər­lə da­vam edən ənə­nə­vi gə­li­şi­ni nə­zə­rə al­maq la­zım­dır. Bu mə­na­da Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­li tam və küt­lə­vi an­la­şı­lan dil de­mək de­yil. Mə­sə­lən, M.Ə.­Sa­bir XX əs­rin əv­vəl­lə­ri­nin şai­ri ola­raq, tə­bii ki, Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­lin­də yaz­mış­dır. An­caq Fü­zu­li di­li ilə mü­qa­yi­sə­lər apa­raq.

Fü­zu­li­də:

Hüs­nün ol­duq­ca fü­zun eşq əh­li ar­tıq zar ey­lər,
Hüsn nə miq­dar olur­sa, eşq ol miq­dar olur.

Sa­bir­də:

Su­zi-binaleyi-pər­va­nə­ni gör, ey bül­bül,
Səh­ni-gül­zar­də an­caq sə­nin əf­ğa­nun var.

Fü­zu­li­də:

Pə­ri­şan ha­lin ol­dum, sor­ma­dun ha­li-pə­ri­şa­num,
Qə­mün­dən dər­də düş­düm, qıl­ma­dun təd­bi­ri-dər­ma­num.
Nə der­sən, ru­zi­ga­rım böy­lə­mi keç­sün, gö­zəl ya­rum,
Gö­züm, ca­num, əfən­düm, sev­di­güm, döv­lət­lü sul­ta­num.

Sa­bir­də:

Ha­li-məc­zu­bim gö­rüb, qa­re, de­mə, di­va­nə­dir,
Nə­re­yi-şu­ri­də­mi zənn et­mə bir əf­sa­nə­dir.
Şai­rəm, tə­bim dən­iz, şei­ri-tə­rim dür­da­nə­dir,
Beh­cə­tüm, ey­şüm, sü­ru­rim, vəc­düm əh­ra­ra­nə­dir,
İn­ci­za­bim cü­rə­ti-mərdaneyi-mər­da­nə­dir,
A­fə­ri­nim him­mə­ti-valayi-Sət­tar­xa­nə­dir.

Fü­zu­li­nin bey­tin­də az-çox “fü­zun” sö­zü du­man­lı gö­rü­nə bi­lər, Sa­bir­də “suz”, “səhn” müa­sir oxu­cu üçün ay­dın de­yil, hə­lə Sa­bir­də iza­fət­lər də na­ham­var­lıq təl­qin edir. Fü­zu­li­nin dörd­lü­yün­də bir də­nə ay­dın ol­ma­yan söz yox­dur, “ha­li-pə­ri­şan”, “təd­bi­ri-dər­man” iza­fət­lə­ri lek­sik tə­rəf­lə­ri­nin tam şəf­faf­lı­ğı nə­ti­cə­sin­də oxu­cu­nu bir zər­rə gü­cə sal­mır. Sa­bir­də­ki məc­zub (cəzb olun­muş), “qa­re” (oxu­cu), “şu­ri­də” (aşiq, məf­tun), “beh­cət” (şad­lıq), “sü­rur” (se­vinc, şad­lıq), “əh­ra­ra­nə” (azad­lıq dö­yüş­çü­sü­nə məx­sus), “in­ci­zab“ (vur­ğun­luq), “him­mət” (səy, qey­rət), “va­la” (ali, bö­yük) ki­mi söz­lər üçün ge­niş oxu­cu­nun lü­ğə­tə eh­ti­ya­cı var, “şei­ri-tər”, “cü­rə­ti-mər­da­nə” bir­ləş­mə­lə­rin­də tə­rəf­lə­ri an­la­şıq­lı ol­du­ğu üçün iza­fət­lər qav­ra­na bi­lir, an­caq “ha­li-məc­zu­bim”, “nə­re­yi-şu­ri­dəm”, him­mə­ti-valayi-Sət­tar­xan iza­fət­lə­rin­də na­mə­lum tə­rə­fə gö­rə mə­lum söz də mə­na­ca açıl­mır.
Bu baş­qa mə­sə­lə­dir ki, Fü­zu­li­də "A­çıl­di la­lə, gül­di qön­çə, gəl­di iş­rət əy­ya­mi", "Ol dos­tum idi, de­gil­di düş­mən, Həm ol ana aşiq idi, həm mən" ki­mi min­lər­lə tam şəf­faf mis­ra­lar və beyt­lər var. Və, ey­ni za­man­da, Sa­bi­rin küt­lə­vi-xəl­qi sa­ti­ra­la­rın­da "Ma­hi-Kə­na­nın ba­tub, ey pi­ri-Kə­nan, qəm ye­mə! Ta gü­lüs­ta­nun olub­dur bey­ti-eh­zan, qəm ye­mə! Ey di­li-möh­nət­zə­də, ol şad, ləb­ri­zi-sü­rur, qəm ye­mə!", "Bu tifl ki nu­ri-bə­sə­rü şi­re­yi-can­dır, Ta­bi-tə­nü ara­mi-di­lü ru­hi-rə­van­dır...", "Töh­mət edir qə­zet­çi­lə mə­şə­ri-na­sı bir be­lə", "Əq­val ilə əmal bir ol­say­dı yə­qi­nən", "Üm­mə­ti-mər­hu­mə­vü məğ­fur ilə, Əmr­də­yəm taə­ti-məz­bur ilə" ki­mi yüz­lər­lə mis­ra­lar, beyt­lər, bənd­lər var ki, için­də ge­niş oxu­cu küt­lə­si üçün mə­na­sı ay­dın ol­ma­yan söz­lər, ifa­də­lər iş­lən­miş­dir. On­da be­lə çı­xır ki, Sa­bi­rin di­li mil­li ədə­bi dil nü­mu­nə­si de­yil.
Bəs hə­lə ro­man­tik­lə­rin di­li­nə diq­qət edil­sin. Əli­bəy Hü­seyn­za­də: Ən­za­ri-şə­ba­bım­da pə­di­dar olan, ey zill, Ey zil­li-tü­luat, olu­yor­sın ye­nə pey­da; M.Ha­di: Ey toxm­pa­şi-məzrəeyi-el­mü mə­ri­fət, Ol­dun tə­ri­qi-mövqeyi-ənvari-məğ­fi­rət. Bir hey­kə­li-mü­cəs­səm idin, ey vü­cu­di-pak, Şol məs­lə­ki-bü­lən­di­lə ol­dun də­fi­ni-xak.
Bu­yu­run, bu, XX əs­rin əv­vəl­lə­ri­nin, mil­li ədə­bi di­lin ya­ran­ma­sın­dan dörd əsr son­ra­kı Azər­bay­can şe­ir di­li­dir. Ba­xıl­sa, nəsr di­lin­də də ey­ni mən­zə­rə­ni gö­rə­rik.
Fü­zu­li­də: ... Və da­xi zöv­qi-ictimai-lə­taif və şöv­qi-idraki-zə­raif iq­ti­za­si­lə bu sə­ra­dən ri­fə­ti-sü­rəy­ya və bu qət­rə­dən vü­sə­ti-dər­ya umu­lub və qə­lə­mi-sehr pər­da­zi fü­sun­saz edüb ni­fa­zi-əqaidi-əl­faz və ib­ra­zi-fəvaidi-ən­fas olun­maq olun­muş­dur. Bu bil­di­rir ki... ("Bə­ya­zid Çə­lə­bi­yə mək­tub"­dan)
Se­yid Əzim­də: Si­pa­si-bi­qi­yas ol müəs­si­si-əsasi-karxaneyi-nitq və bə­ya­nə kim, mən­tu­qe­yi-elmül-bə­yan ilə... Ta bu əy­ya­mi-məlalətəncami-bəd­fər­cam­də tə­qa­za­yi-seybi-sər­bə­nə­sib mə­ni naə­lac və gu­şe­yi-in­zi­va­yə möh­tac et­di. Abid­fi­rib olan büt­lə­rün xə­ya­li-xə­məb­ru­lə­ri ilə gu­şe­yi-meh­ra­bı tək­yə­gah et­düm və bu gu­şə­də tu­şe­yi-məq­su­də yet­düm ("Di­ba­çə"­sin­dən).
"Ə­kin­çi"­də: Heç şü­ur hə­sə­nə qə­bi və qə­bi­hə hə­sən de­məz. Sa­ni­yən, biz xəl­qi tə­vək­kül­dən sal­ma­rıq, çün tə­vək­kül bəd əz elm və təd­bir gə­rək­dir. Ona bi­naən de­yi­rik: elm və təd­bir sa­hi­bi gə­rək ol­maq, ta tə­vək­kül əh­li ola­san. Çün hik­mə­ti-banieyi-ila­hi hər şe­yə bir xa­siy­yət ve­rüb... Aya mil­lət, döv­lət içün əs­ba­bi-tə­rəq­qi­yat, ala­ti-hifzi-mil­lət, döv­lət və röv­nə­qi-ümuri-ti­ca­rət və sə­naət və qey­rə la­zım de­yil? (Fi 25 iyun Ru­si­yə, sə­nə 1876).
F.B.Kö­çər­li­də: Mol­la Mə­həm­məd Bağ­da­di türk şair­lə­ri­nin ba­ba­sı he­sab olu­nur. Nəsr və nəzm­də bir şəxs onun us­ta­dı ol­ma­yub­dur. Əa­zi­mi-üdə­ba­dan bir nə­fə­ri­nin asa­rı­nı sər­məşq və it­ti­xaz et­mə­yüb­dir. ...Ə­gər­çi "Hə­di­qə­tüs-Süə­da" nəsr ilə təh­rir olu­nub­dur..., la­kin bu nəsr­də Fü­zu­li o qə­dər mə­ha­rət və fə­sa­hət gös­tər­miş ki və əh­va­li-keyfiyyəti-şü­hə­da­nı elə bir gö­zəl və şi­rin dil ilə yaz­mış ki, əh­li-zövq və ər­ba­bi-mə­ri­fət in­din­də onun də­rə­cə və mən­zi­lə­ti çox nəzm­lər­dən ar­tıq­raq­dır ("A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı", I cild).
Ə­li bəy Hü­seyn­za­də­də: Ru­si­ya­da bu gün­lər­də va­qe olan hə­rə­ka­ti-qəyuranəyi-hür­riy­yət­ka­ra­nə­nin əhə­miy­yə­ti-əziməyi-alə­miy­yə­si in­kar olun­maz. Qaf­qaz xəl­qi­ni qul­lu­ğa, əsa­rə­tə mə­luf et­mək ol­maz. Qaf­qa­zın üç-dörd bin sə­nə­lik ta­ri­xi­ni qa­rış­dır­saq, onu dai­ma öz hür­riy­yə­ti və azad­lı­ğı içün mü­ha­ri­bə edən gö­rü­rüz... Bən­cə Qaf­qaz türk­lə­ri ət­ra­kın ən hür­riy­yət­pə­rəs­ti­dir. Bu məm­lə­kət­də heç bir qüv­vət hür­riy­yət şöv­qü­ni məhv edə­məz. Heç bir cəbr və təz­yiq, heç bir cə­fa və əziy­yət, heç bir zülm və si­təm hür­riy­yət odu­nı sön­dü­rə­məz ("Hə­yat", 1906, ¹ 143).
Gö­rün­dü­yü ki­mi: S.Ə­zi­min nəs­ri Fü­zu­li­nin­kin­dən çox az fərq­lə­nir. Bu, "Di­ba­çə" di­li­nin ənə­nə­vi stan­dart üs­tün­də dur­ma­sı ilə bağ­lı­dır, hət­ta səc­li­li­yi­ni (qa­fi­yə­li nəsr) də sax­la­yır. "Əkin­çi"­də məz­mu­na, müəl­lif­lə­rin üs­lu­bu­na gö­rə dil müx­tə­lif sə­viy­yə­lər­də çı­xış edir: son də­rə­cə sa­də - bu­gün­kü an­laş­ma də­rə­cə­sin­də və nis­bə­tən küt­lə­vi iş­lək ol­ma­yan lü­ğə­tin iş­lən­di­yi dil. F.Kö­çər­li­də ümu­mən di­li­mi­zin ter­mi­no­lo­ji müəy­yən­li­yi­nin ol­ma­ma­sı ilə bağ­lı ənə­nə­vi ob­raz­lar və ifa­də­lər iş­lə­nir, bü­töv­lük­də isə an­la­şı­lan el­mi dil möv­cud­dur. Əli­bəy isə öz türk­çü ideo­lo­gi­ya­sı­na uy­ğun ola­raq İs­tan­bul ağ­zın­da ya­zır­dı. Bü­tün nəsr nü­mu­nə­lə­rin­də küt­lə­vi an­la­şıl­ma­yan dil və əc­nə­bi söz bir­ləş­mə­lə­ri (iza­fət) Fü­zu­li nəsr di­li­nin, za­ma­na gö­rə, sa­də­lə­şə-sa­də­lə­şə gə­lən, an­caq üzül­mə­yən ənə­nə­si idi. Şüb­hə­siz, hə­min dövr­də əruz şei­ri­nin var­lı­ğı da öz sö­zü­nü de­yir­di - dil əruz şei­ri­nin da­nı­şan ənə­nə­vi ca­zi­bə­sin­dən ta­ma­mi­lə çı­xa bil­mir­di.

