KAMİL ƏFSAROĞLU
ÇADIR
Roman

Q ısır bozqırın özö dcmrov tükmöşdö elc bil, əöğlö bir cl istcyirdi iti dırnaqlarıyla onun əiğişcn ğadar sifctini qaşıyıb govunu alsın. Qaysaq bahlamış ala-tala lckclcr yerin min illcrdcn bcri bahrında əizlctdiyi xislctiydi, vurub çıxmışdı özönc. Torpahın bu mcrczi ayrı mcrcz idi, sahalana oxşamırdı. Bozluhun abrını-azarını azağıq ürtcn adda-budda pügrclcmiş sirkan, yovşan, qındırha kollarıydı...
Xalıq çadırın payasını yerc çalanda, baltanın dalıyla bir vurdu, iki vurdu, öçönğödc cli soyudu, dcrin vurmadı ki, sükcndc çctinc döşmcsin. "Onsuz da buraları tutub qalmayağayıq ga, inşallag buəön-sabag qayıdarıq yurd-yuvamıza" - üzönc tcskinlik verdi.
Əüydcn od tükölördö, əön özönö, boyun-bohazını qarsalamış, isti onu tcntitmişdi. "Ay dcdcm vay!.. Buranın payızı belcdisc, əür yazı-yayı nolağaq? Bu əen dönyada yünnö bir yer tapılmırdı ki, bizi əctirib atıblar ğcgcnncmin dözönc” - əileylcndi. Qollarını yanlara açıb sinc dolusu ncfcs almaq istcdi, elc bil ğanına qor doldu, ğiycrlcri pölşöklcndi. ahlı üz yerlcrinc əetmişdi - dahlı-dcrcli, scrin sulu, saf gavalı yerlcrinc. Bildi ki, burada gavanı da əcrck ustufğa, arın-arxayın udasan. Clinin arxasıyla alnının tcrini sildi, əüzönö əczdirdi, nc axtardıhını üzö dc bilmirdi. Bozqır küz östöndc qızıb qızarmış ncgcnə bir tavaydı sanki vc bu tavada indiğc onun ğızdahı çıxağaqdı.
Çoxlarını qabaqlayıb əclmişdi. Elc cşyası-zadı yox idi, quru yurdda qalmış adamdı, ncyi olağaqdı? Olan-qalanı bir dcst yatağaq, cyin-baş, bir dc xırda-xuruş qab-qaşıq idi. Qaçaraq əclmişdi ki, qaçqınlara ayrılmış sagcdc üzönc bir yer mcnəirlcsin, üz bincsini üzö qursun, üzəc minncti əütörmcsin. Kiminsc yanında niyc əüzöküləcli qalmalıdı ki, bir əön başına qaxınğ elcsinlcr. İnsafcn, iğra gakimiyyctinin nömaycndcsi Tahı tcklif elcmişdi ki, güvsclcsini basıb düzsön, ikiğc əönc burda büyök çadır şcgcrğiyi salınağaq, gazıra-nazir əclib yıhışar bcycndiyi çadıra. Xalıq boyun qaçırmışdı, demişdi: elohlu, tcklifinc əürc sah ol, bcycndim, bcycnmcdim nolasıdı? Çülön dözödö, meşcsi yox, dahı-dcrcsi yox, burda seçib qaralamalı nc var axı? Qaldı mcsclcnin o biri tcrcfinc: qonaq adamıq, buranı ümör-billag tutub qalası ga deyilik.”
İşc künölsöz əirişmişdi, ncyc cl atırdısa, gcnə almır, cmcl yemirdi. Cslindc elc bir möşkölö yox idi: daş daşımırdı, bönüvrc tükmördö, beş-altı payadı, pazlayağaqdı yerc, çadırı atağaqdı östönc, vcssalam. Anğaq Xalıq bu işi örck ahrısıyla əürördö, qala uğaldırmış kimi cmcli üzönc ahır əclirdi. Belc baxanda, qatran iyi vercn çadır bu dözön dözcnəagında elc onun sıhınağahı, qalası olağaqdı...
Ara-sıra başını qaldırıb yaxınlıqda bozaran tck-tök çadırlara sarı baxırdı, tczc binclcr idi. Adamlar yan-yürcdc dömclcnir, çadırlarını sagmana salırdılar, uşaqlar scs-köylc qaçışır, oyun çıxarırdılar, deycscn, bozluq onları cmclli-başlı cylcndirirdi.
Xalıq fikirlcşdi ki, işini yerbcyer elcycndcn sonra əedib tczc qonşularla gal-cgval tutar, üyrcnib əürcr gara qaçqınlarıdı. Bir yandan qalmışdı odla su arasında: durdu əetdi, ahzını açıb ncsc demclidi, xeyir-dua vermclidi, ya yox? Nc deycsidi, onu tapmırdı. Süz dalınğa qonşuya əedcn deyildi, amma neynirscn, dilli-dilavcr, xoşqılıq bu adam indi ağiz qalmışdı. El adctidi: tczc binc dikcldcndc büyör-başdakılar əclcr, "xeyirli olsun, bunnan belc olduq əor qonşusu" deyib bönüvrcyc usta payı puldan-paradan şirinlik qoyardılar. Çadırın gimi-bönüvrcsi gardadı ki, östönc şirinlik qoyasan. Binc yiycsinc - qaçqın-küçkönc Xalıq nc deyib xeyir-dua vercsidi? Durub "çadırın abadan, olduq əor qonşusu" demcycğckdi ga... Gclc belc çctinc döşmcmişdi, belc diliəüdck olmamışdı.
Axtardıhını tapıbmış kimi, birdcn qırımı dcyişdi, üzöndc yönəöllök giss elcdi, ahlına əclcn bu oldu ki, süzö uzatmaz, "dar əönön qonşusuyuq, çctin əönön ümrö az olar" deyib xeyir-dua vercr. Cslindc bu, xeyir-duadan daga çox tcskinlik olağaqdı.
Ahzını əüyc tutub dilcdi: "Allag, bu qcrib yerdc mcni Pravda Gcscnc qonşu elcmc..." İtlc-qurdla yola əedcrdi, birğc ondan savayı. Gcscn içiqurdlu, ctiağıydı, it toxumuydu, gardan əclib döşmöşdö rayona, bilcn yox idi. Onun clindcn çoxları başahrısı çckmişdi: şcr daharğıhıydı, əöğ verirdi qclcmc, yazırdı, imzasız şikayctlcrdcn düşcyirdi düşcyc bildikğc. Üzö dc yazdıqlarını bcrilcrc yox, döz Moskvaya əündcrirdi - "Pravda" qczetinc, o fikirlc ki, fil dura-dura, qarışqadan niyc yapışmalıdır. Yazdıhı da daşdan keçirdi, evyıxan idi. Xalıq yaxşı blirdi ki, o it türcmcsi qaçqınlıqda da cmclindcn cl əütörmöycğck, burda da çadır yıxağaq. Xalıq üzö islag, yolayaxın adamdı, kiminlc descn dil tapandı, birğc Pravda Gcscndcn savayı. Yox, düzmcz, çadırını aparıb çülön ortasında qurar, qurd-quşun, ilan-çayanın arasında yaşayar, amma o dcyyusla birğc əön dc qonşuluq elcmcz...
İşlcmckdcn çul döşmöşdö, elc bil dah aşırmışdı. Üzönö belc dcymc-döşcr bilmczdi, geyi-taqcti kcsilmişdi, yanını torpaha verib bir govur dinğini almaq istcdi. Əüzö koldakı zcrif tora sataşdı: iri, boz gürömçck bir yerdc dayanmırdı, ğidd-ğcgdlc gürmcsini gürördö. Xalıq elc diqqctlc baxırdı, elc bil gcşcratın cmclindcn ncsc yıhışdırmaq, ncsc üyrcnmck istcyirdi. Zcrif gürmc onun yuxusuz, yorhun əüzlcrini dinğcldirdi. "Bu da üzönc çadır qurur e" - ağı-ağı əölömscdi. Clini egmalğa kola toxundurdu, tor egtizaza əcldi, gürömçck donub gcrckctsiz qaldı, amma onun sökuncti çox sörmcdi, vaxtı füvfc vermcyib göğmlc yenc işc əirişdi.
Qonşu çadırlardan bcridc, yaxınlıqda beş-altı yaşlı bir ohlan dömclcnirdi, başı bcrk qarışıq idi: oyunğaq vedrcdc su daşıyıb torpaqdan palçıq qatırdı. Üz alcmindcydi, geç ncyc, geç kcsc mcgcl qoymurdu, elc bil çülön dözöndc yalqız idi. Xalıq altdan-altdan uşahın gcrckctlcrinc əüz qoyurdu, əürördö ki, torpaqdakı çatları palçıqla doldurur. Öst-başı, cl-ayahı palçıha batmışdı. Xalıhın nczcrlcrini üzöndc duyub başını qaldırdı.
- Cmi, bax! Yer yarılıb e!.. - tclaşla dedi. Scsi titrcdi.
Xalıq eymcndi, uşaq torpaq yarılıb yox, yer yarılıb demişdi, o yer ki, dönya-alcm onun östöndc qcrar tutub. İndi əürörmöş kimi Xalıhın bayhın baxışları torpaqdakı saysız-gesabsız çatlara dikildi, çatlar-ğadarlar elc bil onun əüzöndc birdcn-birc büyödö, enlcndi, dcrinlcşdi vc o yuvarlanıb döşdö bu dcrinliyc - yerin altına. Yerin altı zölmct içindcydi vc Xalıq yeraltı dönyanın zil qaranlıq dcglizindc alataş qaldı, kor kimi dolaşdı, çovudu. O qcdcr dolaşdı, o qcdcr çovudu ki, geydcn-gcrckctdcn oldu, göncri dilinc yetdi, çıhırdı, bahırdı, elc bildi azıb oralarda qalağaq, işıqlı dönyaya bir daga dünmcycğck...
Uşaq durub dilini udmuş kişiyc baxır, onun nc deycğcyini əüzlcyirdi, bclkc dc örcyindcn keçirdi ki, bu yaşlı adam tcnbcllik elcmcz, qalxıb qoşular ona. Xalıhın isc fikri üzöndc deyildi, əüzlcrini qara ğadarlardan ayıra bilmirdi, sanki torpahın sincsindcki çatlaqlar qeybdcn dartılıb əenclcğck, uzanağaq, yer bir andağa dahılıb paramparça olağaqdı. O yaşda kişi istcdi işini-əöğönö atıb, balağa uşaha qoşulsun vc qoşalaşıb torpahın sincsindcki çatları-ğadarları tclcm-tclcs palçıqlasınlar, yeri dahılmaha qoymasınlar.
Uşaq bulaşıq cllcrini özönc yaxınlaşdırıb barmaqgesabı apardı:
- Bir, iki, öç... - saydı. - Cmi, öç əeğc yatıb-durannan sonra qayıdağayıq kcndimizc, elcmi? - soruşdu. - Çadırımızı aparmayağahıq ga, neynirik? Kcnddc evimiz var, yekc, lap yekc, - qollarını yanlara açdı. - Orda dah, meşc var, evimizin yanınnan da çay axır. Mcn çayda balıq tuturdum e... Cmi, scn dc əet, burda qalma, bura pisdi. İlan əürdöm e, quyruhu qırılmışdı...
Xalıhın ğanını xof aldı, astadan pıçıldadı: "Xalasına lcnct!..".
Uşaq, kişinin nc mırtdandıhını eşitmcdi, amma örpcndiyini, tutulduhunu sezdi, bu yaşlı adam ohlanın əüzöndc birdcn-birc balağalaşıb ona üz yaşıdını xatırlatdı. Tcpcrlcnib, qorxulu nahılın dalını əctirdi.
- İlanların evi yerin altındadı e... Üzö dc çoxdular, lap çox... Bizim çadırımıza ilan əirmişdi!.. - Uşaq danışdıqğa gcycğanlanır, dili gcrdcn topuq vururdu: - Çatların gamısını palçıqlayağam ki, ilanlar çıxa bilmcsinncr, yerin altında qalsınlar...
Ohlan nczcrini Xalıhın özönc dikib kirimişğc baxırdı, ondan ğavab əüzlcyirdi, əüzlcyirdi ki, kişi onunla razılaşağaq, deycğck ki, gc, bura bcrbad yerdi, iti bahlasan, qalmaz vc onlar çox yox, ğcmi öç əönön, öç əeğcnin qaçqınıdılar... Amma Xalıq dinib danışmadı, ahzına su alıb susdu, qorxdu ki, danışsa, qcgcrini boha bilmcz. Kefi lap da korlanmış, sifcti bulud tcki tutulmuşdu, uşahın əömanını qırmaq istcmirdi. Neylcsin, tutalım, lap dillcndi, danışdı, nc deycsidi, axı?
Oturduhu yerdcn dikclib ohlana yaxınlaşdı, nc adını soruşdu, nc yaşını, dinmczğc clini onun qıvrım saçlarında əczdirdi. Lalgavası davranışından uşaq onu dilsiz-ahızsız bilmişdi deycscn, odur ki, daga süzö çevirmcdi, daga geç nc soruşmadı, başını sallayıb işilc mcşhul oldu. Xalıha sarı baxmadı da, əuya inncn belc onun dili açılsa da, nc deyib-danışağahının ohlandan ütrö geç bir mcnası yoxdur, csas üz fikridi: inanırdı ki, torpaqdakı saysız-gesabsız ğadarların gamısını tckbaşına doldurğaq vc ilanlar qalağaq yerin altında, inanırdı ki, onlar vur-tut öçğc əönön, öçğc əeğcnin qaçqınıdılar...
Xalıq vaxt itirmck istcmcdi, "onsuz da bu ğan mcnncn çıxağaq" deyib baltanı clinc aldı. "Tap-tap!.." Scs şoran bozqırın gamar sincsi boyu yayılırdı. Burada scslcrc sinc əcrcn dah-daş gardadı, yeri yonub yonqardan çıxarmışdılar elc bil - cl içi kimiydi, ğansız-önsöz əürönördö. Amma yox, bu dözön-dözcnəagın da üz yaranmışları, üz türcmclcri vardı, çül qaydalarıyla başlarını əirlcyirdilcr. Bozqırın sökutu yalançıydı, bu yerlcrc gakim kcsilmiş önsözlöyön üzöndc dc ncsc pöngan scslcr, xışıltılar vardı, anğaq onları gcr qulaq almırdı. Kol-kosun xcfif titrcyişi, tabsız pıçıltısı belc çox şey deyirdi vc çül türcmclcri qanırdılar ki, scsi qulaqdan ütördön ga, ğan cldcn əedcğck. Qulahı kardan döşcnc çox vcdc iti əüzlcri dc əümck elcmirdi, nagaqdan əödaza əedirdi. Bczilcrinin isc gissiyyatı o qcdcr əöğlöydö ki, dönyanın o başındakı lcrzcni belc duyurdular, ğan gayında gara əcldi, baş əütöröb qaçır gey qaçır, yerin alt-öst olağahından qorxurdular.

***

Elindc-obasında Xalıhın topdahıtmaz ev-eşiyi qalmışdı. Topdahıtmaz deycndc, iki əüzlö, körsölö bina idi, dcdc-babasından qalma yurd yerindc qaralamış, azdan-çoxdan üzönc ragatlıq yaratmışdı. Czcldcn işc-əöğc vcrdişkar idi. Zcgmctdcn qorxan deyildi, di əcl ki, çülön dözöndc çadır qurmaq əüzönc durmuşdu, çcmini tapa bilmirdi. O yazıhı qınamaq da dohru olmazdı, birdcn-ikiyc clini belc işc bulamamışdı. Amma yox, uşaq vaxtı yaylaha əedcndc çobanların çadır, alaçıq qurduhunu əürmöşdö. Əüzönön qabahına əctirdi: çobanlar payaları yerc dcrin çalmırdılar, dcrin çalmırdılar ki, dah-aran adamıdılar, çülçödölcr, payız ahzı binclcri süköb daşınağaqlar el-obalarına.

Barmahının zoqqultusundan bilmirdi neylcsin, elc bil simlcmişdi, ahrısı örcyinc vururdu, kol-kosu baltanın ahzına verib yer raglayanda sarıtikan batmışdı. Siftc elc bilmişdi onu ncsc sanğıb. "Xalasına lcnct, birdcn ilan vurar, xcbcrim olmaz" - üzlöyöndc əütör-qoy elcmişdi. Bismillag elcyib işc başlayanda xallı bir əörzc əürmöşdö, üldörmck istcmişdi, baltanı tolazlamışdı, kcscr əörzcnin quyruhunu özmöşdö, qanı axa-axa sörönöb ğanını qurtarmışdı. Əörzcnin yaralı qaçmahı Xalıqı xofa-cndişcyc salmışdı, qarnına qor dolmuşdu: ilanı əcrck yaralı buraxmayasan: ya üldörcscn, ya da ona dcyib toxunmayasan. Kcsilmiş quyruq yerdc qıvırılır, yay tcki əcrilib dartınırdı. Birğc qarışlıq bu qanlı cza elc bil dartınıb uzanağaq, dili-ahzı, əüzlcri yerindc tczc baş çıxarağaq, iriğc bir ilan olağaqdı vc bu ilanı ta balta, kcscr əütörmcycğckdi. Fikir Xalıhın beynini didirdi, elc bilirdi ilan qisasından qaça bilmcycğck, bu dözön dözcnəagında gara qaçağaq, garda əizlcncğckdi? O yekclikdc adamdı, kcrtcnkclc-zad deyil ga, pöfcrck üzönö dörtsön yerdcki çatlara, yarıqlara. Yaralı əörzc torpahın altından çıxağaq, gaça dilini oynadıb, qcnimini bcdcninin gcrarctindcn duyub tanıyağaq, əircvclcyib zcgcrini-ahusunu onun ğanına yeridcğck, üğ alağaqdı...

Sarıtikanın da ilan ahusuğan zcgcri varmış. Yer-yurdlarında Xalıhın clini-ovğunu tikan çox dalamışdı, amma belc zillct çckmcmişdi, çülön bu yabanı, vcgşi bitkisi nc ahrı-ağısı vardı, yeritmişdi onun ğanına. Barmahı şişmiş, cli bilckdcn aşahı keyimişdi. Şökör ki, sol cliydi, yoxsa iş əürmcyi lap möşköl olardı. "Allagın kolu-kosu da ğanlıdı, tikanıyla, zcgcrilc üzönö qoruyur" - fikrindcn keçirdi. Küköndcn baltaladıhı kolun nazik əüvdcsinin, qol-qanadının suyu çckilmiş, böröşmöşdö, birğc tikanları dimdik qalmışdı, ilan ulduz əürmcyinğc ülmcdiyi kimi, bu tikanlar da gclc ğanlıydı. Bir möddct belcğc ğan vermcycğck, zcgcri-ahusuyla ülmöş əüvdcsinin keşiyini çckcğck vc bir möddct örck elcyib ona yaxın döşcn olmayağaqdı. Xalıq govlamış clinin ahrısını çckc-çckc fikrlcşirdi: "Allag bizi niyc belc tikanlı yaratmayıb, dinğ yaradıb. Dönyada nc bcd cmcl var, elc dinğin, fahırın başına əclir. Elc olmasaydı, dıhalar örck eliyib östömözc ayaq almazdı, yurdumuzdan didcrəin döşmczdik". Elc bilirdi başlarına əclcnlcr yuxudu vc bir scgcr oyanıb əüzlcrini açanda üzönö elindc-obasında, dohma bincsindc əürcğck... Gcrdcn dc papahını qabahına qoyub fikirlcşir, əütör-qoy elcyir, bir qcnactc əclc bilmirdi. Sanki bu işlcrin gamısını bilcrckdcn qurub qoşmuşdular, qurama olmasaydı, o boyda millct bir göştörcyc gellcnib tczcrcklcnmczdi. Ğan şirindi vc Gcrc bir tcgcrlc şirin ğanını əütöröb qaçdı, sah qalmahına şökör elcdi. Amma qaçqınlar irclidc onları nc aqibct əüzlcdiyini bilmirdilcr, bilmirdilcr ki, başlarına əclcnlcri dcrk edcndc, galdan olağaq, ahızlarını əüyc tutub üzlcri üzlcrini qarhıyağaq: "İlagi! Bu zölmö-sitcmi bizc çckdirmckdcnsc, ğanımızı yerimizdc-yurdumuzdağa alaydın..." Fikir Xalıhın beynini clck-vclck elcyyir, onu ragat buraxmırdı. "Axı gcr şey niyc birdcn-birc, qcfildcn çündö, alt-öst oldu?.. Kimdi baiskar?.." - üzö üzöndcn soruşurdu. Döncnc-sırahaəöncğcn dıhalara yaxşı toy tutmuşdular, rayonun üzönömödafic dcstclcri gcndcvcrdcki ermcni kcndlcrini ikiğc əöndc saqqallı düyöşçölcrdcn tcmizlcmişdilcr. Ğavan-ğagılda tcpcr vardı, torpaq, ana-bağı tcnsibi çckirdilcr. Xalıq üzö gcrbçi olmasa da, yaşının bu çahında əedib künöllö düyöşmöşdö, burnuna barıt iyi dcymişdi. Demişdi mcn dc vuruşmasam, kim vuruşağaq, büyöklcr qabaha döşmclidilcr ki, ğavanlara əürk olsun. Bir dcfc isc az qalmışdı naşılıhının əödazına əetsin. İlk vaxtlar əöllc atmaha cli əclmirdi, fikirlcşirdi ki, əedib kcndin arasında ermcninin arvad-uşahına dcycr, nc suçun yiycsidilcr. Kirvclik elcdiyi ermcnilcri yaxşı tanıdıhından çoxunda əönag əürmördö, deyirdi, onları yoldan çıxardanlar var. Gctta düyöşlcrin birindc, özbcöz scnəcrdc usta Beniki əürcndc belc, əüzlcrinc inanmamışdı, inanmamışdı ki, o quşörck, örcyiyuxa adam da clinc silag əütöröb düyöşcr, qan axıdarmış. Beniklc bclkc bir ton çürck kcsmişdi, evlcrindc olmuşdu, ailcvi əet-əcllcri vardı. Bir dc əürdön, arvadı Siranuşu da tcrkinc alıb budu ga qatırın belindc əcldilcr. Qonum-qonşu cr-arvadın dal-qabaq qatır minmcyinc qcribc baxırdı, balağalarsa mczgckcyc baxırmış kimi əölmckdcn uhunurdular, dcğclik elcyib çubuqla qatırı möğöklcycn dc tapılırdı. Geyvan sonğuqlayır, şıllaq atır, az qalırdı belindckilcri çırpsın yerc. Arvad qiyyc çckib qışqırır, üz dilindc ncsc deyib süylcnirdi. Xalıq neçc dcfc demişdi, Benik kirvc, mcglcyc yetişcndc biriniz döşön, qatırı ya scn min, ya da arvadın, belc şeylcr bizlcrdc mandı, ğamaat xor baxır. Eşitdiyi Benikc çatmırdı, deyirdi: "Xalıq kirvc, gaqdı deyirscn, amma bir şey manim başıma batmır - bu geyvan iki ncpcr əütörörsc, niyc birimiz minmcliyik? Musurman buna niyc pis baxır?.." Usta Benikin anlamadıhı bir dc oydu ki, mösclman kişisi arvadını ncinki at-eşşck belindc, geç ikiçarxlı motosikletdc dc tcrkinc mindirmcz. Bunlar bir yana, mcğlislcrdc dc kişilcr ayrı oturur, arvadlar ayrı. Usta bunun scbcbini soruşanda Xalıq gcr dcfc eyni ğavabı vermiş, "musurmançılıqdı dayna" deyib, yaxasını kcnara çckmişdi. Kirvclcri ayrı dcstəagda əclirdilcr - paylı-puşlu. Ermcninin sovqatı nc olandı: noxud, maş, lobya, bir dc tut arahı. Usta gcr dcfc özörxaglıq elcyirdi ki, siz yemirsiniz, yoxsa, yaxşı donuz piyi, gisc verilmiş ct qaxağı da əctircrdi. Xalıhın yoldaşı Əöldcstc cliylc ahzını tuturdu, əuya zorla ona donuz cti yedircğckdilcr, özönö turşudub deyirdi, Benik qardaş, scn imanın, o vırhın vırmışın adını tutma, sah ol, elc əctirmişğcn varsan. Arvadının yanında Xalıq da ahız bözördö, amma yolu ermcni kcndlcrinc döşcndc donuz kababı yeyirdi, diysinmirdi. Əöldcstc qonaqları cliboş qaytarmırdı, çitdcn-parçadan, qcnddcn-çaydan pay qoyurdu. Kirvclcrini yola salandan sonra onların cli-ahzı dcycn qab-qaşıha köl atıb, qolları geydcn döşcncğcn sörtöb tcmizlcyirdi.
Adctcn, Benik arvadıyla xcbcrsiz-ctcrsiz, büyördcn qcfil çıxırdı. Qatırı üröklcyib, əedirdilcr dökan-bazara alverc. Xalıq deyirdi, kirvc, nc vaxtağan qatır mincsscn, puldan-paradan toparla, yaxşı bir at al. Gcr dcfc bu sügbct döşcndc Benik kişi kimi boynuna alırdı ki, ermcniyc at minmck yaraşmır, ycgcrin östöndc yanpürtö oturur. Bir dc onu deyirdi: "Ara, Xalıq kirvc, ahlın sizc əetmcsin eli, tcrckcmc olmusunuz, qoyun-quzunu at qabahında dahdan arana, arandan daha sörmösönöz, ermcninin saxladıhı isc donuzdu, onu da otarmaha qatır, eşak yaxşı yarayır..."
Bir scfcr usta Benik qatırın dalına bir qara qanğıq bahlayıb əctirdi. Xalıq iti əürcndc cvvcl ahlı bir şey kcsmcdi, elc bildi gayan olsun deyc kirvcsi iti üzöylc yola əütöröb, amma baxdı ki, yox kişinin fikri ayrıdı.
- Xalıq kirvc, - Benik dedi, - sana aziyyct, mana xağalat, qoy bu qanğıq qalsın sizin qapıda, körscyc əclsin, sonra əütöröb apararam, kcnddc köçöklcycr.
Xalıq kirvcsinin örcyini qırmadı, dedi nc cziyyct, nc xcğalct, bir qanğıhın qarnını doyurmaq nc büyök işdi? Yaxşı bilirdi ki, binayi-qcdimncn ermcninin qapı-bağası it sarıdan kasıb olub vc o millct it saxlayan, itc çürck vercn deyil. Ermcni kcndinin yanından keçcndc bir küpck tapılmır ki, yada-üzəcyc gafıldasın.
Benik qanğıhı bahçadakı tut ahağına bahlayıb, qatırın belinc qalxanda it, yiycsinin örcyindcn keçcnlcri duydu, duyuq döşdö ki, özö özönc üyrcşdiyi bu yekcpcr, xaşaqarın adam onu yad qapıda atıb əedcğck vc bundan belc ona başqası yiyclik elcycğck. Dartınıb ipdcn qırılmaq istcdi, yazıq-yazıq zinəildcdi.
Qara qanğıq tczc qapıya tez alışdı, elc alışdı, əuya burda dohulub, burda əüz açıb, tczc yiycsinc dc tez isinişdi. İnsafcn, Xalıq da itc yaxşı baxırdı, onu qapısının küpcyindcn seçmirdi, yalını-yemcyini kcm elcmirdi. Mcglc uşaqları qanğıhı qığandırmaqdan gczz alır, bilmck istcyirdilcr ki, ermcni iti nc dildc görör? Biri deyirdi ermcni itinin görmcyini bizim itlcr qanmır, diəcri deyirdi dönyanın bötön itlcri bir dildc gafıldayır.
Qanğıq körscyc əclib qarnını yekcldcndc usta Benik büyördcn çıxdı. Xalıha xeyli dil-ahız elcdi ki, zcgmct çckib, qanğıhının qulluhunda durub. İtin ipini inğir ahağından açıb, qatırın belindcki palanın quşqununa bcndlcdi. Qanğıq ayaqlarını dircdi yerc ki, üldör, bu qapıdan əetmcz, əuya geç Beniki tanımırdı, əuya bu adda yiycsi, yalvercni olmayıb. Usta, geyvanı nc zölmlc apardı, onu allag bilir, tamaşasına el çıxmışdı. Xalıq da arxayınladı ki, ğanı yaxşı qurtardı, nc qcdcr olmasa, qayhıydı, üzəc amanatıydı. Aradan iki əön keçmcmişdi qanğıq qayıdıb əcldi. İtinin dalınğa da Benik pöfcrck üzönö yetirdi, yenc min bir tov-şovla aldadıb qanğıhı apardı. Ta ki köçöklcycncğcn qanğıq bir neçc dcfc dc qaçıb əcldi...
Düyöşdc Xalıq Beniki qcfildcn əürdö, iri biçimindcn, bir dc başındakı bürkdcn tanıdı, scnəcrdc öz-özc əclcğcklcrini ahlına da əctirmczdi. Bunu, clbct, kirvcsi dc əüzlcmirdi. Xalıq bildi ki, Benik onu çoxdan əüröb, gcdcfc alıb. Üz scglcnkarlıhıydı: elc yer seçmişdi, döşmcn onun uzandıhı yeri ovuğunun içi kimi əürördö. Başının özcrindcn qayanın sincsini yazan əöllclcrin niyc tuş atılmadıhının scbcbini anladı, anladı ki, Benik onu qcsdcn vurmayıb vc atcş açmaqla xcbcrdarlıq elcyib ki, yerini dcyişsin. "Sah ol, kirvc, boynumda minnctin var" - örcyindcn keçirdi. Amma bir fikir ona ragatlıq vermir, beynini tcrpcdirdi - bclkc Ğcmil kişinin ncvcsini onun əüzönön qabahındağa vuran elc Benik olub? "Yox, yox! Ola bilmcz..." - içindcki şckk-şöbgcdcn qurtarmaha çalışırdı, elc bilirdi kirvcsi əöllclcri tckğc onun yox, yanındakıların gamısının başının özcrindcn atır...
Xalıq qan-qada əürcndcn sonra çox dcyişmişdi, elc bil cvvclki adam deyildi, qanısoyuq, daşörckli olmuşdu. Onun kimilcri çox idi, millct ayılıb ayaha qalxmışdı, ğavan-ğagıl ülömönö əüzönön qabahına alıb düyöşördö. Şcgid döşcnlcr dc az deyildi, dava nc vaxt qurbansız ütöşöb ki?. Amma nc olsun, birdcn-birc fclcyin özö dündö, dündö deycndc dündcrdilcr vc ayan oldu ki, scn demc, fclcyin ipinin uğu elc insanın clindcymiş, qodu kimi onu gara istcsc dartıb aparar, barmahına dolayıb oynada bilcr. İnsana nc var, kefinc yerlcşcn işi tutur, gaqq-nagaqq yaxşı nc varsa, üz adına çıxır, bcd cmcllcri isc yazır fclcyin ayahına. Birdcn-birc gcr şey dcyişdi, kcndlcr, qcscbclcr tck-tck keçdi döşmcnin clinc, elc bil allag adamların tcpcrini cllcrindcn almış, qollarını bahlamışdı.
Xalıq ga fikirlcşsc dc bir nctiğcyc əclc bilmirdi. Ahlından keçirirdi: "Axı niyc belc oldu? Birdcn-birc o qcdcr top-töfcnə gara qeybc çckildi, ordu niyc bülöndö, parçalandı, əerilcdi? Yox, bunların gamısı quramaydı, yoxsa torpahını, evini-eşiyini qoyub kim qaçardı? Düvrö-qcdimdcn belc dava əürönmcyib. Bu, davaya da oxşamırdı, oyuna oxşayırdı - şeytan oyununa..."

