Ana səhifə Repressiya Qurbanları Qurultayların materialları Nəşrlər Fotoalbom

Çingiz ƏLİOĞLU


Məti OSMANOĞLU
SÖZSÜZ NƏĞMƏ


Fərqanə MEHDİYEVA
ŞAİRİN YAŞI OLMUR


Elman HƏBİB


Gülşən ƏLİYEVA
FÜZULIŞÜNASLIĞIMIZIN KORIFEYLƏRI


NATIQ RƏSULZADƏ
QARDAŞ
(povest)



 

NATIQ RƏSULZADƏ
QARDAŞ
(povest)


 

Gecə halı birdən-birə dəyişdi, hətta bir anlıq ona elə gəldi ki, ölüm ayağındadı, səhərə sağ çıxa bilməyəcək. Başı dəhşətli dərəcədə ağrıyırdı, dözülməz ağrı elə bil hardasa gicgahının altında asılıb kəllə sümüyünü deşirdi. Onunçün də ürəyi bulananda özünü ayaqyoluna çatdıra bilmədi, elə xalçanın üstünə qusdu. Arvadı tez əl-ayağa düşdü, təcili yardıma zəng vurdu, amma səhər saat dörddə birdən, birə sakitləşdi. Halı qəfildən korlandığı kimi qəfildən də düzəldi. Elə bil heç nə olmamışdı.
-Görəsən buna nə oldu belə? - arvadı Maşa qorxu içində mızıldandı. - Mən əvvəl elə bildim ki, zəhərlənib, amma axşam elə bir şey də yeməyib axı…
-Artıq içib eləməyib ki? - Yuxulu həkim onun nəbzini yoxlayaraq soruşdu. – Araqdan- filandan?
-O, ümumiyyətlə, içən deyil. - Maşa nədənsə həkimin bu sözünə əsəbləşdi.
-Bədəni gücdən düşür. - Həkim son qərarını verdi. - Başqa elə bir problemi yoxdu, bir-iki gün istirahət eləsə, pis olmaz…
Amma nəinki iki gün, heç bir gün də dincəlmək mümkün olmadı. Səhər tezdən təcili teleqramm gəldi: «Oğlum, doğma qardaşın qəflətən vəfat edib. Səhər saat dörddə keçinib».

Anasının teleqramındakı rəsmi ton onun işdəki rəhbərliyi üçün nəzərdə tutulmuşdu ki, inansınlar və Bakıya- qardaşının dəfninə gəlməyinə mane olmasınlar. Həm də bilet məsələsi var. Əldə belə teleqram olandan sonra aeroportda təcili bilet almaq da çətin olmayacaqdı.
Bu bəd xəbər onu yaman sarsıtmışdı. Bakıda yaşayan əkiz qardaşı otuz altı yaşlı sağlam, gümrah həyat eşqiylə dolu bir adam idi və birdən-birə…
Bunu heç cür beyninə sığışdıra bilmirdi. Ölüb. Qəflətən. Ö-lüb. O, bu bir kəlməni dəfələrlə beynindən keçirsə də, ölüm sözü yeyib-içmək, şənlənmək həvəskarı olan, avantüraya meylli, hay-küylü qardaşına heç cür uyğun gəlmirdi, yaraşmırdı. Qardaşı ümumilikdə mahiyyətcə onun tam əksi idi.
Bu saat hərəkət eləmək lazım idi; idarəyə dəymək, icazə almaq, bilet üçün aeroporta cummaq, Bakıya ən yaxın reysə bilet götürmək… amma o bunun əvəzinə kreslonun kənarında acizliklə oturub yanına sallanmış əlindəki teleqrama baxırdı. Elə bil ki, kreslodan yıxılmaqdan özünü çətinliklə saxlayırdı. Maşa onun bu vəziyyətini sakicə seyr etsə də, nəsə deməyə cəsarəti çatmırdı. Qadın yaxşı başa düşürdü ki, əri Bakıdakı dəfn mərasiminə gecikməmək üçün elə indi yola tədarük görməyə başlamalıdı. Yoxsa gecikə bilər.
«Dəhşətdi, əməlli-başlı dəhşətdi». O, bu sözü, deyəsən, bir az bərkdən dedi, çünki arvadı yüngülcə diksindi elə bil…
Təyyarədə möhkəm yuxuya getdi. Əkiz qardaşının ölümünü cismən yaşadığı gecə onu tamam taqətdən salmışdı və elə təyyarəyə minən kimi hiss elədi ki, heç nə barədə düşünə bilmir, yorğunluqdan gözləri bağlanır.
Yuxuda uşaqlığının bir parçasını gördü. Özünün yox. Qardaşı Azadın uşaqlığının. Mərdəkan yaxınlığındakı Sahil bağları, ayaq altında sapsarı qızmar qum, az qala yerlə sürünən alçaq meynələr, burulub əyilmiş əncir ağacı. Hər tərəf də günəşin istisinə bürünüb. İstidən əziyyət çəkən anası da artırmada durub qardaşı Azada deyir ki, bağın içində gəzəndə ehtiyatlı olsun, ayağının altına yaxşı baxsın, buralarda çoxlu ilan olur. Azad da növbəylə ayaqlarını qaldırıb dabanlarının altına baxır. Qardaşıyla onun cəmisi dörd yaşı var…
Qəfil şüşə cingiltisinə yuxudan oyandı. Gördü ki, stüardessa üstündə stəkanlar olan padnosu düz onun burnunun qarşısında tutub, içib-içməyəcəyini soruşur.
O, dodağaltı nəsə mızıldanıb sanki qeyri-ixtiyari stəkanı götürdü, içməyə başladı və qəfildən onu ağlamaq tutdu.
Sonra yenə yuxuya getdi, yenə yuxuda uşaqlıqlarını gördü. O vaxtlar Kislovodska, Pyatiqorska istirahətə getmək dəbdə idi, bu kurortlar Zaqafqaziya üçün elitar hesab olunurdu. Bir dəfə üçlükdə parkda gəzişərkən qaraçı bir qadın onların analarından zəli kimi yapışıb əl çəkmirdi, nəhayət pul alandan sonra falına baxıb dedi ki, hər iki oğlu ilin eyni günündə, eyni xəstəlikdən öləcək. Anaları da möhkəm qorxdu, əsəbləşdi, uşaqların qolundan tutub evə gətirdi, hər şeyi atasına danışdı. Atası isə məntiqi olaraq cavab verdi ki, eyni xəstəlikdən elə qocalanda da ölmək olar, əgər pul vermisənsə, heç olmasa, bunu dəqiqləşdirərdin.
İndi bunu xatırlayan kimi yuxulu-yuxulu ah çəkdi - eyni gündə, eyni xəstəlikdən - yalan danışırmış qaraçı qadın.
Bahar bu şəhərə təbii fəlakət kimi qəfildən gəlmişdi - qış ömrünü heç yaşayıb qurtarmamışdı ki, qəfildən isti külək əsdi və iki-üç gün əvvəl qara bənzər nə yağmışdısa, hamısı adamların ayaqlarının altında palçıqlı horraya dönmüşdü. Çılpaq ağaclar çiçək və tumurcuq həvəsiylə sevinc içində yırğalanırdı.
Bu şəhərdə ürəkdən gülməyi çoxdan yadırğamışdılar - düzdü, gülürdülər, amma həyasızcasına, başqalarına narahatlıq yaradacaqlarını düşünmədən gülürdülər; qəfildən varlanmış minlərlə adam həyatdan bacardıqca daha çox həzz olmağa çalışırdı, amma onların həzzi nədənsə kənardan nəcasət iyi verirdi. Həqiqi gülüşlər isə doğrudan da yox olmuşdu. Bəziləri artıq gözəlliyini itirmiş bu şəhərin nə vaxtsa düzələcəyindən əl üzərək, öz gülüşlərini də götürüb çıxıb getmişdilər. Yerdə qalanlar isə ürəkdən gülməyi çoxdan yadırğamışdılar.
O, taksinin şüşəsi arxasından şəhərə baxsa da, heç nə barədə düşünə bilmir, ümumiyyətlə, fikrini nəyinsə üstündə cəmləşdirə bilmirdi, amma təəccüblü də olsa, ətrafında gördüklərini çox parlaq şəkildə hiss edirdi - bu xəstəhal baharı da, küçədəki adamları da, ağacları da, evləri də - əvvəllər heç vaxt belə hisslər keçirməmişdi. Bu, onun özünə də təəccüblü gəldi; o əvvəldən özünə qapılmış, xəyalpərəst naturaya malik idi və ətrafı heç vaxt belə parlaq şəkildə hiss eləməmişdi. Uşaqlıqdan həmişə gələcək barədə düşünürdü və təbii ki, indi həmin gələcək reallığa çevriləndən sonra o, əksinə, keçmişi xatırlayırdı, xəyalən onu dəyişməyə çalışır, özünə qardaşı kimi qətiyyətli, sərt xarakter verməyə cəhd edir, çoxdan keçmişdə qalan hadisələrə hansı dəyişikliklər edə biləcəyini, həyatını başqa cür qurmaq barədə fikirləşirdi, düşünürdü, daşınırdı.
Bax, rəhmətlik Azad tamam başqa məsələ. O, təpədən-dırnağacan realist adam idi, hər gün konkret olaraq nəsə əldə eləməyə çalışırdı, bir günlə yaşayırdı, yerdə qalan heç nə vecinə deyildi. Gələcəyi düşünmürdü, xəyalpərəstliyi demək olar yox idi, belə şeylər onu qıcıqlandırırdı, hətta bəzən əsəbləşdirirdi.
Ev köhnəlmişdi, başqa dillə desək, üzü o yana idi, çoxdan sökülməliydi, amma məsələ ondaydı ki, bu kvartaldakı evlərin hamısı eyni vəziyyətdəydi və əgər söksəydilər, gərək hamısını sökəydilər, yaxud heç birinə əl vurmayaydılar. Beləcə, illər keçirdi, hər şey olduğu kimi qalırdı, evlər bir az da köhnəlirdi və nəhayət, yorulub yanı üstə əyilirdi. Yalnız bundan sonra rəsmi şəkildə son qərar verilirdi - ev qəza vəziyyətindədi. Hərçənd binəva artıq otuz ildi ki, bu gündəydi.
Onun anasıyla qardaşı da təxminən bu cür evdə yaşayırdılar. Həyətə girən kimi uşaqlıq xatirələri onun üstünə hücum çəkdi və elə bu xatirələrin təsiri altında, o, sanki qeyri-ixtiyari pilləkənlərlə yuxarı qalxdı, elə o saat da doğmalarının arasına düşdü. Ev qohumlarla dolu idi və o saat onun üstünə cumub göz yaşı içində öpüb qucaqlamağa, təksinlik verməyə başladılar. Həyətdə zorla eşidilən ağlamaq səsləri burada təbii ki daha da güclənmişdi, evdə ağız deyəni qulaq eşitmirdi və anası da onu qucaqlayıb nəsə danışırdı. Dəhlizdən baxanda otağın ortasına qoyulmuş ağzı açıq tabutun ayaq tərəfi görünürdü. Tabutun qapağını həyət qapısının yanına qoymuşdular ki, qonşular bu evdə kiminsə vəfat etdiyindən xəbərdar olsunlar.
Anası isə dayanmadan nəsə danışırdı və o, çətinliklə də olsa diqqətini cəmləyib anasının sözlərini anlamağa çalışdı. Məlum oldu ki, qardaşı meningit olubmuş. Üç gün xəstəxanada komada qalıb, huşu başına gəlmədən vəfat edib.
Artıq beyninin bir az açılmasına baxmayaraq, o yenə də fikrini tam cəmləşdirməyə çətinlik çəkirdi. Qəribə hisslər keçirirdi. Sanki özünə kənardan baxırdı və onu elə gəlirdi ki bu saat bu evin ortasında dayanan, anasını qucaqlayıb ağlayan, başını sığallayan adam o deyil, tamam başqasıdı.
Azadı elə həmin gün dəfn elədilər. Hələ martın sonları olsa da, hava isti və bürkülü idi, elə bil, artıq yay gəlmişdi. Qəbirstanda duranların çoxu palto və plaşlarını soyunub qollarının üstünə atmışdı, günəşin istisi az qala dözülməz həddə çatmışdı, lakin molla elə bil bütün bunları hiss eləmirdi, çox sakit bir tərzdə yasin oxuyurdu - axı belə ölümləri yola vermək onun işi idi, necə deyərlər, çörəyi burdan çıxırdı.
Qəfildən onların başları üstündən təyyarə keçdi və onun mühərrikinin gurultusu bir neçə saniyəlik mollanın duasını eşidilməz etdi.
Gecə uzun müddət yata bilmədi. Ağlamaq istəmirdi. Düşünmək qabiliyyəti artıq yavaş-yavaş özünə qayıdırdı, lakin bununla belə o heç cür anlamırdı ki, ona dünyada bu qədər yaxın olan yeganə adamı itirməyini nəyə görə ruhən hiss eləmir. Qəfildən ona elə gəldi ki, mərhum qardaşının ətrafdakı insanlara laqeyd münasibəti hiss olunmadan ona da keçib. Beləcə, yerində uzanıb yuxuya getməyə çalışırdı, amma yata bilmirdi və getdikcə onu qəfil haqlayan bu faciəni dərk etməyin çətinləşdiyini hiss edirdi. Dəqiqələr ötdükcə açıq aydın duyurdu ki, faciə onun ruhundan daha da çox uzaqlaşır, bu dəhşətli itkini dərk etmək daha da çətinləşir. Ürəyində çox qəribə hisslər dolaşırdı.
Nəhayət, çox çətinliklə də olsa, birtəhər yuxuya gedə bildi və yuxuda Fuadı gördü - hə, üç il bundan əvvəl Moskvaya köçüb orada ailə qurmuş əkiz qardaşı Fuad. Budur sağollaşarkən o, Fuada son «nəsihətlər»ini verir: - Bax a, ehtiyatlı ol, özün bilirsən necə qarışıq zəmanədi. Tez-tez zəng vur, yoxsa anamız nigaran qalacaq. Pul da lazım olsa, xəbər elə, dərhal yollayım.
Fuad başını tərpədərək razılığını bildirsə də, baxışlarında qəribə bir duman sezilirdi, hiss olunurdu ki, qardaşına qulaq assa da, fikirləri hardasa uzaqlarda dolaşır. Bu da onu yaman əsəbləşdirirdi.
-Hərif olma - o, ürəyində deyinirdi - ətrafdakılar səni hərifləməyə məqam axtarır. Yaşamağı öyrən də, nə vaxtacan belə olacaqsan?!
Birdən-birə Fuadın üzünə elə bir fağır, yumşaq, məzlum təbəssüm yayıldı ki, elə bil, onlar son dəfə görüşürdülər. Və o başa düşdü ki, qardaşı elə həmişə belə qalacaq, heç vaxt yaşamağı öyrənməyəcək, həmişə ətrafdakılar onu aldadacaq, öz məqsədləriyçün istifadə edəcək, o isə həmişə, bax beləcə, gülümsünəcək.
Birdən-birə onun ürəyi sıxıldı.
-Gəl qucaqlaşaq. - Sanki qeyri-ixtiyari dedi.
Qucaqlaşandan sonra isə, o, əlini cibinə salıb pul çıxardı.
-Uzaq yola çıxırsan. Pula ehtiyacın olacaq, -dedi.
-Yox, lazım deyil. - Fuad qardaşının pul tutan əlini ehtiyatla geri qaytarıb mızıldandı. - Anamızın da yükü sənin boynuna düşəcək. Sənin pula daha çox ehtiyacın olacaq.
-Götür deyirəm sənə. – O, qətiyyətlə pulu qardaşının cibinə dürtdü. - Sənin üçün ayırmışam. Elə də böyük pul deyil. İşə düzələnə qədər lazımın olar.
Və Fuad çıxıb getdi…
Səhər duranda hiss elədi ki, başı ağırlaşıb, həm də ürəyi yüngülcə sancmağa başlamışdı və ən təəccüblüsü də bu idi ki, gecə yuxuda gördüklərini heç cür xatırlaya bilmirdi. Birtəhər yerindən qalxıb geyindi, pencəyini əyninə keçirəndə adəti üzrə döş cibini yoxladı. Boş idi.
Ola bilməz, fikirləşdi. Axı orada min dollar pul olmalıydı. Bakıya yola düşəndə hər ehtimala qarşı şəxsən özü bu pulları döş cibinə qoymuşdu.
O başını yellədib sanki bu qarabasmanı qovmaq istədi və qeyri-ixtiyari çaşıb qaldı: - Hara yola düşəndə? Bu nə sayıqlamadı? Onun Moskvada nə işi var ki? Axı o, son on ildə Bakıdan kənara çıxmamışdı, bütün ili anasının xəstəliyinə başı qarışmışdı, həm də iş-güc o qədərdi ki… hə, yadına düşdü, bu pulları dünən kazinoda udmuşdu, dərhal da Dubaya mal almağa gedən dostuna vermişdi ki, onunçün də min dollarlıq mal gətirsin. Hə, hər şey aydın oldu.
Anası çox çətinliklə yeriyərək otağa daxil oldu. Anasına baxıb fikirləşdi ki, arvad əməlli-başlı qocalıb və elə o saat da özü-özünə əlavə etdi ki, burada da yəqin ki, qeyri-adi heç nə yoxdur, insan nə qədər çox yaşayırsa, o qədər də qocalır, bu prosesi tərsinə çevirmək təəssüflər olsun ki, mümkün deyil.
Anası bir müddət sakitcə dayanıb ona baxdı, nəhayət yavaşca dilləndi.
- Fuad…
O, təəccüblə anasına baxdı. Arvad çarpayının kənarına oturub hıçqırdı.
-Azad da əlimizdən getdi…
-Sən nə danışırsan, ay ana. - O cavab verdi, - Mən burdayam, heç yerə də getməmişəm. Niyə ağlayırsan?
Lakin anası hıçqırıq içində nəsə mızıldanaraq ağlamağında idi.
O anasına baxaraq fikirləşdi ki, arvadın xəstəliyi lap güclənib və elə o saat da xatırladı ki, bu gün səhər çox vacib bir görüşü var.
-Mən bütün gecəni yata bilməmişəm, Azad gözümün qarşısından getməyib - anası onun narahat hərəkətlərinə diqqət vermədən, sakitcə ağayaraq öz-özünə danışmağında idi. –O, məni çox əsəbləşdirirdi, həmişə qanımı qaraldırdı, elə olurdu ki, gecə səhərəcən yatmırdım, onu gözləyirdim, amma nə həmin səhər, nə də ondan sonrakı günlər gəlib çıxırdı, həftələrlə itib batırdı, mən də milis idarələrinə, morqlara, xəstəxanalara zəng vururdum - anası birdən-birə hönkürdü. - Təki elə indi də belə olaydı. Harda olsa da biləydim ki, oğlum sağdı, salamatdı.. - anası bir müddət susub ona baxdı, davam elədi. – Eh, oğul, o, sənin kimi deyildi, sənin tam əksin idi, elə bil, nəinki əkiz, heç ümumiyyətlə qardaş deyildiz, sən sakit uşaq idin, ağıllı, kamallı, amma o.. yəqin yadındadı, onun əlindən o vaxtlar bütün küçə dad eləyirdi, o, bayıra çıxan kimi hamı gizlənirdi, bilirdilər ki, Azad küçəyə çıxdısa, mütləq nəsə bir hoqqa çıxaracaq...Fuad, oğlum, hara gedirsən?..