Baş­qa bir fakt. Üze­yir bəy Ha­cı­bə­yov "Ley­li və Məc­nun" ope­ra­sı­nı Fü­zu­li­nin sü­je­ti əsa­sın­da yaz­dı. Onun lib­ret­to­su­nun mət­ni Fü­zu­li­nin qə­zəl­lə­rin­dən və "Ley­li və Məc­nun" məs­nə­vi­sin­dən qu­rul­muş­dur. Ope­ra xo­run ifa­sın­da bir­ba­şa "Şə­bi-hic­ran ya­nar ca­nım, tö­kər qan çeş­mi-gir­ya­nım" mis­ra­la­rı ilə mə­lum məş­hur qə­zəl­dən dörd bey­tin oxun­ma­sı ilə baş­la­yır və bir kəl­mə an­la­şıl­maz söz yox­dur. Məc­nun sa­lon­da­kı din­lə­yi­ci-ta­ma­şa­çı­la­ra bir kəl­mə­si­ni də də­yiş­mə­dən Fü­zu­li­nin qə­zə­li ilə mü­ra­ciət edir:

Yan­dı ca­num hicr ilə, vəs­li-rüxi-yar is­tə­rəm,
Dərd­mən­di-fir­qə­təm, dər­ma­ni-di­dar is­tə­rəm.
Bül­bü­li-za­rəm, de­gil bi­hu­də əf­qan et­di­gim,
Qal­mı­şam na­lan qə­fəs qey­din­də, gül­zar is­tə­rəm.

Qə­zə­lin son­ra­kı beyt­lə­rin­də be­lə söz­lər, bir­ləş­mə­lər var: dəhr ba­za­rı, ka­sid, mə­tai-him­mət, bə­la­yi-dəhr, ra­hə­ti-cismi-zəi­fü ca­ni-əf­kar, şə­bi-hic­ran, tə­mən­na­yi-əcəl, bəz­mi-vəsli-dil­dar və s. Ley­li "Eşq da­mi­nə gi­rif­tar ola­lı zar olu­bam" mis­ra­sı ilə Fü­zu­li­nin di­li­ni da­vam et­di­rir. Ley­li və Məc­nun bir yer­də dərd­lə­ri­ni bir-bi­ri­nə çat­dı­rır­lar: "Ah ey­lə­di­yim sər­vi-xu­ra­ma­nın üçün­dür..." Ata­sı Məc­nu­na de­yir: "Can ver­mə ğə­mi-eş­qə ki, eşq afə­ti-can­dır...", ana­sı Ley­li­ni mə­zəm­mət edir: "Oğ­lan, əcəb ol­maz, ol­sa aşiq, Aşiq­lik işi qı­za nə la­yiq...". Məc­nun öz psi­xo­lo­ji ka­mil­li­yi­ni gös­tə­rə­rək eş­qin məc­nun­luq fəl­sə­fə­si­ni mu­si­qi di­li­nə çe­vi­rir: "Fə­za­yi-eş­qi ta gör­düm, sə­la­hi-əql­dən du­rəm, Mə­ni rüs­va gö­rüb eyb et­mə, ey na­seh ki, mə­zu­rəm" və "Eşq dər­di, ey müa­lic, qa­bi­li-dər­man de­gil..." Bu Məc­nun sər­kər­də No­fə­lə yük­sək üs­lub­da mü­ra­ciət et­mə­li ikən sö­zü­nü be­lə­cə sa­də, məi­şət di­lin­də de­yir: "Sən­də, bi­li­rəm ki, lütf çox­dur, Nə sud ki, mən­də bəxt yox­dur". Fü­zu­li­nin məş­hur mü­rəb­be­si İbn Sə­la­mın Ley­li­yə mü­ra­ciə­tin­də elə mü­na­sib gö­rü­nür ki, elə bil şa­ir bu­nu vax­ti­lə dram üçün ya­zıb­mış: Pə­ri­şan ha­lın ol­dum, sor­ma­dın ha­li-pə­ri­şa­nım, Qə­min­dən dər­də düş­düm, qıl­ma­dın təd­bi­ri-dər­ma­nım. Nə der­sən, ru­zi­ga­rım böy­lə­mi keç­sin, gö­zəl ya­rım (əs­lin­də: xa­nım. - T.H.), Gö­züm, ca­nım, əfən­dim, sev­di­gim, döv­lət­li sul­ta­nım". Ley­li­nin son sö­zü bu­dur: "Xoş­dur, nə qə­dər ey­lə­sə ya­rım cə­fa mə­nə...". Bu da Məc­nu­nun son sö­zü: "A­şiq ol­dur kim, qı­lır ca­nın fə­da ca­na­nı­na..."1. Mu­si­qi­li dram­da­kı bu dia­loq və mo­no­loq­lar oxu­cu və ta­ma­şa­çı üçün XX əsrdə an­la­şıl­maz­lıq ya­rat­mır­sa, XVI əsrdə Fü­zu­li­ni əha­tə edən mü­hit­də bu dil ne­cə an­la­şıl­maz ola bi­lər­di. Ya­xud bir az son­ra Üze­yir bəy baş­qa mu­si­qi­si ilə ye­nə Fü­zu­li şei­ri­nə üz tut­du: "Ar­şın mal alan" mu­si­qi­li ko­me­di­ya­sın­da XX əs­rin sev­gi­li­lə­ri ürək­lə­ri­ni Ley­li və Məc­nun ki­mi Fü­zu­li­nin qə­zəl­lə­ri ilə açır­dı­lar. Ar­şın­mal­çı Əs­gər bəy bu beyt­lə­ri di­li­nə gə­ti­rir:

Na­lə­dən­dir ney ki­mi ava­ze­yi-eş­qim bü­lənd,
Na­lə tər­kin qıl­ma­zam, ney tək kə­sil­səm bənd-bənd.