***

...Ermənilər iki gün ürək eləyib rayon mərkəzinə girməmişdilər. Ordunun geriləməyi, onun dalınja da əhalinin kəndlərdən-qəsəbələrdən çıxmağı düşməni çaşdırmışdı, elə bilirdilər bu bir gələkdir, hərləyib-fırlayıb onları tora-tələyə salajaqlar.
Gün günortanı adlamışdı. Xalıq Dəyirman dərəsini aşıb, özünü bağın qalınlığına vurdu, buranın hər qarışına, yoluna-yolağasına bələd idi, getdiyi yeri gözübağlı tapardı. Talıbın qoz ağajı yenə pıtraq təki tökmüşdü, altında oyma çalalar qaralırdı - uşaqların qozmərə oynadıqları yer idi. Balaja vaxtı Xalıq da çox oynamışdı, həmişə də əli gətirirdi. Ovjundakı qozları elə tuş atırdı, hamısı mərəyə düşürdü, torba-torba qoz qazanırdı. Dağdağanı daşın üstündə əzib, sütül ləpəylə yeməkdən ləzzət alırdı. O təamın dadı damağına gəldi, qoz çırpanda ağajdan yıxılıb qolunu sındırdığını da xatırladı.
Ətrafdakı səssizliyin xofu-vahiməsi Xalığı çulğamışdı, ünsüzlüyün qaramatı lap pis olurmuş. Əzəldən başı səs-küy götürmürdü, indi isə əksinə, sükut onun beynini didirdi.
Qəsəbəni ikiyə bölən çaylaqdan həzin şırıltı səsi gəlirdi. Məmmədbəy kəhrizinin suyu buralara gəlib çıxmazdı, hərə bir yandan qulaq eləyib döndərirdi bağa-bostana. İndi su xallayı qalmışdı.
Dizini yerə qoyub içdi, doymaq bilmirdi, su ona bal təki gəlirdi. Bu yanlarda kəhriz çoxdu, anjaq Məmmədbəy kəhrizinin suyundan olmazdı. Payızda leysan yağışının dalınja gələn qıjov sel kəhrizin quyularını batırırdı, yuxarılardakı dirrik-bostanın urasını silib-süpürüb özüylə gətirirdi. Uşaqlar çirmənib selə girir, suda üzən qovun-qarpızı köynəklərilə tuturdular. Dəli sel gələndə isə üzünü görmə, yaxın durmaq olmurdu, teleqraf dirəklərini aşırır, dağlardan zindan daşlar, qayalar gətirirdi, o yerəjən gətirirdi ki, heyi yetirdi. Çaylaqdakı zindan daşlar, qayalar marığa yatıblarmış kimi hərəkətsiz qalırdılar, ta o vaxtajan ki, yenə güjlü, qıjov bir sel gələjək, onları yerindən oynadajaq, güjü yetənəjən diyirləyib aparajaqdı.
Başını qaldıranda Xalığın gözü aralıdan qaraltı aldı - it xılıydı. Başsız qalmış qapı itləri yiyəvay dərdindən aralıqda dolaşırdılar. Yiyəsizlik itdən ötrü böyük dərddir və bu dərd allahın dilsiz-ağızsız janlılarını dəli eləmişdi, qalmışdılar alataş, vurnuxurdular. Dünənəjən hərəsi bir evin-eşiyin təəssübünü çəkən, girəvə tapanda jumub boğuşan, bir-birlərini al qana qəltan eləyən qapı köpəkləri dar ayaqda it xasiyyətindən əl çəkmiş, komlaşmışdılar. Xalığın ağlına gəldi, əlbət, Duman da xıla qoşulub, anjaq xatırladı ki, qaçaqaçda köpəyi zənjirdən eləməyib, yoxsa bir ağaj uzaqdan yiyəsinin iyini-qoxusunu alar, qaçıb gələrdi. "Yazıq heyvan yalsız-susuz qalıb. Ağılsızlıq elədim, gərək, açıb buraxaydım" - qapısının itinə ürəyi yandı. Köpəyi zənjirdən eləmədiyinin illəti özgəydi: hamı kimi o da elə bilirdi, başlarına gələnlər bir oyundu və tezdən başlayan bu oyun axşamajan anjaq çəkər, şər ağzı millət dönər evinə-eşiyinə.
Çaylaqda dolaşan ayıq-sayıq itlər hənir almışdılar, ağız-ağıza verib hürüşdülər. Poçtun arxasından üç nəfər saqqallı, əli silahlı çıxdı. Onları görjək, itlər lap da sıxlaşdılar, ajıqlı-ajıqlı hafıldayıb yadlara qıjandılar. Aralarındakı yekəpər ağ köpək qəssab Vəsənin Pələşiydi, özünü didib tökürdü, hürə-hürə irəli jumdu, qalanlar da ürəklənib onun dalınja düşdülər. Avtomat şaqqıltısı, ətürpədən it zingiltisi aləmi başına götürdü. Hər atəşdən sonra hürən itlərin sayı azalırdı. Tükürpədən qarmaqarışıq səslər çaylağın daşlı-qumlu sinəsilə sel təki üzüenişə axırdı... İndi təkjə Pələşin kal hafıltısı gəlirdi. Yenə güllə atıldı, yenə zingilti eşidildi. Sonra ətrafa ölü sükut çökdü.
Xalıq bir müddət əllərini qulaqlarından götürmədi, qorxdu ki, vüjüdünu titrədən o dəhşətli səsləri yenə eşidər. Onu barıt iyi vurdu, burnu qıjıqlandı, barmaqlarıyla burun pərələrini sıxdı ki, asqırmasın. İy çəkilmək bilmirdi, elə bil çaylağı tutub həmişəlik qalajaqdı.
Uzandığı yerdən qalxmadı, heç qurjuxmadı da, gözlədi ki, ermənilər uzaqlaşsınlar. Boğazı qupquru qurumuşdu, guya indijə qarındolusu su içib təşnəsini söndürən o deyildi. Ağzını arxa uzatdı bir-iki qurtum da alsın, amma baxdı ki, su allanıb axır, itlərin qanına boyanıb. Sanki arxla bir qan axırdı və Xalığa elə gəlirdi bu axın gurlaşıb artajaq, qıjıltılı-nəriltili qan selinə dönəjək və qabağına çıxanı süpürüb aparajaq. Ürəyi bulandı, az qaldı ödü ağzına qalxsın, üzünü döndərib tüpürdü.
Çiyinlərindən çarpazına patrondaş asılmış əsgərlər itlərin öldüyünə inanmırmış kimi, yaxınlaşıb leşləri təzədən gülləyə tutdular, guya köpəklər xortlayıb diriləjək, yenə onlara jumajaqdılar və xortdamışları daha güllə-zad götürməyəjəkdi. Jantaraq əsgər, ayağıyla Pələşin leşini çevirdi, nəsə deyib güldü, yoldaşları da ona qoşuldular. Onların iyrənj gülüşü Xalığın yeddi qatından keçdi, onu söyüşdən betər tutdu.
Saqqallılardan biri ratsiya ilə təşər-təşər məlumat verirdi:
- Ararat! Ararat!.. Martik paxçel en, mez vra şnern en qalis. Bolorin kotoretsink!..1
Əsgər Qarabağ şivəsində danışmırdı, amma Xalıq onun nə dediyini anlayırdı. Dığa lağbazlıq eləyir, ağzına gələni çərənləyirdi. Yer yarılsaydı, Xalıq xəjalətdən yerə girərdi, elə bil başlarına gələn müsibətlərin tək baiskarı o idi. Əliyalın gəldiyinə görə özünü qınadı: "Mən lap zayquluyyam, vallah... Kaş, avtomatım, birjə daraq da gülləm olaydı..."
Hovur-hovur çaylağın o üzündəki ağajlığa sarı süründü, qalınlığa çatıb dikəldi, boylandı. İtlərin qanlı leşi çaylağa sərilmişdi. Gördüyünə tab gətirməyib gözlərini yayındırdı.
Yaşıllığa bələnmiş həyət-bajalar, ağzınajan təpili-tıxılı evlər yiyəsiz idi, viranə qalmışdı. Yan-yana iki binanın yerində kösövlər tüstülənirdi, quruja daş-divar qaralırdı. Deyəsən, düşmən hər ehtimala qarşı, boşalmış rayon mərkəzini topa tutmuşdu. Yanıb dağılmış binalardan biri Xalığın əmisi oğlu Fərəjin eviydi, yazıq təzə tikdirmişdi, yığışdığı bir il olmazdı, xeyrini görmədi. Həyətin səliqəsi nejə vardı, elə də qalırdı, güllü-çiçəkli. Uşaq oyunjaqları ortalıqda böyrü üstə düşmüşdü, birini qəlpə paralamışdı. Ağaja bağlanmış kəndirdən iki güllü xalça asılmışdı, havaya çıxarmışdılar. Bu xalçaları gəlinləri - Fərəjin arvadı Püstə toxumuşdu, barmaqları qızıl idi, onun ilmələrini kim vura bilərdi?.. Xalçaları da qəlpə tutmuşdu, didikləmiş, dəlik-deşik eləmişdi.
"Oturduğumuz yerdə bu nə işdi, başımıza gəldi?" - Xalığı qəhər boğdu, az qaldı ürəyi dayansın. Boğazı qupquru qurumuşdu, nəfəsi tınjıxırdı. "Dünya, sən nə namərdmişsən!?" - qınadı. Gördü ki ta göz yaşlarına yiyəlik eləyə bilmir, dəsmal çıxarıb üzünə tutdu, hıçqırıb ağladı.
Özünü kolxozun bağına vurdu. Arxın qırağında yiyəsiz sarı inək otlayırdı, adam görüb başını qaldırdı, kal-kal baxdı, sonra yenə ağzını ota uzatdı.
Ensiz jığır Çuxur məhləyə aparırdı. Damazlıq məntəqəsinin yanından keçəndə Xalığın qulağı hənirti aldı, tövlədən gəlirdi. Keçib iri taxta qapıları taybatay açdı, burundaxlı dağ boyda kələ zənjirə vurulmuşdu. Axur boş idi, iri su qabı da qupquruydu. Heyvan, adam görüb zülüm-zülüm bəyirdi, kirtikli diliylə dəmir qabın dibini yaladı, su istəyirdi. Xalıq çəlləyi əyib suyu qaba boşaltdı, heyvan qaranəfəs içdi, gözlərinə işıq gəldi. Dirəkdən buğanın pasportu asılmışdı. Xalığın ağlına da gəlməzdi ki, heyvana da sənəd açarlar. Kələnin adı iri hərflərlə yazılmışdı - Mayor, aşağıda isə təvəllüdü, jinsi, çəkisi göstərilirdi.
Allahın bu dilsiz-ağızsız heyvanına yazığı gəldi, onu zənjirdən elədi. Kələ püfərək özünü bayıra saldı, ayağıyla torpağı eşdi, fınxırdı, burnunu dikəldib havanı qoxuladı, götürüldü bağa sarı, deyəsən, inək iyi almışdı.
Xalığın fikri oydu ki, əvvəl dikəlsin Xubyarlı aşırımına - o tərəf hündürdü, yan-yörə ovuj içi kimi görsənir, baxıb görər hal-qaziyyə nə yerdədi.
Yola çıxmasın deyə, çəpərin başından həyətə tullandı - Uzun İsmayılın həyətiydi. Qapılar taybatay açıq qalmışdı, içi təpiliydi. Həyətin ortasındakı üzüm çardağının altında uzun stol qoyulmuşdu, üstündə yarımçıq qalmış yemək, çəngəl-qaşıq, çay dolu stakanlar vardı, elə bil hay düşüb və ev yiyələri süfrədən qalxıb haya gediblər, indijə qayıdıb naharlarını bitirəjəklər...
Uzun İsmayıl baməzə, şad-şalayın adam idi, şairliyi də vardı, hazırjavablığından isə heç olmazdı. Bir yol Xalıq ikiçarxlı motosikletdə evə gedəndə görür Uzun İsmayıl piyadadı, motosikleti saxlayır ki gəlsin minsin. İsmayıl kişi deyir, Xalıq bala, yolunnan qalma, bir texnika ki, ayaq üstə dayanmır, yıxılır, mən ona minmərəm.
"Allah saa rəhmət eləsin, İsmayıl kişi, - Xalıq pıçıldadı. - Yaxşı ki, bu günümüzü görmədin, dözməzdin, bağrın çatlardı".
Həyətlərin, evlərin arasıyla üzüyuxarı - yalın döşünə sarı dikəldi. Buradan hər yan apaydın görünürdü. Açıqlıq olduğundan təpənin başına qalxmadı, özünü qayalığa Verdi, qayaları sarmış mamır qoxusu onu vurdu. Daldalandığı yerdən ətrafa göz gəzdirdi, Həyət-bajalarda hərəkət edən, dəbərib-tərpəşən heç nə görükmürdü, qəsəbənin iti-pişiyi də çıxmışdı, əlbət, yiyələrinin dalınja düşmüşdülər. Aşağılar yaşıllıq içindəydi, amma bu, ölü, jansız yaşıllıq idi.
Xalığın qulağına səs dəydi, gözünü Əyri qayaya sarı gəzdirdi, nəzərləri bu yerdəjə donub qaldı, gördüyünə inanmağı gəlmədi: dəli Mayıl Əyri qayanın üstündə çöməltmə oturub tütək çalırdı. Qayalıq onun ürəyi atlandığı, isinişdiyi yer idi, ta şər qarışanajan burdan ayağını üzmür, oturub öz dünyasına, öz aləminə qapılırdı. Qayalıqda gejələyən vədələri də olurdu, büzüşüb soyuq daşların üstündə yatırdı. Mayıl tütək çalmağa havalanandan sonra meyl salmışdı, yalan-gerçək pülüyürdü. Adamların ona ürəyi yanırdı, bir şeyə şükür eləyirdilər: nə yaxşı ki, Əbə kimi zırrama dəli deyil. Əbənin gözü qızmasın, qızanda qabağını almaq olmurdu. Mayıl isə dinj idi, onu haldan eləyən bir şey vardısa, o da kiminsə Əyri qayaya yaxın gəlməyiydi. "İtilin gedin öz xarabanıza! Mənim əvimdə-eşiyimdə nə işiniz var?!" - deyirdi. Odur ki, bu yanlara yaxın düşən olmurdu - dəlinin başından keçəni nə biləsən?
Mayıl anadangəlmə dəli deyildi, sonradan havalanmışdı. Universitetin riyaziyyat fakültəsini fərqlənməylə bitirmişdi. Müəllimləri təklif eləmişdilər ki, qalsın Bakıda, savadlıdı, gələjəyin məşhur alimi olar. İstəməmişdi. Elə bil başına nələr gələjəyini bilirmiş, qayıtmışdı yurduna-yuvasına ki, qərib yerdənsə öz elinin-obasının dəlisi-havalısı olsun. Deyirdilər onun ağlının azmağı çox oxumaqdan olub. İnsanlardan gen gəzirdi, ayrı dünyanın adamı idi. Axşamlar bir kino da buraxmırdı, çəkilib künjdə təkjəjə oturur, gözlərini qırpmadan ekrana baxırdı. Bir də görürdün filmin gülməli yerində çiyinləri titrəyir, yavaşjadan hıçqırır, başqalarının güldüyünə o ağlayırdı, ya da əksinə, filmin ağlamalı yerində başlayırdı gülməyə. Mayıl ekranda tamaşaçıların görmədiyini görür, öz aləmində başqa "kinoya" baxırdı... Filmin bitməyinə vaysılanır, balaja uşaq kimi qəhərlənirdi, zaldan çıxmaq istəmir, kinomexanik Abutalıba öjəşir, onu yamanlayırdı, deyirdi, a insafsız, a imansız, kinonun dalını niyə göstərmirsən, demişəm "filmin sonu" sözlərini yazma ora!.. Mayıldan ötrü filmlər sonsuz idi və bu sonsuzluqda o nəsə arayıb-axtarırdı... Abutalıb onun başını piyləyib, al-dillə yola salırdı. Qəribədir ki, bir də dəli Əbəni görəndə halı dəyişirdi. Qəsəbədə hamı Əbədən qorxub tük salanda, o da Mayıldan çəkinirdi və bu iki havalının rastlaşmağı özü bir kino idi, iki göz istəyirdi baxsın. Üzbarı çıxanda Mayıl kirimişjə jibini eşələyir, şirnidən-noğuldan bir şey tapıb dəli Əbəyə uzadır, hönkürüb ağlayırdı. Onun hönkürtüsündən Əbə lap xoflanır, büzüşüb yumağa dönürdü, qısılırdı bir künjə. Əbə qəsəbənin yaşlı, "ağsaqqal" dəlisiydi. Mayıl, uşaq ovudurmuş kimi, onun başına sığal çəkirdi, elə bil it tumarlayırdı. Dəli dəlinin dərdinə qalırdı...
Tütək səsi qırıq-qırıq eşidilirdi, elə bil ahəngi qayçı-bıçaq ağzında doğram-doğram doğrayırdılar. "Qaçaqaçda bu yazığı niyə çıxaran olmuyub, qardaşı, qohum-əqrabası hardaymış? Əlbət, özü tutduq verməyib" - Xalıq Mayılın halına yandı. Fikirləşdi ki, evlərinə dəyib qayıdar, o biçarəni dilə tutub özüylə aparar, yazıqdı, yağı əlinə keçməsin.
Uzaqdan gurultu eşidildi, tank idi, Ağoğlan dağı tərəfdən başıaşağı - Dəyirman dərəsinə tərəf sallanırdı. Gurultu tütək səsini öldürdü, amma tütək səsi ölüb dirildi, təzədən eşidildi və bu dəfə tank gurultusu qeyb oldu, sanki qırx arşınlıq quyuya düşdü. Tütəyin yanğılı naləsi yenə yayıldı... Sonra tank da, gurultusu da qırx arşınlıq quyudan çıxdı və tütək naləsini batırdı, elə bil tütəklə tank süpürləşirdilər, gah biri üstələyirdi, gah da digəri. Qəribəydi ki, bu deyişmədən qamış tütək qalib çıxdı. Dəyirman dərəsi əjdaha olub bir göz qırpımında tankı da, kurultusunu da udmuşdu.
Xalığın qulağı hənir aldı, qayanın dalından xəlvətjə boylandı. Aralıdan ona sarı bir dəstə silahlı gəlirdi - ermənilər idi, hamısı da saqqallı. O yandan gələnlərə oxşayırdılar, yerli ermənilər saqqal buraxmırdılar.
Jığır dəstəni düz Xalığın üstünə gətirirdi, qaçan yeri yox idi, tərpənsə görəjəkdilər. Ağlına gətirməzdi ki, ölümlə belə tez rastlaşajaq, vüjudunu soyuq tər bürüdü, qəhərləndi. Jan nə şirinmiş - bunu heç vaxt indiki qədər aydın dərk eləməmişdi. Kürəyini qayaya söykəyib durduğu yerdə qaldı, başını qaldırdı, səma buludsuz, masmaviydi və ona elə gəldi ki, dünyanın ən uja zirvəsindədir, əlini qaldırsa, göyə çatar. İri bir çalağan qanadlarını açıb havada süzürdü, hərdən ətürpədən qıyyası eşidilirdi. Xalıq gözlərini quşdan çəkmirdi, guya çalağan şığıyıb onu jaynaqlarında qaldırajaq, aparıb o biri dağın - Şişdəmirin zirvəsində yerə qoyajaq, nağıllardakı təki. Dar ayaqda insanın ağlından nələr keçmir?.. Belə qənaətə gəldi ki, nə olur-olsun yağı əlinə sağ keçməyəjək, ermənilərin əsirlərlə qəddar davrandıqlarını, hətta diri-diri onların başlarını kəsdiklərini, oyub ürəklərini çıxartdıqlarını eşitmişdi. "Jəbhədə o qədər javan-jahıl şəhid oldu, olardan artıq dəyiləm ha..." - özünü ələ almağa çalışdı. Əliyalın olmasaydı, döyüşər, bir-iki yağının janını alar, özü də kişi kimi ölərdi. Ölümünü gözünün qabağına aldı və düşündü ki, onunku urvatsız ölüm olajaq. Özünü qınadı ki, gərək yolüstü evə dönəydi, evin arxasındakı kufulda gizlətdiyi əl qumbarasını götürəydi. "Belə ağılsızlıq eləməzdim" - mırtdandı. Üstündə yeganə sənəd pasport idi, jibindən çıxarıb qayanın yarığında gizlətdi ki, ələ düşməsin. "Mənimki də burajanmış" - astadan dedi, amma ona elə gəldi bu sözləri pıçıltıyla demədi, əlini ağzına tutub qışqırdı və onun səsi dağa-daşa düşüb əks-səda verdi. Eşidilən bir də ürəyinin guppultusuydu - belə də ürək səsi olar? Elə bil köksündə yumruq boyda əza çırpınmır, "taq-taraq" qoparan dəmir jihaz çalışırdı və bu dəmirin soyuğu janını almışdı.
Doluxsundu, əlini nəmlənmiş gözlərinə çəkdi, boylanıb gizlinjə baxdı. Silahlı adamlar dayanıb, yan-yörəni gözdən keçirirdilər, sarıbəniz biri isə durbinlə baxırdı, rusja danışırdı. Jantaraq idi, başı göyə dəyirdi, çılpaq qollarının əzaları şişmişdi, qaydasız döyüşlə məşğul olan idmançıydı elə bil və indijə meydana atılıb güjünü göstərəjəkdi. Xalıq, qulağı sırğalı bu yekəpər adamı damazlıq məntəqəsindəki burnu dəmir halqalı heyvana oxşatdı. Söydü: "Matışkanın biri matışka, bunun sırğasına bax..." Sarıqulaqların ermənilərə havadarlıq eləməyi sirr deyildi, havadarlıq bir yana dursun, ara qarışdırmaqda da əlləri vardı. Suların təzə-təzə bulanan, aranın yenijə qarışan vaxtları idi, Yerevandan gələn saqqallılar doluşmuşdular Qarabağdakı erməni kəndlərinə. Dağ yollarında zirehli qara bir maşın kabus təki dolaşır, xof, qaramat yayırdı, jamaatın gejəsi-gündüzü, dinjliyi yox idi. Bu maşın təkjə adamları yox, itləri də girinj eləmişdi, motorun dəhşətli gurultusunu eşidər-eşitməz ağız-ağıza verib hürür, ulaşırdılar. İtlərin ulamağı da əhalini bir yandan eyməndirirdi. Kəndin kişiləri dığalara başqa sayaq kəf gəlmək istəmişdilər: dağın döşündə balaja səngər qazmışdılar, köhnə kotanının ujuna yoğun soba borusu keçirmiş, ağzını yönəltmişdilər ermənilərə sarı, guya uzaqvuran topdu. Rusun təyyarəsi bir gün axşamajan kəndin üstündə hərləndi ki, görsün bu nə silahdı belə, müsəlmanda artilleriya hardandı?
"Biz hər şeyə oyun-oyunjaq kimi baxdıq ki, bu günə qaldıq" - Xalıq gözlərini silahlı dəstədən ayırmadı, aralarında ujaboy bir zənji vardı və silahın ən ağırını - iri pulemyotu onun dalına yükləmişdilər. Danışıqları hərdən lap aydın eşidilirdi, xəfif yel özüylə gətirirdi. Ara-sıra Xalığın qulağına anlamadığı dildə söhbət dəyirdi. Ermənilərdən biri əl-qolla zənjiyə nəsə izah eləməyə çalışırdı.
Dəstə dayanıb durmuşdu, bundan qazanan Xalıq idi və onun qazanjı ömrünün çox yox, jəmi-jümlətanı iki-üç dəqiqə uzanmağıydı. Dəqiqələr ötmək bilmirdi, elə bil hansısa bir qüvvə zamanı tutub ləngidirdi, vaxt yerində sayırdı.
Yaxasının düyməsini açdı, havası çatmırdı, birdən-birə dünyanın havası sorulub-sovulmuşdu. Fikrindən çox şeylər ötdü, adar-madar qızı, nəvəsi gözünün qabağına gəldi, qəhərləndi. Yaşıllığa bələnmiş qəsəbənin jansız mənzərəsini qəmli-qəmli süzdü, bu baxış ayrı baxış idi. "Bivəfa dünya!.." - pıçıldadı. Babası Eyvaz kişinin sözlərini xatırladı, deyərdi ki, erməni bij, kinli millətdi, türkün qanını içər, doydum deməz. Nağıl eləyirdi ki, dığalar çar vaxtında da silahlı-sursatlıydılar, ona görə ki, dallarında duranları, havadarları vardı. Azərbayjan kəndlərini dağıda-dağıda ta Araz boyunajan gəlib çıxmışdılar, arvad-uşağa belə rəhm eləməmişdilər. Osmanlı ordusu gələndə vəziyyət dəyişmişdi, ermənilərin dərsini vermişdilər, amma dinj əhaliyə toxunmamışdılar. Qaçaq Xasay osmanlı paşasına demişdi ki, erməni zəhərli ilandı, türkün qanına yerikləyir, rəhm ediləsi millət deyil, bunları qırmasanız yenə baş qaldırajaqlar... Ermənilər Xasayın sözlərini unutmamışdılar, ona Ajı Xasay deyirmişlər, ajıq çıxmağa girəvə gəzirmişlər. Çox güdəndən sonra ələ keçirə bilmişdilər, qayadan uçurmaq istəyəndə, Xasay qamarlayıb iki ermənini də özüylə uçuruma aparmışdı. O vaxtdan bu yerə Xasay dərəsi deyirdilər...
Xəyaldan ayılanda qulağına bayaqkı hənir dəymədi, silahlılar səmti dəyişib çaylağa sarı enirdilər. Gözlərinə inanmadı, inanmadı ki, bir anın içində tale çönüb adamın üzünə gülərmiş. Ermənilər Mayılı görüb yollarını dəyişmişdilər və Xalıq bildi ki, allahın başsız-beyinsiz bir dəlisi onun qanının arasına girib.
Mayıl saqqallıların yaxınlaşdığını görsə də, onlara məhəl qoymadı, tütək çalmağına ara vermədi. Dəstədən iki nəfər qopub, qayalığa dırmaşmaq istədi. Mayıl yalnız indi tütəyi dodaqlarından elədi, oturduğu yerdən dikəldi, yanında qalaqladığı daşlardan götürüb silahlılara tolazladı. Əsgərlərdən biri daşa tuş gəldi, başını tutub çığırdı, söydü:
- Şan dığa!2- Avtomatını qaldırıb atəş açmaq istədi, yoldaşı aman vermədi. Başı yarılmış saqqallının haray-həşiri ərşə qalxmışdı - erməni qan görmüşdü. Xalığın yaxşı yadındadı: uşaq vaxtı hərdən qonşu kənddəki erməni dığalarıyla sözləri çəp düşər, dalaşardılar. Birinin burnu əziləndə, qan görəndə hamısı qaçıb aradan çıxardı. "Erməni qan gördü..." İndi o millət dəyişmişdi, elə dəyişmişdi tanımaq olmurdu: erməni qan görəndə daha qaçmırdı, əksinə qan gəzirdi, qan içirdi.