***

Bu iki nəfər onu vədələşdikləri yerdə - şəhərin mərkəzi küçələrinin birindən kor bağırsaq kimi ayrılan uzun bir dalanda gözləyirdi. Onu görən kimi yaxınlaşdılar və içi dolu bir kulyoku ona uzatdılar. O da heç nə demədən kulyoku açıb içinə baxdı - kulyokda pul idi. İki ədəd iri büküm yaşıl əskinas.
-Danışdığımız qədərdir. - Oğlanlardan biri dedi, - Sayacaqsan?
O, etiraz əlaməti olaraq başını yellətdi.
-Narahat olma, - o biri oğlan əlavə elədi, - qəpiyinəcən düzdü.
-Yaxşı, sağ ol. Sonra zəngləşərik - birinci oğlan sözünü bitirdi və onlar çıxıb getdilər.
O isə bir müddət oğlanların ardınca baxıb kulyoku qoltuğuna vuraraq dalandan çıxdı. Ayaqları sanki qeyri-ixtiyari onu Lalənin yaşadığı binanın yanına gətirdi. Binaya yaxınlaşanda başını qaldırıb evin fasadına, ikinci mərtəbədəki pəncərələrə nəzər saldı, bloka daxil olan kimi isə burnuna dəyən kəskin, ağır iylər ona elə bil nəyisə xatırlatdı.
Gör nə vaxtdı buralara yolum düşmür, fikirləşdi və qəfildən Lalənin isti ağuşunu, onun yataqdakı iniltilərini xatırladı.
Lalə qapını açıb onu kandarda görcək qəfildən qışqırıb geri çəkildi. Qadının görkəmindən bilinirdi ki, həddən artıq yorğundur.
-Sənsən? - Anlaşılmaz bir dəhşət içində qadın dilləndi.
-Məgər başqa kimisə gözləyirdin? - O içəri keçib cavab verdi. - Mənim gəlişimdə qeyri-adi nə var ki?
-Yox … - Qadın özünü itirmiş halda mızıldandı. - Amma mənə…mənə..
-Nə sənə? - deyib otağa keçərək divana çökdü. - Dillən də. Səsin batıb?
-Mənə dedilər ki, sən…guya sən ölmüsən…- nəhayət qadın cavab verdi.
-Doğrudan? Əladı ki.. - o gülümsünüb Laləni təpədən dırnağa kimi gözdən keçirdi və qəfildən içindən bu qadına qarşı dəhşətli bir ehtiras hissi keçdi. - Başqa təzə xəbər yoxdu? - deyib cəld ayağa qalxdı, arxadan qadını qucaqlayıb divana yıxdı və kobudluqla soyundurmağa başladı. Qadının qışqırıqları elə bil ona xüsusi ləzzət verirdi…
Hər ikisi divanda təngnəfəs düşüb qalandan sonra o soruşdu.
-İndi inandın ki, mən ölməmişəm?
-Hə, - qadın gülümsünüb dilləndi - inandım. Əməlli- başlı inandım ki, ölməmisən.
-Bu gecə yəqin ki, burada qalacam - qadına dedi, - Bəlkə sabah da qaldım. Anama da nəsə olub, qəribə sözlər danışır axır vaxtlar …
- Necə olub? - Qadın elə bir nəvazişlə soruşdu ki, onun halı dəyişdi, bu barədə danışmağına da peşman oldu.
Katyanın da yanına getmək lazımdır, fikirləşdi, yoxsa bir də gördün burnunu lazım olmayan yerlərə soxdu.
-Nə bilim, qəribə aparır özünü -Könülsüz də olsa cavab verməli oldu. -… Məni Fuadla çaş salır, elə ümumiyyətlə..
-Elədisə, indi arvadın üstündə göz olmalısan.
-Xalam yanında qalır da. Allaha şükür, qohum-əqrəbadan boluq. Mən dəhşət yorğunam. dincəlməliyəm, arvadsa axır vaxtlar bütün günü sarsaq suallar verib məni əsəbləşdirir.
-Bəs sən özün necəsən, özünü necə, normal hiss edirsən, - qadın soruşdu.
-Yox, normal deyiləm. Eşqim donbalıb, bütün günü qadın istəyirəm, - deyib yenə də Laləni qucağına çəkdi.