Hə­lə ifa­də­yə diq­qət ye­ti­rək: na­lə tər­kin qıl­ma­zam. Bu gün de­yər­dik: na­lə(­ni) tərk et­mə­rəm, ya­xud: na­lə­dən əl çək­mə­rəm. An­caq ən sər­rast qram­ma­tik ifa­də, əl­bət­tə, Fü­zu­li­nin­ki­dir.

Gül­çöh­rə Fü­zu­li­nin söz­lə­ri ilə züm­zü­mə edir:
Pə­ri­şan xəl­qi-aləm ahü əf­ğan et­di­gim­dən­dir,
Pə­ri­şan ol­du­ğum xəl­gi pə­ri­şan et­di­gim­dən­dir.
De­gil bi­hu­də, gər yağ­sa fə­lək­dən ba­şı­ma daş­lar2...

Psi­xo­lo­ji gər­gin­lik anın­da Gül­çöh­rə ye­nə ürə­yi­ni Fü­zu­li­nin beyt­lə­ri ilə açır:

A­şıq ol­dum ne­cə bir ta­zə gü­li-rə­na­yə
­Ki, sa­lıb­dır mə­ni o, iş­və ilə qov­ğa­yə...
Bu bir iş­dir ki, mə­ni ig­nə ki­mi in­cəl­dib,
Sa­lır ip­lik ki­mi hər dəm bir uzun sev­da­yə3.

"Ley­li və Məc­nun" ope­ra­sı da, "Ar­şın mal alan" mu­si­qi­li ko­me­di­ya­sı da XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də, Sa­bi­rin, Ha­di­nin, Əli­bə­yin yaz­dıq­la­rı za­man səh­nə gör­müş­dür. Ta­ri­xi mən­bə­lə­rin mə­lu­ma­tı­na gö­rə, Üze­yir bə­yin əsər­lə­ri, xü­su­si­lə ope­ra­sı, ne­cə de­yər­lər, hə­mi­şə anş­laq­la din­lə­nil­miş­dir. Bu ope­ra bu gün də sa­lon do­lu­su in­san­lar­la din­lə­ni­lir və hər kəs, de­yək ki, mə­na­sı­nı dü­rüst bil­mə­di­yi üç-beş kəl­mə­nin yox, bü­töv qav­ra­dı­ğı Fü­zu­li şei­ri­nin ca­zi­bə­sin­də qa­lır. XX əs­rin ikin­ci ya­rı­sın­da Bül­bül "Ley­li və Məc­nun" poe­ma­sın­dan bü­töv fəs­li xalq mu­si­qi­si­nin üs­tün­də oxu­yur­du və ha­mı ra­hat-ra­hat din­lə­yir­di. Bu gün Alim Qa­sı­mov qı­zı ilə bir­lik­də Fü­zu­li poe­zi­ya­sı­nı, klas­sik Fü­zu­li şei­ri­ni mu­ğam sil­si­lə­si şək­lin­də müa­sir­lə­ri­nə təq­dim edir və hə­ra­rət­lə qar­şı­la­nır, yə­ni, Fü­zu­li an­la­şı­lır - öz di­li ilə özün­dən dörd yüz il son­ra Fü­zu­li be­lə ya­şa­yır. Çün­ki bu, XVI əsrdə ya­ran­mış Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­li­dir*.
An­laş­ma­da ta­ri­xi­li­yin, təh­sil ti­pi­nin, in­san­la­rın zöv­qü­nün ro­lu­nu bir da­ha tə­səv­vür et­mək üçün H.Ca­vid dram­la­rı­nın səh­nə ta­ri­xi də bi­zə çox söz de­yir. 1920-30-cu il­lər­də teat­rı­mız­da mün­tə­zəm ta­ma­şa­ya qo­yul­muş Ca­vid dram­la­rı­nın hə­mi­şə sa­lon do­lu­su ta­ma­şa­çı­la­rı ol­muş­dur. An­caq 30 il­lik fa­si­lə­dən son­ra 1960-cı il­lər­də bö­yük dra­ma­tur­qun ən gö­zəl əsər­lə­rin­dən "Şeyx Sə­nan" dra­mı­nın çox qı­sa səh­nə hə­ya­tı ol­du və bü­tün ta­ma­şa­lar­da ey­ni ta­ma­şa­çı bol­lu­ğu gö­rün­mə­di. Bu, ya so­vet ideo­lo­gi­ya­sı­nın küt­ləş­dir­di­yi zöv­qün, ya da di­lin an­laş­ma də­rə­cə­si­nin zəif­li­yi­nin nə­ti­cə­si idi - 1920-ci il­lər­də or­ta və ali mək­təb­lər­də təd­ris H.Ca­vi­din yaz­dı­ğı dil­lə (Tür­ki­yə türk­cə­si­nin nor­ma­sı ilə) ge­dir­di, mət­bua­tın di­li də hə­min idi. Ha­di­nin, Sa­bi­rin, Əli bə­yin XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də oxun­ma­sı, ba­şa dü­şül­mə­si də be­lə ol­muş­dur - döv­rün sa­vad­lı­la­rı ən azı məd­rə­sə təh­si­li gör­müş­dü­lər, ya­xud S.Ə­zi­min üsu­li-cə­di­di tip­li mək­təb­lər­də, Qo­ri se­mi­na­ri­ya­sın­da və öl­kə­nin müx­tə­lif şə­hər­lə­rin­də­ki gim­na­zi­ya və se­mi­na­ri­ya­lar­da oxu­muş in­san­lar idi­lər ki, bu təd­ris ocaq­la­rın­da mü­da­vim­lə­rə ərəb, fars dil­lə­ri öy­rə­di­lir­di. Hə­min dövr­də "Gəl, gəl, a yaz gün­lə­ri", "Dov­şan, dov­şan, a dov­şan" ki­mi tə­miz türk­cə dərs­lik şeir­lə­ri də, A.­Səh­hə­tin "Qaf­qaz al­tım­da­dır, ən müd­hiş olan zir­və­də mən" tər­cü­mə­lə­ri də var­dı. Fü­zu­li­nin za­ma­nın­da da Qur­ba­ni­nin "Qur­ba­ni der, kön­lüm sən­dən say­ru­dur, Ney­lə­mi­şəm, ya­rım mən­dən ay­ru­dur, Ay­rı­luq­mı çək­müş, boy­nu əy­ri­dür, Heç yer­də gör­mə­dim düz bə­nəv­şə­ni" de­yən di­li də möv­cud idi (diq­qət edin: Fü­zu­li ədə­bi for­ma ki­mi "əg­ri", Qur­ba­ni isə xalq da­nı­şıq di­lin­də­ki ki­mi "əy­ri" iş­lə­dir).
Bu gün Fü­zu­li qə­zəl­lə­ri Ba­kı ca­maa­tı, Ab­şe­ron əha­li­si tə­rə­fin­dən Azər­bay­ca­nın bü­tün böl­gə­lə­rin­də­kin­dən da­ha yax­şı ba­şa dü­şü­lür. Çün­ki Ba­kı kənd­lə­rin­də hə­mi­şə, mün­tə­zəm qə­zəl məc­lis­lə­ri ke­çi­ri­lir, müx­tə­lif yaş­lı, müx­tə­lif sə­viy­yə­li in­san­lar din­lə­yir və qav­ra­ma vər­di­şi qa­za­nır­lar. Bu şe­ir mü­hi­tin­də Ə.­Va­hid ki­mi müa­sir qə­zəl da­hi­si ye­ti­şib, onun yo­lu­nu da­vam et­di­rən Ha­cı Ma­yıl ki­mi sə­nət­kar­lar ya­zıb-ya­ra­dıb­lar. Bə­dii di­lin qav­ran­ma­sın­da nitq mü­hi­ti və poe­tik zövq va­cib şərt­dir. Fü­zu­li özü de­yir­di ki:

Şeir zöv­qün­dən ol­ma­yan agah
­Əh­li-nəz­mi mə­zəm­mət ey­lə­mə­sün.
Kən­di cəh­li­nə eti­raf et­sün,
Hər kə­ra­mə­tə sehr söy­lə­mə­sün.