Mayılın başının üstündən bir neçə güllə atdılar, güllələr qayaları yazıb soyuq vıyıltı qopardı. Qəsdən tuş atmır, Mayılı diri tutmaq istəyirdilər, o isə ipə-sapa yatmır, daşları yağış təki yağdırırdı. Fəryadı dağa-daşa düşmüşdü:
- Mındar ermənilər, donuz yeyən köpəyuşağı!.. - səsi qayalara çırpılıb paramparça olur, əks-səda verirdi. Elə bil qayalıqda bir yox, bir düjün dəli vardı, hərəsi bir yandan çığırır, daş yağdırırdı.
Saqqallılardan biri üzüyuxarı dırmaşan yoldaşına səsləndi:
- Serjik, zquşatsir, es şan vortin himara!3
Bütün bu baş verənləri kirimişjə izləməkdən savayı Xalığın özgə yolu yox idi. Birdən ağlına nə gəldisə, ehtiyatla yerini dəyişdi, çiynini iri bir qaya parçasına dirəyib güj verdi, qaya azja dəbərsə də yerindən oynamadı. Var qüvvəsini toplayıb bir də təkan verdi, qaya parçası yerindən qopub diyirləndi üzüaşağı, irili-xırdalı daşları da hərəkətə gətirdi. Daş uçqununun qəfil gurultusundan silahlılar pərən-pərən düşdülər, qayalığı qarasına atəşə tutdular. Güllələr yerə sinmiş Xalığın böyür-başından ötürdü. Ermənilər, deyəsən, baş verənlərin adi uçqun olduğunu zənn etmişdilər, sakitləşdilər. Xalıq gözləyirdi ki, Mayıl qarışıqlıqdan istifadə edib aradan çıxar, amma yox, elə fikri olana oxşamırdı, əlində daş dayanıb durmuşdu.
"Havalı olduğuna görə o yazığa toxunmayalar barı" - Xalıq özünü toxtatmağa çalışdı, əlindən ta özgə bir iş gəlmədiyindən söyüb-söyləndi, vaysılandı. Mayılı əzəldən görsəydi, enərdi aşağı, al dillə yola gətirib burdan çıxardardı. Bir yannan da fikirləşdi ki, ağlı yerindən oynamış adamdı, ipə-sapa yatmaz, ayağını Əyri qayadan o yana qoymazdı. Yan-yörəsinə yığdığı daş qalağından da bəlliydi ki, Mayılın qala bildiyi bu qayalığa yadları yaxın buraxmaq niyyəti yoxdur. Başının üzərində uçuşan, ayaqlarının altını oyan güllələrin vıyıltısına məhəl qoymurdu...
Avtomatın qundağıyla Mayılın boynunun dalından vurub yıxdılar, ağrıdan ilan təki yerdə qıvrılır, səsini kəsmirdi, qışqırırdı: - Mındar köpəyuşağı!..
Leş sürüyən kimi onu sürüyüb çaylaqdakı dəmir körpüyə tərəf apardılar. Hərdən ajı naləsi gəlirdi. Yaşıllığın arxasından Xalıq daha heç nə seçə bilmədi, üzünü çevirdi, yenə güjü dilinə yetdi: "İt uşağı! Sizin..."
Qayanın yarığında gizlətdiyi pasportunu götürüb jibinə qoydu, kolluğun içiylə təpəni o üzə adladı, evləri aşağıda - yoxuşun döşündəydi.
Qapıdan it zingiltisi gəldi, Duman onun hənirini aralıdan almışdı. Xalıq kilidi açıb, darvazadan içəri keçdi. "Duman!" - deyib astadan çağırdı. Köpək az qaldı gəmirib zənjiri qırsın, yiyəsinin ayaqlarına şırmandı.
- Duman! - Xalıq qəhərləndi, gözləri doldu, əyilib itin başını tumarladı. Köpək sevinjindən bilmirdi neyləsin, havalanmışdı elə bil, quyruğunu elə püfərək bulayırdı, görmək olmurdu. Yiyəsinin üzünə baxıb zingildədi, burnuyla yaxındakı kolluğu eşələdi. Xalıq itin hər hərəkətini başa düşürdü, bildi ki, yiyəsinə nəsə göstərmək istəyir. Əyilib baxdı, kolluqda beş-altı toyuq yumurtası ağarırdı. Köpək aj-susuz qalsa da, yumurtalara dəyməmişdi. Xalıq evdən çıxanda köpəyin zənjirini artırmanın sürahisinə bağlamışdı - o ağılnan ki, erməniləri içəri buraxmasın. Öz sadəlöhvlüyünə güldü, ürəyində özünü qınadı. Donquldandı: "Yelbeyinlik elədik, yelbeyinlik. İş görmək yerinə durub ermənini lağa qoyurduq ki, dığalarda hünər hardadı, torpaq ala. Buyur, bu da axırı. Bizə haqqına gij musurman deyirlər, vallah ağlı işləyən belə günə qalmaz..."
Evin dalındakı kufula keçdi. Kuful adam boyundaydı, iri, qara ağızlı mağaranı xatırladırdı, Xalıq əlinə düşəni bura yığırdı. Girəjəkdə bir tay arpa vardı, qoşa ovuj dən götürüb, dalınja hərlənən toyuq-jüjəyə səpdi. Toyuqlar qaqqıldaşıb dənə qaçdılar, səsə hinduşkalar da gəldi, biri axsayırdı. Xalıq ağsaq hinduşkanı tutdu, baxdı ki, qılçı qırılıb. "Allah bilir bu yazıq nə çəkir, dili yoxdu deyin jınqırı çıxmır, yoxsa səsi aləmi başına götürərdi, sınıq ağrısı pis olur. Adamın dabanına tikan batanda göynərtisindən bilmir neyləsin..." Quş, munjuq gözlərini sahibinə dikib ondan imdad diləyirdi. Xalıq kolluqdakı yumurtanın birini götürüb qırdı, sarısını quşun sınmış qıçına çəkdi, yanlardan nazik qarğı qırığı qoyub əskiylə möhkəmjə sarıdı.
Həyət-bajada dümələnməyə əzəldən həvəsliydi, işdən qayıdanda əvvəl toyuq-jüjəyə dən verər, itin qabağına yal qoyar, bağ-bağçanı sulayardı. Yalnız bundan sonra qarnının hayına qalar, allah verəndən əlqap eləyər, tamahını öldürərdi. Həyat yoldaşını itirəndən sonra çox vədə günorta öynəsini orda-burda sovurdu - özü demiş, damağı alışmışdı "stolovoy" yeməyinə...
Xalığa elə gəldi yenə işdən qayıdıb, könlündən keçdi ki, qapıdakı güllərə su versin. Kranı açdı, su gəlmədi. Kufula keçib ora-buranı qurdaladı ki, bir şey tapıb atsın itə, ajdı. Özü itdən betər aj idi, amma heç eyninə də gəlmirdi, elə bil altdan tıxıb, üstdən təpişdirmişdi.
Əlinə balıq konservindən savayı heç nə keçmədi, nə vaxt aldığını yadına sala bilmədi, it ilindən qalmışdı. Köpək hiss elədi ki, yiyəsi ona nəsə verəjək, ağzının suyu axdı, dözmədi, konserv qutusunu Xalığın əlindən qapdı, dişinə salıb gəmirdi, ətürpədən xırçıltı eşidildi. İt, dişlərinin yerindən sızan tamatlı şirəni ajgözlüklə yalayır, sümük qırırmış gimi, dəmir qutunu çənəsinə salıb gəmirirdi. Xırçıltıdan Xalığın əti ürpəşdi, tez aralandı ki, eşitməsin. İt irəlidə hələ çox ajlıq çəkəjəyini qanırdı deyəsən, qabaq pənjələriylə yeri eşələyib konserv qutusunu basdırdı, üstünü torpaqladı. Aralıdan yiyəsinə yalmandı ki, ona yenə nəsə versin.
Həyətə düşəndə istədi köpəyi zənjirdən açsın, elə bil arxadan bir əl onu tutub saxladı. "Özün öz ölümünə niyə qol qoyursan, yoxsa janınnan bezmisən?" - fikrindən keçirdi. Ona elə gəldi bu fikiri özü düşünmədi, kimsə ağzını onun qulağına tutub astadan, pıçıltıyla söylədi, başına ağıl qoydu. Köpək ondan birjə addım da aralı durmazdı. Ağlı kəsəndən Xalıq qapılarında it-küçük görüb, amma Duman kimisi olmayıb, hər şeyi qanırdı, təkjə dili yox idi danışsın. "İt yiyəsinə oxşayar" haqlı sözdü. Duman üzdə ajıqlı, yaman görünsə də, əslində ziyankarlığı yox idi, qapını qonaqlı-qaralı gördüyündən, adama tez öyrəşirdi. Xalıq nə tökmüşdü, köpək də onu yığışdırmışdı. Məhlədə boynu zənjirli it az deyildi, hamısı da yamandı, qabağından yeməyən idi. Qəssab Vəsənin Pələşi isə ayrı jins idi: gen sinəsi, iri pənjələri vardı, deyirdin bəs ayıdı. Zənjirə vurulsa da, qonum-qonşu yaxın yollarını uzaq eləyir, qorxudan o həyətdən aralı dolanırdılar, kal hafıltısı bəs idi ki, adamın ürək-göbəyini salsın. Bir dəfə zənjirdən açılıb qonşunu - Vəsənin doğmaja əmisi oğlu Rəşidi almışdı altına. Rəşidin bəxti onda gətirmişdi ki, Vəsən evdəydi, özünü yetirib onu köpəyin ağzından güjlə almışdı.
Duman qəfildən dartınıb hürdü. Xalıq jəld gül kollarının arxasına keçib gizləndi, ehtiyatla boylandı ki, görsün köpək kimə, nəyə hürür. Çəpərin o üzündən, taytıya-taytıya süləngi bir it keçirdi. Duman özünü didib tökürdü, yiyəsiz, süləngi itləri görməyə gözü yox idi. Sümsünüb-sülənməyinə görə həmjinsinin yerinə o utanır, abır eləyirdi elə bil. Xalıq çox fikir vermişdi, görmüşdü ki, yiyəli itlər yiyəsizləri özgə gözdə görür, elələrinə yuxarıdan aşağı baxırlar.
İt, Dumanın özündən çıxmağına, ajıqlı-ajıqlı hürməyinə məhəl qoymurdu, ya qulaqdan mayıf idi, eşitmirdi, ya da bilirdi ki, hürmək köpəyin özünə qalajaq, boynu zənjirdədi. Bu hələ azmış kimi, qıçını qaldırıb çəpərin dibini də islatdı. İtin belə saymazlığı Dumana lap yer elədi, daha da joşdu, az qaldı dartınıb zənjiri qırsın. Süləngi itin sırtıqlığı Xalığa da toxundu, özgə vədə buna məhəl qoymazdı, anjaq indi özünü saxlaya bilmədi, yerdən bir əlləmə götürüb ala-bula itə sarı tolazladı. İt zingildəyib taytıya-taytıya uzaqlaşdı.
Xalıq zənjiri itin boynundan açmadı.
- Duman! Bağışla məni, - əyilib əlini onun belinə sığadı. - Duman! Keç günahımnan, özgə yolum yoxdu, - köpəyin boynunu qujaqladı, gözləri doldu. Ağladığını bildirməsin deyə, başını döndərdi, amma özünü saxlaya bilmədi, əllərilə üzünü örtüb hönkürdü. Köpək, yiyəsinin barmaqları arasından axan duzlu göz yaşlarını yaladı, təlaşla onun üzünə baxdı, ümidsiz-ümidsiz zingildədi. Sahibsiz qalajağına əyanmış kimi təlaşla quyruğunu bulayır, yiyəsinin ayaqlarına şırmanır, dartınıb zənjirdən qopmaq istəyirdi.
İtin yalvarışlı, məzlum baxışına duruş gətirmədi, nəzərini heyvanın gözlərindən yayındırıb dikəldi. Dizlərinin heyi kəsilmişdi, ayaqlarını güjlə atırdı. Duman şöngüyüb quyruğunun üstündə oturmuşdu, həyətdə gijəllənən, ora-bura çovuyan yiyəsini süzür, hərdən də tabsız, iniltili səs çıxarırdı. Xalığınsa fikri özündə deyildi, alataş qalmışdı, nə arayıb-axtardığını özü də bilmirdi, bu vurhavurda nə axtarasıdı? Qəsdən dümələnirdi ki, azja da ləngisin, həyətin ab-havasını doyunja udsun. Bir də ona umudduydu ki, azja da yubansa, baxıb görəjək qaçqın düşmüş jamaat hellənib el yoluyla qayıdır evinə-eşiyinə, o da uşaq ata-anasına juman kimi, qollarını geniş açıb jamaatın qabağına qaçajaqdı; bu simsardı, bu yaddı deməyəjəkdi, yaxşılı-pisli hamını bağrına basajaqdı, hamını qujaqlayajaqdı. Bu qayıdış özgə qayıdış olajaqdı, millət təpərə gəlib silahlanajaq, düşməni çıxdığı yerəjən qovajaqdı. Lap irəlidə Xalıq özü gedəjəkdi, o, ta əvvəlki Xalıq olmayajaqdı, daşürək, qisasjıl olajaqdı.
Bir qom zoğal çubuğunu iplə sarıyıb qoltuğuna vurdu, bunu nə ağılnan elədi, özü də bilmədi, guya kiminsə düyününə gedirdi, toybaşılıq eləyəjəkdi. Girib kufulda gizlətdiyi əl qumbarasını da götürdü ki, yolda karına gələr. Amma həyətdən çıxanda fikrini dəyişdi, girəjəkdə çala oyub qumbaranı basdırdı, üstünü torpaqlayıb hamarladı.
Köpək addım səslərinin uzaqlaşdığını duyub, çəpərin o üzündən yiyəsinin dalınja hürdü, səsini qısıb, əlajsız-əlajsız zingildədi. Xalıq ürəyini odlayan bu yanğılı səsi eşitməsin deyə, əllərilə qulaqlarını tutdu, yerişinə haram qatdı ki, tez uzaqlaşsın...
Yol uzunu özünü ağajlığın qalınına vurur, ehtiyatı əldən vermirdi. "Dığalar süləngi it kimi qapı-qapı düşüb, başlayajaqlar talana-taraja. Qansız köpəyuşağı!" - söydü. Hələ də inanmağı gəlmirdi ki, jamaatın bu qədər varı-dövləti, malı-mülkü talan ediləjək, düşmənə qalajaq. Qapıları ağzıgöyə qalmış təpili evlərdəki var-dövlətlə, gəlinlik jehizlərilə ermənilər qızlarını köçürəjəklər. Axçiklər öz bakirəliyini türk qadınlarının düzəltdikləri atlas üzlü yun yorğan-döşəkdə itirəjək, bundan şəhvətlənəjək, ləzzət alajaqlar... Başında-beynində fırlanan bir fikir isə Xalığı lap dəli eləmişdi, hirsindən dilini-dodağını gəmirirdi - ermənilərin əsir götürdükləri arasında qız-gəlin də vardı, başlarına nə oyun gətirəjəklər, onu allah bilir. Düşmən əlinə keçməsin deyə neçə qız, qadın özünü qayadan atıb öldürmüşdü. Bunları xatırladıqja haldan olur, yanıb-yaxılır, təpəsindən tüstü çıxırdı, yol gedə-gedə donquldanır, mırtdanır, söyürdü, kimi söyürdü, nəyi söyürdü, özü də bilmirdi, gendən baxan deyərdi kişi havalanıb.
Bağ-bağatı meyvə götürüb gedirdi, şəl üzümünün dolu salxımları sallanırdı, beş-on günə lap yeməli olajaqdı. Dirrik-bostanda pomidor-xiyar tağlarının üstü qum təkiydi, doluydu, elə bil indiyəjən dünyanın belə bol, bərəkətli vaxtı olmamışdı.
Mədəsi şirə verirdi, ajlıq onu əldən salmışdı. Tağdan xiyar, pomidor dərdi, gedə-gedə dişinə çəkdi, amma bir tam duymadı, elə bil qara suydu. Ağzının dadı qaçmışdı. Qəhərdən boğazı qovuşurdu, yediyini zorla udurdu...
Çuxur məhləyə sarı buruldu, irəlidə internat məktəbin iri binası göründü. Səmtini dəyişib Bəyallılar obasına tərəf qalxmaq istəyirdi ki, eşitdiyi səsə ayaq saxladı, donub yerində qaldı, əyilə-əyilə çəpərə yaxınlaşdı, boylandı, gözlərinə inanmadı. Kukla Niyaz ağajın kirtiyinə keçirilmiş güzgünün qabağında zümzümə eləyə-eləyə üzünü qırxırdı. Təzə hamamlanmışdı deyəsən, çılpaq bədəninə qətfə dolamışdı, özü də içkiliyə oxşayırdı. Kölgəlikdəki stolun üstündə araq şüşəsi, yemək vardı.
Xalıq səsini qısıb çağırdı:
- Niyaz! Ay Niyaz!
Niyaz döyükdü, qaz kimi boğazını uzadıb səs gələn səmtə boylandı.
- Kimsən? - soruşdu. Çəpərə yaxınlaşdı, Xalığı görəndə sevindiyindən çiçəyi çırtladı. Nəsə demək istədi, Xalıq barmağını dodaqlarına aparıb işarə elədi ki, astadan danışsın. Niyaz onun işarəsinə məhəl qoymadı, əksinə kar adama səslənirmiş kimi bir az da yüksəkdən hayladı:
- Ayə, çəpərin o üzündə niyə qalmısan? - soruşdu. - Adla bəri, yaxşı tut arağım var.
Niyazın arın-arxayın, toxtaq danışığına Xalıq heyrətləndi.
- A qıvlasız, nə tut arağı? - hirsli-hirsli donquldandı. - Tez ol, əynini geyin gedək, ermənilər qəsəbəyə girir. Millət ellikçən qaçıb, sən niyə qalmısan?
Xalıq gözləyirdi ki, bu xəbərdən Niyaz xofa-qorxuya düşəjək, hərəkətə gələjək, anjaq onun heç tükü də tərpənmədi.
- Əə, qələt eləyir erməni, erməni niyə kişi olur?! - yekəxanalıq elədi. - Hoppan bəri...
Xalığın sərt, qınaqlı baxışından ayılan kimi oldu, sərxoş gözlərini süzdürüb soruşdu.
- Nə danışırsan, ə?.. Niyaz birjə öldüyü günü bilmir, - alnını ovuşdurdu. - Bilirdim ki, belə də olajaq, ürəyimə dammışdı... İki gündü dünyadan xəbərim yoxdu, araqdan vurub yatıram... Millət elə bilir Niyaz kefdən içir, ayə, vallah-billah həylə dəyil, dərddən içirəm, dərddən!..
Xalıq hövsələdən oldu.
- Dərddən içirsən, yoxsa kefdən, özün bilirsən, - dedi, - əldən yeyin ol, yığış gedək!.
- Yaxşı, indi geyinirəm, - Niyaz dilini sürüdü. - Deyirəm axı, qonşum Talıbın səsi gəlmir, könlü araq istiyəndə qapımnan əl çəkmirdi. Dar gündə Niyaz yada düşər? Ay düşdü ha... Zalımı çıxmış, sənnən nə gedir, çəpərin başınnan hayla ki, Niyaz, təpənə daş ələnsin, erməni gəlir, sən də qaç... Bir yannan baxanda, niyə qaçmalıyıq ki? Hə, Xalıq?
Xalıq gördü ki, Niyaz çənəsini boş qoyub çərənləyir, ipini dartmasa, hələ çox hərzəlik eləyəjək. Çəpərdən adlayıb onu tələsdirdi. Niyaz əyninə sarıdığı dəsmalı bir qırağa atdı, asılqandan ütülü şalvarını, köynəyini alıb ağır-ağır əyninə keçirdi, qalstuk bağlamaq istəyəndə, Xalıq dözmədi.
- Əə, deyəsən, sənin ağlın azıb axı! - Səsini qaldırdı. - Xalta taxmaq vaxtıdı?! Toya getmirsən ha! - Dartıb qalstuku onun əlindən aldı, tulladı taxtın üstünə.
Niyaz onunla oyun oynayırdı: yanını yıxdı artırmaya, əllərilə başını tutub oturduğu yerdəjə qaldı.
- Sən də elə danışırsan, guya geri qayıtmayajayıq, - donquldandı. - Heç yerə gedən dəyiləm! İt olub qapımda ulayaram, evimnən-eşiyimnən çıxmaram. Erməni gəlmir, lap urus gəlsin, birjə addım da atmaram...
- Qorxma, elə sən deyən kimidi - urus da gəlir, - Xalıq dedi, - jütləşiblər, jiji-bajı olublar.
- Kim gəlir gəlsin, burdan gedən dəyiləm. Gedirsən, get - o yol, o da sən!
- Lənət şeytana! İşə düşmədik?! - Xalıq hirsini jilovlamağa çalışdı. Hövsələsini basıb gözlədi, bir yandan da özünü onun yerinə qoyub qınamadı, guya Xalıq özü başlarına gələn bu müsibətlərə inanırdı ki? İsti-isti ona da çox şey çatmırdı. Səsinə həlimlik gətirdi:
- Ağlını başına yığ, yekə kişisən, - Niyazı dilə tutdu. - Ermənidə insaf deyilən şey yoxdu, javan janına yazığın gəlsin.
Niyaz qəhərləndi, özünü saxlaya bilmədi, üzünü döndərib hönkürdü. Bir azdan Niyazın hönkürtüsü kəssə də, çiyinləri hələ də titrəyirdi - içində ağlayırdı. Tut arağının sərt iyi Xalıqı vurdu, elə bildi bu iy Niyazın göz yaşlarından gəlir və onun yanaqlarından diyirlənən yaş gilələri də elə içdiyi arağın damlalarıdı.
Bu tösmərək oğlana "Kukla Niyaz" deyirdilər, səliqə-sahmanlıydı, ger-geyimi yerindəydi, danışanda səsini qaldırmırdı, yeməkxanada yeməyi çəngəl-bıçaqla yeyirdi. Rayona hər dəbi də o gətirirdi, javanlar ona baxıb əyin-baş seçirdilər. Hər dəfə şəhərə gedib gələndə Niyazı tanımaq olmurdu. Özü də vasvasının yekəsiydi, yay, qış demirdi, gündə çimirdi, su jüllütüyüdü. İki dəfə evlənmişdi, arvadlarının ikisi də sətəljəmdən ölmüşdü - qışın soyuğunda da o binəvaları hər gün çimməyə vadar eləyirmiş. Sonra daha evlənmədi, janının qorxusundan ona gələn olmadı.
Niyaz mal aptekində işləyirdi, Şuşada texnikum bitirmişdi, bitirmişdi deyəndə, həftə səkkiz, mən doqquz rayondaydı. Bir ayağı da elə ha Bakıdaydı, bilmək olmurdu, nejə oxuyur, nə məzhəbə qulluq eləyir. Danışanda özünü elə aparırdı, guya veterinar yox, həkimdi və onun bilmədiyi şeyə qurd düşər. Qəsəbədə baməzəliyi ilə seçilən İsgəndərov Ədilin onunla zarafatı vardı. Ədil hərdən sataşıb deyirdi, doxtur, məktəb yönlü-başlı savad vermir, sən çoban Fərruxla otur-dur, vallah, olajaqsan loğman. O zalım balası mal-davarın, qoyun-quzunun allahıdı - qığının iyindən qoyunun hara heyvanı olduğunu bilir, qulağının tükünnən dərdini tapır... Ədil haqqına danışırdı, Fərrux səriştəliydi. Bir yol bir əbrəş qoyunun üstdə zootexnik Jümşüdlə bəhsə girdi, dedi bu heyvanın ağ jiyərinə xal düşüb. Jümşüd isə israr elədi ki, bəs heyvan turp kimi sağlamdı, heç nəyi yoxdu. Mərj qoşub qoyunu kəsdilər, çoban Fərrux haqlı çıxdı...
Niyaz özünə gəlmişdi, göz yaşı qurumuşdu. Xalıq onun toxtadığını görüb dedi:

- Aç, dovşanları burax, çarhovuzun da suyunu axıt, balıqlar qırılsın.
- Niyə? - Niyaz küt baxışla onu süzdü. - Səni dədənin goru, işin olmasın, hayıfdı, - vaysılandı. Bilmirdi neyləsin, əli qalxmırdı, o qədər zəhmət çəkmiş, pul-para töküb halal-hümbət təsərrüfat qurmuşdu, gejəsini-gündüzünü buna sərf eləmişdi. Balığın yenə təhri var, dovşana baxmaq ayrı əziyyətdi, gərək üstlərində göz olasan, yoxsa tələf olub gedər, qırılar hamısı. Belə işə əl bulamaq əvvəllər ağlına gəlməzdi, yatsa, yuxuda da görməzdi. Niyazın gözüaçıqlığı, ayıqlığı vardı - gördüyünü götürən idi. Dədə-babadan bu yerin jamaatı qoyun-quzudan, mal-davardan savayı heç nə tanımayıb. Həyət-bajada saxladıqları da toyuq-jüjə, qaz-ördək olub. Elə bil bu iş jamaatın boyuna biçilmişdi, belə gəlib, belə də getməlidi. Bir şey Niyazın ağlına batmasın, batdı ha, bildiyini dədəsinə verən deyildi. Baxdı ki, balıq yetişdirməyin elə bir çətinliyi yoxdu, ət istəmir, ot istəmir istəmir, əlinə düşəndən atırsan, özləri törəyib artır. Balıq qızartmasının iyini qonşulardan ilk alan Talıb oldu, get-gəlləri də elə ondan sonra başladı. Yavaş-yavaş başqa qonum-qonşular da ayaq açdılar, beləjə, könlü balıq istəyən gəlib Niyazın qapısını döyürdü. Ara-bərədə ona "Balıqçı Niyaz" deyənlər də vardı, amma bu ayama Niyaza toxunmurdu, əksinə xoşu gəlirdi, umudluydu ki, onu daha əvvəlki adıyla - Kukla Niyaz deyib çağırmazlar. Dovşan saxlamağa isə bu yaxınlarda - bir il olar əl bulamışdı.
Xalığın gözü Niyazda olsa da, fikri yan-yörədəydi, qulağını açıq tutmuşdu, hərdən boylanıb ətrafı gözdən keçirirdi, özünə güvənirdi, hər yola-yolağaya bələd idi.
Niyaz inamsız-inamsız mızıldandı:
- Deyirəm günahdı, əl vurmayaq, balıq da janlıdı... Vallah, ağlım kəsmir erməni rayona girsin, ürək eləməzlər. Yadında dəyil? Bir-iki səfər də belə olmuşdu, millət qaçıb çıxmışdı, sonra hamı qayıtdı evinə-eşiyinə. Deyirəm tələsməyək, bəlkə jamaat axşama qayıdıb gəldi.
Xalıq dinmədi. Əvvəl-əvvəl o da nəyəsə umudluydu, amma bu gün gördükləri onun umudunu qırmışdı. Odur ki, bilmirdi Niyaza nə javab versin, nə desin, onsuz da dedikləri "vız" eləyib onun qulağının dibindən ötürdü.
Niyazdan kar aşmayajağını görüb, çarhovuzun şırnağını özü döndərdi, su enli borunun ağzıylabir axıb şırıltı saldı. Suyun birdən-birə azalmağından balıqlar partlamaya düşmüşdülər, quyruqlarını çırpır, çapalayırdılar. Keçib məftil hörməli qapını araladı, dovşanlara da bu lazım idi, götürüldülər bostana sarı - kələmliyə. Çəpərin ara-bərəsindən o üzə adlayanlar da oldu. Niyaz oturduğu yerdəjə bu mənzərəni ağrılı-ağrılı süzür, dinib danışmırdı, dili qıfıllanmışdı.
Xalıq tut ağajından divara sarı üç addım saydı, beli götürüb yerdə iki təpçək dərinliyində çala qazdı, tut arağıyla dolu darboğaz iri şüşəni əskiyə büküb çalaya qoydu, üstünü torpaqladı. Niyaz gözünü ondan çəkmirdi. Dovşanlardan tələf olanda, bağın ayağında beləjə çala qazıb basdırırdı. Qəhərdən boğazı tıxandı, elə bildi Xalıq bu balaja çalada arağı yox, onun dolu ev-eşiyini, ümidini-inamını basdırdı, elə basdırdı, elə bil heç üstü açılmayajaqdı.
- Yeri yadında qalsın, - Xalıq bellə torpağı hamarladı. - İnşallah, qayıdanda ikimiz oturub başımızı açarıq, - dedi.
Niyazın üzünün ifadəsi dəyişdi, kefi azja durulan kimi oldu, deyəsən, eşitdiyi döşünə yatmışdı. Gözlərində ümid qığıljımı parladı, bayaqdan bu sözləri eşitmək istəyirdi. Əlini əlinə sürtdü.
- Bax, Xalıq, budu saa deyirəm, tost-zad söyləmiyəjəyik ha, - bəribaşdan xəbərdarlıq elədi, - kinodakılar kimi içəjəyik - sağlıqsız-filansız. - Nə fikirləşdisə, elavə elədi: - Amma yox, birinjini içəndə deyərik ki, həmişə evimizdə-eşiyimizdə, sonrası da ki, vur getsin...
Niyaz dil qəfəsə qoymurdu, üdüləyib tökür, öz danışığından özü həzz alırdı, elə bil başlarına gələnləri yerli-dibli unutmuşdu, kefli beyni başqa təhər işləyirdi. Hərdən isə elə bilirdi heç beyni-zadı yoxdu, başı boşdu.
- Qardaş balıqdı, dovşandı, bular heç, evimdə bir kitabxananın kitabı var, oları neyləyim? Neçə illərdi boğazımnan kəsib almışam.
- Neyləyəssən, yandırmayassan ha? - Xalıq məsləhət verməyə söz tapmadı.
- Ayə, yox, kitabı yandırmağa əlim gəlməz, ölərəm, o işi tutmaram. Mal doxturu olmağıma baxma, mən kitabsız, teatrsız qala bilmərəm. Deyəjəm, inanmayassan, Şuşada oxuyanda "Leyli-Mjnun" operasına baxmaqdan ötrü ayda bir dəfə qaçıb Bakıya gedirdim... - öyündü. Nəsə soruşmaq istədi, anjaq Xalıq barmağını dodaqlarına aparıb işarə elədi ki, danışmasın. Qulağı hənir almışdı, əyilə-əyilə çəpərə sarı getdi, ehtiyatla boylandı. Çöməldi, aralıdan him-jimlə Niyazı qandırdı ki, yerə yatsın, səsini çıxartmasın. Niyaz yerə yatmadısa da, amma oturduğu yerdəjə boynunu qısıb kirpi kimi büzüşdü, kuya bu şəkildə gözəgörünməz oldu. Gözü Xalıqdaydı. Xalıq yerdəki dəmir parçasını əlinə götürüb, iməkləyə-iməkləyə gedib qoz ağajının dalında gizləndi, marığa yatıb gözlədi. Kol-kosun xışıltısı hərdən eşidilir, hərdən kəsir, yenə sakitlik çökürdü. Xalıq əlində tutduğu dəmiri elə sıxdı, az qaldı barmaqları doğransın. Deyəsən, elə doğranmışdı, ovujunda qan ləkəsi vardı.
Niyaz oturduğu yerdən dikəldi, əlinə bir paya götürüb çəpərə yaxınlaşmaq istədi, amma Xalıq işarə elədi ki, qımıldanmasın, durduğu yerdə qalsın.
Xışıltı bir də eşidildi. Xalıq çöməldiyi yerdən dikəlib, boylandı, nə gördüsə, ta yerə sinmədi, gizlənmədi, əlini havada yelləyib geri qayıtdı.
Niyaz diluju soruşdu:
- Ermənilərdi? - Elə soruşdu, guya dünya-aləm vejinə deyildi, heç kimdən qorxu-hürküsü yoxdu.
- Kolxozun kələsi var e - Mayor - odu, bağda inək hərləyir, bayaq mən açıb buraxdım, dedim yazıqdı...
- Yaxşı eləmisən. - Niyazın büzüşüyü açıldı. İstədi soruşsun, Xalıq, ev-eşiyi qoyub gedəjəyik, bəs geri nə vədə qayıdajağıq, amma nə düşündüsə, dinmədi, qorxdu ki, birdən ayrı javab eşidər. Əslində, elə Xalığın da qorxduğu bu sual idi: bir kərə yox, iki kərə yox, bəlkə iyirmi kərə özü özündən soruşmuş, bir javab tapa bilməmişdi.
Əlini ehmalja Niyazın çiyninə toxundurdu.
- Qalx ayağa, - dedi, - getməliyik. Yubanmaq olmaz... Yaxşı yadıma düşdü, bəlkə tüfəngdən-zaddan bir silahın olar? - soruşdu.
Niyaz dillənmədi, guya deyiləni eşitməmişdi. Ayağa qalxıb üz-gözünə su vurdu, dəsmal götürüb qurulandı. Stolun üstündəki bir çapba stəkan tut arağını başına çəkdi. Arağın tündlüyündən gözləri yaşarsa da, ağzına heç nə atmadı, üzünü qırışdırdı, damağındakı təlxi-ajını elə bil bu yolla öldürmək istəyirdi. Yalnız bundan sonra Xalığın sualını javablandırdı:
- Tüfəng nədi?.. Sən lap bəxtəvərlikdən dəm vurursan... Özün bilirsən, o vədə quş tüfəngini də jamaatdan yığdılar, - gileyləndi. - İşə bax, erməni özününkülərə silah-sursat paylayırdı, bizimkilərsə əksinə - düşmənin dəyirmanına su tökürdülər, evlərdəki quşatan tüfəngləri də yığırdılar, nədi-nədi, bəs yuxarıdan göstəriş var. Nəsə, baş açmalı haqq-hesab dəyil, qardaş. Deyəjəm, inanmayajaqsan: bir ovuj güllə gizlətmişdim, aparıb təhvil verdim. Milisdə təzə bir gədə işləyir, adını da bilmirəm, mənə qayıdasan ki, Niyaz, yaxşı ki, gönüllü gətirmisən, bu hərbi sursatı sənin evində tapsaydım, səni yendirəjəkdim qoduqluğa... Sursat e, fikir verirsən, Xalıq?
Xalıq yüngüljə başını tərpətdi, dillənmədi.
- Saa ayrı şey də danışajam, - Niyaz sözünün dalını gətirdi. - Milis idarəsinin dəhlizində gördüm ki, bir ermənini dindirməyə gətiriblər. Əlimdə iki "buxanka" çörək vardı, evə almışdım. Gördüm dığa gözünü zilliyib çörəyə, yazıq-yazıq baxır. Qardaş, mən heylə baxış görməmişdim, insan nə kökə düşərmiş? Bildim ki, ajdı. Ürəyim durmadı, çörəyin birini uzatdım ona. Qəfilçil it adamın əlinnən sümük qapar e, çörəyi əlimnən heyləjə qapdı, birjə dəyqənin içində o boyda buxankanı nə təhər tıxdı, özüm də məəttəl qaldım, çiynəmirdi ha, loxma-loxma udurdu... Düşmən də olsa, insandı... Nə bilim, biz elə binədən dinj, ürəyiyuxa olmuşuq, başımıza da nə gəlibsə, dinjliyimizdən gəlib... Budu ha, iki yekə kişi dar ayaqda qalmışıq əliyalın, erməninin qabığına çıxmağa dayandoldurum tüfəngimiz də yoxdu..
Niyaz nə xatırladısa, durub otağa keçdi. Çox çəkmədi əlində xırda bir qutu qayıtdı.
- Qağa, düzü bayaq qulağıma güllə səsi dəydi, - dedi. - Fikirləşdim həlbət, bizimkilərdi, yenə içib kefləniblər, butulkadan-zaddan nişan qoyub atırlar. - Qutunu Xalığa uzatdı.
- Bu nədi? - Xalıq maraqlandı.
- Durbindi.
- Həə? Lap yerinə düşdü, elə tüfəngjən var, işimizə yarayar, - Xalıq qutunu açdı. - Əə, bu, matışka durbinidi ki, - təəjjübləndi.
- Bakıda teatra getmişdim, orda vermişdilər, çıxanda qaytarmadım. Nə biləydim, deyirdim bəs tamaşaçılara peşkeş verirlər. Amma yaxşı göstərir, götür bax.
Xalıq ağ rəngli kiçik durbini gözlərinə yaxınlaşdırdı, Çinar kəhrizdən yuxarını - Qalalılar məhləsini tuş götürüb baxdı, elə bildi optik şüşədən həyata yox, jansız bir şəkilə baxır. Bu şəkli də jızıb çəkən vardı, amma kimdi, bilən yoxdu... Gördüyü, ona səhnə dekorunu da xatırlatdı: bu səhnə nəhəng, geniş idi, kahlı-qırçınlı məxmər pərdəsi də qalxmışdı və sanki indijə tamaşa başlayajaqdı.
- Elə başımıza gələnlər də teatrdı, - Xalıq ağrılı-ağrılı mızıldandı. - Yoxsa, nahaq danışıram? - soruşdu.
- Teatr ta nə təhər olur? Özü də fajiə teatrıdı - tragediyadı, - dedi.
Niyaz Xalığın başını nejə qatmışdısa, hər şeyi unutmuşdu, elə bil bu qapıya qonaqlığa gəlmişdi. Ev yiyəsi şitini-şorunu çıxarırdı, ağır tərpənirdi və onun astagəlliyi Xalığı hövsələdən eləyirdi, özünü güjlə toxtadırdı. Qamarlayıb əlindən almasaydı, nə pal-paltarı vardı, Niyaz yığışdırıb özüylə götürəjəkdi.
- Di gəl dayna! - Xalıq hirslə onun qolundan dartdı. - A zalım balası, pal-paltarın yox e, javan janının həşirinə qal!.. Sənəd-sünəd, pul-para nəyin var onu götür, bu qədər əyin-başı neynirsən?.. Özün bil, mən getdim, başının çarəsini qıl! - doqqaza sarı yeridi. Niyazla ağız-ağıza verməkdən bezar olsa da, bilirdi ki, onsuz heç yerə gedən deyil, kürəyinə almalı da olsa, aparajaqdı.
Niyaz onun gerçəklədiyini görüb özünü yığışdırdı. Janına vəlvələ düşdü.
- Sən də etibarsız çıxdın, ə? - çağırdı. - Qohumunu qoyub qaçırsan?! Sən ölmüyəsən bu dünyada heç kəsə etibar yoxmuş.
Söz Xalığı tutdu, ayaq saxladı, qayıtdı.
- Di düş qabağıma! - əmr elədi. Niyaz daha sözü çevirmədi.

* * *

Hasanlı yamajına sarı dikəldilər. Yolları yalın yastanındakı qəbiristanlıqdan keçirdi. Qoşa məzarın yanında ayaq saxladılar - Xalığın ata-anasının qəbirləri idi, başdaşlarında yazılmışdı: "Oğlu Xalıqdan yadigar".
- Allah rəhmət eləsin, - Niyaz əlini Xalığın çiyninə qoydu. - Həyatdı da, əzəl-axır hamımız bu dünyadan köçəjəyik, - hüzünlü səslə dilləndi. Öz dediyindən özü ürpəndi, belə fikri ağlına gətirsə də, indiyəjən dilinə gətirməmişdi və inanmırdı ki, o da hamı kimi nə vaxtsa ölə bilər.
Qorxu Niyazın janını almışdı, özgə yerdə belə xoflanmaz, belə vahiməyə düşməzdi. Ona elə gəldi qəbiristanlıq o dünyanın qapısıdı və öz ayaqlarıyla gəlib bu qapının birjə addımlığında durub. Qeybdən qapı taybatay açılajaq, inkir-minkir onu dartıb kəndardan salajaq o dünyaya, çəkəjəklər məhşər ayağına, deyəjəklər törətdiyin günahları özün deyəjəksən, yoxsa birjə-birjə biz yadına salaq?.. Niyazın sərxoş beyni kardan düşmüşdü, o üzdən də nə günahın sahibi, nə qələtin yiyəsi olduğunu xatırlaya bilmirdi. Vüjudunu soyuq tər bürüdü, durduğu yerdən bir-iki addım gerilədi, ölülər səltənətindən baş götürüb qaçmaq istəyirdi. Onun bu halı Xalığın gözündən yayınmadı, elə bildi Niyazın rəhmətə gedən doğmaları, yaxınları yadına düşüb, ona görə halı dəyişib.
- Noldu saa, rəngin niyə qaçdı?
- Heç. Nəsə yaman pis oldum...
-Deyirəm biz əzəldən dinnən-məzhəbdən yarımçığıq, az-çox ərəbjə qırıldada bilsəydim, əhli-məzərıstanın ruhuna yasin oxuyardım.
- Oxudun, oxumadın, nolandı, diriləjəklər? Düzünü axtarsan, axı niyə ölməliyik e?
Xalıq elə bildi yol yoldaşı sualı ona verir, ondan soruşur, amma baxdı ki, yox, üzünü yuxarı tutub, göylə danışır. Xalıq qulaqlarına inanmadı, inanmadı ki, nə vaxtsa, kimdənsə belə giley eşidər və özlüyündə bunu dünyanın ən mənasız, yersiz gileyi bildi. Deyəsən, Niyaz da nə çərənlədiyinin fövqünə varmışdı, dediklərinin üstünü mallamağa çalışdı.
- Dünyanın işini-işdəklərini görəndə, adamın gümanı hər yerdən üzülür, - dedi, - heç nəyə inanmağı gəlmir. Bizdən ürəyiyuxa millət yoxdu, qarışqa basdamağa ürək eləmirik, niyə bu kökə düşməliyik axı? Haqq varsa, özünü göstərsin... Səni bilmirəm, belə söz-söhbət mənim beynimə batmır...
Xalıq istədi desin, sənin beyninə araqdan, geyim-keçimdən savayı nə batır ki? Amma baş qoşmadı, onun özü də belə şeylərə çox məhəl qoyan deyildi. Altdan-altdan fikir verib görürdü ki, arağın havası hələ Niyazın başından çəkilməyib, yazıq özündə-sözündə deyil.
Xalıq özü də bulud təki tutulmuşdu, doluxsunmuşdu, çırtma vırsaydılar, gözünün yaşı sellənib axardı. Ürəyinin başından daş asılmışdı sanki, bir təhərlə özünü ələ alıb qəhərini boğurdu. Nənəsinin, Məhluqə bibisinin qəbirləri də burdaydı. Janı buzladı. Bu nədi belə, qulağına səslər dəyyirdi. Yoxsa bu məzarlıqda yatanların ruhları oyanmışdı? "Xalıq! Bizi bu gor mənzilimizdə atıb hara qaçırsan? Heç utanıb həya eləmirsən?! Hanı sənin qeyrətin, namusun?.." - ölülər səltənəti oyanmış, jana gəlmişdi. Səs səsə qarışmışdı, çoxu Xalığa tanış idi. Əmiraslan oğlu Ağaların, Muxtarın, Məmməd oğlu Rüstəmin, Minbaşı Məmmədalının ruhları da dilə gəlmişdi. Ruhlar gözə görünmür, amma Xalıq onları görürdü, görürdü ki, köhnə kişilər kəfəndəjə əl-ələ tutaraq sıralanıb düşmənin yolunun üstündü bəmbəyaz sipərə dönüblər. Bəyaz sipərin bir uju Ağoğlandaydı, bir uju Şişdəmirdə. Az qalırdı Xalığın qulaqlarının pərdəsi deşilsin, ruhlar tökülüşmüşdülər onun üstünə, onu qınayır, yamanlayırdılar, guya millətin başına açılan oyunun baiskarı oydu: "Bu torpağın suyu haram olsun sənə, başını götürüb hara qaçırsan, oğul da torpağını atıb qaçarmı!?.." Xəjalətdən bilmirdi neyləsin, elə ha nəsə deyib anlatmağa çalışsa da, bajarmırdı, qışqırırdı, deyib danışırdı, di gəl ki, ruhlar onu eşitmiridilər. Ərki doğmalarına çatdı, dedi bəlkə onların ruhu eşidər: "Ay Nabat nənə, Məhluqə bibi, məni niyə qısma-boğmaya götürmüsünüz, nə günahın yiyəsiyəm?!.."
Niyazın səsinə Xalıq diksinib ayıldı.
- Nədi, əə, nolub, öz-özünə nə danışırsan? - Niyaz xoflu-xoflu eloğlusunu süzdü. - Havalanıb eləməmisən? Kimi çağırırdın elə? - maraqlandı.
- Məni qınama, elə bil ölülərin səsi gəldi qulağıma, ruhlar danışırdı...
Niyaz durub gözlərini döydü, heyrətdən dili dolaşdı:
- Həlbət, səni qara basır, - dedi, - qəbiristanlıqda belə şeylər olur... Nə deyirdilər?
- Kim?
- Ölülər.
- Nə deyəjəklər? Deyirdilər gedin boynunuza çatı salın, kişi olan kəs torpağını qoyub qaçar? Hamısı da məni qınayırdı, qınasaydılar, yaxşıydı, söyürdülər, üzümə tüpürürdülər...
- Deyəydin mən nə karəyəm, bir oyundu, düşmüşük... Axı, sən nə günahın yiyəsisən?
- Nə bilim... Belə götürəndə, mənim də günahım var, hamımız günahkarıq, heç kəs yaxasını qırağa çəkə bilməz.
Qəbirlərin arasıyla ot basmış jığırı tutub gedirdilər. Jığır dolam-dolambaj idi və Niyaza elə gəlirdi onlar labirintdə azıb qalmış siçovullar təki boşuna çovuyurlar - bu ölülər səltənətinin çıxışı yoxdu.
Niyaz yoldaşından ibrət götürüb qıvraq tərpənməyə çalışırdı ki, geri qalmasın. Xalığın bayaqkı söhbəti onun janına üşütmə salmışdı: elə bilirdi doğrudan da ölülər xortlayıblar. Skelet-insanların sümüklərinin şaqqıltısını eşitdi, hətta ona elə gəldi buz kimi soyuq bir əl onun çiynindən yapışdı. Sümük əlin soyuğu vüjüdunu bürüdü, janını əsmə tutdu, dişlərinin şaqqıltısı beyninə düşdü.
- Bismillah! Bismilah!! - pıçıldadı. Ayaqları dolaşdı, az qaldı üzü üstə sərilsin yerə. Yerişini yeyinlətdi, yol yodaşına çatar-çatmaz dedi:
- Xalıq, elə bil mənim də qulağıma səs dəydi axı... Ayaqlarım sözümə baxmır. Belə xəjalətdənsə, ölüb burda qalsaq yaxşıdı... Deyirəm bəlkə qayıdaq evimizə?
Xalıq dinmədi.
- Erməniləri gözünlə gördün? - Niyaz elə soruşdu, guya yol yoldaşı bayaqdan bəri ona nağıl danışırmış və "göydən üç alma düşdü..." deyib nağılı bitirəjəkdi, Niyaz da uşaq kimi oturub gözləyəjəkdi ki, göydən nə vaxt üç alma düşəjək. Göydən üç alma düşməsə də, bu dəhşətli, qorxulu nağılın bitməyinə sevinəjəkdi.
- Sən qurd ürəyi yemisən, qardaş, - donquldandı, - nə ağılnan rayona qayıtdın, fikirləşmədin ki, erməninin əlinə keçərsən? - titrək səslə soruşdu. Yol yoldaşının onun sözlərini qulaqardına vurduğunu görüb, daha danışmadı. Özlüyündə bu qənaətə gəldi ki, Xalıq ağlı başında adamdı, həyatını boşuna təhlükəyə atmaz, əlbət bir səbəb varmış ki, qayıdıb gəlib.
Aralıda təzə bir qəbir qaralırdı - Nizamın qəbriydi, üstü götürülməmişdi. O rəhmətliyin dəfni ayrı dərd oldu: jənazəni qəbiristanlığa gətirəndə ermənilər jamaatı topa tutdular. Məjbur olub jənazəni qaytardılar geri. Hələ belə müsibət görünməmişdi ki, meyidi təzədən qapıya qaytaralar. Ana-bajı, qohum-əqraba təzədən şivən qopardı, arvadlar təzədən özlərinə əl qatdılar, elə bil Nizam dirilib təzədən ölmüşdü... Axşamı gözləməkdən savayı özgə yol yox idi. Qaranlıq çökəndə jənazəni qaldırıb dübarə qəbiristanlığa yollandılar, bir zülmlə aparıb tələm-tələs quyuladılar. Əziz kişi imkan eləyib birjə ağız yasin oxudu, bilirdi ki. ermənilər duyuq düşüb ay işığında qəbiristanlığı topa tutarlar, tələfat olar...
Xubyarlı kəndi tərəfdən tozanaq qalxmışdı - minik maşınıydı, qəsəbə səmtində gəlirdi.
- Ermənilərdi, - Xalıq dedi, - yat aşağı! - hələ kəşfiyyat aparırlar, qəsəbəyə girməyə ürək eləmirlər.
Başdaşlarının arxasında gizləndilər. Xalıq fikirləşdi ki, düşmən onları görübsə, maşının qabağından qaçmaq müşkül olajaq. Yan-yörəyə göz gəzdirdi, yol-yolağa axtardı. Baxdı ki, çətini şumluğu adlayınjadı, ordan o yana dərə yuxarı qalxmaq maşın işi deyil.