***

Səhər evlərinə zəng vurub anasıyla danışdı.
-Ana, mənim vacib işlərim çıxıb, iki-üç gün olmayacam. Sona xaladan xahiş elə, gəlib yanında qalsın.
-Fuad, əzizim, hardaydın? - anası onun səsini eşidib nə dediklərinə fikir vermədən, deyinməyə başladı. - Mən əməlli-başlı narahat olmuşdum. Dünən Maşa Moskvadan zəng eləmişdi, səni soruşurdu. Mən də bilmədim nə cavab verim.
-Yaxşı, ay ana, indi işim var, axşam zəng vuraram. Xalaya zəng vurmağı unutma...- deyib dəstəyi yerinə qoydu.
«Arvadın, deyəsən, əməlli-başlı çarxı çönüb - Lalənin evindən çıxandan sonra küçə boyu addımlayaraq düşünürdü - məni Fuadla səhv salır. Yaxşı, bəs Maşa? Görəsən, niyə məni axtarırmış? Nəyinə lazımam ki onun? Qəribədir, elə bil bütün dünya tərsinə çönüb. Ondansa gedib öz ərinin qayğısına qalsın. Deyəsən, axır vaxtlar heç yola da getmirlər. Üç ilə bir uşaq da dünyaya gətirə bilməyiblər.»
-Ey..
Qışqırıq onun bütün bədənindən titrətmə keçirən görüntüylə üst-üstə düşdü. Sanki, qeyri-şüuri olaraq hiss elədi ki, məhz onu çağırdılar və çağıran adam tələsik addımlarla ona yaxınlaşır.
Qəfildən elə bil bədənindən üşütmə keçdi. Yerində durub birdən-birə təyyarədə uçmağını, ona padnosu uzadan stüardessanı və yanında oturub ayaqqabılarını soyunmuş adamın ayaqlarının iyini, təyyarənin spesifik soyuğunu xatırladı. «Mən təyyarədə neynirdim ki, - fikirləşdi. Mən orda neyləyə bilərdim ki? Yox, ağılsızlıqdı, fikirləşdi, yox, mən orda olmamışam, ola da bilməzdim. Yəqin ki, keçmiş hisslərdi, beynimdə ilişib qalıb».
-Ey, - onu çağıran adam sanki öz səsini də ötüb keçməyə çalışaraq tələsik ona yaxınlaşdı. Elə bil qorxurdu ki, o, camaata qarışıb gözdən itəcək.
-Nədi? -O, çönüb soruşdu.
-Necə yəni nədi? Hələ soruşursan da? - Gələn adam əsəbləşib özündən çıxdı. - Üç aydı səni axtarıram. Borcun nə tez yadından çıxdı…
-Niyə ki. Yadımdadı. – O, sakitcə cavab verdi.
-Onda tez ol, ver o iki mini. Allahına da şükür elə ki, faizləri istəmirəm səndən..
-Çox sağ ol - deyib kuylokun içindəki pullardan iyirmi dənə yüzlük əskinas çıxarıb tanımadığı bu qəzəbli oğlana uzatdı. Oğlan pulları görüb bir az sakitləşdi, kefi düzəldi.
-Düzünə qalsa, dünən kazinoda eşitdim ki, sən ölmüsən. Hə, Azad, adamların ağlına daha nələr gəlmir ki? Dedilər ki, guya meningit olmusan. Əslində heç inanmadım, başa düşdüm ki, yalan söhbətdi. Sənin kimilər adətən öz əcəliylə ölmür. Əgər desəydilər ki, səni hardasa bıçaqlayıb öldürüblər, onda yüz faiz inanardım.…
-Yaxşı, pulları aldın. -O fasiləsiz olaraq danışan həmsöhbətinin sözünü kəsdi. - Mənlik başqa işini yoxdu ki?
-Yox, hesabımızı çürütdük, başqa elə bir işim yoxdu, - həmsöhbəti razı halda dedi.
-Onda gərək mən də səninlə haqq-hesabı çürüdüm. -Bunu deyib qəfildən kişinin ağzının üstündən möhkəm bir yumruq ilişdirdi. Kişi divara çırpılıb yer çökdü və özünə gəlib çətinliklə də olsa qalxmağa çalışdı. Amma o, hadisələrin davamını gözləmədən üzünü çevirib yoluna davam elədi.
Küçə boyu addımladıqca, qarşısına çıxan adamlara diqqət edirdi və fikirləşirdi ki, heç əvvəllər də bir o qədər sevmədiyi doğma şəhərin zahiri görkəmi son vaxtlar pis tərəfə dəyişib.
Bir qədər fikirləşəndən sonra, o yenə də yoluna davam elədi; ara-sıra yanından keçən qızlara diqqətlə baxırdı, fikirləşirdi ki, allah saxlamışlar gör nə qədərdilər, yüz il də işini-gücünü atıb gecə-gündüz bunlarla məşğul olasan, yenə axırlarına çıxmaq olmaz, adamın vaxtı çatmaz.
Qəfildən nədənsə Fuadı xatırladı, yadına saldı ki, qardaşı saatlarla divanda hərəkətsiz oturub vaxt öldürərək xəyallara dalırdı, əlçatmaz şeylər barədə düşünürdü. Fuadın bu hərəkətini heç cür anlaya bilmirdi, hərçənd əkiz qardaş idilər, uşaqlıqda eyni vaxtda xəstələnirdilər, eyni vaxtda sağalırdılar, hətta ayaqyoluya da eyni vaxtda gedirdilər, eyni rəngləri sevirdilər - yaşıl və sarı; bir-birini sözsüz başa düşürdülər, heç anaları da ruhən onlara bir-biri qədər yaxın deyildi. Beləliklə, xarakterləri də üst-üstə düşməliydi. Amma belə olmadı, böyüdükcə xasiyyətlərinin bir-biriylə əks qütbdə durduğu məlum oldu. Əkiz qardaşı Fuadın bu xəyalpərəstliyini, real aləmdən xülyalara qaçmaq cəhdlərini o heç cür başa düşə bilmirdi. Onun isə enerjisi həmişə aşıb-daşırdı, hərəkətsizliyi anlamırdı, boş xəyallara vaxt sərf eləməyi sadəcə bacarmırdı, belə şeylər onu əsəbləşdir, hətta özündən də çıxarırdı.
Küçədəki avtomat telefondan evə, anasına zəng vurdu. Anasının xəstəhal səsi elə bil bir az da batmışdı, yəqin çox ağlamaqdan belə olmuşdu.
-Ana, - o dedi, - mən bayaqdan şəhəri dolaşıram, camaat elə bil zəncirdən qırılıb, deyəsən, bütün şəhər ancaq alverlə məşğuldur.
-Fuad, - anası həyəcanlı səslə dedi, - sənə nə olub? Nə olub sənə axı? Tez ol evə qayıt. Bu gün Azadın üçüdür. Biri gün də cümə axşamı. Qohum-əqraba bizə yığışır, hamı səni soruşur, mən də bilmirəm, nə deyim. - anası qəfildən hönkürdü. Nəhayət bir az özünə gəlib davam elədi. - Maşa da gündə üç dəfə Moskvadan zəng vurub səni soruşur.
-Ona nə lazımdı axı?
-Necə yəni nə? Necə yəni nə lazımdı? - Anası özündən çıxdı. - O sənin arvadındı, yoxsa yox? Deyirsən, yəni narahat olmasın sənə görə? Başımıza belə faciə gəlib. Öz dərdim özümə bəsdi, bir tərəfdən də sənin fikrini çəkim. .. tez ol evə gəl. Xahiş edirəm.
-Bəsdi, ay ana, ağlına gələni danışma. - O anasının sözlərinə fikir vermədən, onu yarımçıq, kəsdi. - Hər şey qaydasındadı, sadəcə vacib işlərim var. Özünü ələ al, başa düşürəm, vəziyyətin ağırdır. İşlərimi qurtaran kimi evə gələcəm. - Anasının etirazını dinləmədən dəstəyi asdı.
Amma evə getmədi, bir neçə gün ərzində həyatda hər şeyi unudaraq qumara girişdi, gündüzlər kazinoda, ora bağlanandan sonra isə dost-tanışların evində oynamağa başı qarışdı, əli də gətirirdi, bu bir neçə gündə xeyli pul udmuşdu, indi əlində böyük məbləğdə pul vardı, bu qədər pulu ora-bura daşımaq isə mümkün deyildi. Onunçün də maraqlı oyun prosesinə müvəqqəti də olsa fasilə verib beş dəqiqəlik evə dəydi və anasının qəribə sorğu-sualından kobudluqla yayınaraq öz otağına keçdi, pulları heç kimin bilmədiyi gizli yerdə gizlətdi: kaminin yanındakı iki kərpici çıxarıb pulları ora qoydu, sonra kafeli də səliqəylə yerinə otuzdurdu. Kənardan baxan olsaydı, heç kimin ağlına gəlməzdi ki, burada seyfə bənzər nəsə gizli bir yer var.
Pulları yerləşdirəndən sonra cəld evdən çıxdı, lakin qapını örtəndə arxadan anasının səsini eşitdi:
-Maşa Bakıya gəlməyə hazırlaşır…

***

Bu günlərdə o, gah Katyanın, gah Lalənin yanında qalırdı, bəzən isə yorğunluqdan elə olurdu ki, elə oynadığı yerdəcə başını atıb yatırdı. Bəxti həmişəki kimi gətirirdi, yoldaşları hər dəfə söz verirdilər ki, daha onunla oyun stoluna oturmayacaqlar, onun bəxti hamını vahiməyə salırdı və oynayanların çox az hissəsinə ondan nəsə udmaq nəsib olurdu. Lakin o, çox gözəl və maraqlı oyunçu olduğundan, təhlükəli olmağına baxmayaraq, yenə də çoxları onunla oynamağa meyl edirdi, həmişə ümumi oyunlara onu da qatmağa çalışırdılar.
Çox vaxt təsadüfən küçədə qohum-əqrəbadan kimsə qarşısına çıxırdı, tələsməyinə baxmayaraq, ayaqüstü də olsa, onunla hal-əhval tutmağa çalışırdılar, söhbət əsnasında təəccüblə onu süzürdülər, amma baxışların toqquşmasından elə bil qorxub nəzərlərini çəkirdilər və ən qəribəsi də bu idi ki, hamısı israrla onu Fuad adlandırırdı.
Əlbəttə ki, o, bütün bu söhbətlərə qətiyyən fikir vermirdi; baxışlar da, ümumiyyətlə, onu maraqlandırmırdı, qardaşından fərqli olaraq, o, belə şeylərə qətiyyən fikir vermirdi, özü üçün yaşayırdı və yalnız özünün azadlığına, sərbəstliyinə qəsd edəndə əsəbləşirdi.
Bir neçə gündən sonra Maşa da Moskvadan gəldi. O isə qadının gəlişindən yalnız üç gün sonra üzə çıxdı, hal-əhval tutmaq üçün anasına zəng vurdu. Anasının sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Onunçün də bir-iki kəlmə danışandan sonra dəstəyi Maşaya verdi.
-Qulaq as, - gənc qadın həyəcanlı səslə danışmağa başladı. - mən burada sənin haqqında dəhşətli şeylər eşitmişəm. Heç cür inana bilmirəm. Dur gəl evə, biz ciddi şəkildə danışmalıyıq.
-Mənimlə danışamaq istəyirsən? - o, təəccüblə soruşdu.
-Bu nə deməkdir, Futik? - qadın özündən çıxdı. - bu nə axmaq sualdı? Səndən başqa kiminlə danışmalıyam ki? Sənin anan bu dərdin altında əriyib gedir, Azadın ölümü onu əməlli-başlı sarsıdıb. Sən də özünü belə aparırsan… mən heç bilmirəm buna nə ad verim…- hiss olunurdu ki, qadın özünü zorla saxlayır və bir az da keçsə dilindən ağlagəlməz söyüşlər çıxacaq. Bu vaxta qədər sakit, başıaşağı adam kimi tanıdığı ərinin xasiyyətindəki bu qəfil dəyişikliklərdən qadın o qədər çaşıb qorxuya düşmüşdü ki, hiss edirdi, əgər özünü saxlamasa, bir az hisslərinə sərbəstlik versə, elə burada, ərinin qohumların yanında bütün hirsini ərinin üstünə tökəcək, ona ağzından çıxanı deyəcək. Onun üçün də sözünə fasilə verib nəfəsini dərdi, özünü sakiləşdirməyə çalışaraq sakitcə soruşdu.
-Sən məni eşidirsən, Futik?
-Məni belə çağırma..- O, qəfildən qışqırdı. - Gedib öz ərinlə belə danışarsan. Bir də mən heç cür başa düşə bilmirəm, axı sənin burda nə işin var, niyə gəlmisən, Moskvada sənə yer qəhətdi?
-Fuad, əzizim, - Maşa özünü saxlaya bilməyib qəfildən dəstəyə hönkürdü. Yalnız indi, bu qısa söhbətdən sonra ərinin davranışındakı dəyişikliklər onu həqiqətən də qorxutmuşdu, heç cür başa düşə bilmirdi ki, ərinə son günlərdə nə olub, niyə qəfildən belə dəyişib. - Fuad, indi səndən yalnız bir şey xahiş edə bilərəm, tez evə gəl, yalvarıram, mən səni görməliyəm, səninlə danışmalıyam. Başa düşürəm, mən çox vaxt haqsız olmuşam, səni əsəbləşdirmişəm, qıcıqlandırmışam, bağışla məni. İnan, indi ən əsas odur ki, biz tezliklə görüşüb söhbət edək. Xahiş edirəm, bax anan da burdadır, səni gözləyir, ağlayır, o da istəyir ki, sən evə qayıdasan. Biz heç cür başa düşə bilmirik, sənə nə olub, səninçün çox narahatıq.
-Narahat olmayın, mənə heç nə olmayıb. İmkan tapan kimi mütləq evə dəyəcəm. - Sözünü bitirib dəstəyi asdı, təəccüblə çiyinlərini çəkdi.
Fikirləşdi ki, deyəsən, hamının başına hava gəlib. Yox, yaxşısı budur, açıq başla bir də hər şeyi götür-qoy edim; deməli, Maşa Fuadı evdə qoyub Moskvadan Bakıya gəlib. Bir soruşan lazımdı ki, burada nə itin azıb sənin? Bəlkə ailə içində nəsə problemləri var, onunçün də despot ərinə qarşı mübarizə aparmaq üçün yardım axtarır? Yox, ola bilməz, axı hamıya məlumdur ki, Fuad tıxsız balıq kimi bir şeydi. Bəs onda qız niyə Bakıya gəlib, məndən nə istəyir? Eh, rədd olsun ey, bu arvadların işindən baş açmaq olmur. Xalam anamın yanındadı, nə lazımdısa edəcək, pul da keçən dəfə nə qədər lazımdı qoymuşam, bir il bəsləridi. Maşa da bir az qalıb çıxıb gedər, heç nə olmaz. Hə, elə belə olsa yaxşıdır. Yaxşı bəs, görəsən, niyə hamı onu Fuadla səhv salır? Hətta bu Moskva toyuğu da onu Futik çağırır. İşə bax ey, qardaşım, görəsən, belə şeylərə necə dözür? Yəqin onun xoşuna gəlir ki, bu cür nazını çəksinlər. Başqa əlindən nə gəlir ki? Bütün günü divanda uzanıb burnunu qurdalasın, nəsə xülyalar qursun, arvad da yanında oturub pişik kimi tumarlasın onu: Futik, əzizim, Fu-ti-ti- ti…Tfu..
Fikrə getdiyindən, tratuarın kənarında dayanıb mağazanın vitrininə tamaşa edən qızı az qala vurub yıxacaqdı.
Çox cazibədar qız idi və yoldan keçən kişilərin çoxu qeyri-ixtiyari çönüb saçları səliqəylə, dalğavari daranmış, dizdən yuxarı qısa yubka geyinmiş bu qədd-qamətli qıza tamaşa edirdi.
O da bir neçə saniyə gözünü qızın ayaqlarından və tarım paltarı altında sezilən bədəninin cizgilərindən çəkə bilmədi. Qız da ona baxıb gülümsündü.
-Tanımadın, deyəsən? - soruşdu.
-Hə..mmm…eeee…- Qeyri-ixtiyari boğazından böyürtüyə bənzər səs çıxdı. - Niyə ki…
-Nədi, başına hava gəlib? - Qız yavaşca gülümsündü və onun bu qəribə, şıltaq gülüşündən elə bir cazibə yayıldı ki, o elə bu saat küçədəcə bu qızı qucaqlamaq istədi.
-Firayam da. Fəridə. Gözlərini aç yaxşı bax da. Sadəcə saçlarımı rəngləmişəm. Buna bax ey, necə də tanımadı. Bəlkə tanımaq istəmədin? Düzünü de…
-Sən nə danışırsan? - Ona elə bil qəfil cəsarət gəldi - Necə yəni tanımadım? Heç elə şey olar? Elə ona təəccüblənirdim ki, Fəridə, deyəsən, keçən dəfə bir az qarayanız idi…
-Hə, deməli, hələ keçən dəfəkini unutmamısan? Bu saat inandım. - Qız kinayəylə gülümsünüb əlini yellətdi. - dolama məni.