Baş­qa bir mü­qa­yi­sə. Ta­ri­xən Azər­bay­can türk­cə­sin­də iş­lən­miş elə ərəb söz­lə­ri var ki, bu gün bi­zim di­li­miz­də iş­lən­mir, azər­bay­can­lı oxu­cu, hət­ta fi­lo­loq on­la­rı an­la­mır, an­caq Tür­ki­yə türk­cə­sin­də in­san­lar gün­də­lik ün­siy­yət­də on­la­rı iş­lə­dir­lər - be­lə­si­nə bir ne­çə nü­mu­nə: meş­reb (xa­siy­yət, dav­ra­nış - Fü­zu­li­də: Nə gör­di ba­də­də, bil­mən ki, ol­du ba­də­pə­rəst, Mü­rid məş­rə­bü zöh­had gör­dü­gün kön­lim), ce­lil (bö­yük) tə­sər­rüf (sərf et­mə), mü­said (mü­na­sib), mü­na­fik (ara­vu­ran), ma­lə­səf (təəs­süf), mü­na­zaa (mü­ba­hi­sə, sa­vaş), müm­taz (se­çi­lən, hör­mət­li), men­dil (dəs­mal), se­ne (il), te­lak­ki (an­la­yış, dün­ya ba­xı­şı), mun­zat (bir­ləş­miş), mü­sa­dif (rast­laş­ma), mun­fa­sıl (ay­rı), mu­sad­dak (təs­diq­lən­miş), ika (ika et­mək, "yap­mak"), na­fi­lə (ha­va­yı, boş), iha­nət (təh­qir, al­çalt­ma), meş­rut (şərt­lən­miş), meş­ru (qa­nun), meş­ru­bat (iç­ki, biz­də: şə­rab), ace­le (tez, ərəb­cə: əci­lə) və s. min­lər­lə, bə­li, yüz­lər­lə yox, məhz min­lər­lə söz­lər. Bu­ra­da mü­la­yim, an­caq dön­məz bir mən­tiq var: or­ta əsr­lər Ana­do­lu şair­lə­ri­nin, ya­zı di­li nü­ma­yən­də­lə­ri­nin iş­lət­dik­lə­ri, Os­man­lı di­li ad­lan­dı­rı­lan Tür­ki­yə ədə­bi di­li­nin ta­ri­xin­də iş­lən­miş bu söz­lə­ri bu gün Tür­ki­yə­nin xal­qı, zi­ya­lı­la­rı an­la­yır və ün­siy­yət­də iş­lə­dir­lər­sə, de­mə­li, bu lek­si­ka ta­ri­xən an­la­şıl­dı­ğı üçün ya­şa­dıl­mış və bu gün də is­ti­fa­də olu­nur. Os­man­lı ya­zı di­lin­də iş­lən­miş lü­ğə­tin­dən yüz­lər­lə söz müa­sir Tür­ki­yə ədə­bi di­li üçün ar­xaik­lə­şib­sə, bu bü­tün dün­ya dil­lə­rin­də ge­dən bir pro­ses­dir. Bu, sək­kiz yüz, al­tı yüz il get­miş in­ki­şa­fın nə­ti­cə­si­dir. Ye­ni­ləş­mə get­mə­sə, ar­xaik­ləş­mə də get­məz­di - bu­nu in­ki­şaf mən­ti­qi tə­ləb edir.
Ey­ni iş Azər­bay­can di­li­nin ta­ri­xin­də get­miş­dir. Fü­zu­li di­lin­də­ki ərəb lü­ğə­ti o dövr Azər­bay­can cə­miy­yə­ti tə­rə­fin­dən qə­bul olun­muş­dur. De­di­yi­miz ki­mi, el­mi üs­lub­da­kı lek­si­kon el­mi cə­miy­yə­tin işin­də iş­lə­nib, an­caq qə­zəl­lə­rin­də­ki, məs­nə­vi­lə­rin­də­ki, baş­qa bə­dii janr­la­rın­da­kı lü­ğət xal­qın, ge­niş küt­lə­nin qav­ra­yı­şı sə­viy­yə­sin­də ol­muş­dur. Fü­zu­li­nin bə­dii di­lin­də­ki ərəb lü­ğə­ti­nin ək­sə­riy­yə­ti bu gün müa­sir Azər­bay­can türk­cə­sin­də iş­lə­nir, yə­ni, an­la­şı­lır. Bu gün Azər­bay­can di­lin­də iş­lə­nən Fü­zu­li ərə­bizm­lə­rin­dən, xü­su­si­lə far­sizm­lə­rin­dən elə­lə­ri var ki, on­lar da müa­sir Tür­ki­yə türk­cə­sin­də iş­lən­mir. De­mə­li, Tür­ki­yə türk­cə­si­nin ta­ri­xi təc­rü­bə­si Azər­bay­can­da da ol­muş­dur: bu gün Fü­zu­li­nin bə­dii di­lin­də an­la­şıl­ma­yan ərə­bizm­lə­rin ha­mı­sı şai­rin müa­sir­lə­ri üçün ba­şa dü­şü­lən ol­muş­dur. Azər­bay­can və Tür­ki­yə türk­cə­lə­rin­də də, Tür­küs­tan və Vol­qa bo­yu türk­cə­lə­rin­də də, təx­mi­nən, ey­ni ərəb söz­lə­ri iş­lən­miş­dir (İm­pe­ri­ya di­li ol­du­ğu, ərəb­lər­lə da­ha çox kon­takt­da ol­du­ğu üçün, tə­bii ki, Tür­ki­yə türk­cə­sin­də nis­bə­tən ar­tıq ol­ma­lı idi). Ərəb söz­lə­ri is­lam di­ni və onun təd­ri­si, tə­li­mi ilə bağ­lı ol­du­ğun­dan, ərəb di­li döv­lət və elm di­li ki­mi məd­rə­sə­lər­də təd­ris edil­di­yin­dən Ön Asi­ya, Tür­küs­tan, Vol­qa bo­yu və Krım­da bir ərəb di­li mü­hi­ti var idi. Bu türk coğ­ra­fi­ya­la­rı­nın söz us­ta­la­rı ya­şa­dıq­la­rı cə­miy­yət­lər­də xal­qın mə­də­ni sə­viy­yə­si­ni, dil bi­li­yi­ni nə­zə­rə alıb öz əsər­lə­ri­nin ya­zır­dı­lar, de­mə­li, bi­la­va­si­tə öz cə­miy­yət­lə­ri üçün ya­zır­dı­lar. Ye­nə tək­rar edi­rəm: Fü­zu­li­nin an­la­şıl­ma­sı­nı bu­gün­kü oxu­cu­la­rın an­laş­ma də­rə­cə­sin­dən çı­xış edə­rək qiy­mət­lən­dir­mək ol­maz - za­ma­nın­da Fü­zu­li qə­zəl­lə­ri ra­hat­ca an­la­şı­lıb.
Baş­qa bir mə­sə­lə. Ta­ri­xən və bu gün Azər­bay­can­da iş­lə­nən in­san ad­la­rı fik­ri­mi­zi da­vam et­dir­mək üçün bi­zə müəy­yən söz de­yir. Bu gün in­san adı ki­mi elə ərəb və fars söz­lə­ri iş­lə­nir ki, ge­niş küt­lə bu ad­la­rın lü­ğə­ti mə­na­sı­nı bil­mir, hət­ta öz adı­nın mə­na­sı­nı bil­mə­yən zi­ya­lı­lar var. An­caq mə­lum­dur ki, ad­qoy­ma­da hə­mi­şə sö­zün mə­na­sı nə­zə­rə alı­nıb və əc­da­dı­mız, nə­nə­lə­ri­miz, də­də­lə­ri­miz öv­lad­la­rı­na ad ver­mək üçün yax­şı mə­na­lı söz­lə­ri se­çib­lər. Mə­na­sı­nı bu gün bil­mə­di­yi­miz ad­lar ənə­nə­vi iş­lə­nib və biz də də­də-ba­ba­la­rı­mız­dan gə­lən bu ad­la­rı sti­xi­ya ilə qə­bul edi­rik. De­mə­li, ulu ba­ba­la­rı­mız bu söz­lə­rin mə­na­sı­nı bi­lib­lər və, de­mə­li, bu söz­lər on­la­rın za­ma­nın­da ün­siy­yət­də iş­lə­nib, son­ra ar­xaik­lə­şib - mə­na sö­zün için­də daş­la­şıb, mə­na abi­də­lə­şib. Mə­na ad­la­rın için­də et­noq­ra­fik məz­mun ki­mi, adət ki­mi ya­şa­yıb. Bir ne­çə ör­nək: Şə­ma­yıl (şə­kil, gö­zəl su­rət. - Bir qa­yət ilə şə­mai­li-xub... - L.-M.), Sa­la­tın (sul­ta­nın cə­mi), Sə­məd (əbə­di), Əş­rəf (şə­rəf­li, möh­tə­rəm), Fa­iq (üs­tün, se­çi­lən), Riz­van (xoş­hal­lıq), Fu­ad (ürək), To­fiq (qa­bil ol­ma, ba­ca­rıq. - Mən­də to­fiq ol­sa, bu düş­va­rı asan ey­lə­rəm), Müş­fiq (şəf­qət­li), Məş­kur (şükr edi­lən, yax­şı), Şa­kir (şükr edən), Və­si­lə (va­si­tə, qo­vuş­ma), Nə­bi (pey­ğəm­bər), Rə­sul (el­çi, pey­ğəm­bər), İq­bal (bəxt. - Sən düş­mən üçün di­lər­sən iq­bal - L.-M.), Qə­dir (ta­le), Fi­ruz (qa­lib, bəxt­li), Müş­taq (həs­rət çə­kən. - Müş­ta­qi­nəm, ey əcəl, kə­rəm qıl), Nüs­rət (qə­lə­bə. - Ya­run tə­rə­fin­də ola nüs­rət), Əf­sər (tac. - Bəs­dü­rür ba­şum­da töv­fi­qi-qə­naət əf­sə­ri), Sü­rəy­ya (Ül­kər - ul­duz), Hə­bib///Hə­bi­bə (dost. - Hə­bi­bim, fəs­li gül­dür bu...), Va­qif (mə­lu­mat­lı, vəqf edən), Di­la­ra (ürək­bə­zə­yən), Di­ləf­ruz (se­vin­di­rən, ürə­ka­çan. - Ley­li ki­mi ləf­zi­mi di­ləf­ruz ey­lə), Ha­di (yol­gös­tə­rən), Rza (ra­zı), Dil­suz (ürək­yan­dı­ran), Mü­se­yib (la­qeyd, li­be­ral, tə­rəd­düd edən), Ra­hil/­//Rə­hi­lə (köç­mə, get­mə), Hə­sən (gö­zəl)...