Xalıq ot basmış ensiz jığırı tutdu, Niyaz da onun dalınja düşdü.
Nizamın ölümü Xalığa dağ çəkmişdi, ölməli oğul deyildi, mehriban, xoşqılıq idi, haqq adamıydı. Bir az dəlisovluğu vardı, içəndə hərdən jırtqozluğundan qalmırdı. Əyriəməl adamla arası yox idi deyə, yeri düşdü, sözünü saxlamırdı, deyirdi. Həftə bazarına gələn ermənilərə də ki, ayrı jür qənim kəsilmişdi, gözlərinin odunu almışdı. Bazarı dolaşır, ermənilərin satdığına nırx qoyurdu, deyirdi mən deyən qiymətdən bir qəpik bahasına araq, noxud satsanız, ta sizi burda görməyim. Onunla hesablaşır, bir sözünü iki eləmirdilər. Ara qarışandan sonra da Nizam gejələr gizlinjə erməni kəndinə gedib-gəlirdi, qorxu-hürkü bilmirdi. Dığaların gözü əzəldən onu götürmürdü, əlindən jilov gəmirir, hayıf çıxmağa girəvə gəzirdilər. Elə bir oğulun ölümü heçdən oldu. Ermənilər hərdən qəsəbəyə qrad atırdılar, vahiməli vıyıltısı vardı və mərminin özündən qabaq vıyıltısı gəlirdi. Nizam bu soyuq vıyıltıya məhəl qoymurdu, erməni mərmisinin səsinə yerə yatmağı özünə ar bilir, şəstinə sığışdırmırdı. Evlərinin arxasına qrad düşəndə də beş-on adamın arasında əyilib yerə yatmayan təkjə Nizam olmuşdu, qəlpələr qarnını doğram-doğram eləmişdi. Gözləri qapananda belə, kinayəli təbəssüm üzündən çəkilməmişdi.
- Heyf sənnən, Nizam! - Xalıq dönüb aralıdan bir də qəbirə sarı baxdı, əlinin arxasıyla yaşarmış gözlərini sildi.
Meşə idarəsi tərəfdə yaşıllıq qalınlaşırdı, Jambulağın suyu o yanları tutduğundan dərə uzunu ot dizə qalxmışdı, lığlıq, çamurluq idi. Bura Qaranlıq dərə deyirdilər, günün günəşli çağlarında belə, adamı qaramat basırdı. Deyilənə görə, gejələr dərədə jin-şəyatin toplaşır, əjinnələr tonqal çatır, zurna-qaval çalır, halay gedirlər. Şər qaralanandan sonra yolunu bu dərədən salan olmurdu.
Bir sürü qoyun-quzu örüş-örkəndə başsız qalmışdı, yayılmışdılar yamaja, elə bil yüz ilin ajıydılar, başlarını qaldırmır, xırpaxırp otlayırdılar. Səssizlik içində bu xırpıltı aydınja eşidilirdi.
Şişdəmirin sinəsindəki yaşıllığın arasından Yal Balajanın tənha evi sozalırdı. Uşaq vaxtı aralıdan bu ev Xalığa tilsimli komanı xatırladardı, elə bilirdi bu komada uzunsaç jinlər-əjinnələr yaşayırlar. Ora yaxın düşməyə heç kəsin hünəri yetməzdi, nağıllar dünyasına boylanırmış kimi, uşaq-muşaq xoflu-xoflu aralıdanja baxardı...
Yol boyu ikisi də susur, danışmırdılar. Söhbətləri tutmurdu, tutanda da yavan alınırdı, guya yüz ilin özgəsi, yadıydılar. Yol Niyazın gözünə durmuşdu, ajı bağırsaq təki uzanırdı, harda bitəjəyini nə o bilirdi, nə də yol yoldaşı. Əslində, tutub getdikləri yol da deyildi, jığır idi, ensiz jığır. Kəsmə getsinlər deyə, hərdən jığırdan sapır, izsiz-rizsiz daşlıqla, qayalıqla yeriyirdilər - korhavasına gedən yolsuz yolçuları xatırladırdılar.
Niyaz arabir qanrılıb geriyə baxır, öz ləpirlərini axtarırdı, elə bil əl yeri qoymaq istəyirdi ki, geri qayıdanda azmasınlar. Hərdən dayanıb dinjini alır, dəsmal çıxarıb boyun-boğazının tərini silirdi. Nəfəsini dərib yerişinə haram qatırdı ki, yoldaşını haxlasın. Aralarında xeyli yaş fərqi olsa da, Niyaza baxanda, Xalıq qıs-qıvraq idi, yeyin yeriyirdi.
Niyazın da fikri özündə deyildi. Başını sallayıb yeriyirdi, elə bil dərələri, yamajları təkjə dolaşırdı və həmişəki təki yorulunja dolaşajaq, yemişandan, itburnudan yığıb qayıdajaqdı evinə.
Qəsəbə tərəfdən gurultu eşidildi, yer titrədi, ikisi də qulaqlarını tutub yerə sindi, elə bildilər mərmi yanlarında düşəjək. Anjaq başqa səmtə - aralıdakı xəstəxana binasının yanına düşdü, torpaq od tutub odlandı.
İkisinin də qulaqları top, qrad gurultusuna alışmışdı, birinji dəfə deyildi eşitdikləri.
- İşlərini ehtiyatlı tuturlar köpəyuşaqları, - Xalıq mülahizə elədi. - Əlbət, atırlar ki, görsünlər javab verən olajaq, ya yox. Kim var ki, javab versin.
- Nə vaxt atmayıblar? Həmişə atıblar dayna, - Niyaz dedi. - Hələ də inanmağım gəlmir. Deyirəm çox uzağa getməyək, buralarda daldalanıb gözləyək, uzağı şər qarışanajan jamaat qayıdıb gələr....
Xalıq dinmədi. Niyaz yol yoldaşının susduğunu görüb, araya söz salmaq istədi, onun qoltuğundakı çubuq qomuna işarəylə soruşdu:
- O boyda ev-eşikdən çıxartdığın birjə qom çubuqdu?
Zoğal çubuqlarının nəyə yaradığını yaxşı bilirdi, toylarda toybaşılıq eləyən Xalığın çubuğunun dadını bir-iki dəfə dadmışdı, göynərtisi yadından çıxmamışdı.
Xalıq ayağını saxlamadı.
- Hə, - deyib mızıldandı. - Bir də sənəd-sünədim qalmışdı, oları götürdüm... - Deyirsən, gərək evin içini şəlləyəydim dalıma? Səni bilmirəm, torpaqsız, elsiz-obasız dünya malının mənnən ötrü bir qara qəpiklik maliyyəti yoxdu...
Niyaz nəsə xatırlayıb könülsüz-könülsüz mızıldandı:
- Mənnən ötrü də... Qapımın dovşanı, balığı yox, kitablar məni yandırır, kitablar... Məni nə təhər qaçarağa götürdünsə, qonaq otağının qapısını qıfıllamaq yadımnan çıxdı, nəyim var, yığmışdım ora.
Xalıq ürəyində söyləndi: "Səyin biri səy, bunun ağlı hardadı? Guya qıfıllasaydı, nolasıydı?.." Ajı-ajı gülümsədi.
- Erməni deyəjək musurman doğrudan da qonaqjıldı, hər yeri kilidləyib, birjə qonaq otağınnan savayı, - sataşdı. Onun iynəli sözlərindən Niyazın beyni sanjdı, anjaq dinmədi.
Xalıq bilirdi ki, ermənilər ev-eşiyi elə çalıb-çapajaq, diş qurdalamağa çöp də qalmayajaq, sonra da od vurub mülkləri odlayajaqlar - bu fikir heç başından çəkilmirdi, onun jızdağını çıxardırdı. Özlüyündə qınadı: "Bizə bu da azdı - erməniyə kirvə deyib oturdurduq yuxarı başda. Demə, zəhərli ilanmışlar, xəbərimiz yoxmuş. Biz irəlini görən dəyilik, allahın dəvəsi yaxında otlayır, uzağa baxır..."
- Başımıza gələn müsibətə bax e, - Niyaz hikkələndi. - Göydəkinin niyə bizə qəzəbi tutub?.. - yol yoldaşından səs gəlmədiyini görüb sözü bir də çevirdi: - Sənnənəm e, Xalıq, eşitmirsən?
- Ayə, mən hardan bilim, onu göydəkinnən soruş, - Xalıq dilini sürüdü. Onun jandərdi javabından sonra Niyaz ağzına su alıb susdu, başını qaldırıb yuxarı baxmadı da, öz sualının javabını göydə axtarmaq ona mənasız gəldi. Fikri jığırdaydı, ayağını azja qırağa qoysaydı, diyirlənib düşərdi dərənin dibinə.
Danışmağa yenə söz tapmırdılar, kirimişjə yoxuş yuxarı qalxırdılar. Başlarına nə müsibət gəldiyini Xalıq indi-indi dərk eləyir, od tutub odlanırdı, düşünüb daşındıqja halı dəyişir, içindəki kin-küdurət, qisas hissi baş alıb gedirdi. Ürjahına erməni silahlısı çıxsaydı, yalın əllərilə boğub öldürər, it kimi leşini sərərdi. Dava-savaş insanı elə dəyişdirir, özünün də xəbəri olmur.
Birdən ağlına fikir gəldi ki, qəsəbəyə girənlərin arasında, əlbət, Benik də olar. Amma əzəlki kimi arvadını da tərkinə alıb qatır belində gəlməz, tank üstündə gələr. Ürəyində götür-qoy elədi: "Qalmaz, birinji bizim evə dəyər, Dumana çörəkdən-zaddan atar. Qoymaz bizim evi talan eləsinlər, yandırsınlar. Deyər bu mənim kirvəmin yurdudu, bu qapıda bir ton çörək kəsmişəm... Nə bilim, imanım allah amanatı..." Özü də bilmirdi nə haqla belə düşünür.
Ayağını saxladı. Niyaz aralı olduğundan, yol yoldaşının təlaşını duymadı, fikirləşdi ki, dayanmaqda yəqin dinjini almaq istəyir. Özü də dayandı, əlinin dalıyla üzünün tərini sildi. Xalıq ona məhəl qoymurdu, ona sarı baxmırdı, fikri özündə deyildi.
- Başın batsın, Xalıq! - söyləndi. - Sən neynədin, nə axmaq iş tutdun? Benik gələjək, hökmən gəlib bizim evə dəyəjək. Ola bilməz bizə baş çəkməsin... Qumbaranı darvazaya bağladığım yerdə əllərim quruyaydı. Belə sarsaqlıq eləməzdim, şeytan məni yoldan çıxartdı. Pah, dədəm vay!..
Niyaz gəlib onu haqlamışdı.
- Xalıq, niyə dayandın, yorulmusan?
- Yox ə, yorulmaq nədi?.. Sən durma, get, mən qayıtmalıyam evə, yaddan çıxan şey var...
Niyazın gözləri alajalandı, elə bildi Xalıq onunla zarafat eləyir. Amma baxdı ki, yox, zarafat eləyənə oxşamır.
- Olmuya, pulun, qır-qızılın qalıb? - Niyaz öz arşınıyla ölçdü. - Dədəmin göru haqqı qoymaram gedəsən, - yol yoldaşının qabağını kəsdi. - Bayaqdan maa ağıl verirdin, indi noldu saa? Güllə səslərini eşitmirsən, rayonun ortasınnan, çinarın dibindən gəlir...
Havaya atırdılar, arabir də fişəng qalxırdı göyə. Ermənilər şənlənir, qələbələrini qeyd edirdilər. Adda-budda tüstü burumu görünürdü, evləri yandırırdılar. Xalıqgilin məhləsi tərəfdən də qara tüstü qalxırdı. Yanan deyəsən kolxozun idarə binasıydı. Ondan bir az aralıda kolxozun anbarıydı, ağzınajan taxılnan tıxılıydı, il yaxşı gəlmişdi, məhsulu güjlə çatdırıb yığmışdılar. Qəsəbədən ən son anbardar Sadıq çıxmışdı. Yoldan keçənlər jamaatın çıxdığını ona xəbər versələr də, amma Sadıq deyilənlərə inanmamışdı, fikirləşmişdi ki, ona fırıldaq gəlirlər, yəni qorxsun qaçsın, taxılı daşısınlar. Bunu dünən aşağı kənddə özü danışırmış. Sənəd-sünəddən ötrü geri qayıdan qəsəbə sovetinin sədri İlqar Mehdiyevin bir nəfərlə pusquya düşüb əsir alındığı xəbərini də o gətirmişdi. Deyirdi gözləriylə görüb.
Niyazın heyi-taqəti qalmamışdı, onu soyuq tər basmışdı, fikri özündə deyildi. Birhovur bundan qabaq ölümlə göz-gözə dayandığını indi dərk eləyirdi, Xalıq olmasaydı, başına nələr gələjəkdi, onu allah bilirdi. Dönüb minnətdarlıqla yol yoldaşını süzdü, dinmədi, amma Xalıq onun nə demək istədiyini gözlərindən oxudu, bildi ki, Niyaz təzə-təzə ayılır, gördükləri ona indi çatır.
Niyaz durbini gözlərinə tutdu, elə bildi amfiteatrdan dəhşətli bir teatra tamaşa eləyir. Ürəyi quş ürəyi təki çırpınırdı, sanki indijə yerindən oynayajaq, sinəsini dəlib çıxajaqdı. Nəfəsi tınjıxır, havası çatmırdı, gözləri yaşardığından optik şüşədən hər şeyi dumanlı görürdü. Ziyarat dağı səmtindən gələn yolda toz-duman qalxmışdı, düşmən tanklarıydı, Şahvələdli kəndi tərəfdən qəsəbəyə girirdilər. O tərəfdəki evlərdən də tüstü burumu qalxırdı.
Niyazın gözləri dolmuşdu, hönkürüb ağlamaqdan özünü güjlə saxlayırdı, qalmışdı içində didilə-didilə. Gördüklərinə tab gətirmədi, durbinin ağzını dikəltdi göyə, göy öz kefindəydi, üzü buludsuz, aydın idi və Niyaz bu aydınlıqda nəsə axtarır, görmək istəyirdi. Göy yerdən belə görünürsə, deməli, yer də göydən beləjə aydın görsənir. Amma göyün özü boyda nəhəng, ala gözü elə bil mirvari suyu gətirmiş, tutulmuşdu, yerdə baş verənləri görmürdü.
- Göydə nə axtarırsan, ə? - Xalıq soruşdu.
- Heç nə... Nə var, nə axtaram, - Niyaz durbinin ağzını aşağı əydi, içini çəkdi.
- Ay, Xalıq! ora bax, elə bil çaylaqdakı körpüdən adam yellənir, - durbini yoldaşına uzatdı.
Xalıq durbini alıb baxdı, diksindi. Bağrı qana döndü, gözləri doldu. Hünəri dilinə yetdi, səsi titrədi:
- Qansız köpəyuşağı!..
Dəli Mayılı körpüdən asmışdılar.

* * *

Araz aşıqdan deyildi, suyu adama boy vermirdi, kükrəyib axırdı. Qıcıltısı-nəriltisi qulaq batırırdı. Çayın dəliliyi tutmuşdu, dar ayaqda ona pənah gətirmiş qaçqınlara sifət göstərirdi. Su azja da qalxıb qabarsaydı, bəndi-bəndərgahı aşar, o taylı-bu taylı qabağına çıxan nə var, silib-süpürərdi. Arazın dəlisovluğuna o taydakılar bələd idilər, haylayıb bəri tərəfdəkiləri xəbərdar eləyirdilər ki, çaya yaxın durmasınlar.
Hava bozarmışdı, çisginləyirdi. Böyüklərin təlaşlı səsi, uşaqların ağlaşması, küy-kələyi çayın qıcıltısına, nəriltisinə qarışmışdı. Yaşlı bir kişinin ayağına qamış batmışdı, ağrıdan az qalırdı göyə çıxsın, çığırırdı. Hərdən aralıdan tək-tək güllə, mərmi səsləri eşidilirdi. Bu səslər ayaq alıb ehmal-ehmal yaxınlaşırdı və yaxınlaşdıqja da qaçqınların təlaşı artırdı. Öldü-qaldıya baxan olmayajaqdı, düşmən əlinə keçməkdənsə, hamı özünü vurajaqdı çaya. Xalıq sinəsini irəli verib qabaqlarını almasaydı, bəlkə də çirmənib suya girən olardı. İnjavara, onu eşidirdilər, sözünün qabağına söz çıxartmırdılar.
Arazın o qırağında da qələbəlik idi, suyun qıcıltısı içindən iranlıların səsi eşidilirdi, qaçqınların halına ajıyırdılar. O taylı-bu taylı adamlar üzbəüz dayanmışdılar, elə bil "Bənövşə, bəndə düşə" oynayırdılar. Vaxt olub ki, şahlıqdan janını qurtaranlar bəri tərəfə qaçıblar. İndi isə əksinəydi, bəridəkilərin nijat yolu o taya keçmək idi. Araz qırağı oyun meydanıydı: "Bənövşə bəndə düşə, bizdən sizə kim düşə?.." Meydanda meydan sulayansa Araz idi - hayqırmağında, nərildəməyindəydi.
Qaçqınların ardı-arası kəsilmək bilmirdi, bir ujdan axışıb gəlirdilər, özgə yolları yox idi, düşmən bəndi-bərəni kəsmişdi. Əyin-başdan olmuş, istahatdan düşmüş adamlar doğma bildikləri çayın ögeyliyindən, onlara üz turşutmağından çaşıb qalmışdılar, bayğın baxışlar kükrəyib köpüklənən bulanıq sulara dikilmişdi. Çayın gözünü lil tutmuşdu, heç nə görmürdü, uşaqlı-böyüklü jəmləşmiş bu qədər insanı seçmirdi, seçsə də, onları yad gözündə görürdü, tanımırdı. Su axdıqja durular, Araz isə durulmaq bilmirdi, əksinə, getdikjə bulanırdı.
- Araz! Bu nə üzdü, nə sifətdi bizə göstərirsən? - Xalıq üzünü çaya tutdu. - Millət illərnən sənin həsrətini çəkib, lilli suyunun yanğısıynan yaşayıb, sənə bayatı qoşub... Dar majalda sənə pənah gətirmişik, sən də ki, belə, - gileyləndi. Elə gileyləndi, guya çay onun dediklərindən nəsə qanajaq, ara-abıra qısılıb suyunu azaldajaq, Araz aşıqdan olajaq və qaçqınlar da "ya allah" deyib çirmənəjək, dalbadala düzülüb, rahatja adlayajaqlar o taya... Dar ayaqda qaçqınların Arazdan umajağı vardı, o isə öz işindəydi, kükrəməyindəydi, nərildəməyindəydi, işıqlı dünyada baş verənlərin ona isti-soyuğu yox idi. Arvadların ah-naləsinə, uşaqların ağlaşmağına belə məhəl qoymur, heç nə eşitmirdi.
- Suyun qurusun, Araz! - qəddi bükülmüş yaşlı bir qarı ağzını qarğışla açdı. Üz-gözü eyzən qırış içindəydi, bir dünya ömür yaşamış, qarımışdı. Dar ayaqda dünyadan ikiəlli yapışan da qarımış qarı idi. Xırda, qıyıq gözlərində yaşına-başına yaraşmayan bir işartı vardı - yaşamaq eşqinin işartısı və işartı olmasaydı, deyərdin bəs belinin quzu çıxmış bu ixtiyar adam jansızdır, quruja jəsəddir.
Eşitdiyi sözlər Xalığın qəlbinə dəydi, elə bil əzizini, doğmasını qarğımışdılar, guya qarının ağzı faldı, ahı Arazı tutajaq, qaçqınların gözləri qabağındaja suyu quruyajaqdı, elə quruyajaqdı, birjə damla da qalmayajaqdı. Arazın onu aparmağına razı olardı, suyunun qurumağına qıymazdı.
Daha kimsə gileyli-gileyli donquldandı, böyürdən başqaları da deyindi, səs səsə qarışdı, qaçqınlar ürəklərini boşaldıb yüngülləşmək istəyir, içlərindəki ağırlıqdan bu yolla qurtarmağa çalışırdılar, onları sıxıb əzən ağırlığın altında çaya girməyə ürək eləmirdilər. Ağızlarını allah yoluna qoyub söyüb-söylənirdilər, sanki başlarına gələn müsibətlərin baiskarı Arazdır.
- Ay jamaat! Qarğaağız olmuyun, qarğımayın! - Xalıq daha özünü saxlamadı.
Üz-gözünü tük basmış bir kişi mırtdandı:
- Nə tez qahmadar tapıldı e, - üzünü Xalığa tutdu: - Qardaş, bəs nəyi söyək, kimi söyək ki, ürəyimiz boşalsın? Bilirsənsə, adını de, onu söyək, onu qarğıyaq!..
Xalıq nə deyəjəyini bilmədi, bir istədi desin günahın yekəsi bizdədi, özümüzü söyək, amma dilini saxladı. Söyüşülə, qarğışla nə vaxt yara sağalıb axı, sağalsaydı, hamıdan qabaq o özü ürəyini boşaldardı.
Qaçqınların ah-naləsi suyun gur qıcıltısına qarışır, axıb gedirdi. Nə deyirlər desinlər, öz işləridi, Araz durub hər çalınana oynamayajaqdı, öz bildiyi təki axajaqdı. Qıraqlardakı yarğanlardan, çuxurlardan bəlliydi ki, Arazın bundan da gur, bundan da dəli axan, məjrasından çıxan vədələri olub.
Nəhrin qıcıltısı adi qıcıltı deyildi, onun səsi-sədası, giley-güzarıydı. Bəlkə də insanları qınayıb demək istəyirdi ki, hər oyundan-hoqqadan çıxan, hər pəstahı törədən siz özünüzsünüz, bir-birinizi qırmaqdan həzz alırsınız, qana yerikləyirsiniz. Binayi-qədimdən üstümdən o taya-bu taya o qədər adlamısınız ki... Hərəniz də bir illətnən, bir amajnan... Suyumu bulanıq görüb məni kor bilməyin, nələr görməmişəm, nələrin şahidi olmamışam? Bir-birinizi qırıb, əllərinizin qanını mənim suyumda yumusunuz... "Araz apardı" deyib boynuma çox qurbanlar yıxmısınız, ayağıma çox günahlar yazmısınız, hansını söyləyim, hansını danışım?.. Arazın gileylənməyə haqı vardı, içi doluydu, dərdli axırdı... Bütün çaylar təki onun da iki sahili vardı, amma bir-birinə bənzəmirdilər, elə bil hərəsi ayrı bir çayın sahiliydi.
Çayın bəri qırağı eyzən yaşıllıq idi, şamlıq, qamışlıq örtmüşdü. Hündür ağajlar da az deyildi. Nə vədədir bu yerlərə insan ayağı dəymir, quş quşluğuyla sərhəd zolağına qona bilmirdi. İndi sahil boyu çəkilmiş tikanlı məftillər qırılmış, qatran hopdurulmuş ağaj dirəklərin çoxu yıxılmışdı. "Qranitsa SSSR" yazılmış zolaqlı yoğun dirək böyrü üstəydi, gərəksiz odun parçası təki yerdə qalmışdı. Hündür, talvarlı sərhədçi qülləsi boş-boşuna durmuşdu.
Ağız deyəni qulaq eşitmirdi, oğul-uşaq, qohum-qardaş səsləyib bir-birini axtarır, tapışmaq istəyirdilər ki, əl-ələ tutub özlərini çaya birlikdə vursunlar.
- Əə, baba, hardasan?! - bir oğlan yaşlı kişinin qolundan yapışdı.
- Harda olajam, jəhənnəmdə-gorda! - kişi söyləndi. - Məni neynirsən, bala? Sən öz janının hayına qal, javansan. Gavur erməniyə yaxşı bələdəm, oların əlinə keçməkdənsə, qoy məni Araz aparsın...
Qojanın sözləri Xalığı tutdu, nəsə xatırlayıb təlaşla boylandı, gözü Niyazı gəzdi. Ürəyi onun yanındaydı, çalışırdı ondan aralanmasın, qınayan olmasaydı, balaja uşaq kimi yapışardı əlindən, buraxmazdı. İnjavara, Niyaz da aralı durmurdu, amma qarışıqlıqda hərdən it-bat olurdu. Qəsəbədən çıxdıqları bir aydan çox idi və elə o vədədən Niyazın Araz boyundakı dədə yurdunda qalırdılar. Ağıllarına da gəlməzdi ki, düşmən oraları da topa-tüfəngə tutar.
- Niyaz, bəri dur! - Xalıq onun qolundan yapışıb yaxına çəkdi.. - Bax, bilməzsən, çaya mənsiz girərsən ha, - xəbərdarlıq elədi.
Niyazda istahat qalmamışdı, əyninin paltarı lijimdən çıxmışdı, kol-kosa sürtülüb didilmişdi. Dodaqları göyərmiş, janını titrətmə almışdı, soyuq onu möhkəm tutmuşdu.
Xalığı araq iyi vurdu. Soruşdu:
- İki daşın arasında, tuluğunu harda doldurmusan, ə?
- Bir allah bəndəsi qonaq elədi, ajqarına gillətdim, yoxsa janımın soyuğu çıxmazdı, - özünü yığışdırmağa çalışdı.
Xalıq uşaq qorxudurmuş kimi səsini qısıb dedi:
- O tayda içki qadağandı ha, - xəbərdarlıq elədi, - deyir dilinə içki dəyəni salırlar şallağın altına - vur ki, vurasan...
Niyaz key-key yerlisinə baxdı.
- O taya adladım, qaldı şallaq payım, - mızıldandı. - Sağ-salamat keçək, razıyam, qoy şallaqlasınnar... Amma inanmıram, orda qohumlarım var, olar qoymaz. Dədəmin əmisi uşaqları Arazqırağı kəndlərdədi, adlayaq o üzə, gör bizi nejə qarşılayajaqlar... Çağırım soruşum, - suya sarı yaxınlaşdı, əlini ağzına tutub səslədi:

- Ayə hey!! Salman bəyin törəməsindən orda kim var?
- Baba, hansı Salman, qaçaq Salmanmı? - o üzdən suruşdular.
- Hə!
- Bəli, vardılar, fəqət onlar aşağı kənddədilər!.. İnşallah, adlayın bəri üzə, tapışarsınız!..
Niyazın uçmağa qanadı çatmırdı.
- Eşitdin, Xalıq?.. Belə də dərd olar? - kövrəldi. - Qohum-əqrəba olasan, əzizlərinin üzünü görməyəsən... Allah bunu nə təhər götürür, qardaş!? Kəndimizdə elə adam yoxdu ki, o tayda simsarı, yaxını olmasın. Xalıq, baxarsan, əmizadələrim məni görəndə neyləyəjəklər...
Xalıq Niyazın sözünü kəsmir, onun uşaq kimi sevinməyinə tamaşa edirdi. Özünün İranda qohumları yox idi, bəlkə də yeddi arxa dönənindən kimsə vardı, amma harda, nejə axtarsın? Fikirləşdi ki, o tayda soraqlayar, bəlkə kimisə tapdı.
Niyaz dil boğaza qoymurdu:
- Əə, bu Araz bizdən nə istəyir, bizə niyə belə üz göstərir? Elə bilir bunnan qorxan var. Ya zəlzələdən, ya vəlvələdən, dədəmin goru haqqı bu saat çirmənib özümü vurajam suya, - kişiləndi.
Xalıq onun yolunu kəsdi.
- Belə dur görüm, çəkil o yana! - səsini qaldırdı. - Qoçaq çıxıb maa!
Niyaz sakitləşsə də, içindəki ağırlıqdan qurtara bilmirdi.
- Xalıq, erməni bizi haqlayınja, Arazı adlaya biləjəyikmi barı? - dili dolaşa-dolaşa soruşdu. Balaja uşaq dədəsini güjlü bilən kimi, o da Xalığa bel bağlayırdı, ona umudluydu. Onun gözündə eloğlusunun bajarmadığı, bilmədiyi iş yox idi: istəsə Arazın qabağını kəsər, yağışı durdurardı.
Xalıq təskinlik verməkdən qalmadı.
- Niyə adlamırıq, adlayajayıq da, hələ onnan o tərəfə də kejəjəyik, - dedi. - Birjə hava dəyişməyə, dalı yağışa dönməyə.
- Qardaş, açığını deyim ki, mən Arazı belə hikkəli bilməzdim, dəlinin yekəsiymiş. Tulus dikinnən baxanda deyirsən bəs jıpbılıja arxdı, çırman keç. Deməginən, əməlli-başlı çay imiş... - Niyaz nəzərini köpüklü suya dikib durduğu yerdəjə kirimişjə qaldı. Xalıq onun gözlərində boşluq gördü, elə bil ayaq üstdəjə gözüaçıq yatmışdı, qolundan yapışdı ki, birdən başı gijələr, yıxılar çaya.
Bir kişi beş qaramalı baş-başa bağlayıb çaya vurmağa çalışırdı. Heyvanlar isə dirənir, bəyirirdilər. Kişi heyvanların boynundakı ipdən yapışıb çaya saldı, amma özü uzağa gedə bilmədi, gözü qorxdu, dönüb geri üzdü. Heyvanlar bəyirir, kükrəyən bulanıq sulara güj gəlir, o taya sarı üzürdülər, jan hayındaydılar. Hərdən burulğan onları qamarlayıb gözdən itirirdi. Heyləri kəsilsə də, dartınır, başlarından aşan köpüklü sulardan qurtarmağa çalışırdılar. Qaçqınlar kirimişjə durub, həyatla ölüm arasındakı çarpışmanın nə ilə bitəjəyini təlaşla izləyirdilər.
- Vay! Qoymuyun, yazıq heyvanı Araz apardı! - hərə bir yandan çığırdı.
İpdən qırılımış iri buynuzlu qaşqa inəyi su ağaj yonqarı təki ata-tuta götürüb aparırdı, heyvan zülüm-zülüm bəyirirdi. Yiyəsi təlaş içində axar aşağı qaçdı, dizəjən suya girdi ki, mal qırağa sarı gəlsə buynuzlarından yapışsın, dartıb çıxartsın. Kimsə haylayıb onu qınadı ki, janına yazığı gəlsin, sudan çıxsın, amma kişinin fikri maldaydı, özü də bilmədi ayaqları yerdən nejə üzüldü. Çığırtısı aləmi başına aldı, suda çapalayan inəyin bəyərtisini batırdı. İnsan da heyvan da jan həşirindəydi. O taylı-bu taylı arvadların küy-kələyindən qulaq tutulurdu, əllərindən gələn buydu. İnjəvara, Xalıq özünü itirmədi, yetirib əlindəki uzun budağı kişiyə uzatdı.
- Ayə, yapış budaqdan, buraxma! - yol göstərdi. - Mal-qara janınnan belə əzizdi?! Yapış budaqdan, əlli ol!
Kişi əl atıb budağın ujundan yapışdı, səsini uddu, ta çığırmadı, bağırmadı, bildi ki, janı qurtarıb. O taylı-bu taylı arvadların da güy-kələyi yatdı, indi eşidilən suda çapalayan biçarə malın bəyirtisiydi. Burulğanda birdən-birə yoxa çıxdı, guya heç yoxmuş. Qaçqınlar dəhşət içindəydilər, elə bil heyvanı aparmaqla Araz güjünü-hünərini göstərirdi ki, adamlara görk olsun.
Qalan malların min bir əzabla o taya adlamağı insanları azajıq da olsa toxtatdı. Heyvan yiyəsi işini tədbirli görmüşdü, inəkləri baş-başa bağlamasaydı, biri də salamat çıxmazdı.
- Qurban olum ataların kəlamına, güj birlikdədir burda deyiblər e, - Xalıq dilləndi. Hamı dönüb heyrətlə ona baxdı, sanki üzlərinə çırpılmış bağlı qapının açarını tapmışdılar. İnsanlar günahkarjasına susurdular, ta dövrü-qədimdən sınanmış bir deyimi unutduqlarına görə özlərini suçlu bilirdilər.
- Heyvana rəhm eliyən allah, kəramətini bəndəsinnən də əsirgəməz, - kimsə dilləndi.
- Bizə rəhmi gəlsəydi, burajan gətirməzdi, - Xalıq öz payına javab verdi. - Nə günahın yiyəsiyiyik, bilmirəm. Allah bunnan beləsinnən qorusun.
Mal-qara yiyəsinin üst-başından su süzülürdü, dişi dişinə dəyirdi. Əlini ağzına tutub o taydakılara səsləndi:
- Ayə, heyy!! Qardaş! Mənim heyvanlarımnan göz-qulaq olun, adlayıb gəlirəm!
- Baba, inşallah deginən! - o taydan səs gəldi.
Səslər elə aydın eşidilirdi, deyərdin adamlar üzbəsurət dayanıb danışırdılar və aralarından çay keçmirdi. Xalıq bu hissləri əvvəllər də yaşamışdı. Çoxdanın söhbətiydi: adamlara ijazə vermişdilər ki, Araz qırağında - sərhəddə ot biçsinlər. Başlarının üstündə silahlı rus əsgərləri durmuşdu, əlli-atmış addımlıqdakı Araza yaxın düşməyə qoymurdular, çayın o tayına sarı baxmağa da ijazə vermirdilər. Xalığın içində istəyi vardı, kaş Arazın suyundan birjə qurtum içəydi, baxmazdı durudu, ya lillidi, içib təşnəsini söndürərdi. Kaş o taydakıları haraylayıb onlarla ikijə kəlmə kəsə biləydi. O üzdən bir kişi harayladı, soruşdu ki, diliniz yoxdu, niyə danışmırsınız? Urus qoymur? Maraqlandı ki, doğrudanmı şurəvidə adamlar ellikjən, arvadlı-kişili bir yorğan altında yatırlar, süfrə yerinə qəzet sərirlər? Xalıq o qədər güldü, amanı yox idi javab versin.
Nədənsə o əhvalat Xalığın yadına düşdü, kimin ağlına gələrdi, həyat onlara qaçqın taleyi qismət eləyəjək, evlərindən-eşiklərindən didərgin düşəjəklər. Təbiət də insafsızlıq eləyirdi, dirənib durmuşdu. Hava getdikjə tutulurdu, yer-göy bu allah bəndələrindən üz döndərmişdi.
Bayaqdan başlamış çiskin birdən-birə güjləndi, yağışdan Arazın suyu bir az da artdı, rəngi lap da bozardı, qıcıltısı-nəriltisi daha da güjləndi. Adamlar başlarına müşəmbə tutub şamlıqda yağışdan daldalanmağa çalışırdılar.
- Yağ, gözünə dönüm, yağ, Araz quruyar!... - Xalıq üzünü göyə tutub donquldandı.

Kimsə pəsdən, qəmli-qəmli bayatı deyirdi:

Araza girmə, dərindi,
Suyu yaman sərindi...

- Ay jamaat! Aranızda həkimnən, sestradan kim var? - hündürboy, arıq bir kişi təlaşla ora-bura vurnuxurdu.
Xalıq Temiri tanıdı, adamların sırasını yarıb irəli keçdi, nə baş verdiyini soruşdu. Hal-qaziyyənin nə yerdə olduğunu öyrənib onu arxayın eləmək istədi ki, darıxmasın, hər şey yaxşı olajaq. Əlini ağzına tutub ujadan hay vurdu.
- Həkim, mamaça varsa, hay versin! - Səsi az qaldı çayın uğultusunu batırsın. Deyəsən, o tayda da eşitmişdilər, adamlar bəri tərəfə boylandılar.
- Baba, doğan var orda? - yaşlı bir qadın o taydan hayladı. - Nağayrım, əlim çatmır, yoxsa... - hayıfsılandı. Elə danışdı, elə hayıfsılandı, elə bil Mirzəjamallı arvadıydı - eyni şivə, eyni yanğı... Arvadın əlini dizinə döyməyi də Xalığın gözündən yayınmadı. Adamların davranışı eyzən bəri taydakı kimiydi, sanki Arazı boz ip yerinə tutub bu torpağı ikiyə bölməmişdilər, bu adamları bir birlərindən ayrı salmamışdılar.
Qaçqınların arasında həkim vardı, kənd xəstəxanasında işləmiş mamaça da tapıldı. Hamilə qadının ağrıları başlamışdı. Kolluqda örtük tutub daldalıq düzəltmişdilər. Arvadlar əlləri qoynunda iki addımlıqda toplaşmışdılar, bununla da doğanın çəkdiyini bölüşüb, onun ağrılarını yüngülləşdirmək istəyirdilər.
- Allah eləyə, uşaq tərs gəlməyə, - biri həyajanını gizlətmədi.
- Qulaqlara qurğuşun, - qarımış qarı əlini qulağına apardı. - Xudavənd-aləm! Bu yazığı dar köynəkdən qurtar!.. - başını qaldırıb dua elədi. Qarı hamının adından dua eləyirdi, hamının ürəyindəkini dilə gətirirdi.
Hamilə qadının ağrılı səsi, ah-naləsi şamlığı-qamışlığı başına götürmüşdü. Həkim, mamaça təlaşla vurnuxur, əllərindən gələni eləməyə çalışırdılar. Onların təlaşı əlləri qoynunda dayanmış arvadlara da sirayət eləmişdi, donub yerlərində qalmışdılar, şamlıqda-qamışlıqda hünərini göstərmək istəyən doğumla ölüm arasındakı çəkişmənin sonunu gözləyirdilər.
Qadın ajı çəkirdi, qurumuş dodaqlarından qopan naləni çayın nəriltisi da boğa bilmirdi. Qaçqınlar dərd-sərlərini unutmuşdular, kirimişjə durub gözləyirdilər. Ara-sıra şimşək çaxır, ani şöləsi göyün üzünü örtmüş dolu buludları doğram-doğram eləyirdi, göy gurultusu eşidilirdi. Qarımış qarı üzünü göyə tutub dua oxudu:
- Allah! Sən özün kömək ol!..
Əlləri qoynunda durmuş arvadlar da astadan qarının dediklərini təkrarladılar, dua edib gözləməkdən savayı bir əlajları qalmamışdı. Adamların içində ümid vardı, sanki dünyaya gələjək körpə ilahidən göndərilən nijat payıdı və o, nağıllardakı kimi bir göz qırpımındaja boy atıb şir ürəkli, pəhləvan biləkli bir igid olajaq, alovlu ürəyini çıxardıb məşəl təki yuxarda tutajaq, qabağa düşüb yol göstərəjəkdi və Arazı adlamağa heç gərək də qalmayajaqdı...
Yerlə-göylə əlləşən yenə qarımış qarıydı, üzünü göyə tutub duasına ara vermirdi:

Xıdır Nəbi, Xızır İlyas,
Bəndəni bəndədən xilas!...

Elə bil hər şey bu duaya bənd idi, qəfildən göy elə guruldadı, ildırım elə şaqqıldadı ki, yeri titrətdi. Səs səsə, gurultu gurultuya qarışdı və bu gurultu, şaqqıltı içindən birdən çağa çığırtısı eşidildi. Bayaqdan yerlərində donub qalmış qaçqın topası janlandı, üzlərə şölə çiləndi, dünyaya insan gəlmişdi. Çağanın səsi kəsmək bilmirdi, amma heç kəsi bezar eləmirdi, əksinə bayaqdan bunu gözləyirdilər. Xalığa elə gəldi ki, körpənin çığırtısı çayın uğultusunu, qıcıltısnı öldürüb və indi Araz səsini içinə qısıb, lal axır.
- Temir, gözün aydın! - Xalıq körpənin atasını təbrik elədi.
Ona qoşulub hərə bir yandan gözaydınlığı verdi. Temir əllərini göyə qaldırdı.
- Deyirəm, allahın işinə bax, beş qızın üstündən gör gətirib harda maa oğul payı verdi... - şükür elədi. - Bunnan belə, Araz məni aparsa da, eynimə dəyil... Oğul ayrı paydı, yerini heç nə verməz. Qardaş, nə vaxtajan araq dalınja qonşu uşağını dükan-bazara göndərmək olar? - zarafatdan qalmadı.
Kimsə söz atdı:
- Əə, kiri, dinmə! Qurban olduğum allah bilsəydi ki, oğulu arağa göndərməkdən ötrü istəyirsən, yenə qız verərdi.
Temir sonbeşik qızının adını Qızbəs qoymuşdu, yəni ta bəsdi, qız planı doldu... Elə bil allah da onun səsini eşitmiş, niyyətini yetirmişdi. İndi, bu dar majalda, çiskinin-yağışın altında Temirin bir üzü gülürdü, o bir üzü ağlayırdı - taleyə-qədərə bax... Bir ağıllı iş tutmuşdu ki, qızlarını iki həftə qabaq şəhərdəki qohumlarının yanına göndərmişdi, yoxsa bu qaçaqaçda başını lap itirərdi, təzə körpə də bu yandan. O qədər köç-külfəti Arazdan nejə adladardı?
- A bala, al bunu, sanjarsan yoldaşının köynəyinə, - beli bükülmüş qarı sinəsindən açdığı sanjağı Temirə uzatdı. - Qoy, xata-bəladan iraq olsun.
El adətidi, həmzətli arvadın köynəyinə sanjaq taxarlar ki, bəd ruhlar ona yaxın düşməsin...
Arvadlar yenə əlləri qoynunda durmuşdular, sakitjə Araza baxırdılar, dar ayaqda bu, onların dəyişməz duruşu idi.
O taydakı iri təkərli nəhəng traktorun başına-gözünə döyüb axır ki, işə sala bildilər. Çayın joşqun, köpüklü sularına sinə gərən, gurultu sala-sala bəri sarı dartınan traktordan qaçqınlar gözlərini çəkmirdilər. Su az qalırdı kabinəni örtsün, az qalırdı təkərləri yerdən üzsün, o yekəlikdə dəmir qurama taxta beşik təki yırğalanırdı. Anjaq Araz ha hayqırsa da, ha qıjansa da, bu nəhəng maşına elə güj gələ bilmirdi, çayın hayqırtısına boğuq motor gurultusu javab verirdi.
Rayon ijra hakimiyyətinin başçısı Kərəm Əlizadə traktordan enəndə qaçqınlar onu dövrəyə aldılar, gözlərdə ümid işartısı oyandı.
Bəri tayda bu qədər insanın qalmağından yerli hakimiyyət xəbərsiz idi. Əlizadə əhalinin, idarə və təşkilatların köçürülməsi barədə Bakıya məlumat vermişdi. Ermənilər yolları bağladığından işçiləri ilə birlikdə Arazı dünən səhər axırınjı adlamışdı. İndi, axşamamajal qaçqınların peyda olajağını heç kim gözləmirdi.
Xalıq, Əlizadəni uşaq vaxtından tanıyırdı, evlənəndə elçiliyini də özü eləmişdi.
İjra başçısı onunla əl tutub görüşdü. Xalığın jamaatın arasında olması Əlizadədən ötrü böyük toxtaqlıq idi, bilirdi ki, qılıqlı adamdı, bərk ayaqda ağsaqqallıq eləyib jamaatı yola verməyi bajarandı.

- Qardaşlar, analar, bajılar! - ijra başçısı üzünü qaçqınlara tutdu. - Vəziyyət belədi: o taydan bir təhərnən Bakıyla danışa bildik. Dedim ki, Naxçıvandakı bəndi bağlayıb Arazın suyunu azaltsınlar, yoxsa tələfat olar. Özgə yolumuz yoxdur, gərək gözləyək. Hələlik imkan daxilində yaşlıları, arvad-uşağı bajardığımız qədər traktorla o taya keçirəjəyik. İran tərəfin razılığını almışıq, fərmandar ağayi Əzizi əlindən gələn köməyi göstərəjəyinə söz verib.
- Bəs nə təhər? Sağ olsunlar. Onlar da bizim qardaşlarımızdı, - Niyaz dilləndi.
- Allah başlarınnan töksün, janlarını sağ eləsin! - səslər eşidildi.
Əlizadə sözünə davam elədi:
- Son nəfəri o taya adladanajan mən də burda sizinlə birlikdə olajağam.
- Allah balanı saxlasın! - hərə bir yandan dilləndi. - Gümanımız sənədi...
- Bir xahişim var, qadınlar, qız-gəlin gərək başını örtsün - İran tərəfin tələbidir, Hər ölkənin öz qayda-qanu var...
İjra hakimiyyətinin başçısı neçə gündür yuxusuz qalsa da, özünü tox tutur, yorğunluğunu gizlətməyə çalışırdı, bilirdi ki, onun toxtaq görünməyindən, ağzından çıxan sözdən çox şey asılıdır və dar ayaqda qaçqınlar ona arxalanır, ona güvənirlər. Bilirdi ki, bu qədər jamaatın gözü ondadı, odur ki, təmkinini pozmurdu. Özgə, yad ölkə ərazisində olanda isə bu, xüsusilə vajib idi... Arazın o tayını yad torpaq saymaq Əlizadəyə ağır gəlsə də, beləydi. Bu özgəliyi, soyuqluğu insanların münasibətində görmək isə ona daha ağır gəlirdi. Bu gün səhər Xudafərinə getmişdi. İran sərbazları körpünü bağlayıb qadınları o taya buraxmırdılar ki, bəs başları açıqdı. Sərbazları dilə tutmaq mənasız idi, öz dediklərini deyirdilər. Deyirdilər qadının başı açıq olmağı şəriətə ziddir, müsəlmançılıqdan deyil. Əlizadə hirsini güjlə jilovladı, amma sözünü dedi. Dedi bəs azərbayjanlı ana-bajıların kavur əlinə keçməsinə razı olmaq, müsəlmaçılıqdandımı? Kimə deyirsən?.. Qadınlar, qız-gəlin pal-paltarının ətəyini jırıb baş yaylığı düzəltdilər.
Qaçqınların Arazı adlamağı hələ işin hamısı deyildi, çoxlu sayda texnikanı, mal-qaranı da İran ərazisindən keçirilməsini təmin etməliydi. Öz dərdini belə unutmuşdu. İran ərəzisindən Bakıya zəng vurub Nazirlər Kabinetinin məsul işçisilə danışmış, vəziyyətin son dərəjə ağır olduğu barədə məlumat vermişdi. Ajı xəbər eşitmişdi, telefonda ona baş sağlığı vermiş, atasının vəfatı xəbərini bildirmişdilər. Özündə iradə tapıb bu dərdi içində çəkirdi, hamıdan gizlin, xəbərsiz. Javanlıqda idmanla məşğul olmağı indi onun əlindən tuturdu, fiziki, mənəvi dözümlülüyünü itirmirdi....
Həyatı boyu Əlizadə çox çətinliklərlə rastlaşmışdı, həmişə də öz güjü, bajarığı hesabına vəziyyətdən çıxış yolu tapmışdı, amma belə fajiəylə üzləşməmişdi, ağır günlərin nə ağırlığı vardısa, onun boynuna düşmüşdü və bilirdi ki, ən çətin məqamlarda belə zəiflik, iradəsizlik göstərməyə haqqı yoxdur, hər bir vəziyyətdən çıxış yolu tapmağı bajarmalıdır. Araz qırağına yığışmış böyüklü-kiçikli, arvadlı-uşaqlı bu qədər insanın taleyi tükdən asılı idi və dar majalda Əlizadənin qaçqınların yanında olmağı, təmkinli, kişiyana hərəkəti onların ürəyində ümid çırağı yandırmışdı.
İjra hakimiyyəti başçısının göstərişilə Xalıq adamların sayını aparıb siyahı tutdu. Rayon mərkəzindən olanlar çox deyildi, əksəri Araz qırağı kəndlərin sakinləriydi.
Aralıdakı yüksəkliklər artıq düşmənin əlindəydi və o mövqelərdən Araz vadisi əl içi kimi görükürdü. Əlizadəni qorxudan da bu idi: yaxınlıqda bir mərmi düşsə, jamaatın qabağını almaq olmaz, düşmən əlinə keçməsinlər deyə arvadlı-uşaqlı, böyüklü-kiçikli hamı özünü vurar çaya.
Yağış səngisə də göyün üzü açılmaq bilmirdi. Yalnız uzaqda - Ziyarat dağı tərəfdən sönük işartı görsənirdi, elə bil dağın şiş zirvəsi buludları deşib göyə pənjərə açmışdı və tutqun işartı da yerə o pənjərədən düşürdü.
Əlizadə əynindəki plaşı soyunub soyuqdan büzüşmüş yaşlı kişiyə uzatdı. Kişi götürmək istəmədi. İjra başçısı təkid elədi:
- Ağsaqqal, soyuq olar, gey əyninə.
- Sağ ol, başına dönüm! - kişi qəhərləndi. - Onsuz da bir ayağım burdadı, o biri gorda. Siz salamat olun, siz yaşayın, javansınız.
Əlizadə əlini ykişinin çiyninə qoydu.
- Ağsaqqal, - dedi, - elə danışma, yaman günün ömrü az olar. Görünür, bu da bir sınaqdı, həyat bizi imtahana çəkir. Dözməliyik, özgə yolumuz yoxdu.
Onun təmkinli danışığı, soyuqqanlı davranışı qaçqınların əzvayışını əməlli-başlı dəyişdirmişdi, hər kəs özünü tox tutmağa çalşırdı.
Xalıq yaxınlaşıb əlindəki siyahını ijra hakimiyyəti başçısına təqdim elədi.
- Yoldaş Əlizadə, uşaqlı-böyüklü yüz on dörd nəfərik, - dedi.
- Yüz on beş, - Niyaz Xalığın səhvini düzəltdi. - Təzə doğulan körpəni hesaba almırsan?
Xalıq siyahıya əlavə eləmək istədi, amma bilmədi nə ad yazsın.
Temir üzünü ijra başçısına tutub sıxıla-sıxıla dilləndi:
- Yoldaş Əlizadə, uşağa Hələ ad qoymamışıq.
Əlizadə Temirin əlini sıxıb təbrik elədi. Ərklə dedi:
- Adını Araz qoyuram!
- Adıyla böyüsün! - hərə bir yandan təbrik elədi. - Böyük oğlan olsun!
Qaçqınların sayı bir nəfər də artmışdı.
Yavaş-yavaş şər qovuşurdu. Qarımış qarını və yeni doğulmuş körpəni anasının qujağında traktora mindirdilər. Balaja bir qız isə minmək istəmir, əsim-əsim əsirdi, göz yaşları sellənib axırdı. Çayın qıcıltısı içindən titrək hıçqırtısı eşidildi:
- Ana! Qorxuram! Araz məni aparar!..

* * *

Niyazın ölümü Xalığa dağ çəkirdi, onun yoxluğuna hələ də inana bilmirdi. Sağ olsaydı, bu çölün düzündə Xalıq əvvəl onun çadırını qurar, sonra özününkünə əl bulayardı. Hələ rayondan çıxanda Niyaza söz vermişdi ki, hara getsə, onu özüylə götürəjək, dar ayaqda ona hayan olajaq, yaman da hayan oldu. Arazı adlayanda qurbansız keçinmədilər. Niyazın sözləri hələ də Xalığın qulağından çəkilmirdi: "Qayıdanda, həyətdə yeyib içəndə birinji bu sağlığa vurarıq - həmişə evimizdə-eşiyimizdə..."
Çadırı harda qurursan qur, hamısından bir iy-qoxu gəlir. Yaylaqdakı alaçıqda isə adamı nəm çəkmiş keçə qoxusu vururdu. Dəvə yunundan hazırlanmış qalın, yumşaq keçədən yerə də döşəyir, üstünə kilim, palaz sərir, döşəkjə, mitəkkə atırdılar ki, rahatlıq olsun. O vədə - uşaq vaxtı alaçıq güzəranı Xalığa maraqlı gəlmişdi, nağıllı bir dünyaya düşmüşdü elə bil.
Yaylağa Ermənistan dağlarına gedərdilər, oraların suyu-havası başqaydı, dağların döşü yam-yaşıl, eyzən gül-çiçək idi. Dağ havası dəyən kimi Xalığın rəngi-rufu dəyişirdi, beş-on günün içində ətə-qana gəlirdi, yanaqları allanırdı. Axşamlar başını nənəsinin dizi üstünə qoyub, ay işığında onun danışdığı nağıllara qulaq asmaqdan olmazın həzzini alırdı. Burada göy yerə yaxın idi sanki, ay da ulduzlar da daha parlaq, daha nurluydu. Çadırı işıqlandıran onluq lampa da ulduzlardan biriydi elə bil, axşamlar göydən dərib asırdılar dirəkdən. Çıraq elektrik lampası qədər nurlu olmasa da, onun qırmızımtıl işığının janında istilik vardı, yan-yörəyə ilıqlıq gətirirdi. Qəribə oydu ki, adamlar çıraq işığında elə bil daha mehriban, istiqanlıydılar. Balaja Xalıq nənəsinin dilindən eşidəndə ki, keçmişdə bu qədər uzaq yolu atla-arabayla gəlirmişlər, heyrətlənirdi. Nabat arvad o vədə yaylağa nejə köçdüklərindən nağıl eləyirdi, yollardakı qaçaq-quldurlardan söhbət salırdı. Nənəsi başlarına gələnləri danışsa da, Xalıq eşitdiklərini nağıl bilirdi, sirli-sehrli, qorxulu nağıl. Nabat arvad danışırdı ki, yolda başları çox zillət çəkirdi. Dağlarda-dərələrdə qaçaq-quldur əlindən aman yox idi, girəvələyib elatın mal-qarasını çalır, çapovulçuluq eləyirdilər. Bir də görürdün gejə atışma düşdü. Qaçaqlar işlərini bilirdilər, hər köçə yaxın durmurdular. Nabat arvadın baldızı Qəndili kişilərdən geri qalmırdı, yaxşı tüfəng atmağı vardı. Bir dəfə, gejə Qara kilsədən bəri üzdəki aşırımda erməni qaçaqları başlarının üstünü almışdı. Ayın aydınlığı idi. Qəndili zahıydı, yolda üçünjü övladı dünyaya gəlmişdi. Zahılığına baxmamışdı, tüfəngi alıb qoşulmuşdu kişilərə. Qaçaqlardan biri sağ əlindən yaralananda bilmişdilər ki, atan Qəndilidi, qaçıb getmişdilər. Gündüzlər yol ölçür, axşamlar suya, bulağa yaxın yerlərdə köç salırdılar, inəklər sağılır, nehrə çalxanır, saj qoyulurdu. Qazan asılır, qoç ətindən bişən kəkotulu soyutmanın ətri dağı-dərəni bürüyürdü. Bir az aralıda, yamajın ayağında başqa bir köç də düşmüşdü. Köhnə tanışları Avdıləli kişinin köçüydü, arvad-uşaqlı gəlib hal-əhval tutdular. Arvadlar alaçığın arxasında yuxa bişirdilər. Süfrəyə yemək gəldi, Avdıləli kişi yuxanı əlinə alanda duruxdu, dedi, İsmayıl, nəyə deyirsən, and içim, bu yayma Qəndilinin yuxası deyil. Bunu eşidən Qəndili qalxıb zahı halıyla iyirmi büküm yuxa yayır, qonaqları yola verir.
Nənəsi o qədər əhvalatlar danışardı ki, biri-birindən maraqlı. Xalığın yadında qalanı da vardı, unutduğu da. İndi şorluqdan üzünü turşutmuş, jadar tökmüş bu çöldə-biyabanda çadır quranda yaddaşı oyandı, ötən aylar-illər gəlib gözlərinin qabağında durdu, elə bil o vaxtdan qırx il yox, qırx gün keçmişdi. Yaddaşının itiliyinə heyrətləndi, bəlkə də başqa vədə, çox şeyləri xatırlamaqda zorluq çəkər, yadına sala bilməzdi. Yaylaqdakı bir əhvalatı isə heç unutmurdu. Nənəsi onu yanına salıb kəndə apardı. Bir çuval yun götürdülər ki, yarısını kartof-soğana dəyişərlər, qalanını da tanışları Asmiqə pay verərlər. Bu yanlarda ən ovsanalı pay-puş elə yundu. Erməni mal-davar, qoyun-quzu tanımaz, saxladığı donuzdu, onda da ki, yun hardandı?

Yaylaq adamları kəndə Bazarçay deyirdilər, yerli jamaatın qoyduğu ad isə başqaydı, diləyatımlı deyildi. Qışı sərt keçdiyindən elə bir yaşıllığı, ağajı-ağajlığı yox idi, evlər birmərtəbə, yastı-yapalaq idi.

Alçaq barılardan tək-tük boylanan olurdu. Xalıq fikir verirdi ki, buranın adamlarının geyim-keçimi də özgədir. Nənəsinin əyin-başı yerli qadınlarınkından seçilirdi, bədrəng parçadan on iki taxta kahlı tuman geymişdi.