Söhbət etdikləri müddətdə bir dilənçi arvad onlara yan almışdı. Arvad o qədər qoca idi ki, sifətindən hansı millətə mənsub olduğunu heç cür müəyyən eləmək olmurdu.
O, cibindən bir əskinas çıxarıb arvada uzatdı, elə o saat da qarşılarında daha iki dilənçi peyda oldu.
Onun əlindəki əskinası görən kimi Fəridə ah çəkdi.
-Başına hava gəlib, neynirsən? Gör nə verirsən? - Qız bunu deyən kimi cəld hərəkətlə qarının əlindəki əskinası qaparaq çantasına soxdu, elə eyni cəldliklə də oradan xırda pul çıxarıb qarının ovcuna basdı. Həm də bunu o qədər tez elədi ki, qarı, deyəsən, heç bir şey də başa düşmədi.
Qız isə onun qoluna girib küçənin başına çəkdi.
-Nə olub sənə? Əlli dolları dilənçiyə niyə verirsən ? Mənə yüz dolları da qıymırdın, yadından çıxıb? Zarafat edirəm. Mənim yadıma gələni, sən elə həmişə pullarını ora-bura səpələmisən.
-Mənə də maraqlıydı görüm sən buna necə reaksiya verəcəksən. - o sanki öz hərəkətinə haqq qazandırmaqçün cavab verdi.
-Hə, başa düşürəm, - qız dedi, - reaksiyamı da gördün.
Qız sözünü bitirib qarıdan aldığı əskinası qəribə şəkildə əlində yellətdi. Amma bilinmirdi ki, qaytarmaq istəyir, yoxsa başqa niyyəti var.
- Nə deyirsən, qazanmışam bunu, yoxsa yox?
-Götür də. – O, əlini yellətdi.
Qız təntənəli, amma asta səslə gülüb pulu təzədən çantasına soxdu.
-Özüm də bilmirəm niyə belə edirəm. - Gülüb qurtarandan sonra qız ah çəkdi. - Axı mənim havayı pulla çox da aram yoxdu. Bəlkə imkan verəsən əvəzini verim? Yoxsa yenə həmişəki kimi tələsirsən? Gedək sakit bir yer tapaq da.
-Nə bilim, - o, çiyinlərini çəkdi, - sadəcə bu gün pul cəhətdən bəxtim gətirib.
-Onda bəlkə bu yazıq qızı fərli bir şeyə qonaq edəsən?
-Əslində vacib bir işim var, bir yerə dəyməliyəm.
-Hə, - qız elə bil qəfildən nəyisə xatırladı, - nəsə axmaq bir şey dedilər o gün. Ay allah, kimidi deyən, yadıma sala bilmirəm. Yox, dəqiq yadımda deyil, vallah düz deyirəm, kimsə dedi ki, sən ölmüsən. Meningit olmusan. O saat bildim ki dolayırlar məni. Meningit ha. Sən ölsən, ya sifilisdən, ya da spiddən öləcəksən.
-Tfu, - o sanki qeyri-ixtiyari dedi, - çiban çıxsın dilinə. Nə axmaq şeylər danışırsan..
-Bağışla, əzizim. - Qız bunu deyib onun böyrünə elə bərk sıxıldı ki, az qala tratuardan yıxsın, - Bir də demərəm. Söz verirəm: bundan sonra ağıllı qız olacam...
… On gün hədər yerə gözləyəndən sonra ərinə nə olduğunu heç cür anlamayan Maşa Moskvaya qayıtmağa məcbur oldu.
O isə evə gələndə anası tək-tənha idi. Şüşəbəndin qarşısında büzüşüb oturmuş, şüşənin bayır tərəfində görünən səmanın bir parçasına baxaraq öz-özüylə nəsə danışırdı. Onu öz dərdiylə üz-üzə buraxmışdılar, o da bacardıqca özünə təskinlik verməyə çalışırdı.
Arvad onu görən kimi diksindi, elə bil canlandı, sanki bir oğlunu itirsə də, indi var qüvvəsiylə ikinci oğlunu qəza-qədərdən qorumaq istəyirdi.
Arvad əvvəlcə Maşanın göz yaşı içində Moskvaya qayıtmağından danışdı, dedi ki, yazıq qız heç nə başa düşmədi və xahiş etdi ki, gələn kimi Moskvaya zəng vurasan.
-Ana, - o, anasına cavab verdi. - Sən mənə başa sal, axı Fuadın arvadının mənə nə aidiyyəti var? Bir də ki ərini Moskvada qoyub bura niyə cumub?
Anası dəhşət içində ona baxıb sakitcə ağlamağa başladı.
-Nə oldu sənə, ay ana… - O, bunu nəvazişlə deyib aasının əlini tutdu və bu büzüşmüş, yorğun əlləri sığallamağa başladı. - Niyə ağlayırsan? Lazım deyil.
-Oğul, - anası nə qədər cəhd eləsə də, gözünün yaşını saxlaya bilmədi. - Oğul, axı sən elə Fuadsan. Azad isə ölüb. Amma mən başa düşə bilmirəm sənə nə olub. Sən Fuadsan, başa düşürsən?
O, bir müddət təəccüb içində anasına baxdı.
-Yaxşı. - Nəhayət ki, o, qətiyyətlə dilləndi. - İndi mən sənə sübut edərəm. Yadındadı, biz onda uşaq idik, deyəsən, yeddi yaşımız vardı, hə, payızda da məktəbə getməliydik, həmin yay biz çimərlikdəydik, mən də təsadüfən torpağın içində batıb qalmış dəmir parçasının üstünə yıxılıb möhkəm yaralanmışdım…
-Hə, Azad yaralanmışdı, - anası dedi.
-Hə də, mən də elə onu deyirəm, Onda sən də, rəhmətlik atam da yaman qorxuya düşdünüz, atam məni öz köhnə «Pobeda»sına qoyub tez xəstəxanaya sürdü, orda da mənim kürəyimə tikişlər qoydular. Yadındadı? O yaranın çapığı indiyə qədər qabırğalarımın arasında qalıb. Hamı elə bilir ki, bıçaq izləridi. – O, köynəyini soyundu, maykasını yuxarı qaldırdı. - Bax? Görürsən? İndi inandın?
-Oğul, - anası yoğun səslə ah çəkdi, - sənin kürəyində çapıq yoxdu.
-Çapıq yoxdu? - o da anasının ardınca təkrar elədi, həyəcanla anasına baxdı, sonra yaxınlaşıb yenə də ehtiyatla anasının əlindən tutdu. - Mən bazara dəyib qayıdıram. Bir az yeyib-içmək alım. Ürəyin nəsə bir şey istəyirsə, de. Hə, ana?
-Heç nə lazım deyil. - Anası cavab verdi. - Evdə hər şey var. Axı biz Azadın məclislərini veririk, lazım olan hər şeyi aldırmışam. Yoxsa yadından çıxıb? Hər cümə axşamı qohumlar gəlir, biz də böyük ehsan süfrəsi açmalı oluruq. Xalaların, xalan qızları gəlib kömək edirlər.
-Nəyimiz də olmasa, qohum-əqrəbadan boluq. - O, kinayəylə gülümsündü, başını yellədib sözünü bitirdi. –Yaxşı, ay ana, mən getməliyəm. Pul qoyuram səninçün. Arada imkan tapıb zəng vuraram.
O, tələsik evdən çıxıb qapını arxasınca möhkəm örtdü, tək qalan anası isə uzun müddət bağlı qapıya baxdı. Oğlu bayaq gedəndə bu qapını elə qətiyyətlə örtmüşdü ki, elə bir özü ilə anası arasında keçilməz bir sədd çəkmək istəyirdi. Bunu hiss edən qadın yenə də biixtiyar ağlamağa başladı. Başqa neyləyə bilərdi ki? Sağ qalan yeganə oğlunun davranışındakı bu dəyişikliklər onu dəhşətə gətirib sarsıtmışdı və ən pisi bu idi ki, qadın oğluna nə cür kömək edəcəyini heç özü də anlamırdı.
O isə anasının yanından çıxandan sonra, təəccüblü olsa da, düz bulvara gəldi, daha doğrusu, ayaqları qeyri-ixtiyari onu bura gətirdi. İndi belə hallar onu bir o qədər də karıxdırmırdı, o, ayaqlarının, əllərinin yaddaşına etibar etməyi artıq öyrəşmişdi. Bəzən elə olurdu ki, əllərin, ayaqların yaddaşı başın yaddaşından daha güclü olur və o, əbəs yerə nəyisə yada salmağa çalışanda köməyə məhz əlləri ilə ayaqlarının yaddaşı gəlirdi.
«Görəsən, mən bura niyə gəldim, çoxdandı buralarda olmamışdım», fikirləşdi, sonra da sakitcə durub ləpələnən dənizə, yarımçıq tikintilərdən qalan zibil tayalarına baxdı. «Hə», deyib ah çəkdi, doğrudan da çoxdandı buralarda olmurdu. Amma bu vaxt ağlına başqa şey gəldi: çoxdan? «Necə yəni çoxdan? Axı mən iki həftədən bir sahilyanı küçədən keçirəm».
Gecəni yarımqaranlıq bir zirzəmidə qumar oynamaqla keçirtdi. Ətrafda alkoqollu içkilərdən əsər-əlamət olmasa da, zirzəminin daş divarından sanki ucuz çaxır çəlləklərinin iyi yayılırdı. Hərçənd ilk baxışdan oyunçuların zahiri görkəmi bu pritonvari yarımqaranlıq zirzəmiyə heç uyğun gəlmirdi. Oynayanlar sanballı adamlara oxşayırdılar.
Məhz burada, təəccübünə rəğmən, o ilk dəfə özündə kart şulerinin vərdişlərini aşkarladı. Amma bir az sonra məlum oldu ki, yığılanların arasında bu sahədə «mütəxəssis» təkcə o deyil. Həqiqi oyun stoluna qətiyyət bənzəməyən bu kobud masanın arxasına toplaşan rəqiblərin elə hamısı bir-birinə dəyərdi. Oyun qarşılıqlı mübarizə şəraitində keçirdi. Amma səhərə yaxın o az da olsa o birilərdən pul uda bildi. Artıq hamı dağılışanda rəqibərindən biri onu sakitcə kənara çağırdı və bir-birinin üstünə qalaqlanmış iri yeşiklərin arxasına çəkib yavaşca dedi.
-Axı mən səni tanıdım, deyəsən. Sən onun əkiz qardaşısan. Hə? Elə deyil? Mənə demişdilər ki, Azad təzəlikcə xəstəxanada ölüb.
-Sən nə danışırsan?- o cavab verdi - mən heç nə başa düşmürəm.
-Çox yaxşı başa düşürsən. - Oğlan əsəbləşdi. - Mən bir neçə il əvvəl sizi bir yerdə görmüşəm.
-Nə olsun ki?
-O olsun ki, sən o vaxt məndən min beş yüz dollar pul uddun. - oğlan qəfildən əlini belinə atıb tapança çıxartdı və lüləsini onun qarnına söykətdi. - Əgər istəyirsənsə, biz sakitcə məsələni həll edə bilərik.
-Yox, mən sakitliyi sevirəm. – O, bunu deyib oğlanın gözünün içinə baxdı. - Mən özümünkünü evdə qoymuşam. Amma gələn dəfə gələndə özümlə götürərəm. Onda çox danışmağa səbrim çatmayacaq, elə o saat qarnını tüstüylə dolduracam.
-Get tullan ey, - oğlan qaşqabağını sallatdı, amma qəribə də olsa tapançanı yığışdırdı, bir neçə saniyə düşünəndən sonra isə özü də çıxıb getdi.