Bu ad­la­rın ta­ri­xən ün­siy­yət­də konk­ret mə­na bil­di­rən söz­lər ki­mi iş­lən­miş ol­ma­la­rı­nı əya­ni gös­tər­mək üçün bun­lar­dan bə­zi­lə­ri­ni Fü­zu­li mis­ra­la­rın­da ver­dik. İn­san ad­la­rın­da iş­lə­nən ərəb, fars söz­lə­rin­dən müəy­yən qis­mi bu­gün­kü ün­siy­yə­ti­miz­də iş­lə­nir və ba­şa dü­şü­lür: Göv­hər, Gül­naz, Qön­çə, Cə­va­hir, Dür­da­nə, Züm­rüd, Fi­ru­zə, Mət­ləb, İz­zət, Mən­zə­rə, Hic­ran, Za­hir, Nə­sib///­Nə­si­bə, Alim­///A­li­mə, Arif­///A­ri­fə, Mü­ba­riz, Lə­tif///­Lə­ti­fə...
Bu gün an­la­şıl­ma­yan ad­la­rı da ta­ri­xən əc­da­dı­mız an­la­mış­dır. Bu gün öz­lü­yün­də an­la­şıl­ma­yan ərəb və ya fars sö­zü müəy­yən ifa­də da­xi­lin­də ra­hat­ca qav­ra­nır. Mə­sə­lən, ”övc” (ən yük­sək nöq­tə) şi­və­də "əvc elə­mək" (öh­də­sin­dən gəl­mək) ifa­də­sin­də iş­lə­nir (Cəb­ra­yıl şi­və­si), “yek­san” fars sö­zü­nün "bə­ra­bər, bir sə­viy­yə­də" ol­maq mə­na­sı bi­lin­mir, an­caq xa­ra­ba­lı­ğa dön­müş bir ti­kin­ti üçün iş­lə­di­lən "yer­lə yek­san ol­maq" ifa­də­sin­də ba­şa dü­şü­lür (hət­ta şi­və­lə­ri­miz­də xalq di­li­nə məx­sus me­ta­te­za­ya uğ­ra­yır: yes­kan); “na­tə­van” (güc­süz, zə­if) - bi­lin­mir, ta­va­na­sız bi­li­nir, “cən­nə­tül-mə­va” bi­lin­mir, an­caq si­no­ni­mi ilə ba­şa dü­şü­lür: “cən­nət-mə­kan”; “sa­yə”, “ba­rə” - fars söz­lə­ri “sa­yəm­də”/”sa­yə­sin­də”, “ba­rəm­də”/”ba­rə­sin­də” qə­lib­lə­rin­də qra­ma­tik­ləş­miş şə­kil­də mə­lum­la­şır; bad (fars­ca yel) “ba­da get­mək”, "öm­rü ye­lə ver­mək" fra­zeo­lo­ji tər­kib­lə­rin­də bi­li­nir; “mord” (fars­ca “ö­lü”) bi­lin­mir, an­caq “mür­də­şir“ an­la­şı­lır. Ya­xud “fa­siq” - ərəb­cə "pis əməl sa­hi­bi", "hiy­lə­gər" bə­dii əsə­rin için­də hər kə­sə ay­dın de­yil, an­caq şi­və­də “fa­sıq” tə­ləf­fü­zü ilə "bic, hiy­lə­gər, sa­man alt­dan su ye­ri­dən" mə­na­la­rın­da iş­lə­nir. Mətn­də “mə­zaq” (zövq, ləz­zət, həzz) ərəb sö­zü­nü bil­mə­yən bu­gün­kü azər­bay­can­lı­lar ma­zaq­laş­ma­ğın nə ol­du­ğu­nu bi­lir­lər; “bə­sər” (göz, gör­mə), “bə­sir” (uzaq­gö­rən, bi­li­ci), “bə­sa­rət” (açıq­göz­lü­lük, gə­lə­cə­yi gör­mə), “bə­si­rət” (gö­züa­çıq­lıq, uzaq­gö­rən­lik) söz­lə­ri­nin mə­na­sı­nı bu gün ba­şa düş­mə­yən xalq küt­lə­si "ba­sa­ra­tı bağ­lan­maq" fra­zeo­lo­gi­ya­sı­nı is­tə­ni­lən mə­qam­da ra­hat­ca iş­lə­dir; fars­ca “həf­tad” (70) sa­yı­nı bil­mə­yən bir şəxs sö­yüş­də "sə­nin həf­ta­dı­na (yə­ni yet­miş ar­xa dö­nə­ni­nə) lə­nət" de­yir; “in­tə­ha” (son, nə­ti­cə), “mün­tə­ha” (son, axır) söz­lə­ri­ni ay­rı­lıq­da ba­şa düş­mə­yən bir kəs gün­də­lik da­nı­şı­ğın­da də­fə­lər­lə "in­tə­ha­sı bu­dur ki" ifa­də­si­ni iş­lə­dir; “müft” (ərəb­cə: pul­suz, ha­va­yı), “xor” (fars­ca: ye­mək) söz­lə­ri­ni bil­mə­yən in­san bu gün "müf­tə­xor" sö­zü­nü ye­rin­də­cə de­yir; ya­xud bi­ri­si “mü­səl­ləm” (məq­bul, mü­ba­hi­sə­siz) sö­zü­nü an­la­mır, an­caq “müf­tə-mü­səl­ləm” tər­ki­bi­ni yer­li-ye­rin­də iş­lə­dir.
“Nəqş” sö­zü­nü na­xış şək­li­nə sa­lıb öz türk tə­ləf­fü­zü­nə uy­ğun­laş­dı­ran küt­lə baş­qa söz­lə­ri də be­lə­cə ilk mər­hə­lə­də lü­ğə­ti mə­na ki­mi qav­ra­yır, son­ra fo­ne­tik, qram­ma­tik ba­xım­lar­dan mil­li­ləş­di­rir. De­mək, be­lə söz­lər vax­ti­lə xal­qın ün­siy­yə­tin­də olub ki, dia­lekt­də olub ki, bu gün ki­çik se­man­tik fərq­lə ya­şa­yır. Türk söz­lə­ri ki­mi, bun­lar da ar­xaik­lə­şib, ar­xaik­lə­şən türk söz­lə­ri ki­mi, bun­lar da dia­lekt­də qa­lıb. De­yək ki, “mür­şid” “müəl­lim” mə­na­sın­da Tür­ki­yə türk­cə­sin­də bu gün də iş­lə­nir və sər­bəst qav­ra­nı­lır. Çün­ki o, “mü­rid” (şa­gird, ye­tir­mə) sö­zü ilə bağ­lı­dır və Möv­la­na­nın tə­li­mi ilə bağ­lı cə­miy­yət­də iş­lə­nib. An­caq so­vet hə­min sö­zü di­ni an­la­yış ki­mi rədd et­di­yin­dən Azər­bay­can türk­cə­sin­də ar­xaik­ləş­miş, onun “müəl­lim” si­no­ni­mi “şa­gird” sö­zü ilə bağ­lı sax­lan­mış­dır.
Bu gün ədə­bi di­li­miz­də və küt­lə­vi ün­siy­yə­ti­miz­də si­ya­si döv­lət­çi­lik ter­mi­no­lo­gi­ya­sın­dan tut­muş ən müx­tə­lif elm sa­hə­lə­ri ilə bağ­lı sa­hə söz­lə­ri­nə qə­dər, seç­mə kü­bar lek­si­ka­sın­dan tut­muş çox adi məi­şət nü­mu­nə­lə­ri­nə qə­dər sər­bəst və fra­zeo­lo­ji bir­ləş­mə­lər için­də tam şəf­faf, bü­tün se­man­tik in­cə­lik­lə­ri­nə qə­dər məz­mun­ca an­la­şı­lan bö­yük ərəb-fars söz­lə­ri küt­lə­si var­dır - yüz de­yil, min de­yil, min­lər­cə­dir: döv­lət, mil­lət, hö­ku­mət, ha­ki­miy­yət, mət­buat, mət­bu, müd­dəi, id­dəa, müd­dəa, məd­hiy­yə, təh­did, təh­lü­kə, eti­mad, eti­bar, eh­ti­şam, mə­şəq­qət, il­ti­zam, qa­yil, qa­yib, ağıl, aqil, ma­liy­yə, müa­yi­nə, təəh­hüd, tə­ka­mül, tə­sər­rü­fat, tə­va­zö, məş­və­rət, ti­fil, ta­qət, qüv­vət (“qüv­vət” "güc" sö­zün­dən da­ha iş­lək­dir), xə­bər, nə­zər, üs­lub, cöv­hər, mək­təb, müəl­lim və az qa­la in­tə­ha­sız­lı­ğa qə­dər ge­dən an­la­şıq­lı, gün­də­lik el­mi, ic­ti­mai-si­ya­si və məi­şət sə­viy­yə­lə­rin­də iş­lək söz­lər.
Xey­li ərəb, qis­mən də fars söz­lə­ri da­xi­li flek­si­ya­sı ilə qo­ru­nub sax­lan­mış­dır: eşq-aşiq-mə­şu­qə, nitq-na­tiq, şe­ir-şa­ir (klas­sik şei­ri­miz­də: əşar-şüə­ra), elm-alim-müəl­lim, ka­tib-kitab-mək­tub, za­hir-zühur-tə­za­hür, zülm-zalim-məz­lum, id­dia-müddəa-müd­dəi, ka­mal-kamil-tək­mil, sərf-məs­rəf, fə­qir-fü­qə­ra (bir söz ki­mi), rəsm-rəs­sam, hədd-hüdud-məh­dud, nəqş-nəq­qaş, qeyb-qa­ib, faş-if­şa, hə­də-təh­did, üzr-mə­zur, fəxr-if­ti­xar, qü­rur-məğ­rur, və­ləd-övlad-tə­vəl­lüd, va­si­tə-və­sait...