Kəndin girəjəyindəki taxta doqqazlı evin qabağında ayaq saxladılar. Nabat arvad çuvalı başından alıb yerə qoydu, nəfəsini dərdi, doqqazın dəmir sürməsini tərpədib taqqıldatdı. Barının o üzündə qoja bir kişi göründü, erməni dilində nəsə soruşdu. Nabat arvad başa düşdü-düşmədi, dedi yunu kartofa-soğana dəyişir. Kişi bozardı, hirsli-hirsli nəsə donquldandı, üzünü çevirib keçdi evə.

- Buların ulduzu bizimlə barışmır ki, barışmır, kinnən-küdurətdən çatlayırlar, - nənəsi Xalığın əlindən tutub dartdı. - Gedək, bala, gedək Asmiqgilə, - çuvalı çiyninə qaldırdı.

Əlienişə sallandılar. Asmiq arvadgilin evi aralı deyildi, kəndin içindəydi. Xalıq ayağını sürüyürdü, elə bilirdi alçaq barılı, darısqal keçidlərdə, dalanlarda azıb qalajaq, bir yana çıxa bilməyəjəklər. Yol boyu Nabat arvad dodaqaltı gileylənirdi: "Bu millətin ipinin üstünə odun yığmalı dəyil. Minnətləri olsun, yorğan-döşəklərinin yunu bizim hesabımızadı, di gəl bizi görəndə ağız əyirlər. Mındar donquzdan savayı nə görmüsünüz, a yazıqlar..."

Xalıq nənəsindən heç nə soruşmur, kirimşjə yanına düşüb gedirdi. Üz-gözündən zəhər yağan qoja erməninin qırışlı alnı, öd sifəti gözünün qabağından çəkilmirdi, bir yandan da kəndin miskin mənzərəsi onu sıxır, darıxdırırdı və tək istəyi o idi ki, buralardan tez çıxıb getsinlər.

- Vax! Axçi Nabat?! - Asmiq arvad yanını basa-basa doqqaza sarı gəldi. Nabat arvadla qujaqlaşıb öpüşdü. Xalığı göstərib: - Axçi, sa ku tornuta,4 - soruşdu.

- Hə, nəvəmdi, - Nabat arvad, tumanının ətəyindən yapışıb dayanmış Xalığın başını tumarladı.

Asmiq öz dilində daha nəsə dedi, amma onun dediyini Nabat arvad anlamadı. Xalıq, yad dildə deyilənləri başa düşməsə də, qarının şirindilliyindən qırışığı açılmışdı. Asmiq əldən-ayaqdan gedirdi, bilmirdi, neyləsin. Tez çay qoydu. Oturub söhbət elədilər. Ev sahibəsi hərdən öz dilində üdüləyir, qonaqların kim olduğunu xatırlayanda tez də keçirdi az-çox bildiyi azərbayjanjaya, sözlərin qol-qabırğasını sındıra-sındıra fikrini çatırırdı.

- Axçi, san yaxçi eli, heç qojalmadı, - Nabat arvadı başdan-ayağa süzdü.

Nabat arvad xəlvətjə yanını qaşıdı. Onun bu hərəkəti ev yiyəsinin gözlərindən yayınmadı.

- Ay Nabat, bırtser, man badnazar dəyiləm eli, - güldü.

- Axçi, Asmiq, namxuda, sən də javan qalmısan, - Nabat arvad ev yiyəsinin könlünü almaq istədi.

- Eh, mani kişi ki, merala, öldü, mani günü çox pis oldu, - deyib Asmiq xaç çəkdi, gözləri doldu.

Nabat arvad "Allah rəhmət eləsin" demək istədi, anjaq xaçpərəstə rəhmət düşüb-düşmədiyini özlüyündə götür-qoy eləyib, sözünü başqa səmtdən gətirdi:

- Yazıq Mexaq kirvə söz-həkət bilməzdi, özü də qonaqjanlıydı, - xatırladı. - Yoxsa, sizin bu qonşu kimi... Üz-gözünnən zəhər yağır. Qapısını döyüb deyirəm yun lazımdı? Maa dalını çəvirir.

- Qarapedi deyirsən, axçi, san ona pikir verma eli. Dindirirsan, osmannını söyür ki, dədəmi öldürüblər. Burda elə adam çoxdu. Musurman bir yana, mani da istəmillər.

- Səni niyə?

- Na bilim? Deyirlar Qarabağ ermənilari türkdandönmadi eli. Ha... Man danışanda lağ eliyillar... Eh, nə bilim... Axçi, pikir elama eli... Ha, nə yunu gətirmisən, dəvə yunudu?

Nabat arvad çuvalı yaxına çəkdi, ağzının qaytanını açdı, bir-iki əlçim çıxarıb göstərdi.

- Yaxşı qoyun yunudu, jaqqıldağı-zadı yoxdu, - malını öydü. - Budu bax, deməzsən ki, kirli yundu, yuyanda lap da açılajaq. Kirvəmin arvadı, bəribaşdan deyirəm, yarısını saa pay gətirmişəm, qalanını da...

- İstiyarsan, qalanını noxuda, kartof-soğana dəyişaram, istamassan, "pox"5 veraram eli...

Nabat arvad Asmiqin sözünü kəsdi.

- Axçi, bizim dildə o pis sözdü, "pul" de dayna, dilin qurumaz ha, - güldü.

Asmiqin sifəti pörtdü, abır elədi.

- Biliram, anjax ki, mani bu dilim öyraşib eli, - günahını yumaq istədi. Nəsə xatırlayıb dilləndi:

- Axçi, elə musurmanın da tars-mazhap sozləri çoxdu eli. Sani qayının adı da heç yaxşi dəyil - Şaşan. Xatirina dəymasin, bizlarda şan itə deyirlar. O vada bizə gələndə dedim, Şaşan kirvə, san gəl adını dayiş. Dedi, Asmiq baji, pasportda bela yazılıb, dəyişsam, hökumat pis baxar, deyər görən nə amali var ki, adını dayişir. Mana deyardi, Asmiq, san mani yaxşi baji, göyçək baji...

- Hə, işini dəyişib deyin, ta yaylağa yolu düşmür.

- Ləv marda eli...6

Küçədən gələn uşaq səslərinə Xalıq barıdan boylandı, gördü ki, beş-altı oğlan əllərində taxta tüfəng-tapança dava-dava oynayır, tay-tuş qızlar da oturub seyr edirlər. Bu oyun Xalığa yaxşı tanış idi, onlar da məhlənin ayağında hava qaralanajan dava-dava oynayırdılar, sonra hər kəsin anası gəlib oğlunun əlindən tutub aparırdı evə. Həqiqi müharibə haqqında balaja Xalığın öz anlayışı vardı. elə bilirdi uşaqların dava-dava oyununa bənzəyir: adamlar axşamajan döyüşür-vuruşur, axırda hər kəsin anası gəlib övladını aparır evə. İndi görürdü ki, o oyun hər yerdə eyniymiş. Onların da məhlə qızları beləjə bir kənarda oturub maraqla oğlanların oyununa baxırdılar. Bu oyunun oyunçularının ürəyindən nələr keçmirdi? hər kəsə elə gəlirdi ki, qızlar yalnız onu görür, ona baxır, odur ki, dəridən-qabıqdan çıxır, özlərini qoçaq, qəhrəman göstərmək istəyirdilər. Bir yol Nağı çinarın təpəsinə dırmaşdı, "Yoldaşlar! Nemeslər məni vurdu! Mən Vətən yolunda ölürəm!" - deyib özünü ağajdan yerə buraxdı, qolunu sındırdı. Onun bu qəhrəmanlığını təkrarlamağa, özünü ağajdan atmağa heç kim ürək eləmədi. Həmin hadisədən sonra uzundraz Nağıya qızların münasibəti dəyişdi, ona həsəd aparan oğlanlar məhlə qızlarından gözlərini yığdılar, o fikirlə ki, qızlar yalnız qəhrəmanlara vurulurlar. Qəribədir, tay-tuşlarından seçilən, həmişə nəsə bir qəhrəmanlıq göstərməyə jan atan Nağı sonralar texnikumda oxuyanda dayaz bir kanalda boğuldu... Dava-dava oyununda dəstələrə bölünəndə heç kim alman olmaq istəmirdi, kimi özünə Mehdi Hüseynzadə, kimi Həzi Aslanov adını götürürdü. Xalıq görürdü ki, erməni uşaqlarının da heç biri düşmən tərəfdən olmaq istəmir. Jığallıq salan oğlanların nə dediyini başa düşməsə də, Xalıq onların öjəşməyindən nəsə anlayırdı elə bil. hər kəs özünü göstərmək istəyirdi, bir gözləri də qızlardaydı. Balaja Xalıq indiyəjən elə bilirdi ki, dünyanın hər yerində uşaqlar dava-dava oyununda almanlarla vuruşurlar, anjaq burda gördükləri onu heyrətə gətirmişdi: erməni uşaqları "Həndi hox! Hitler kaput!" yox, başqa sözlər işlədirdilər. "Torken qılxen txe!"7 - deyib hüjuma keçir, özlərini həlak edir, pəstah çıxardırdılar. Əsir götürdükləri düşmənin - türkün guya qulağını kəsir, intiqam alırdılar. Oğlanlardan birini Andranik çağırırdılar, ötkəmliyindən görünürdü ki, dəstə başçısıdı. Diribaşlığı, əzazilliyi ilə o birilərdən seçilirdi. "Əsirlərdən" birinin qulağını doğrudan kəsəjəkmiş kimi elə dartdı, biçarənin çığırtısı kəndi başına götürdü, ağlaya-ağlaya evlərinə qaçdı. Andranikin bu hərəkəti Xalığa gülməli gəldi, özü də bilmədi doqqazdan çıxıb nə vaxt uşaqlara yanaşdı. Maraq onu boğurdu, erməni uşaqlarının çıxardığı oyuna yaxından baxmaq istəyirdi, qoysaydılar, durub onlara qoşulardı. Oğlanların başı qarışdığından ona məhəl qoyan yox idi, qızlar isə əksinə, yad oğlanı görüb dava-dava oyununu unutmuşdular, altdan-altdan Xalığa baxır, öz aralarında nəsə pıçıldaşırdılar. Güllü don geymiş qız üzünə tökülmüş saçını geri daradı, özünü göstərmək istəyirdi, rəfiqələri də baxıb onun hərəkətini təkrarladılar, öz aralarında xosunlaşıb gülüşdülər. Qızların oyuna fikir vermədiyini əvvəl Andranik sezdi, t.axta tapançasını kəmərinə keçirdi, əllərini belinə qoyub şübhəli-şübhəli Xalığı süzdü, yaxınlaşıb soruşdu.

- Vor değatsiyis, Yerevantsiyis?8
Xalıq bir şey anlamadığından nə javab verəjəyini bilmədi, susdu. Oğlanın yenə nəsə soruşduğunu görüb: - Erməni dilini bilmirəm, - dedi.
Bunu eşitjək, oğlanların üzü birdən-birə döndü, qızlar da heyrətləndilər. Güllü don geymiş qız içini çəkdi:
- Vax! Torku dğaya!9
Xalıq hələ də bir şey anlamırdı, anlamırdı ki, niyə ona belə baxırlar.
Andranik əliylə qızları göstərib nəsə dedi, yəni niyə qızlara baxırsan? Bir əliylə Xalığın yaxasından yapışdı. Xalıq karıxdısa da, anjaq özünü itirmədi, oğlanın əlini qanırıb yaxasından ayırdı. Onun bu dikbaşlığı Andraniki özündən çıxartdı. Süpürləşdilər. Xalığın Andraniki üstələdiyini görüb dostları onun köməyinə yetişmək istədilər, ürəklənib hərə bir yandan tökülüşdü. Təklənsə də, Xalıq başardığı qədər özünü qoruyurdu. Səs-küyə Asmiq arvad uşaqları aralaşdırıb danladı. Uşaqlar çəkilib bir kənarda dayandılar. Qızlardan biri dəsmalla Andranikin ağzının qanını sildi, çönüb nifrətlə yad uşağı süzdü. Andranik barmağını silkələyib gendən-genə Xalığı hədələdi, nəsə dedi. Xalıq onun dediklərini başa düşməsə də fikirləşdi ki, yəqin söyüş söyür. Özünün də dodağı qanamışdı, anjaq buna məhəl qoymadı. Erməni dığasının dediyi sözləri özlüyündə təkrarladı ki, yadında saxlasın. Yaylaqdan qayıdanda həmin sözlərin mənasını qəsəbədəki dərzi Lenturuşun oğlu Razmikdən soruşdu, o isə qayıtdı ki, bilmir, Qarabağ ermənilərilə Yerevandakıların dili tutmur. Bəlkə də Razmik demək istəməmiş, özünü qanmazlığa vurmuşdu...
İndi bu qısır çöldə-biyabanda Xalıq qırx il qabaqkı o hadisəni - erməni uşaqlarının dava-dava oyununu yadına saldı, onların dilindən eşitdiyi "torken qılxen txe!" sözlərini xatırladı. İndilərdə bilmişdi ki, erməni "türk" deyəndə həm də bizim milləti qəsd eləyirmiş. Beynindən bir fikir də ötdü: onları topa-tüfəngə tutub, yerindən-yurdundan didərgin salanların arasında, əlbət, həmin o erməni dığaları da vardı. Sifətləri gözünün qabağındaydı, uzun illər ötsə də, hamısını tanıyardı, ələlxüsus da Andraniki...

* * *

Çadırlıq enə-boya verib tez böyüdü, sıra ilə qurulmuş çadırların sayı yağışdan sonra torpaqdan pırtlayan göbələk təki artırdı. Bax, onda Xalığın ürəyinə xal düşdü, fikirləşdi ki, deyəsən, iş zarafatdan adlayıb, bu xəmir hələ çox su aparajaq. İşini etibarlı tutsun deyə, çadırının böyür-başına təzədən əl gəzdirdi: ipləri dartıb tarımladı, payaları bərkitdi, özü də bu dəfə dərin vurdu. Hər dəfə baltanı endirəndə ürəyində özünü qarğıyırdı. "Əlin qurusun, Xalıq, bu nə işdi tutursan?" Paya dərinə işlədikjə onun ümidini-inamını da dartıb özüylə torpağın altına aparırdı...
Məktəb zənginin səsi gəldi, ikinji növbənin dərsləri qurtarmışdı. Çadırlığın bəri başında gətirib üç-dörd vaqon qoymuşdular, uşaqlar orda oxuyurdular. Müəllimli-şagirdli buna məktəb yox, vaqon deyirdilər. Dərsdən qalan deyirdi vaqona gejikdim, müəllim məni danladı. Şagirdlərin gözündə məktəb vaqon, müəllimlər isə bələdçiydilər və inanırdılar ki, bu gün-sabah onların vaqon-məktəblərini teplovoza qoşub qaytarajaqlar doğma yurdlarına.
O vədə məktəbdə qonşu erməni kəndindən Setraq Qəhrəmanyan adlı rus dili müəllimi işləyirdi, ayrı bezin qırağıydı, gözlərindən jin yağırdı. Ehmal danışığı, mülayim səsiylə həmsöhbətini ovsunlayırdı, sinifdə dərsi də elə bu sayaq izah eləyirdi. Bir də gördün, sözü gətirib jaladı mətləbə dəxli olmayan erməni mədəniyyətinə. Kollektivdə buna məhəl qoyan yox idi, əksinə, müəllimlər arasında erməninin "dərs metodunu" bəyənənlər da tapılırdı, deyirdilər yoldaş Qəhrəmanyan nəzəriyyəni praktikayla, keçmişi bugünlə əlaqələndirməyi bajaran müəllimdir. Tələbkar olmamağı, onun "kim oxuyur oxusun, oxumur, özü bilər" devizi sovet pedaqoci metodikasına zidd olsa da, Setrağın almadığı medal, fəxri ad qalmamışdı. Onun tək qənimi Akif müəllim idi, javabını əlbəəl verir, sözünü qırmızıjana gözünün içinə deyirdi. Bir dəfə dedi, hinger Qəhrəmanyan, sən rus dili-ədəbiyyatı müəllimisən, yoxsa erməni dili-ədəbiyyatı müəllimi? Tumanyanın Puşkinə nə dəxli var ki, onu gətirib bağlayırsan böyük rus şairinin ayağına. Puşkinin ulu babası müsəlman ola-ola biz ona sahib çıxmırıq... Setraq dillənmədi, kinli-kinli gülümsədi. Bəlkə də ürəyində nəsə dedi və ürəyindəkiləri dilə gətirməyin hələ tez olduğunu, məqam yetişmədiyini bilirdi. Soyuqqanlığını pozmadan ortalığa başqa söz atdı: "Ara, Akip müəllim, hirslənmək, söyüş söymək zaiplik əlamətidi, eli..." Akif də dilinə yiyəlik eləmdi, dedi, hinger Qəhrəmanyan, birinjisi, zəhmət çək məni başa sal görüm "qəhrəman" sözü nə deməkdi, erməni dilində belə kəlmə var, ya yox? Sənin baban bizlərdən olub, yoxsa türk familiyası səndə hardandı? "Türk" kəlməsini eşidəndə Setraq odlanırdı, içindəki odun-atəşin qırmızısı vurub çıxırdı üzünə, sifəti bir andaja dəyişirdi... Kəndlərinin futbol komandasına da "Qarabağ" adını o vermişdi. Erməni futbolçularının hər məğlubiyyəti ondan ötrü əsl fajiə idi - başına dəyirman daşı düşürdü elə bil, arıq, ətsiz-əzasız üzü jəhənnəm kösövü təki qaralırdı. Akif müəllim söz atıb sataşırdı ki, Setraq Qəhrəmanyan yenə qırx gün qırx gejə yas saxlayajaq. Setraq bir qayda olaraq susurdu. Əslində o, susmağı ilə də nəsə deyirdi. Kimin ağlına gələrdi ki, Qarabağ məsələsini ortaya atıb ara qarışdırmaqda onun da barmağı olub...
Xalıq Setrağın bir sözünü heç yadından çıxara bilmiridi. Yaxındakı erməni kəndlərini saqqallılardan boşaldanda əhaliyə toxunan olmadı. Əlistilik eləyən javan-jahılı da ağsaqqallar sakitləşdirdilər. Amma Xalığın dişi bağırsağını doğrayırdı, söz ürəyini deşirdi. Ürəyindəkiləri saxlamadı, dedi siz çörəyi dizinin üstə millətmişsiniz, sizə etibar yoxmuş. Neçə illərdi xeyirimiz-şərimiz bir olub, kirvəlik eləmişik, birdən-birə üzünüz niyə döndü, sizə nə pisdiyimiz keçib? Zəngəzurdakı azərbayjanlıları yer-yurdlarından didərgin salanda arvad-uşaq demədiniz, onlara itin zillətini-sitəmini çəkdirdiniz, qırdığınızı da qırdınız. O siz, bu da biz. Utanın!.. Az da olsa, abıra boğulan, utanıb qızaran vardı. Yer yarılsaydı, Aram müəllim xəjalətdən yerə girərdi, rayonda onun hörmətini saxlayırdılar, əməlisaleh adam kimi tanıyırdılar. Maşınlar tərpənəndə Setraq dilini dinj saxlamadı, başını kabinədən çıxardıb dedi: "Ara, Akip məlim, biz qayıdajağıq!.." O qədər adamın arasında Qəhrəmanyan sözünü niyə Akif müəllimə dedi? Akif heç kimin qabağında əyilən oğul deyildi, həmişə də başını dik tutub gəzirdi, tək ağrılı yeri yetim olmağıydı. Atasını xatırlamırdı, davadan qayıtmamışdı. Tay-tuşlarını el içində atalarıyla tanıyanda, onu anasının adıyla çağırırdılar - "Simuzərin oğlu Akif" deyirdilər. Simuzər arvad ona həm ana olmuşdu, həm ata. Oğlu onun gözünün işığıydı, yeganə ümidiydi, həmişə də "Akifin əziz janı haqqı" deyib and içirdi. Akifin də ən əziz and yeri anasıydı. Xəbislik, paxıllıq nədi, bilmirdi, hamının da yaxşı işinə fərəhlənirdi, ürəyi açılırdı: təzə evə köçənlə o da köçürdü elə bil, biri maşın alanda sahibindən çox Akif sevinirdi. Yeganə qısqanıb həsəd apardığı atalı yaşıdları idi. Toyda-düyündə içib keflənəndə hərdən dilini dinj saxlamırdı, dədəsilə öyünən tay-tuşuna atmaja atırdı. Deyirdi: "Nədi ə, yenə "dədə-nənə" söhbəti salmısınız? Mənim atam 43-də Stalinqradı azad eləyib, feldmarşal fon Paulyusu əsir götürən vədə dədələriniz sizi burda əkib...“