***

Azadın qırxını verəndən sonra anası daha çox tənha qalırdı, düzdü, hərdən bacıları baş çəkirdi, bəzən yanında gecələyirdilər, ev işlərində ona əl yetirirdilər, mənəvi cəhətdən dəstək olurdular - başına gələn bu faciədən arvad hələ özünə tam gəlməmişdi və indi, qırx mərasimindən sonra demək olar ki, tamam tək qalanda qadın birdən-birə özünü dəhşətli dərəcədə tənha hiss eləyirdi; üstəlik ikinci oğlunun bu vəziyyəti onu lap sındırmışdı. Qohum-qonşu da, yaxınlar da, hamı hesab edirdi ki, oğlunun başına hava gəlib, ya da psixikasıyla bağlı nəsə başqa problemi çıxıb. Elə Moskvaya, onun arvadına da eynən bu cür xəbər yolladılar.
O, indi daha tez-tez evə baş çəkirdi. Bir dəfə isə divardakı gizli yerdən tapançasını götürüb belinə keçirdi və bundan sonra həmişə özüylə gəzdirməyə başladı.
Dörd gün sonra o, iki dostuyla birlikdə mağaza yardı. Bu işi təşkil edən dostları onun xarakterini yaxşı bilirdilər: başa düşürdülər ki, cəsarətli olmaqla bərabər, həm də heç vaxt başladığı işi yarımçıq qoymağı bacarmır, nə olursa-olsun, başa çatdırır. O əvvəlcə dostlarının təkidinə etiraz edirdi: hər halda o qumarbazdır, soyğunçu yox; amma mağaza da yağlı tikə idi. Sakit küçə, gecələr gözətçi yox, qapının qıfılı da elədir ki, öhdəsindən uşaq da gələr. Həm də bir-iki gün əvvəl mağazaya təzə mallar gətirmişdilər.
Hər şey ilk baxışdan çox yüngül görünürdü və məhz bu da əvvəlcə onu şübhələndirdi: Görəsən tələ deyil ki?
Amma dostları başa saldılar ki, bütün bunlar mağaza sahibinin səhlənkarlığındandı. Neçə vaxtdı, mağazaya iri dəmir seyf qapı qoymağa hazırlaşır, amma canından pul çıxmır, hələ fikirləşir. Deməli, bizim basqınımız həm də onu ağıllandırar, başa düşər ki, belə işlərdə səhlənkarlıq eləmək olmaz.
Dostlarından biri onu da dedi ki, oğurlanmış malları müvəqqəti saxlamaq üçün yer də var. Bir sözlə, hər şey hazır kimiydi. Mağazanı mütləq təmizləmək lazımdı. Belə şansı əldən buraxmaq günah olardı.
Belə işlərə baş qoşmağı ilk dəfəydi, lakin iş riskli odluğundan ona maraqlı gəlirdi. Riskə getmək kişi xasiyyətidi, düşünürdü. Qısası, o özünü razı salmağa imkan verdi, çox da inad etmədən dostlarıyla razılaşdı.
Hər şeyi dəqiq qərarlaşdırıb, sonra işə başladılar - əvvəlcədən nişanladıqları maşını qaçırdılar, gecə saat ikidə, sakitcə mağazanı açdılar, malları maşina doldurub gizli anbara apardılar ki, topdan müştəri tapılanacan orda qalsın. Sonra isə onun siftəsini qeyd eləməyə oturdular.
-Hə, - dostları zarafata salmışdılar, - bakirəlikdən məhrum elədik səni, bundan sonra özün yalvaracaqsan bizə ki, səni də özümüzlə götürək.
Bir-iki gün sonra yenə Maşa Moskvadan onun anasına zəng vurdu.
-Axı bu necə ola bilər?! - Qız qaynanasına şikayət edirdi. - O elə yaxşı oğlan idi. Sakit, başıaşağı, zəhmətkeş, həm yaxşı ər idi, həm yaxşı mütəxəssis idi. Səhərdən axşamacan yorulmadan işləyirdi. - Elə bil, bir kəlmənin üstündə ilişmişdi Maşa, ağlaya-ağlaya eyni şeyi təkrar edirdi - Bircə problem o idi ki, hələ uşağımız olmurdu. Amma axı bu da böyük dərd deyil, cəmisi üç ildi ki evlənmişik. Həm də əgər nədənsə narazılığın vardısa, niyə görə adam kimi demirsən ki, filan şey xoşuma gəlmədi, filan şeydən narazı qaldım. Siz deyirsiz ki, o, deyəsən xəstədi. Yox, bu söz məni heç qane eləmir. Mən tanış psixiatrlarla söhbət eləmişəm, məsləhət almışam. Deyiblər ki, əgər əvvəllər heç bir simptomu özünü büruzə verməyibsə, xəstəlikdən söhbət gedə bilməz. - Qəfildən qız hönkürərək ağlamağa başladı. - Bu necə ola bilər? Ona nə olub axı? Bu, dəhşətdi. O heç vaxt belə əhlikef olmayıb, belə həyat tərzini sevməyib. Axı o, evdar adam idi. Siz bunu məndən yaxşı bilirsiz. Ona nə ola bilər axı ? Kim onu bu vəziyyətə salıb?
Yazıq ana bu ittihamlara cavab verə bilmirdi, gücü yalnız qıza bir az təskinlik verməyə çalışırdı, bununla belə hiss edirdi ki, qızı sakitləşdirməkçün çox çətinliklə söz tapa bilir, çünki elə haldaydı ki, oğlunun vəziyyətini aydınlaşdırmağa özünün daha çox ehtiyacı vardı.
Hər halda, görünürdü ki, Maşa öz ərindən belə asanlıqla əl çəkmək fikrində deyil. Bir dəfə də qəfil qar kimi, xəbərdarlıqsız, zəngsiz, teleqramsız durub yenə Bakıya gəldi. Özüylə balaca çantadan başqa bir şey də götürməmişdi, amma ürəyində ərini geri qaytarmağa böyük qətiyyət vardı. Fikirləşirdi ki, ya əriylə birlikdə geri qayıdacaq, ya da heç olmasa, ərini tapıb onun başına nə iş gəldiyini, Futikin hansı vəziyyətə düşdüyünü öz gözüylə görəcək. Bəlkə doğrudan da ərinin vəziyyəti elədi ki, nə qədər ağır olsa da, Maşanın ondan əl çəkməsi daha doğru addım olar. Bunu müəyyənləşdirməkçünsə, mütləq onun özünü tapmaq lazımdır.
Beləliklə, o, müvəqqəti də olsa qaynanasının yanında məskunlaşdı ki, bu da dərd əlində tənha qalmış qadını bir qədər sevindirdi. Nə qədər olsa da, indi onlar bir-birini daha yaxşı başa düşürdülər, başlarına gələn bu hadisə onları daha da yaxınlaşdırmışdı.

Maşa bir neçə gün qaynanasının yanında qaldı, gözlədi ki, əri bəlkə təsadüfən evə gələ, yaxud zəng vura. Amma ərindən səs-səmir çıxmadı.