Di­ni hə­rə­kat və duy­ğu­lar­la, elm-maarif-mə­də­niy­yət əla­qə­lə­ri ilə, gün­də­lik tə­mas-ün­siy­yət­lə bağ­lı bu söz­lər o qə­dər güc­lü dal­ğa ki­mi gə­lib ki, flek­tiv qə­lib­lər­lə, ha­zır qram­ma­tik for­ma­lar şək­lin­də ün­siy­yə­tə nü­fuz edib və o qə­dər küt­lə­vi iş­lək­lik qa­za­nıb­lar ki, in­di də ey­ni kök­dən müx­tə­lif flek­tiv for­ma­la­rın­da qa­lır­lar. De­mə­li, bu flek­tiv qə­lib­lər gəl­dik­lə­ri za­man qav­ran­mış­dır. Ümu­miy­yət­lə, əc­nə­bi qram­ma­tik nü­mu­nə­lər hə­mi­şə an­la­şıl­maz­lıq fak­to­ru ol­mur: əc­nə­bi söz­lə­rin mə­na­ca an­la­şı­lan və an­la­şıl­ma­ya­nı ol­du­ğu ki­mi, əc­nə­bi qram­ma­ti­ka da hə­min hə­ya­tı ya­şa­yır. Və bu hət­ta əc­nə­bi sin­tak­si­sə də aid­dir. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, bu gün ədə­bi və da­nı­şıq di­li­miz­də bir sı­ra an­la­yış­lar məhz iza­fət (əc­nə­bi söz bir­ləş­mə­si) qə­lib­lə­rin­də ifa­də olu­nur: tər­cü­me­yi-hal (bioq­ra­fi­ya), ər­zi-hal (mü­ra­ciət), kür­re­yi-ərz (yer pla­ne­ti), da­di-bi­dad (kö­mək­siz­lə­rin kö­mə­yi - Al­lah nə­zər­də tu­tu­lur), əy­ya­mi-qə­dim­dən (çox uzaq keç­miş­dən), əf­ka­ri-ümu­mi (ümu­mi rəy) və s. Hət­ta bir çox ta­be­siz söz bir­ləş­mə­lə­ri də mil­li tə­ləf­fü­zün tə­si­ri ilə mü­rək­kəb söz ki­mi qav­ra­nır­lar: ah-vay (Hər sə­nət­ka­rın di­li, bi­rin­ci növ­bə­də, ya­şa­dı­ğı nitq mü­hi­ti­nin ye­tir­mə­si­dir. Fü­zu­li Bağ­dad­da ya­şa­yıb ya­ra­dıb. O, Azər­bay­ca­nın müx­tə­lif böl­gə­lə­rin­dən gə­lib ora­da məs­kun­laş­mış həm­soy­la­rı­nın, Kər­kük oğuz­la­rı­nın di­li­ni və on­la­rın ərəb söz­lə­ri­ni an­la­ma də­rə­cə­si­ni nə­zə­rə al­ma­mış de­yil. Fü­zu­li Bağ­dad­da yox, Təb­riz­də do­ğul­say­dı, Qöv­si Təb­ri­zi­nin, Şa­ma­xı­da dün­ya­ya göz aç­say­dı, Se­yid Əzim Şir­va­ni­nin türk­cə­sin­də ya­zar­dı.
Fü­zu­li Şər­qin şöh­rət­li dil­lə­ri­nə bə­ləd idi. Qu­ra­nın di­li olan ərəb ədə­bi di­li­ni, "Şah­na­mə"­nin, Ni­za­mi "Xəm­sə"­si­nin di­li olan fars di­li­ni yax­şı bi­lir­di. Yə­ni ədə­bi dil tip­lə­rin­dən xə­bər­dar idi, ədə­bi di­lin nə ol­du­ğu­nu, ədə­bi di­lin ic­ti­mai və mə­də­ni xid­mə­ti­ni ay­dın tə­səv­vür edir­di. Və Ni­za­mi­ni, Əli­şir Nə­vai­ni, Şər­qin nə­həng söz us­ta­la­rı­nı yax­şı ta­nı­yan Fü­zu­li ədə­bi di­lin fəa­liy­yət gös­tər­mə­sin­də konk­ret şəx­siy­yə­tin, söz us­ta­dı­nın xid­mə­ti­ni bi­lir­di. Adi bir mi­sal. Nə­si­mi de­yir: Sə­ni bu hüs­ni-ca­mal ilə, bu lütf ilə gö­rən Qorx­du­lar həqq de­mə­yə, dön­dü­lər, in­san de­di­lər - "dö­nüb in­san de­di­lər" qə­li­bi sırf ədə­bi dil fak­tı­dır. An­caq Nə­si­mi xa­lis da­nı­şıq di­li ki­mi şəxs­li, za­man­lı fel (dön­dü­lər) iş­lə­dir. Fü­zu­li de­yir: Ki­mə kim dər­di­mi iz­har qıl­dım, is­tə­yib dər­man, Özüm­dən həm be­tər bir dər­də onu müb­tə­la gör­düm - da­nı­şıq di­li for­ma­sı ki­mi "iz­har qıl­dım, is­tə­dim dər­man" de­yə bi­lər­di, an­caq xa­lis ədə­bi dil fak­tı ki­mi fe­li bağ­la­ma (is­tə­yib) şək­li­ni iş­lə­dir, ədə­bi­ləş­dir­mə­yə can atır. Bu kon­tekstdə türk ədə­bi di­li­nin in­ki­şa­fın­da öz ye­ri­ni gö­rür­dü. Gö­rə­cə­yi işə özü­nü ha­zır­la­yır­dı. Türk­cə­ni Şər­qin şöh­rət­li dil­lə­ri ilə rə­qa­bə­tə çı­xa­rır­dı.
Fü­zu­li gö­rür­dü ki, XVI əsr Şər­qin­də Fir­dov­si, Ni­za­mi, Əli­şir Nə­vai yox­dur:

Yox­dur bir mülk bu zə­man­da
­Ki, nəzm rə­va­cı ola an­da.
Nə Hind, nə Fars, nə Xo­ra­san,
Nə Ru­mü Əcəm, nə Şa­mü Şir­van.
Ol­say­dı bi­rin­də bir sü­xənc­sənc,
Əl­bət­tə, əyan olur­du ol gənc.

Gö­rün­dü­yü ki­mi, Fü­zu­li to­po­ni­mik ad­lar­la Oğuz coğ­ra­fi­ya­sı­nı nə­zər­də tu­tur­du. Fü­zu­li bu ba­xım­dan ger­çək­çi­dir - rea­list­dir: o, be­lə fan­ta­zi­ya irə­li sü­rə bil­məz­di ki, Al­tay­dan Bal­ka­na, Vol­qa­dan Kər­kü­kə bü­tün türk­lər üçün yaz­sın. Ərəb ta­rix­çi-səy­yah­la­rı­nın Türk Dün­ya­sı haq­qın­da əya­ni ta­ri­xi ki­tab­la­rı ona mə­lum idi: onun Tu­ra­nı xül­ya de­yil, gö­rü­nən, qav­ra­nan coğ­ra­fi­ya­dır. Fü­zu­li Ə.­Nə­vai­nin əsər­lə­ri tim­sa­lın­da Şərq ədə­bi türk­cə­si­nin zir­və­si­ni gö­rür və türk­cə­nin Oğuz nü­mu­nə­si­ni - Qərb ədə­bi türk­cə­si­ni ya­rat­ma­ğa qə­rar­la­şır. Os­man­lı im­pe­ri­ya­sı­nın si­ya­si möv­qe­yi də bu ide­ya­nı gün­də­li­yə gə­ti­rir. Fü­zu­li­nin za­ma­nın­da Sul­tan Sü­ley­man İra­kı da Os­man­lı im­pe­ri­ya­sı­na qoş­muş­du. Fü­zu­li Sul­tan Sü­ley­ma­nı əs­rin pad­şa­hı, is­la­mın pad­şa­hı, Mək­kə və Mə­di­nə­nin şa­hən­şa­hı, Şər­qin və Qər­bin ha­ki­mi, Tür­kü ərə­bü əcə­min pə­na­hı, za­ma­nın İs­gən­də­ri tə­yin­lə­ri ilə vəsf edir və onun gü­nəş ki­mi dün­ya­nı əha­tə edən səl­tə­nə­tin­də İran və Tu­ra­nı "ki­çik bir cil­və­gah" (xır­da bir pa­rıl­tı mə­ka­nı) sa­yır. Bu döv­lə­tin - Os­man­lı im­pe­ri­ya­sı­nın türk ün­siy­yət di­li - ədə­bi türk­cə­si ol­ma­lı idi (vax­ti­lə bü­tün türk im­pe­ri­ya­la­rın­da olan ki­mi). Fü­zu­li bu işi öz üzə­ri­nə gö­tü­rür. Şah İs­ma­yıl Xə­tai, Azər­bay­can döv­lət­çi­lik fak­to­ru da var idi - Azər­bay­can türk­cə­si döv­lət di­li ki­mi fəa­liy­yət gös­tə­rir­di və Xə­tai ana di­lin­də gö­zəl poe­zi­ya nü­mu­nə­lə­ri ya­ra­dır­dı (Sul­tan Sü­ley­ma­nın da Qa­nu­ni tə­xəl­lü­sü ilə şeir­lə­ri mə­lum­dur). Bü­tün mak­si­mal ya­xın­lıq­la­rı ilə ya­na­şı, Fü­zu­li Azər­bay­can və Tür­ki­yə türk­cə­lə­ri­nin ara­sın­da fərq­lə­ri də gö­rür­dü:

­Ol­muş­di rə­fi­qü həm­zə­ba­nım,
A­yi­ne­yi-tutiyi-rə­va­nım
Bir ne­çə zə­ri­fi-xütteyi-Rum.