Ərininsə bu günlərdə başı yaman qarışmışdı. Mağazadan oğurlanmış malların satılması elə də rahat başa gəlmədi. Pul üstündə dostlarıyla aralarında mübahisə düşdü. Əslində pul məsələsi onun o qədər də vecinə deyildi, bu, onun işi deyildi, təsadüfən bu işə baş qoşmuşdu. O, anadangəlmə qumarbaz idi, çörəyini qumardan çıxarırdı, pulun da ki ardı-arası kəsilmirdi, həm də həmin vaxtlar Bakıda biri-birinin ardınca kazinolar açılırdı ki, bu da onun işini əməlli-başlı yüngülləşdirmişdi. Kazinolarda özünü suda balıq kimi hiss edirdi. Bununçün də o, öz payının azaldılmasına bəlkə də barmaqarası baxardı, amma görürdü ki, yoldaşlarından biri onu əməlli-başlı hərifləmək istəyir. Buna, əlbəttə, yol verə bilməzdi, razı ola bilməzdi ki, peşəkar oyunçu kimi onun nüfuzuna xələl gəlsin. Beləliklə, özünün hərif olmadığını sübut edərək dostunu yerinə otuzdurmaqçün onu yüngül də olsa, bıçaqlamaq lazım gəldi. Dostları onların arasına girib aralamağa zorla imkan tapa bildi. Elə bu cür də ayrıldılar – bir-birinə söz verdilər ki, aralarındakı söhbəti birdəfəlik çürütməkçün yenə görüşsünlər.
Elə həmin axşam da imkanlı oyunçuların arasına düşdü, ortada böyük pullar vardı. Amma bu dəfə bəxti o qədər də gətirmədi, çox uda bilmədi.
Maşanın gəlişindən yalnız beş gün keçəndən sonra, o, evə zəng elədi. Qadın da Maşayla əvvəlcədən vədələşdiyi kimi qızın gəlişini ona bildirmədi, dedi ki, yaman xəstələnmişəm, vəziyyətim ağırdı, təkəm, bacardıqca tez özünü evə çatdır.
O da dəstəyi asan kimi könülsüz də olsa, evə qayıtmağa məcbur oldu.
Qapını onunçün Maşa açdı. Anası doğrudan da xəstələnmişdi, yataqdaydı və iynələrini vurmaqçün tibb bacısı gəlib gedirdi. Maşanın burda olmağı da yerinə düşmüşdü. Əlbəttə ki, anasıyçün, onunçün yox.
-Sənsən? - O, qızı görcək həqiqətən də qəzəbləndi. -Yenə gəlmisən? Yoxsa o vaxtdan heç çıxıb getməmisən?
-Ananın vəziyyəti yaxşı deyildi, gəldim ona qulluq edim. - Qız onun qəfil qəzəbindən azca qorxub yalan dedi. - Hər halda, mən onun gəliniyəm, yad adam deyiləm.
-Burda filan qədər qohum var. – O, deyinərək anasının otağına keçdi. - vaxtiylə onlara o qədər kömək edib ki. Mənim gətirdiyim pulları anam elə onlara yedizdirirdi. İndi gəlib əvəzini çıxsınlar da. Yoxsa, xaricdən gəlini niyə gətizdirməliyik ki? Düz demirəm?
Maşa səsini çıxartmadan onu izləyirdi.
-Hə, - O, qəfildən geri dönüb Maşanın üzünə baxdı. -Mən görürəm ki, sən əl çəkən deyilsən. Deyəsən, məninlə nəsə işin var. Düz tapmışam?
-Hə? - qız cavab verdi. - Mən səni geri qaytarmalıyam.
-Hara qaytarmalısan?
-Qulaq as, -qız barmaqlarını ovuşduraraq həyəcanla danışmağa başlasa da, qəfildən susub qaynanasına baxdı. Yataqda uzanan qadın gəlininin baxışlarının ona zilləndiyini görüb gözlərini yavaşca yumdu. Elə bil, hiss elətdirmək istəyirdi ki, onların şəxsi söhbətinə müdaxilə etmək fikrində deyil.
-Ana, - o, Maşanın susduğunu görüb anasına döndü. - Necəsən?
-Belə də. –Qadın gözlərini açmadan yavaşca mızıldandı. -İndi bir az yaxşıyam. Əgər istəyirsizsə, o biri otaqda rahat söhbətinizi eləyin. - Az qala vərdişi üzrə «Azadın otağında» deyəcəkdi. Amma vaxtında özünü saxladı. Bilmək olmazdı, oğlu bu sözə necə reaksiya verəcək.
Maşa onun əlindən tutub o biri otağa çəkdi.
-Gəl bu tərəfə. Qoy arvad rahat dincəlsin. -Maşa dedi. - Narahat eləməyək.
Onlar Azadın otağına daxil olanda Maşa yavaşca qapını örtdü, başını çevirib gecə yatdığı divana nəzər saldı və dedi.
- Bircə şeyi xahiş edirəm, imkan ver sözümü axıracan deyim, sözümü kəsmə, heç yerə də qaçıb getmə. Xahiş edirəm. - Qız birnəfəsə həyəcanla sözünü deyib nəfəsini dərdi. - Mən Moskvadan ancaq səninlə danışmaqçün gəlmişəm. Sonacan dinlə məni.
-Yaxşı,- O, sakitcə cavab verdi. - Mən susub qulaq asacam. Hərçən axır vaxtlar əməlli-başlı qıcıqlandırırsan məni.
-Qulaq as. - Qız bunu deyib fikirlərini cəmləşdirməkçün susdu, istəyirdi ən əsas məsələdən başlasın ki, onun söhbəti yarımçıq qoyub qaçmağa macalı olmasın. Amma bu neçə gündə dəfələrlə fikrindən keçirdiyi söhbət nədənsə məhz indi, onunla üzbəüz dayanan məqamda bütünlüklə Maşanın yadından çıxmışdı.
Qız yenə də özünü ələ alıb fikrini toplamağa çalışdı.
-Mən sənin yaxşılığını istəyirəm. İnanırsan mənə? - nəhayət dilləndi.
-Mən cavab verməliyəm?
-Hə. - Qız başını yellətdi.
-İnanıram. - O, bir az düşünüb cavab verdi. - Axı sən nə səbəbdən mənə pislik arzulamalısan? Mənim ki sənə heç bir ziyanım dəyməyib.
-İnan mənə, əzizim, son vaxtlar sənə qəribə nəsə olub. Moskvada mən psixiatrlarla məsləhətləşmişəm. Hamısı dedi ki, tibbdə belə hadisələr olmayıb. Sən özünü… yox, bağışla, düz demədim, sən dəyişmisən, başqa adam olmusan… yox, yenə çaşdım, sən elə bilirsən ki, əkiz qardaşın Azad... qısası sən elə bilirsən ki, Fuad deyilsən, Azadsan…
-A...- O etiraz etmək üçün ağzını açsa da, Maşa əlini yellədərək onun sözünü kəsdi.
-Sən söz vermişdin ki, axıracan qulaq asasan. Deməli belə, mən əvvəl heç nə başa düşmürdüm, elə bilirdim sən nəsə düşünmüsən, nəsə niyyətin var, sadəcə məndən yaxanı qurtarmaq istəyirsən, bezmisən, yorulmusan məndən. Özün bilirsən, belə vəziyyətdə qadınların ağlına yalnız belə fikirlər gəlir. Axı sən qardaşınla tamam fərqli adamlar idiniz. Sən sakit, başıaşağı adam idin, səs-küylü məclisləri sevmirdin, insanlarla çətinliklə dil tapırdın. Rəhmətlik qardaşın isə sənin tam əksin idi. Şəhərin bütün avaraları, fahişələri onu tanıyırdı. Elə ona görə də otuz yaşınacan evlənməmişdi. Naturası eləydi ki, ailəyə, evə sığmırdı. Sənin kimi evdar deyildi, bir adamı sevə bilmirdi. Yadındadı, sən türklərlə müştərək şirkətə işə düzələndə necə sevinmişdin? Yaxın dostlarla bir yerdə yığışıb qeyd elədik, Tixomirovlar gəlmişdi, Tanya ilə Aleksandr, yadındadı, sən məni həmin şirkətin Sokolnikidəki ofisini göstərməyə aparmışdın, sonra mənim ayaqqabımın kabluku sınıb düşdü, sən də taksi saxlayıb məni evə göndərdin. - Qız qəfildən hıçqırdı. - Mən sənsiz darıxmışam, əzizim, yaman darıxmışam.
O gördü ki, qızın deyəsən dili dolaşır, amma özünü saxladı, yəqin ki, indi bu vəziyyətdə onun leksikonunda qüsur tutmaq yaxşı olmazdı.
-Yox, deyəsən yenə çaşdım, - qəfildən Maşa onun üzündəki turşumuş ifadəni görüb özünü ələ aldı, hardasa səhv buraxdığını anladı. - Mənim niyyətim başqadı. Məni başa salmışdılar ki, bir variant da mövcuddur. Sən məni xatırlaya bilərsən, hər şeyi xatırlaya bilərsən, əgər sənin bədənin məni xatırlaya bilsə, hər şey qaydasına düşəcək…
Maşa bunu deyib qəfildən xalatını çiynindən yerə atdı, tamam çılpaq vəziyyətdə yaxınlaşıb onu, qucaqladı, bacardıqca ona daha çox sıxılmağa çalışdı.
-Sənin başına hava gəlib? – O, qorxu içində qızı itələyərək cəld qapıya tərəf boylandı. -Neynirsən? Axı sən mənim qardaşımın arvadısan. Hə, deməli, fahişəliyin də var imiş.
-Sus, - qız onun bu reaksiyasını gözləyirmiş kimi təzədən ona sıxıldı, barmaqlarıyla onun dodaqlarını sıxdı. -Heç nə danışma. Sadəcə qucaqla məni…
Yarım saatdan sonra onlar ayağa qalxıb geyinəndə, qız qəribə nəzərlərlə ona baxıb narahatlıqla mızıldandı.
-Sən əvvəllər heç vaxt belə olmamısan.
-Belə yəni necə?
-Lap heyvan kimiydin, vəhşi heyvan kimi…
-Amma deyəsən xoşuna gəldi. Boynuna al ki, xoşuna gəldi…
-Hə, - qız yavaşca dedi, - xoşuma gəldi. Çox…
-Amma buna baxmayaraq, mən yenə də İppolit deyiləm. - Bu an nədənsə Ryazanovun populyar filmindən bir kəlmə onun yadına düşdü. - Hə. - Köynəyini geyinərək təəssüflə ah çəkdi. - Heç vaxt ağlıma gəlməzdi ki, qardaşıma buynuz qoyacam.
Bu sözü eşidən kimi Maşa yenə də hıçqırıb ağlamağa başladı, çünki başa düşdü ki, deyəsən bu son vasitənin də heç bir xeyri olmayıb və o öz ərini birdəfəlik itirib.
-Yaxşı, bəsdi, - O inamsızlıqla qızı sakitləşdirməyə çalışdı, amma ürəyində heç özü də bilmirdi ki, onu sakiləşdirməyə dəyər, yoxsa yox. - Dayan, birdən o nəyisə xatırladı. - Bu saat mən hər şeyi sənə sübut edərəm. – O, bayaq əyninə geyindiyi köynəyi təzədən soyunmağa başladı. - Sən mənə de görüm Fuadın belində çapığı var idi? Qabırğalarının arasında iri bir çapıq. Uşaqlıqdan qalıb. Hə?
-Yox, - qız göz yaşlarını silib cavab verdi.
-İndi isə bura bax, - o, qızın qarşısında diz üstə çöküb kürəyini ona tərəf əydi ki, yaxşı görə bilsin.
-Hə, görürəm. - qız gözlərini qıyıb əliylə onun kürəyindəki çapığın üstünü sığallamağa başladı. - Hə, iri, çıxıntılı bir çapıqdı. - Yenə özünü saxlaya bilməyib ağlamağa başladı.

***

Bəzən özündən də asılı olmadan onu bu vaxta qədər nifrət elədiyi sentimental hisslər bürüyürdü və bu hisslərin peyda olmağı onun özünü də təəccübləndirirdi. Hərdən görürdü ki, qeyri-ixtiyari xəyallar qurmağa başlayır, amma bu xəyallar gələcəyə yox, keçmişə aid idi. Keçmişini başqa nə cür qura biləcəyini düşünür, on il, on beş il əvvəl etdiyi hərəkətlərin yerinə başqa cür eləsəydi, həyatının necə dəyişəcəyini gözünün qarşısına gətirirdi. Həm də yaman ehtirasla xəyallara dalırdı, eynən yuxudakı kimi: bəzən bu xəyallar onu qəfildən çox lazımsız, yersiz yerdə haqlayırdı və bu da onu narahat etməyə başlayırdı. Amma həm fiziki, həm də psixi cəhətdən möhkəm adam olduğuna və bu vaxtacan elə də ciddi xəstəliklər keçirtmədiyinə görə, içindəki bu dəyişikliklərə də barmaqarası baxırdı, ciddi əhəmiyyət vermirdi: bircə o qalmışdı ki, belə axmaq şeylərin fikrini çəksin.
Amma bəzən çox ciddi şəkildə fikirləşirdi ki, tutalım evlənsəydi, Fuadın arvadı Maşa kimi birisiylə ailə qursaydı, bəlkə də indi artıq yeniyetmə uşaqları olardı və sakit, rahat bir idarədə, şirkətdə işləyib halal zəhmətiylə, alın təriylə çörək pulu qazanıb evə, arvadına gətirərdi, işdən sonra öz ailə başçısı borcunu yerinə yetirdiyinə görə içində xöşbəxt bir yorğunluq hiss edərdi, elə bu hisslə də divanda, televizoun qarşısında uzanardı, axmaq verilişlərə baxardı, uşaqların gündəliklərini gözdən keçirərdi, nə bilim, coğrafiyadan-filandan qiymətlərinin aşağı düşdüyünə görə uşağı yüngülvari tənbeh edərdi, arvadı da kresloda oturub sakitcə nəsə toxuyardı, çılçırağın yaşıl yumşaq işığı qadının gülümsəməyə hazır olan sifətinə yayılardı…
Nə qədər laqeyd adam olsa da, öz içində belə hisslərin doğulması hərdən onu narahat etməyə bilməzdi. «Bu nədi belə- düşünürdü, -beynim horraya dönür deyəsən. Belə axmaq fikirlər Fuada xasdı, qoy o belə sarsaq xəyallarla məşğul olsun. Mənsə diqqətimi cəmləməliyəm, qarşıda çox vacib bir iş var».


***

Görüş çox qısa və işgüzar oldu, çünki məsələlərin çoxunu əvvəlcədən dəqiləşdirmişdilər: o öz dostlarıyla birlikdə iki aylıq faizlə böyük miqdarda borc alıb il yarımdı qaytarmayan bir hərifi divara dirəməliydi. Təbii ki, borc sahibini də özləriylə götürmüşdülər. Borc isə artıb gəlib otuz dörd minə çatmışdı. Belə qərara gəlmişdilər ki, borc sahibi bir il əvvəl verdiyi on mini alıb sevinə-sevinə gedir işinin dalınca, faiz kimi üstünə gələn iyirmi dörd mini isə dostlarıyla bərabər o götürəcək.
Nəhayət gəlib borclunun evinə çatdılar, zəngi basdılar. Borc sahibi gözlüyün qarşısında dayansa da, qapını açmırdılar. Uzun müddət zəng çalandan sonra, nəhayət kimsə qapıya yaxınlaşdı, qapı arxasındakını cidd-cəhdlə sorğu-suala tutdu, gözlükdən diqqətlə baxandan sonra, qapı açıldı. Elə o saat da, o , dostuyla bərabər evə soxulub tapançanı borclunun qarnına dirədi və bir saat ərzində ondan iyirmi dörd min qopartmağa nail oldular. Borclu and içirdi ki, evdə bundan başqa nağd pul qalmayıb. Onlar da yerdə qalan pula tüfürüb aradan çıxdılar. Qalıq üçün bir də təzədən geri qayıtmaq axmaqlıq olardı, ilişərdilər. Borc sahibinə səkkiz min verdilər və o da əslində buna yaman sevinirdi, çünki danışdığı adamların son bir saatdakı davranışını görəndən sonra, ümumiyyətlə, ümid etmirdi ki, ona da nəsə verələr.
Yerdə qalan pulları isə o, dostuyla bölüşürdü. Son vaxtlar şəhərdə belə işlər çoxalmışdı. Bəziləri zarafatca deyirdi ki, şəhərin birinci yarısı ikinci yarısına borcludur, amma borclular pulu qaytarmaq istəmirdi, bəlkə də imkanları yox idi. Onunçun də borc sahibləri bir neçə dəliqanlı adam tapıb borclunun üstünə göndərirdi, əlbəttə, əgər əmindisə borclunun pulu var, sadəcə qaytarmaq istəmir.
Belə işlərdə cəsarət, qətiyyət, hədə-qorxu gəlmək, şantaj eəmək bacarığı tələb olunurdu, bir an da özünü boş buraxmaq olmazdı və məhz belə bir vaxtda, müxtəlif əcaib xəyalların, romantik fantaziyaların onun fikrinə yol tapması onu əsəbləşdirirdi, özündən çıxarırdı, çünki xəyal, fantaziya elə şey idi ki, onu pula çevirmək mümkün deyildi, əlbəttə, əgər yazıçı deyilsənsə - amma yazıçıların da axır vaxtlar gün-güzaranı fərli deyildi, dilənçi kökündə yaşayırdılar, mətbuatda işləyən dostları deyirdi həmişə...

***

Bir dəfə də yuxuda xəyalpərəst və bəxtsiz Fuadın həyatından bir parçanı gördü. Yuxuda gördü ki…Görəsən, qardaşının həyatından ona nə lazımdı ki? Axı indi o, qardaşının təsəvvürünə belə gəlməyən tamam başqa həyat yaşayırdı, hər addımda bəxti gətirirdi, əziyyət çəkmədən ətəklə pul qazanırdı, hamı qarşısında diz çökürdü, gözəl qadınlar, başqalarıyçün əlçatmaz olan zərif eyş-işrətlər, qeyri-adi ehtiraslar; bəs onda görəsən onunçün anlaşılmaz olan əkiz qardaşının həyatında onu çəkən nə idi? Bütün bunlara baxmayaraq, yuxuda gördü ki, işə on beş dəqiqə gecikib və rəhbərlik də sinifdə qalan uşaqlar kimi onu danlayır. Ardınca başqa bir yuxu gördü, - indi o tələbədir, geodeziyadan imtahan verməlidir, amma heç nə bilmir, hazırlaşmayıb, onunçün də yaman narahatdır… Gecə yarı qəfildən oyanıb gördü ki, soyuq tər içindədi. Yatağın içində oturub bir az nəfəsini dərdi, özünü sakitləşdirməkçün bir siqaret yandırdı. Yuxuda gördüyü imtahanqabağı qorxu və rəhbərlik qarşısında keçirdiyi vahimə hissi indi ona o qədər real gəlirdi ki, elə bil, bu hissəlri nə vaxtsa şəxsən onun özü yaşamışdı, institutda əsə-əsə imtahan vermişdi, hansısa idarədə işləyərək rəhbərlikdən oddan qorxan kimi qorxmuşdu.
Əsəbiliklə siqaretini çəkə-çəkə düşünürdü ki, görəsən, bu hisslər hardan yaranıb belə, axı onun həyatında heç vaxt nə institut, nə də hansısa bir idarə olmamışdı. Geodoziya sözünü isə kimsə ona desəydi, elə bilərdi ki, söyüş söyürlər. O ki qaldı özündən çıxmış idarə rəisinə, şəxsən o belə vəziyyətə düşsəydi, rəisi bir saniyənin içində göndərərdi tullanmağının dalınca.
Bəs onda niyə bu qorxu hissləri ona nə vaxtsa yaşanılmış qədər doğma, yaxın görünürdü? Hə, bu sualların, deyəsən, cavabı yox idi.
Fikirləşdi ki, nə yaxşı taleyin bu qisməti ondan yan keçib, yoxsa indiyəcən soxulcan kimi yaşayırdı. Eynən Fuad tək: evdən işə, maaşdan maaşa - rəhbərlik qarşısında qorxu, hambal kimi işləmək. Fu, başını yellədib qulaqlarını çəkdi, «Allah eləməsin, bu, mənlik deyil. Mən heç vaxt qardaşım kimi bəxtsiz olmamışam? Bəs onda bu yuxu hardan peyda olub?
O, siqaretini çəkərək çox düşünsə də, bu suala cavab tapmadı, nəhayət həmişəki kimi əlini yellədib təzədən yuxuya getdi….
Anasının vəziyyəti qəfildən pisləşmişdi, ürəyi tutmuşdu, tez «Təcili yardım» çağırıb xəstəxanaya aparmışdılar və həkimlər diaqnoz qoymuşdular: ürək işemiyası. O, şəhərdə qalmış tək-tük yaxşı kardioloqlardan birini tapıb anasının üstünə gətirdi (məşhur həkimlərin çoxu nə vaxtsa doğma olan, indi isə tanınmaz vəziyyətə düşmüş bu şəhərdən çoxdan gedib, indi xaricdə insan kimi yaşayırdı), yazılan bahalı dərmanları alıb gətirdi, tibb bacısı tapıb anasının yanında oturtdu, özü də bu günlər ərzində xəstəxanada anasının yastığının yanında oldu.
Yalnız ara-sıra xəstəxananı tərk edirdi, o da xəstəxanada olmayan dərmanları, bir də lazımi ərzağı almaq üçün çıxırdı. Bakı xəstəxanalarında çoxdandı dəva-dərmandan əsər-əlamət yox idi, baxmayaraq ki telekanallar gecə-gündüz xaricdən gələn humanitar yardımdan dəm vururdu, lakin hamı bilirdi ki, bu yardımların hamısı bir nəfəsdəcə oğurlanıb yeyilir. Oğurluq və rüşvətxorluq bu cəmiyyəti vəba kimi içəridən çürüdürdü və o da hər şeyi satmağa hazır olan bu cür yaramazların arasında böyüyən adam kimi, artıq heç nəyə təəccüblənmirdi, şəraitə uyğunlaşmağı bacarırdı, tərəddüd etmədən nə qədər istəyirdilərsə, artıqlamasıyla verərdi. İndi də pul əsirgəmirdi, anasının sağalmasıyçün bacardığını edirdi. Bu günlərdə onun içində də qəribə dəyişikliklər baş verirdi, davranışı müəyyən qədər yumşalmışdı, mülayim, həssas olmuşdu, anasıyla da həlim tonda danışırdı, və nə qədər halsız olsa da, anası onun xasiyyətindəki bu dəyişiklikləri hiss eləmişdi. Hətta bir dəfə yarıyuxulu, yarıhuşsuz vəziyyətdə uzanan anası bunu açıq şəkildə ona dedi.
-Sən tamam başqa adam olmusan, Azad, həlim, yumşaq, mülayim, heç özünə oxşamırsan. Mən gərək çoxdan ölüm ayağına düşəydim ki, sən də belə dəyişəydin.
-Sən nə danışırsan , ay ana? - Birdən o öz yanağında göz yaşının isti izlərini hiss elədi. - Sən nə danışırsan?! Allah qoysa, hələ o qədər yaşayacaqsan ki.
-Yox, -anası çox sakit tərzdə cavab verdi - mən artıq ölürəm.
Bu, həqiqətən beləydi. İki gündən sonra anası əziyyətsiz, əzabsız, elə yuxudaca dünyadan köçdü. Bu dərd onun belini sındırdı. Sağ vaxtı bir oğul kimi anasıyçün heç nə etməməsi onun bütün içini yeyir, əzab verirdi. Elə bil, yalnız anası öləndən sonra özünün necə vicdansız, alçaq adam olduğunu hiss eləmişdi.
Dərdin ilk və boğucu təzyiqi bir az keçib gedəndən sonra, o, sağ vaxtı anasıyçün eləmədiklərinin əvəzini müəyyən qədər ödəmək qərarına gəldi. Hörtmətli və nüfuzlu qumarbaz dostlarının köməyiylə məşhur bir heykəltaraş tapdı və anasının qəbirüstü heykəlini sifariş verdi, anasının bir qucaq fotoşəkillərini yığıb gətirdi, ən çox bəyəndiklərini nişan verdi, məbləğ böyük olsa da, alver etmədi, bütün pulu da qabaqcadan verdi. Əvvəllər az az görüşsələr də, yalnız anasının ölümündən sonra onun yerini hiss eləməyə başladı. Sanki ətrafında böyük bir boşluq yaranmışdı: qohumlaryıla əlaqə saxlamırdı, dərdə şərik olmağa həmişə hazır olan əsl dostları yox idi, ailədən, övladdan məhrum idi.
Və beləcə o, başıaşağı bu boşluğa yuvarlanmağa başladı. Yuvarlandıqca da anasının sağlığında hələ ruhunda az çox qalan və xəstəxanada özünü daha parlaq büruzə verən insani keyfiyyətlərin olan-qalanını da itirməyə başladı. Anasının qırxını verəndən sonra daha böyük ehtirasla eyş-işrət dənizinə baş vurdu - yenə qumar, qadınlar, bahalı restoranlarda hay-küylü məclislər, hara gəldi səpələnən pullar, sərxoş mübahisələr, dava-dalaşlar… Və özü də hiss eləmədən gündən günə bu qanqaynadan, eyş-işrətli həyat bataqlığında daha çox qərq olurdu.
Anasının ölümünün bir ili tamam olandan sonra, o, dəbdəbəli yas məclisi təşkil eləmək qərarına gəldi.
Həm də bunu sadəcə rəhmətlik anasının xatirəsini əziz tutduğuna görə yox, dəvət olunanları öz təkəbbürü, lovğalığı ilə heyrətləndirmək niyyətiylə edirdi : yüz nəfərlik ehsan stolunun üstündə adamın əl vurmağa belə ehtiyat etdiyi bahalı qab-qaşıqlar, qara kürüdən tutmuş ananas, kokos kimi ekzotik meyvələrə qədər hər şey qoyulmuşdu və camaatın çoxu bu nazü-nemətlərə çaşqınlıqla baxırdı: əlbəttə, durub yas məclisində ananas təmizləməyəcəksən ki. Soyuq qəlyanaltılar isə o qədər idi ki, heç adlarını sadalamağa dəyməzdi. Belə zəngin stolun üstündə çatışmayan yeganə şey araq-konyak kimi spirtli içkilər idi ki, əgər müsəlman yas mərasimlərinin öz qaydaları olmasaydı, bu saat, bu süfrədə bahalı spirtli içkilər lap yerinə düşərdi. Yas məclisini idarə etməkçün məsçiddən dəvət olunmuş yüksək rütbəli din xadimi ehsan süfrəsinin üstündəki bu qeyri-adi bolluğu tənqid etməyi özünə borc bildi, lakin bunu o qədər zərif və üstüörtülü formada elədi ki, məclisdəkilərin çoxu heç nə anlamadı. Bilmədilər molla belə zəngin yas süfrəsi açmağı tənqid, yoxsa təqdir edir.
Qəbirin üstünü götürdükləri gün hava yaman rütubətli idi, narın yağış çiləyirdi. Sifariş verdiyi qəbirüstü heykəl, o biri başdaşıların arasında təntənəli şəkildə, yavaş-yavaş qaldırılıb öz əbədi yerini tutanda onun nədənsə boğazı qəhərləndi.
Birdən-birə ona elə gəldi ki, bu saat anası burada, bu soyuq daşın üstündə, narın yağışın altında belə başıaçıq oturub və nəinki indi, qışda da, yayda da, qarda da, boranda da beləcə oturmalı olacaq, o da nə qədər çalışsa da, onu soyuqdan qoruyub, ürəyinin istisiylə qızındıra bilməyəcək.
O hələ uzun müddət qəbirin yanında dayanıb heykələ baxdı: anası öz ayaqlarını kreslonun altına elə sıxmışdı ki, elə bil kiminsə keçməyinə mane olmaqdan qorxurdu: dizləri üstündə sakitcə çarpazlaşan əlləri, azacıq sola əyilmiş başı, kədərli sifəti ona yaman doğma görünürdü. Elə bil, anası ona tənə ilə baxırdı və məhz indi, bu bir ildə ilk dəfə anasının yoxluğunu bütün varlığı ilə hiss elədi.
Axşam qərara gəldi ki, Moskvaya, yalnız nadir xəyalpərəstlik sancıları zamanı xatırladığı qardaşına zəng vursun. Dəfndə və yas məclislərində qardaşının yoxluğunu heç hiss eləməmişdi, qohumlar da nədənsə ondan qardaşını xəbər almırdılar. Özü isə hesab edirdi ki, əgər qardaşı anasının dəfninə gəlməyibsə, deməli, təxirəsalınmaz, vacib işləri var. Onu da indi xatırlayırdı ki, yas məclislərində qohumlar ona nəsə qəribə tərzdə baxırdılar, nəzərləri toqquşan kimi tez gözlərini çəkirdilər, söhbət də olanda çalışırdılar ki, tez yekunlaşdırıb ondan uzaqlaşsınlar, həm də hiss olunurdu ki, onunla danışanda hamı çox qəribə bir həyəcan keçirir, narahat olur, kənara çəkilən kimi isə rahat nəfəs alırdılar.
İndi bütün bunları xatırlayaraq təəccüblənirdi. Görəsən, niyə belə eləyirdilər? Bəlkə dəfnə gələ bilməyən qardaşına görə? Axı o neyləyə bilərdi? Zorla onu dartıb Bakıya gətirməyəcəkdi ki? Özü başa düşməliydi ki, anasının dəfnində mütləq iştirak etməlidi. Məgər o, qardaşının quludu?
Lakin məhz indi onun ürəyindən keçirdi ki, doğma adamla danışıb dərləşsin, ürəyindəkiləri bölüşsün, anasının heykəlini necə düzəltdiklərini danışsın, heykəl yerinə qaldırılanda keçirdiyi hissləri söyləsin, yağan narın yağışı təsvir eləsin, qəbirlərin arasında duranda qardaşıyla birgə keçirdiyi uşaqlıqlarını, analarının gənc, göyçək, sağlam olduğu vaxtları, dəniz sahilindəki bağlarını necə xatırladığını desin… o vaxtlar ölüm onun anasından o qədər uzaqda idi ki. Heç ağıllarına da gəlmirdi ki, o nə vaxtsa ölə bilər...