Yə­ni: güz­gü­də şey ne­cə əks olu­nar­sa, Tür­ki­yə türk­cə­si (bir ne­çə Rum zə­ri­fi­nin da­nı­şı­ğı) mə­nim rə­van tu­ti di­lim­də (Azər­bay­can türk­cə­sin­də) elə əks olu­nur­du. Fü­zu­li öz ana di­li­ni im­pe­ri­ya di­li sə­viy­yə­sin­də iş­lə­dir. An­caq bu türk­cə­lə­ri ümu­mo­ğuz di­li şək­lin­də ümu­mi­ləş­dir­mə­li olur.
Fü­zu­li­nin di­lin­də elə lek­sik va­hid­lər və qram­ma­tik-mor­fo­lo­ji türk­cə nü­mu­nə­lər var ki, on­lar bu gün Azər­bay­can türk­cə­si üçün ar­xaik­dir, an­caq müa­sir Tür­ki­yə türk­cə­sin­də ədə­bi dil­də və can­lı xalq da­nı­şı­ğın­da iş­lə­nir. A. Lek­sik nü­mu­nə­lər: sun­maq (təq­dim et­mək), bul­maq, bək­lə­mək, sa­kin ol­maq (sa­kit ol­maq), din­lən­mək (din­cəl­mək: Yar­suz eşq əh­li­nün din­lən­mə­gi müm­kün de­gil), düş­mək (yı­xıl­maq: Düş­dü­vü qu­caq­la­dı mə­za­rı), şim­di, kən­di, qac (ne­çə), ya­rın (sa­bah). B. Qram­ma­tik nü­mu­nə­lər: 1) ida­rə əla­qə­si - sor­ma zöh­ha­də (zöh­had­dan); 2) fe­li bağ­la­ma­nın mən­su­biy­yət şə­kil­çi­lə­ri ilə iş­lən­mə­si - iç­di­gim­cə (mən iç­dik­cə), baq­dı­ğım­ca (mən bax­dıq­ca); 3) əmr for­ma­sı­nın şə­kil­çi­lə­ri - I ş. t.: ge­də­yim (ge­dim), gö­rə­yim (gö­rüm); I ş. c: bək­li­yə­lim, çı­qa­lım (çı­xaq), qo­ya­lım (qo­yaq. Qo­ya­lım ba­şı xü­mi-ba­də aya­ğı­na gə­lin); 4) xə­bər­lik və şəxs şə­kil­çi­lə­rin­də -z ele­men­ti­nin iş­lən­mə­si: bək­lə­riz, çək­mək­də­yiz, san­ma­nız, bi­ziz (Bi­ziz məş­hur olan - Ley­li san­a, Məc­nun man­a der­lər), vəq­tiz (Bi­xə­bər­lər şər­bə­ti-ra­hət bi­lir­lər ba­də­yi, Biz hə­ki­mi-vəq­tiz, tök­mü­şüz, anı can bil­mi­şiz); 5) ba­ca­rıq mə­na­sı­nın ifa­də­si: ye­nə­məz (ye­nə bil­məz), du­ra­maz (du­ra bil­məz); 6) Tə­sir­lik hal­da -yi şə­kil­çi­si­nin iş­lən­mə­si; Məc­nun ilə Ley­li­yi qı­lub yad; -mi su­al əda­tı­nın şəxs və xə­bər­lik şə­kil­çi­sin­dən əv­vəl gəl­mə­si: Əql yar ol­say­dı, tər­ki-eşqi-yar et­məz­mi­dim; bu­mu­dur və­fan...
Fakt­dır ki, bu nü­mu­nə­lər Fü­zu­li­də müa­sir Azər­bay­can türk­cə­sin­də­ki for­ma­la­rı ilə pa­ra­lel iş­lə­nir. Mə­sə­lən, həm "Gö­rü­nüz gah ya­pub, gah yı­qan me­ma­ri" de­yir, həm də de­yir: "Gə­lir ol sər­vi-sə­hi, ey gü­lü la­lə, açı­lın, Vey mə­hü mehr, çı­xın, qüd­rə­tə nəz­za­rə qı­lın". Bir tə­rəf­dən "Nə şər­bət­dür qə­mün kim, iç­di­güm­cə ək­si­lur səb­rim, Nə qehr ey­lər rü­xin kim, baq­dı­ğum­ca rəğ­bə­tüm ar­tar", bir tə­rəf­dən "Bax­dıq­ca san­a qan sa­çı­lır di­də­lə­rim­dən" de­yir. Hət­ta ey­ni beyt­də müa­sir və ar­xaik bil­di­yi­miz for­ma­la­rı gö­rü­rük: "Yar meh­ma­nı­mız ol­du, gə­lün ey ca­nü kö­nül, Qı­la­lum sərf, nə­miz var isə, meh­ma­ni­mi­zə".
Be­lə nü­mu­nə­lə­rin bu gün Tür­ki­yə türk­cə­sin­də iş­lən­mə­si be­lə bir təəs­sü­rat ya­ra­da bi­lər ki, bun­lar o di­lin­dir. Hal­bu­ki bun­la­ra baş­qa əsr­lər­də, baş­qa klas­sik­lə­ri­mi­zin də di­lin­də rast gə­li­rik. "Ə­kin­çi" qə­ze­ti­mi­zin di­lin­də "şim­di" zər­fi də, -z ele­men­ti də gen-bol iş­lə­nir. XIX əs­rin ko­me­di­ya­sın­da Əş­rəf bəy də, nö­kə­ri Cə­bi də ("Ya­ğış­dan çıx­dıq, yağ­mu­ra düş­dük") mü­sa­hib­lə­ri­nə "bu­yu­ruz" de­yə mü­ra­ciət edir­lər. Gə­liz/­//Gə­li­niz, bu­yu­ruz///­buy­ru­nuz for­ma­sı ta­ri­xən bə­dii əsər­lə­ri­mi­zin di­lin­də kü­bar di­li, yük­sək üs­lub fak­tı ki­mi mü­şa­hi­də olu­nub, bu gün də mə­qa­mı­na gö­rə iş­lə­nir. S. Ə­zim "Tu­ta­lım, el­mə ol­mu­san va­sil, Bi­zə bu elm­dən nə­dir ha­sil" de­yir­di. Bu gün biz­də can­lı da­nı­şıq­da "tu­taq ki" mo­dal sö­zün­dən çox "tu­ta­lım ki" iş­lə­nir. İn­di Azər­bay­can şi­və­lə­rin­də ta­le­dən şi­ka­yət mə­qa­mın­da de­yir­lər: "Al­lah ona əzəl­dən bir gün sun­ma­dı" (Cəb­ra­yıl şi­və­si). Klas­sik ədə­bi di­li­miz­də iş­lən­miş “ruz­gar” bu gün Tür­ki­yə türk­cə­sin­də biz­də­ki “yel, kü­lək” mə­na­sın­da, “yağ­mur” biz­də­ki “ya­ğış” mə­na­sın­da iş­lə­di­lir. Hal­bu­ki biz­də də məh­dud dai­rə­də özü­nü gös­tə­rir: "ya­ğı­şa-yağ­mu­ra düş­mək" ifa­də­sin­də, "Ya­ğış­dan çıx­dıq, yağ­mu­ra düş­dük" mə­sə­lin­də. Bu gün şi­və­lə­ri­miz­də -yı tə­sir­lik hal şə­kil­çi­si ge­niş iş­lə­nir, hal­bu­ki Tür­ki­yə türk­cə­sin­də ədə­bi dil fak­tı­dır. Yu­nus Əm­rə­nin di­lin­də "ne­cə" "na­sıl"­dan iş­lək­dir. “Ya­ra” mə­na­sın­da “baş” sö­zü Yu­nus­da da, Nə­si­mi­də də var və s. Bun­lar və da­ha baş­qa çox­lu fakt­lar gös­tə­rir ki, be­lə nü­mu­nə­lər oğuz di­li­nə məx­sus ümu­mi ma­te­rial ol­muş, oğuz türk­cə­lə­ri ol­maq eti­ba­ri­lə Azər­bay­can və Tür­ki­yə ədə­bi türk­cə­lə­rin­də mü­va­zi iş­lən­miş, son­ra­lar hər xal­qın di­lin­də təd­ri­cən xü­su­si­ləş­mə­lər get­dik­cə, ədə­bi sə­viy­yə­lər­də də pay­lan­ma­lar baş ver­miş­dir.
Tə­bii ki, Azər­bay­can və Tür­ki­yə türk­cə­lə­ri­nin ümu­mo­ğuz məx­rə­cin­də be­lə ümu­mi­ləş­di­ril­mə­si Os­man­lı im­pe­ri­ya­sı hü­dud­la­rın­da öz ədə­bi di­li­ni ümu­mi ədə­bi dil ki­mi təq­dim et­mək üçün Fü­zu­li­yə müt­ləq va­cib ol­muş­dur. Bü­tün bu ümu­mi­ləş­mə ilə ya­na­şı, Fü­zu­li di­li­nin cöv­hə­rin­də Azər­bay­can türk­cə­si da­ya­nır. Onun di­lin­də əsas lü­ğət fon­du və bü­tün in­cə­lik­lə­ri, de­tal­la­rı ilə mil­li sin­tak­sis Azər­bay­can türk­cə­si­nin­dir. Mor­fo­lo­gi­ya­sın­da Tür­ki­yə türk­cə­si­nə, əs­lin­də gə­lə­cək­də Tür­ki­yə türk­cə­si­nin aya­ğın­da sa­bit­lə­şə­cək mor­fo­lo­gi­ya­ya mü­ra­ciət sıx-sıx gö­rü­nür.
Bir söz­lə: Fü­zu­li­nin di­lin­də nə var­sa, bi­la­va­si­tə XVI əsr Azər­bay­can ədə­bi di­li­nin və, ümu­miy­yət­lə, Azər­bay­can ədə­bi di­li­nin­dir. Gü­nü­müz üçün onun ar­xaik­lə­şə­ni var, ey­nən qa­lan­la­rı var, an­caq za­ma­nın­da bir bü­töv olub. Bu­gün­kü oxu­cu üçün an­la­şı­la­nı var, an­la­şıl­ma­ya­nı var, an­caq za­ma­nın­da ha­mı­sı an­la­şı­lıb - bir qis­mi­ni ha­mı, bü­tün xalq an­la­yıb, iş­lə­dib, bir qis­mi müəy­yən qrup in­san­la­rın işi­nə ya­ra­yıb, on­la­rın is­ti­fa­də­sin­də olub. Hə­min "bir qrup in­san" da xal­qın tər­kib his­sə­si olub, xal­qın zi­ya­lı­sı, kü­ba­rı olub. De­mə­li, bu ədə­bi dil öz döv­rü­nün xal­qı­na, xal­qı­nın müx­tə­lif qat­la­rı­na xid­mət gös­tə­rib. De­yək ki, "Ar­şın mal alan", "O ol­ma­sın, bu ol­sun­"un müəl­li­fi Üze­yir bəy mil­lə­tin var­lı­ğın­dan, onun di­lin­dən da­nı­şar­kən əc­nə­bi "is­ba­ti-vü­cud" ifa­də­si­ni iş­lə­dir: "Bir mil­lə­tin var­lı­ğı­na, is­ba­ti-vü­cud et­mə­si­nə sə­bəb onun di­li­dir". Əgər bu ifa­də an­la­şıl­ma­sa, iş­lət­məz­di, "var­lı­ğı­nı is­bat (və ya sü­but) et­mə­si" ya­zar­dı. Sö­zün ki­min di­lin­dən get­mə­si də şərt­dir - Üze­yir bə­yin ko­me­di­ya­la­rın­da­kı dil xalq da­nı­şı­ğı­dır, ob­raz­la­rın di­li­dir, an­caq bu ifa­də el­mi mə­qa­lə­dən­dir, müəl­li­fin di­li­dir. Ey­ni və­ziy­yət M.F.A­xund­za­də­də gö­rü­nür - dra­ma­tur­qun xalq ün­siy­yət di­lin­də ya­zıl­mış ko­me­di­ya­la­rı­nın adı be­lə­dir: "He­ka­yə­ti-Mol­la İb­ra­him Xə­lil kim­ya­gər", "He­ka­yə­ti-müs­yö Jor­dan hə­ki­mi-nə­ba­tat və dər­viş Məs­tə­li şah ca­du­kü­ni-məş­hur", "Sər­gü­zəş­ti-vəziri-xani-Lən­kə­ran", "Sər­gü­zəş­ti-mərdi-xə­sis" və s. Söz ya­ra­dı­cı­lı­ğı ki­mi, ye­ni­ləş­mə ki­mi ar­xaik­ləş­mə də di­lin gün­də­lik hə­rə­kə­ti­dir, dai­mi bir pro­ses­dir. Hə­lə ke­çən əs­rin 20-30-cu il­lə­ri ilə bu gün ara­sın­da (XXI əs­rin əv­vəl­lə­ri) ədə­bi dil­də nə qə­dər söz ar­xaik­lə­şib: ədə­bi di­li­miz­də, bə­dii, pub­li­sist, el­mi üs­lub­lar­da, rəs­mi dil­də iş­lə­nən Tür­ki­yə türk­cə­si­nə məx­sus yüz­lər­lə söz, rus­ca­nın “re­vol­yu­si­ya”, “kul­tu­ra”, “fi­nans”, “qeo­met­ri­ya”, “ab­sol­yu­tizm” ki­mi on­lar­la sö­zü iş­lək­lik­dən çıx­dı. Bu gün (XXI əsr­də) ge­niş küt­lə üçün bi­lin­mə­yən mə­cid (ad­lı-san­lı), mə­hal (çə­tin. - Elm kəs­bi­lə pa­ye­yi-ri­fət Ari­zu­yi-mə­hal imiş an­caq. - Fü­zu­li), ni­hal (kör­pə ağac), fi­dan (kör­pə bu­daq), ni­had (xa­siy­yət) ki­mi söz­lər XX əsrdə 30-40-cı il­lə­rin yaş­lı nəs­li tə­rə­fin­dən iş­lə­nir, bə­dii ədə­biy­yat­da təş­beh ki­mi is­ti­fa­də olu­nur­du.
­A.­Puş­kin rus mil­li ədə­bi di­li­nin ba­ni­si­dir, an­caq onun di­lin­də müa­sir rus di­li üçün xey­li ar­xaik­ləş­miş əs­ki slav­yan di­li fakt­la­rı var (hə­lə Puş­kin XIX, Fü­zu­li - XVI əsr­dir).
A.­Dan­te ital­yan mil­li ədə­bi di­li­nin ba­ni­si sa­yı­lır, an­caq onun haq­qın­da de­yi­lir: "Dan­te keç­miş Ro­ma ilə ye­ni Ro­ma ara­sın­da kör­pü­dür" (En­gels). Əgər Dan­te iki nəs­li bağ­la­yır­sa, bu iki nə­sil əs­ki və ye­ni ədə­biy­yat­dır, de­mə­li, bun­la­rın ara­sın­da nə qə­dər söz və qram­ma­ti­ka fər­qi ol­ma­lı­dır. Be­lə­cə, Fü­zu­li Nə­si­mi ilə S.Ə­zi­mi bir-bi­ri­nə bağ­la­yır­dı.
Bu, Azər­bay­can ədə­bi di­li­nin ta­ri­xi təc­rü­bə­si ilə təs­diq­lə­nir - göz qa­ba­ğın­da­dır. Dün­ya­nın bö­yük in­ki­şaf ta­ri­xi­nə ma­lik çox dil­lə­rin­də be­lə ol­muş­dur. Bü­tün möv­cud təc­rü­bə­lə­ri ümu­mi­ləş­di­rən bu gü­nün dil nə­zə­riy­yə­si­nə gö­rə də bu be­lə­dir. Bü­tün ar­xaik­lə­şən və ar­xaik­ləş­mə­yən lek­si­ka və qram­ma­ti­ka­sı ilə M.Fü­zu­li Azər­bay­can mil­li ədə­bi di­li­nin ba­ni­si­dir.