Hə, bütün bunları kiminləsə bölüşmək istəyirdi və əlbəttə ki, bunun üçün doğma qardaşından yaxın heç kim ola bilməzdi.
Axşam evlərindən Fuadın Moskvadakı evinin nömrəsini yığdı və birdən-birə ona təəccüblü gəldi ki, telefonu götürəndə kitabçaya heç baxmadı, onunçün o qədər də əhəmiyyətli olmayan bu nömrə elə bil yaddaşına həkk olunmuşdu.
Dəstəyi Maşa qaldırdı.
-Alo - Qadın bunu deyən kimi, qəribə də olsa, onun ürəyi möhkəm çırpınmağa başladı. - Kimdi danışan?
-Maşa, mənəm, Azaddı, - o danışdıqca hiss edirdi ki, içindəki bu qəribə həyəcan daha da artır. - Qardaşımı çağır telefona…
Bir neçə saniyəlik ağır sükut çökdü; bu müddət ərzində Maşa neyləmək lazım olduğunu düşündü, nəhayət onun qəzəbli səsi sükutu pozdu:
- Sən xəstəsən, başına hava gəlib. Sənə müalicə olunmaq lazımdı. Bir də bura zəng eləmə, eşidirsən, eləmə!
O, dəstəyi yerə qoyub çiyinlərini çəkdi. Deyəsən, qardaşı Maşadan ayrılıb. Bəs onda niyə bu vaxta qədər onlara xəbər eləməyib. Bəlkə işini dəyişib, ya da harasa çıxıb gedib?
Elə bu vaxt qapının zəngi basıldı. Valideynlərinin yaşayıb dünyadan köçdüyü bu evi son aylarda o utanıb-qızarmadan qumarxanaya döndərmişdi. Və bu gecəki qızğın, həm də onun üçün uğurlu oyundan sonra səhərə yaxın yorğun, əzgin vəziyyətdə uzanıb yuxuya getməyə çalışarkən, yeməksiz içdiyi arağın təsirindən mədəsi qıcqırdıqca nədənsə qardaşıyla keçirdiyi uşaqlıq günlərindən qırıq-qırıq fraqmentləri xatırlamağa başladı: budur, isti yay günlərindən biri, dəniz kənarı, qumlu sahildə anasının yorğun qışqırıqları altında o qardaşıyla yarış keçirir, güləşirlər, biri-birinin kürəyini yerə vurmağa çalışırlar. Yarışmanın təşəbbüskarı da əlbəttə ki, odur - Azaddır. Lakin bir azdan Fuad bu mübarizədən bezdi, lakin o, tərs olduğundan qardaşından əl çəkmirdi, kürəyini yerə vurana qədər güləşmək istəyirdi. Qumun üstündə güləşdikcə onlar yumaq kimi diyirlənib özləri də hiss eləmədən çimərliyin kənarına gedib çıxdılar. Burda isə qumun içindən nəsə dəmirlər çıxmışdı və Fuad qardaşını itələyəndə necə oldusa, o, kürəyi üstə bu dəmir parçalarının üstünə yıxıldı, dəmirlərdən biri onu möhkəm yaraladı. İndi də barmaqlarıyla sürtəndə, qabırğalarının arasında o vaxtdan bəri qalan həmin dərin çapığın çıxıntılarını aydın şəkildə hiss edirdi.
Beləcə, eyş-işrətli həyatın günləri, həftələri, ayları keçirdi, ev karvansaraya dönmüşdü, özlərini evlərindəki kimi sərbəst hiss edən tanış və yad adamlar, gecə məclisləri, qızğın qumar, qəzəbli söyüşlər, qışqırıqlar, dava-dalaşlar, qonşuların şikayətləri - belə həyat onu tam qane edirdi, vəziyyəti dəyişmək üçün hes barmağını tərpətməyə də ehtiyac duymurdu, heç bircə dəfə də başqa bir həyat barədə düşünmürdü, fikirləşmirdi ki, artıq yaşı qırxı keçib, bu yaşda normal adamların artıq doğma ailələri, uşaqları var, sakit həyat tərzi keçirirlər, uşaqların qayğısını çəkirlər, nazıyla oynayırlar, qəfil sıçrayışlardan, dəyişkənlikdən uzaqdırlar, yaxud əksinə, böyük sevinclər, kədər hissi keçirirlər, bir sözlə, yavaş-yavaş qocalığa, öz ömürlərini başa vurmağa doğru gedirlər…
Əgər hərdən ürəyindən belə hisslər keçirdisə də, o, instinktiv olaraq özünümüdafiəyə qalxır, özünü boş buraxmamağa, bu yad hissləri öz içindən qovmağa çalışırdı. Hər dəfə bu sakitləşdirici həyat lövhələrinin cazibəsinə düşməməkçün düşüncələrinin istiqamətini dəyişir, daha maraqlı, daha cazibədar görünən eyş-işrətli həyat tərzi ilə öz ruhunun marağını qıcıqlandırır, bu yolla öz ruhunun ətrafına bənd çəkirdi ki, bu amorf sentimentallığın bir damcısı da şüuruna sızıb ona əziyyət verməsin, həyatını zəhərləməsin, onun rahatlığını pozmasın.
Beləcə yaşayırdı. Təsadüfi tanışları, qumar dostları gəlirdi, ordan-burdan əllərinə keçən qızları gətirirdilər, boş otaqlarda öz işləriylə məşğul olardılar, sonra qızları yola salıb yenə də qumara oturardılar. Ancaq tək qalmaq istədiyi vaxtlar da olurdu ki, bu halda getmək istəməyən dostunu, tanışını heç utanıb qızarmadan kobudluqla qapıdan çölə tullaya bilirdi. Qafqazlılara məxsus qonaqpərvərlik hissləri ona tam yad idi.
Bir dəfə nərddə qızğın bir oyun başladı, ortada böyük pullar vardı və onun da bəxti yaman gətirirdi, xeyli udmuşdu, elə onunçün də yığışanların çoxu elə güman etməyə başlamışdı ki, o, zər tutur. Hərçənd belə şeyləri çox gözəl bacarırdı, lakin məhz bu dəfə sübut etdi ki, oyunda heç bir fırıldaq yoxdu, sadəcə doğrudan da bəxti yaman gətirirdi. Onunla oynayan adam isə bütün əlindəkiləri bir-iki saatda uduzduğu üçün yaman qəzəblənmişdi, lakin əlindən bir şey gəlmədiyinə görə, özünü sakitləşdirməkçün qəfildən ayağa qalxıb ona baxaraq tənəylə dedi.
-Nə pis iy gəlir səndən? Mən də deyirəm səhərdən mənə oynamağa mane olan nədir?
Doğrudan da, çoxdandı çimməyə vaxt tapmırdı. Gecələr səhərəcən qızğın oyun gedirdi, səhərə yaxın elə stol arxasında, yaxud kresloda yuxuya gedirdi, günorta başağrı, ürəkbulanmayla yuxudan oynarıdı, vəziyyətini düzəldib özünə gələnə qədər yenə axşam olurdu, yenə qumarbazlar dəstəsi yığılırdı, qızğın oyun başlayırdı. Beləliklə, günlərlə hər şey təkrar olurdu…
O ayağa qalxıb qumarbaz dostunun üzünə baxdı, sonra udduğu pulları cibinə doldurub dedi.
-Hə, düzdü. Çoxdandı çimməyə vaxt tapa bilmirəm. İndi vannaya girəcəm. Mən çıxana qədər sənin izin-tozun da burda qalmasın, yoxsa pəncərədən tullaycam aşağı.
Qonaq çox da gözləmədi, o, vanna otağının qapısı arxasında yox olan kimi, qonaq qürurla ayağa qalxıb əyləşənlərin kinayəli təbəssümlərinin də bir hissəsini özüylə götürərək evdən çıxdı.
Soyuq duşun altında dayanıb qabdakı şampunun dibini başına boşaldanda, birdən-birə elə bil gözünün qarşısına parlaq bir görüntü gəldi; gördü ki, özü yaşıl torşerin işığı altında divanda uzanaraq jurnal oxuyur, qarnının üstündə iri Siam pişiyi uzanıb, istiliyi onun qarnına, sinəsinə, hətta kürəyinə yayılır, arvadı isə qarşısındakı kresloda oturub onun corablarını yamayır, ya da nəsə toxuyur.
Qəfildən elə bil yaddaşında nəsə silkələndi, qəribə bir ad onun bütün varlığını silkələdi: - Ayxo. Hə, pişiyi belə çağırırdılar -Ayxo. Beləcə soyuq duşun altında hərəkətsiz donub qalmışdı, tərpənməyə də qorxurdu. Elə bil barmağını da azca hərəkət elətdirsəydi, böyük çətinliklə əldə etdiyi çox doğma, zərif, həssas hissləri birdəfəlik salıb itirə bilərdi.
Amma bir azdan özünə gəldi, öz içində yaranan bu hisslərə görə yaman əsəbləşdi; heç cür anlamırdı ki, divanda oturub jurnal oxuyan bu adam kimdi, yanındakı kresloda oturan kimin arvadıdı və yaddaşı nəyə görə bu sarsaq görüntüləri belə möhkəm şəkildə saxlayaraq zaman-zaman gözünün qarşısına gətirir. Həm də əgər bu isti ailə ocağının görüntüləri onda belə hərarətli hisslər yaradırsa, sarsaq kimi donub qalırsa, bəlkə doğrudan da ona nəsə aidiyyatı var?
Əfsuslar olsun ki, o,. yalnız suallar verirdi, ancaq ürəyinin bu suallara cavab verə biləcək hissəsi ilə çoxdan əlaqəni üzmüşdü.
İndi də birtəhər yuyunub hamam xalatını geyinərək çıxdı, - fikirli olduğundan başını qurulamaq da yadından çıxmışdı, saçlarından su axırdı, - elə bu vəziyyətdə də otaqdakı hay-küylü qonaqlara əhəmiyyət vermədən divanda uzandı ki, bəlkə yuxuya getsin. Amma yatmağa ona imkan vermədilər , elə təzəcə mürgüləməyə başlamışdı ki, kiminsə əli kobudluqla onu silkələyib ayıltdı. Ayağa qalxıb qeyri-şüuri şalvarını ayağına keçirdi və ona deyilənlərə qulaq asmağa başladı. Dostu dedi ki, aşağıda maşında uşaqlar gözləyir, bir nəfər borcludan pulu qopartmaq lazımdı, həm də tələsmək lazımdı ki, gecikməyək, yoxsa qurumsaq aradan çıxar.
O, yarıyuxulu kimi olsa da, hər şeyi xatırladı, cəld tapançanı götürüb belinə keçirtdi, başının nəmliyinə baxmayaraq küçəyə çıxdı. Küçədə isə sulu qar yağırdı.
Görüş iki sakit küçənin kəsişməsində təyin olunmuşdu. Əvvəlkilərdən fərqli olaraq, bu dəfə nə hay-küyə, nə hədə-qorxuya, nə də dava-dalaşa gedib çıxmadı, tapançanı çıxartmağa da ehtiyac olmadı, pulun bir hissəsini indi aldılar, qalanını da iki gün sonraya razılaşdılar. Amma qar altında dayandığı bu on beş dəqiqə soyuqlamaq üçün ona kifayət elədi. İki saatdan sonra artıq asqırmağa başladı və içinə qara istiot töküb bir neçə stəkan araq içsə də, xeyri olmadı, tirtrətməsi getdikcə güclənirdi, başı fırlanırdı, qızdırması da qalxdı. Axşamtərəfi vəziyyəti lap pisləşdi, ürəyi bulanmağa başladı.
Qorxuya düşən dostları tez «Təcili yardım» çağırdılar, özünü onlara çatdıran həmin onun vəziyyətindən bir şey anlamadığına görə qərara gəldi ki, xəstəni yubanmadan xəstəxanaya çatdırmaq lazımdır. Sərxoş dostlarından biri də maşina oturdu ki, onunla birlikdə xəstəxanaya getsin, elə xəstəxanada da qarşısına çıxan bütün həkimlərin cibinə pul basırdı ki, dostunu tez sağaltsınlar. Düzdü, həkimlər pulları həvəslə götürürdülər, lakin xəstəni sağaltmaq, deyəsən, o qədər də asan deyildi. Onu reanimasiya şöbəsinə yerləşdirsələr də, xəstəliyi sürətlə inkişaf edirdi, artıq huşu da başında deyildi və beləcə üç gün komada yatandan sonra dördüncü gün vəfat etdi. Qardaşı da iki il əvvəl məhz həmin gün ölmüşdü.
Ölümündən iki-üç saat əvvəl qəfildən elə bil beyni açıldı, özünə gəldi, özünü tapdı və taleyin ona verdiyi bu son dəqiqələrdə iki il əvvəl onu tərk etmiş Maşanı xatırladı.