* * *

Çadırlığa sarı gələn yolda maşın toz qaldırmışdı. Qaçqınlar vərdiş eləmişdilər - yardım gətirən maşını tozanağından tanıyırdılar. Axışdılar meydana. Maşın yaxınlaşdıqja jomalaq hamar-hamar tərpəşib hərəkətə gəlirdi, hər kəs irəli keçməyə jan atırdı. Ət-ətə dayanmış insanların təşvişi yersiz deyildi, burada da çox vədə qoluzorluların işi yeriyirdi.
- A bala, məni niyə tapdalayırsan, qonşu dəyilik?! - Məmmərzə deyindi. Onu kənara itələyən jantaraq oğlan çönüb elə baxdı, guya kişini indi görür. Söz altda qalmadı.
- Əşi, bir dayan görüm e! Nə qonşu-monşu salmısan? - bozardı. - Jamaat ruzusun əldən versin ki, qonşuyuq. Bir də, biz kənddə qonşuyduq, burda yox ha, sənin çadırın vərin bəri başındadı, mənimki o başında.
Oğlanı danlayıb tənbeh eləyən tapılmadı, qaçqınların qulağı belə söz-söhbətə alışmışdı, bundan da betərini eşitmişdilər, hər kəs öz hayındaydı. Yovşan, sirkan kollarından savayı heç nə yetirməyən bu qısır məkan qaçqınları elə dəyişdirmişdi, adamlar özləri özlərini tanıya bilmirdilər, ta o istiqanlılıq, o təpər qalmamışdı, hamı bir-birindən qaçırdı. Hər kəs öz çadırına sığınır, xoflu dolanırdı, elə bil onları qovub bu çöllükdən də didərgin salajaqdılar. Etinasız, qanısoyuq olmuşdular, deyərdin birinin çadırına od düşsə, hayına yetişən, başını qaldırıb o səmtə baxan belə tapılmaz. Köhnə kişiləri də tanımaq olmurdu, ehtiyaj onları da sıxıb sındırmışdı. Çadırlığın yazılmamış qayda-qanunları vardı: abırını gözləyib irəli soxulmayan bir də görürdün pay-püşsüz qaldı. Yardım üstündə dava-dalaş salan, sözləşən çox olurdu, dost-tanışın, qohum-əqrabanın arasına qanqaralıq düşürdü, qalmışdı yad olsun. Parçalanıb rayonlara, kəndlərə, tayfalara bölünür, hər kəs özünkünə qahmar çıxırdı. Uşaq-muşaq sözləşəndə, süpürləşəndə haq-nahaq hər kəs özününkünə havadarlıq eləyir, özününkünün tərəfini tuturdu. Hamının nəzərində özü, özününkü haqlıydı. Elə olurdu, uşaqların söz-söhbəti böyüklərin dava-dalaşıyla bitirdi. Bir yol Sədrxanla Əşirin elə bu zəmindəjə söhbətləri düşdü, möhkəm ağızlaşdılar. Əvvəllər aralarından su keçməzdi, haqq-salamları vardı, indi az qaldı əlbəyaxa qalxsınlar.
- Uşağının ipini çək! - Sədrxan qabardı. - Od qoyaram sənin çadırına!..
Əşir özü jənjəlxasiyyət olsa da, deyəsən, qonşusundan belə üzüdönüklük gözləmirdi. Ağlına da gəlməzdi ki, ondan bu sayaq söz-həkət eşidər. Deyiləni javabsız qoymadı.
- Yekə kişisən, danışığını bil! - səsini qaldırdı. - Dağ kəlisən, maa buynuz atassan?! Həzrət Abbas haqqı, çadırını başına uçuraram! Deyəsən, sən məni yaxşı tanımırsan axı! Sədrxan, yadında qalsın, sən gəl, arpa yemiş atlarla fınxırlaşma!..
- Qurban olasan çiynindəki paqona! Sənin kimisinin paqon daşımağı günahdı, günah!..
- Hünərin var, sən də daşı, - Əşir bu dəfə halını pozmadan javab verdi. Hansısa hərbi hissədə xidmət eləyirdi, praporşik çinindəydi, Çadırlığın imkanlı adamlarından sayılırdı, elə çadırı da başqalarından seçilirdi - Polşa malıydı. Hərdən söz düşəndə, yekəxanalığından qalmır, dorçunun dartırdı, elə dartırdı, baxan deyərdi qaçqın deyil. Əslində, o özünü qaçqın gözündə görmürdü, Çadırlıqdan qıraqda qaçqın olduğunu gizlədirdi. Son vaxtlar yolu şəhərə tez-tez düşürdü, səbəbini soruşan olanda, zarafata salıb deyirdi: "O boyda yolu boşuna getmirəm ha... Elan vermişəm, çadırımı Bakıda iki otaqlı mənzilə dəyişmək istiyirəm..." Əşirin bu şit zarafatı, yersiz sözləri havadan gəlmirdi, onu danışdıran nəsə vardı. Deyilənə görə, şəhərdə mənzil alıb, təmir elətdirir, qurtaran kimi köçəjək. Onu pul dingildədirdi deyəsən, anjaq bu pulu alın tərilə qazanmadığını kor da görürdü. Bir ay olardı "Mersedes" almışdı, saxlayırdı çadırın qabağında. Əşirin qənimi Akif müəllim idi, gözünün odunu almışdı, sözü dolayısıyla elə gətirirdi, onu söyüşdən də betər tuturdu. Bir dəfə Əşir yenə yekə-yekə danışanda Akif müəllim dilini dinj saxlamadı, dedi sənin nə dərdinə, çadırın "polski", maşının "nemetski". Orduya keçmək sənə düşüb, kökəlmisən, qarın bağlamısan. Hərbçisən, bu qarınla irəli getməyi demirəm, geri nejə qaçajaqsan, a yazıq? Akif onu da deyirdi ki, o boyda Sovet ordusunda ən bərkgedən praporşikin evində uzağı bir yeşik donuz konservi, bir yeşik də kisel olardı. İndi bizim Milli ordunun praporşiki - tüfəngin sümbəsilə lüləsini səhv salan Əşir "Mersedes" sürəndə, gör bunun generalı nə kefdə-damaqdadı.
Əşir yaxşı bilirdi ki, Sədrxan Akif müəllim deyil ha, dilinə dil yetirməsin. Amma Sədrxan da az aşın duzu deyildi, qabağından yemirdi. Xalıq aralarına girməsəydi, qonşular tutaşajaqdılar, hər ikisini tənbeh elədi, itdən alıb itə verdi:
- Yekə kişisiniz ə, ayıbdı, Çadırlığın adamları sizə baxır, utanın!.. Bir-birinizi niyə qırırsınız, bir elli dəyilsiniz? Düşmənin qırdığı azdı, siz də bir yannan başlamısınız, pis gündə bir-birinizə arxa olmaq yerinə, qalxıb didişirsiniz. Erməniyə heç belə kin saxlamazsınız... Yaxşı, bular uşaqdı, dalaşır, bəs sizə nə düşüb? Qoşulmusunuz balajalara, demirsiniz bunun sabahı var. Çadırlıq bizim boyumuza ömürlük biçilməyib ha, gej-tez dönəjəyik torpağımıza, qabaq-qarşı çıxanda bir-birinizin gözünə nejə baxajaqsınız?..
Xalığın sözlərindən dərs alan da olurdu, almayan da. Bəzilərinin dınqırına dəyirdi, üzdə deməsələr də, daldada giley eləyənlər olurdu. "Uşaq deyilik ha, Xalıq durub başımıza ağıl qoyur" - deyirdilər. Çadır həyatı adamların ürəyini daşa-qayaya döndərmişdi.
Xalıq Hərdən papağını qabağına qoyub götür-qoy eləyir, qərq olurdu fikir dəryasına, fikirləşirdi görsün bu işlərin axırı hara gedəjək, javan-jahılın gələjəyi nejə olajaq? Bir dəfə bu sualı Qədir müəllimə verdi, dedi savadlı adamdı, javab tapsa, o tapar. Doğrudur, Qədir müəllim bir az gennən gəldi, amma javabı Xalığın beyninə batdı, düşündü ki, müəllim haqqına danışır: bir uşaq ki, yaz ağzı bənövşə dərməyə, onun ətrini duymaya, "bənövşə bəndə düşə" oyununu tanımaya, ondan nə gözləyəsən. Bir uşaq ki, bağ-bağatdan, dağdan-dərədən xəbərsiz ola, bulaq suyu içməyə, onu nejə qınayasan? Çadır uşaqlarının gözləri bozqıra alışmışdı, ilan mələyən düzdə-düzəngahda əqrəb, qırxayaq öldürməkdən bezar olmuşdular. Zəhərli, iynəli-neştərli həşəratlar, sürünənlər yuxuda da onlardan əl çəkmirdilər, elə bil uşaqların yuxuda ajiz, güjsüz olduqlarını bilirdilər. Nəinki uşaqlar, elə böyüklər də yuxuda allahın əlajsız bəndələridilər: ilan-çayandan qaçmağa özlərində taqət tapmırlar, qışqırıb köməyə adam çağırmaq istəyirlər, amma səsləri çıxmır. Əvvəllər uşaqlar zəhərli çöl törəmələrinə qənim kəsilmişdilər, qırıb onların axırına çıxmaq istəyirdilər, amma bir yandan qırdıqja, o bir yandan artırdılar. Sonradan uşaqların bu məşğuliyyəti onlardan ötrü adi bir əylənjəyə döndü. Xalığı dərd götürürdü, deyirdi: "Zamananın üzü qara olsun. Çadır uşaqları göz açıb ələbaxımlığa öyrəşib. Mayası humanitar yardımla tutulmuş nəslin axırı nejə olajaq?.."
Yedəkli, üstü çadırlı maşın meydanda dayananda jamaat çaxnaşdı, toz-torpaq ərşə qalxdı, ağız deyəni qulaq eşitmədi. Arazın o tayından gələn yardımı iranlılar özləri paylayırdılar, qaçqın-köçgünə yaxşı əl tuturdular. yekə Çadırlıq salmışdılar. Əvvəl vaxtlar yardımı gətirib yerli hökumət nümayəndələrinə təhvil verirdilər, sonradan bu fikirdən daşınıb yerli adamlardan əlaltı - köməkçi götürüb özləri payladılar. Mürşüd kimisi belə işlərə yaxşı yarayırdı. Açıqja üzə vurmasalar da, yardım paylayanda namaz qılanları, dinə etiqadı olanları qabağa salırdılar. Jamaat kor deyildi, görürdü. Şura hökumətinin illərlə dindən-imandan elədiyi adamları indi bir-iki günün içində imana-məzhəbə qaytarmaq istəyirdilər. Qaçqın-köçgün də işini bilirdi, o taydan nümayəndə gələndə, bir çoxları çadırının qabağına həsir sərib başlayırdı yalan-gerçək namaz qılmağa. Qüdrət müəllim baxıb, dərdli-dərdli başını bulayırdı, belələrinin artistliyinə heyrət eləyirdi. Çətinlik insanı nələrə sürükləmirdi?.. Boz Əhmədin də namaz qıldığını görəndə heyrətdən gözləri kəlləsinə qalxdı, əli yerdən-göydən üzüldü. "Yoxsa, sinninin bu çağında dinə-imana gəlib, o dünyaya üzüsulu getmək niyyəti var?" - düşündü. Onu da yaxşı bilirdi ki, Boz Əhməd namaz qılanda dodaqlarını yalandan tərpədir, quran, yasin qanıb-qandıran deyil. Otuzunju illərdə Allahsızlar Komitəsinin gənj fəallarından, seçib-seçilənlərindən olmuşdu. Dava başlayanda onu davaya aparmamışdılar ki, Boz Əhməd kimiləri arxa jəbhəyə dirəkdilər. Onun jod sir-sifəti, uzun çəkməsinin boğazına keçirdiyi sədəf dəstəkli qamçısı indi də Qüdrət müəllimin gözlərinin qabağındaydı. Döşlü, sinəli kəhər atı vardı, kişnərtisi Arpa dərənin ayağından eşidilirdi. Boz Əhməd jılız, jürəfəsiz olsa da, sərtliyi, əzazilliyi, bir də hərbçisayaq geyimi onu adamların gözündə böyüdüb yekəldirdi, atın belində dimdik otururdu, deyirdin mil udub. Meydan Boz Əhmədin idi, at oynadırdı, çapırdı sağa-sola və kəhərin belində ürəkliydi. Yəhərdən enmirdi, ayaqlarını torpağa basdığını görən olmamışdı, qorxurdu ki, atdan ensə, şüyümlüyü, jürəfəsizliyi gözə dəyər. Kəhəri kolxoz idarəsinin artırmasınajan sürür, ayaqlarını üzəngidən birbaş daş pilləkənlərə qoyurdu. Tarlaları, sahələri də at belində dolaşırdı, öz həyətinin darvazasından da yəhər üstündə keçirdi və adama elə gəlirdi Boz Əhməd evin içində də atdan düşmür, yatanda da elə at belində yatır. O, kəndin atlanmış atlısıydı.
Arvad-uşaq obaşdan ta şər qarışanajan tarlada qaranəfəs çalışırdılar, Boz Əhmədin adı gələndə tük salırdılar. Onun qamçısının dadını dadmayan uşaq az tapılardı. Yola tökülmüş iki-üç başağı evə apardığının üstündə dul Seyrangülün məktəbli oğlunu o qədər qamçılamışdı ki, yazığın başına hava gəlmişdi.
Boz Əhməd uşaq görəndə elə bil qutuda ilan görürdü, imkanı olsaydı, kənddə nə qədər uşaq-muşaq var hamısını yığıb göndərərdi jəbhəyə ki, getsinlər, qayıtmasınlar. Özü zürriyyət üzünə həsrət qalmışdı, neçə ildi öz əmisi qızına evliydi, övlad həsrətindəydilər. Arvadı Gilə ərindən xəlvət pirə-ojağa nəzir-niyaz da göndərmişdi, hətta niyyət eləmişdi ki, uşağına erməni adı verməyə belə razıdır, təki muradı ürəyində qalmasın. Əhməddən olsa, zövjəsindən çoxdan ayrılardı, başqasıyla həyat qurardı, amma bunu da edə bilmirdi, Qafar həkim açıqja üzünə demişdi ki, sonsuzluğun illəti onun özündəndir. Bunu Əhmədin arvadı da bilirdi, el içində ərini xəjil etmək istəməyib günahı öz boynuna götürmüşdü, kənddə söz yaymışdı ki, guya baiskar özüdür, azar onun öz janındadır.
Çətin vədələr idi, ajlıq insanları əldən salmışdı, kolxoz əməkgününə nə bölürdü, heç nə. "Vsyo dlya fronta! Hər şey jəbhə üçün!" yazılmış qırmızı qumaş şüarları kolxoz idarə binasının divarından asmış, at-öküz arabalarının jağlarına bağlamışdılar. Aj-yalavaj qalmış arxa jəbhədəkilərin gejəsi-gündüzü yox idi, əldən düşmüş, insan jildindən çıxmışdılar. Nə zillət çəkdiklərini Qüdrət müəllim yaxşı xatırlayırdı, o ağır günlər gözlərinin qabağından getmirdi. anası xəstəlik tapıb yorğan-döşəyə düşmüşdü. Qüdrət kiçik qardaşıyla anasının da əvəzinə işləyirdi, məktəbdən çıxıb tarlaya yollanırdılar, kolxozun xırda-para işlərinə əl tuturdular, bostanda alaq eləyir, xırmanda vəl sürürdülər. Evlərində dişə dəyməyə heç nə yox idi, ajlıq anasını heydən-taqətdən salmışdı, azarı çəkilmirdi.

Bir dəfə Qüdrət kiçik qardaşıyla kolxoz bostanının yanından keçəndə, qardaşı özünü saxlamadı, əl atıb kartof kolunu çıxartdı, beş-altı iri kartofu əlindəki torbaya atdı ki, xəstə yatan anasına aparsın. Aralıdan Boz Əhmədin kəhərinin kişnərtisi gəldi, qardaşlar dərəaşağı götürüldülər. Qüdrət torbanı qardaşının əlindən alıb dedi ki, çökəkdəki böyürtkənlikdə gizlənsin, özü isə dönüb üzüyuxarı qaçdı. Baxdı ki, Boz Əhməd atını onun dalınja səyirdir. Qaçmaqdan nəfəsi qaralmışdı, ürəyi az qalırdı sinəsini deşib çıxsın. Bax, indijə qamçı onun kürəyini odlayajaqdı, janını bununla qurtarsaydı, nə vardı, Boz Əhməd onun yaşına məhəl qoymayajaqdı, atdöşü eləyib kolxoz idarəsinə gətirəjək, işi sənədləşdirəjəkdi. Nə anasının xəstəliyinə, nə də şəhid ailəsi olduğuna məhəl qoymayajaqdı.
- A bala, o yana qaçma, bəri gəl! - Kimsə çağırdı. Qüdrət səs gələn səmtə qaçdı. Qəbiristanlıqda beş-altı kişi topalaşmışdı, dəfnə yığışmışdılar. Qəbir lap balaja qazılmışdı, körpə uşaq meyiti basdırırdılar.
Qüdrət təngnəfəs olmuşdu, təlaşdan dili söz tutmurdu. El ağsaqqalı Novruz kişi tədbirli adam idi, işin nə yerdə olduğunu anladı, yasin oxumağını yarımçıq kəsdi, tez Qüdrətin əlindən alıb qəbrə - meyitin ayaq tərəfinə tulladı, tələm-tələs qəbri torpaqladılar.
Boz Əhmədin atının sinəsindən buğ qalxırdı. Kolxoz sədrinin arıq, çopur sifəti zəhər tuluğuydu elə bil, üzünün əzaları səyriyirdi. Qəbir üstündəki adamları qıyğajı süzdü, ağzını açıb "Allah rəhmət eləsin" deməyə hünəri çatmadı. Allah sözünü heç vaxt dilinə gətirmirdi. Kənddə jamaat bu allahsızdan çəkinir, yas məjlislərini mollasız yola verirdi. Buralarda savadlı dindar da qalmamışdı, başda axund Məşədi Salman olmaqla, hamısını sürmüşdülər sürgünə. Onların tutulmasında Boz Əhmədin də barmağı olmuşdu, öz əməlinə haqq qazandırıb deyirdi şura hökuməti elə bir quruluşdu ki, bu hökumətdə işləməyib dişləyənə yer yoxdu, mollalar göbək bağlayıblar, qoy, gedib tayqada dəmir yolu çəksinlər, piyləri ərisin. Bu sözlərin nə demək olduğunu hamı yaxşı bilirdi - bilirdilər ki, ən ağır ittiham, ən ağır hökmdür və belə ittihamla sürgünə sürülənlərdən ötrü geriyə yol yox idi, kənddə buna "gedər-gəlməz" deyirdilər. Boz Əhməd elə savad-zad da almamışdı, beş sinif qurtarmış, ya qurtarmamışdı. Kommunizmin nə olduğunu özü də qanıb-qandırmadığı halda, jamaatı qamçının, şallağın altına salıb, kəhər atın qabağına qatıb, döyə-döyə, söyə-söyə gələjəyə - o nağıllı dünyaya sarı qovurdu. Kişinin bu qabiliyyətini yuxarılarda yaxşı dəyərləndirirdilər, ijlaslarda onu öyüb tərifləyirdilər, neçə orden-medal vermişdilər.
Kolxoz sədrinin kəhəri bir yerdə durmur, jilov gəmirirdi.
- Son qəminiz olsun, - Boz Əhməd ağzını sürüdü. Şallağı Qüdrətə sarı uzadıb bozardı.
- Bəri çıx görüm, küçük! - əmr elədi. - De görüm, torbanı neynədin, harda gizlətdin!? Belə qudurmusan ki, frontda qanını axıdan, janını qoyan əsgərin payına tamah salırsan, kolxozun malını oğurlayırsan! - hikkəylə qamçısını oynatdı. Qamçı soyuq vıyıltı qoparıb havanı ülgüj təki kəsib doğradı, Qüdrətin belində zol qoydu, göynərtidən heyi kəsildi, az qaldı dizləri bükülsün, anjaq janını dişinə tutub dözdü. Novruz kişi irəli durub, atın yüyənindən yapışmasaydı, bu işin axırı nejə olajaqdı, onu allah bilirdi.
- Sədr, səbrini bas, - dedi, - bu yazıq tifilnən nə işin var? Nağayırıb, nə qələt eləyib? Sözdü deyirsən, gərək ortada bir dəlil-sübut da ola axı.
- Dəlil-sübut mənim gözlərim, - sədr jilovu çəkib, yerində durmayan atın başını yığdı. Qamçı tutduğu əlini gözlərinə apardı. - Yoxsa, bu tökülmüşlərimə inanmayım?!
Novruz kişi təmkini-təbiriylə at belindəki bu əzazil adamı üstələmişdi, özündən arxayın halda soruşdu:
- Hanı axı, biz niyə görmürük?..
Boz Əhmədin boz-bulanıq gözləri yan-yörəni gəzdi, amma bir şey görmədi, onun uzun dili hələ belə gödəlməmişdi.
- Sədr, front deyirsən, bəs bu yetimin atasının qara kağızı hardan gəlib, frontdan gəlmiyib? - Novruz kişi soruşdu. - Nə tez yaddan çıxdı? Yazıq uşağın anası da nə vaxtdı yorğan-döşək xəstəsidi, sən ki, bunu yaxşı bilirsən...
Boz Əhməd ağsaqqalın təmkini qarşısında deməyə söz tapmırdı, özünü belə ajiz bilməzdi. Hirsindən-hikkəsindən dişi bağırsağını doğrayır, xırda çiyid gözləri az qalırdı pırtlayıb hədəqəsindən çıxsın. Ağzı əyilib getdi qulağının dibinə. Yiyəsinin bu halı elə bil kəhərə də sirayət eləmişdi, jilov gəmirir, sədrin altında oynayırdı.
Kəhərin jilovunu dartdı, elə dartdı, az qaldı atın ağzını jırsın. Udqundu, səsini qaldırdı.
- Havadarlıq eliyirsən ha, Novruz kişi! - Mənim boz üzüm dönəndə heç dədəmi də tanımıram, baxmaram sənin ağ saqqalına!.. - hədə-qorxu gəldi. Atın başını döndərib xırmana sarı səyirtdi...
Yardım gətirən maşının yanında basabas salmış, bir-birlərini itələyib söyən adamların arasında Boz Əhmədi görəndə həmin hadisə Qüdrət müəllimin gözlərinin qabağına gəldi, o illərin ajı xatirəsi ölənəjən yadından çıxmaz. Anası davanın sonunajan yaşamadı, ajlığa tab gətirmədi. İki qardaş o qapıda, bu qapıda min bir əziyyətlə böyüdülər, oxuyub təhsil aldılar...
- Tifağınız dağılsın, məni niyə taftalayırsınız?! - Basırıqda Boz Əhmədin xırıltılı səsi eşidildi - elə bil quyudan gəlirdi. Qəddi bükülmüş bu adamın harayına, yaşına-başına məhəl qoyan yox idi, hərə öz hayındaydı. Qüdrət müəllim tez irəli keçdi, ayaq altda qalmasın deyə onun qolundan yapışdı, dartıb basırıqdan çıxartdı. Boz Əhməd başını qaldırıb ona baxmadı da. Un torbasını, günəbaxan yağı dolu şüşəni sinəsinə elə bərk sıxmışdı, guya tutub əlindən alajaqdılar. Qoltuğunda kitab, bir də xırda namaz daşı vardı, bunları yardıma qatır, pay üstündə pay verirdilər. Boz Əhməd ayaqlarını sürüyə-sürüyə öz çadırına tələsirdi. Yarı yolda kitab da, namaz daşı da qoltuğundan sürüşüb düşdü, anjaq buna məhəl qoymadı, yerişini yeyinlətdi. Bir uşaq arxadan səslədi:
- Əhməd baba, kitabın düşdü.
Boz Əhməd ayağını saxlamadı.
- Mənim kitabım çoxdan düşüb, bala... - donquldandı, qanrılıb geri baxmadı da.
Uşaq qaçıb namaz daşını, kitabı yerdən qaldırdı, əlinin dalıyla kitabın tozunu sildi, üstündəki yazıları höjjələyib oxumaq istədi, bajarmadı, ərəb əlifbasıyla yazılmışdı. Nə yazıldığını bilməsə də öpüb qoydu gözünün üstünə.
Yardım maşını duran yerdə tozanaq yatmaq bilmirdi, küy-kələkdən qulaq tutulurdu, elə bil dünyanın axırıydı. Mürşüd, Göyüş kişinin sinəsindən itələdi.
- Geri dur, a kişi! - qabardı. - Pay çatmasa gələn dəfə alarsan, dünyanın axırı dəyil ha!... Ağa deyir...
- Ayə, nə ağa?! - Göyüş kişi onun sözünü kəsdi, özündən çıxdı. - Ağa mən idim e, mən, bəy kefində dolanırdım. O boyda mülküm, topdağıtmaz evim vardı, hamısı qaldı gavura. Dünənəjən Arazın o tayından bizə həsrətlə baxırdılar, indi noldu, olar ağa oldu, biz nökər?
Göyüş kişinin oğlu atasının təəssübünü çəkib, Mürşüdə işarəylə:
- Nökər beləsidi ki, qarnının ujbatınnan hər sifətə girir, - dedi.- Yardım adıyla gələn ərzağın çoxu bazarlarda satılır... - Daha nəsə demək istədi, atası əliylə onun ağzını yumdu, çəkdi qırağa.
- A bala, sən qarışma, - tənbeh elədi. - Üç-beş günün qonağısan, səhər-birigün qayıdıb gedəjəksən Rusiyetə, mənim yaxam əllərdə qalajaq. Vallah, Mürşüd məni yardım üzünə həsrət qoyar, onu kənddən tanıyıram, zatıqırıq adamdı. İndi belələrinin dövranıdı, haram yeyib harınlayırlar. Amma burunlarınnan gələn vaxtları da olajaq, Allah bunu götürməz.
Göyüş kişi dinə-imana yaxın adam idi, amma namaz qılmırdı, daha doğrusu, qıla bilmirdi, nə vədədi belinin ağrısından əziyyət çəkirdi. Əhd eləmişdi ki, janının mərəzi çəkilsin, namazdan-dəstamazdan qalmayajaq.
Xalıq yardımdan imtina eləsə də, hər dəfə üstü çadırlı maşın gələndə bir qıraqda durub ürək ağrısıyla bu misgin mənzərəni süzürdü. Bir yol jamaatın başına ağıl qoymaq istəyib dedi, a millət, özünüzü niyə həlak eliyirsiniz, növbəyə durun, rahatja payınızı alın. Belə nəsihətlərə məhəl qoyan kim idi? Birjə Qüdrət müəllim onun sözünə javab verdi, dedi, Xalıq, nəyi qoyub, nəyi axtarırsan? O boyda Şura hökuməti dünyanın düz vaxtı bu millətə növbəyə durmağı öyrədə bilmədi, indi sən öyrədəjəksən?..
"Çətinlik insanları nə təhər dəyişdirərmiş?" - Xalıq fikirləşir, dərd çəkirdi. Dəyişən təkjə mənəviyyat deyildi, adamların ger-geyimi də başqalaşmışdı, çadralı qadınların-qızların sayı çoxalmış, kişilərin də arasında qısaqol köynək geyənlər azalmışdı. Fars, ərəb dillərində siniflər açılmışdı, qızlar, oğlanlar ayrı-ayrı çadırlarda dərs keçirdilər. Qızlarını dövlət məktəbindən, təhsildən ayırıb iranlıların açdığı mədrəsələrə göndərənlər az deyildi. Belə şeyləri Xalığın gözü götürmürdü, dərdini Qüdrət müəllimlə bölüşəndə, Qüdrət müəllim çox danışmırdı, deyirdi: "Allah sənə rəhmət eləsin Mirzə Ələkbər Sabir..." Bu sözlər dilinin əzbəri olmuşdu.
Xalıq Mürşüdə "ələkçinin qıl verəni" deyirdi, yeri düşəndə dilini dinj saxlamırdı, ürəyindəkiləri vururdu onun üzünə. Mürşüd onunla üzbarı çıxmaqdan çəkinirdi. Bir dəfə yenə dözmədi, Mürşüdü itdən alıb itə verdi, dedi abırınız olsun, bu nə yardımdı, paylayırsınız, millətin başına gələn eyni dərd, eyni bəla deyil ki, niyə ayrıseçkilik salırsınız? Əl tutmaq Əlidən qalıb, yardımdı, gətirmisiniz, çox sağ olun, dinməzjə, qaydasında paylayın jamaata, çıxın gedin. Yoxsa... Mürşüd isə yenə tülkü jildinə girdi, dedi, ay Xalıq, məni niyə gözümçıxdıya salmısan, mən nə karayəm, qaçqının-köçgünün biriyəm, bir işin qulpundan yapışıram ki, köməyim dəysin. Mürşüdü qəbrə qoyasan, özgə işlərə qatışajağım yoxdu, mənimki şunu götür, şunu qoydu, əmr quluyam... Mürşüd gündə neçə yol özünü öldürüb-dirildirdi, bilən yox idi, sözünə inanmırdılar. Bunu Mürşüd özü də bilirdi, amma andından qalmırdı. Onun kimiləri bir deyildi, iki deyildi. Çadırlıqda Xalığın üzü üzlər görmüşdü, adamları qınamırdı, deyirdi dünyanın üzü qara olsun, qaçqınlıq-köçgünlük hamını dəyişdirib, inşallah qayıdarıq yurdumuza, hər şey yoluna düşər. Bir tərəfdən də içində şəkk-şübhə gəzirdi, fikirləşirdi ki, insan elə məxluqdu, pisə tez alışır, yaxşını isə gej götürür. Yaxşıya dönməkdən ötrü illər lazım gələjək, bəlkə də bir-iki nəsil çəkəjək...
Bir yol yardım pay-puşunda "Zavtrak turista" konservini görəndə Xalıq yenə özündən çıxdı, dilinə yiyəlik eləmədi, Qaçqınkomdan gələn nümayəndəyə dişinin dibindən çıxanı dedi. Dedi, insafınız olsun, milləti ələ salmayın, bu nədi belə - "Zavtrak turista"? Çadırlıqda yaşayanlar turist dəyil ey, qaçqındı, köçkündü. Turist görməli-gəzməli yerlərə - Göy-gölə, Moskvaya, Leninqrada gedər, ilan mələyən çölə-biyabana yox. Budu neçə vaxtdı çadırda zillət çəkirik. Konservnən baş aldatmaq bəs dəyil, heç olmasa üstünün kağızını dəyişin, öz dilimizdə yazın, jamaat nə yeyib içdiyini bilsin. Milləti niyə barmağınıza dolayırsınız, onsuz da dolayanlar dolayıb... Jamaatın qəlbi yaralıdı, birjə söz də adamı ağrıdır, bir işi tutanda, ölçün-biçin, irəliyə-geriyə baxın. Bu jamaat göbələk deyil, yerdən çıxmıyıb ha, yaxşı gün-güzəran sürmüş adamlardı... Yeri gələndə Xalıq çəkinmir, sözünü deyirdi. Deyirdi, əyri işim yox, bəd əməlim yox, kimnən, nədən çəkinməliyəm? Bir söz-söhbətdən sonra yardım almaqdan imtina elədi, minnətli çörək yemək istəmirdi. Deyirdi: "Nolub, şikəst dəyiləm, zəlil dəyiləm, ağlım da yerində, tək başımı dolandıra bilməyəjəmsə, ta nə kişiyəm?.."
Bilirdi ki, jamaatın elə bir günü-güzəranı olmasa da, bugün-sabah oğul-uşağına xeyir iş eləyən çox olajaq, toy-düyün düzüləjək dalbadala, belə şeylər qaçqına-köçkünə baxmır. Meydanın yaxınlığında bir çadır da qurdu, digərlərindən seçilirdi - enliydi, uzun-uzunnamaydı. Girəjəkdə qırmızı rənglə "Şadlıq sarayı" yazmışdı. Əvvəl-əvvəl onu qınayanlar oldu. "Şadlıq sarayı bizim hansı günümüzə-güzəranımıza yaraşır?" - dedilər. Əvvəl-əvvəl belə danışan çox idi. Danışırdılar, amma oğul evləndirib, qız köçürmək arzusunda olan az deyildi, sadəjə, ürək eləyib qabağa düşən yox idi, hər kəs oturub gözləyirdi ki, kimsə döşünü irəli verər, vər açar. O günü gözləyənlər bir də çalğıçılar idi, Saleh tarını kökdən salmır, Xurşud qara zurnanın qəmişini yaş saxlayır, Aydın allahın verən günü nağarasının ipini dartıb tarımlayırdı. Onları üzüb yoran bekarçılıq idi, yeganə təsəlliləri ötənləri - öz yer-yurdlarıyla bağlı xatirələri yada salmaq idi. Manıs dilində özlərinə məxsus şirinliklə birinin üstünə beşini qoyub danışır, gün sovurdular. Amma son günlər Səmədin Xalığı yanlamağı elə bil nəsə deyirdi. Səməd oğlunu hələ rayonda ikən nişanlamışdı, duruş gətirib dözməyi burajandı, günü günə satmaqdan nə fayda?. Arvadı da aşpaz Qızxanımın çadırından yığışmırdı. Ara-bərədə dolaşan pıçhapıçdan Xalıq da öz payını götürdü, şadlıq sarayına əl gəzdirdi, stol-stulların sayını bir də hesaba vurdu. Deyir sən saydığını say, gör fələk nə sayır. Axşam xəbər gəldi ki, Qüdrət müəllimin kiçik oğlu Yavuz Qarabağda şəhid olub. Xalığın çadırı yas mağarına çöndü, tanıyan-tanımayan tökülüb gəldi. Xalıq hüzrü yola verməkdən ötrü əlindən gələni eləyirdi, elə jamaat da yığışıb yaxşı əl tuturdu. Xalıq ürəyindən keçirirdi: "Kaş bu millət hər işdə belə bütöv, əlbir olaydı..." İjra hakimiyyətinin başçısı Əlizadə işçilərilə birlikdə hüzr yerinə gəldi, Qüdrət müəllimə başsağlığı verdi, dərdinə şərik oldu. Dedi, müəllim, qəddin əyilməsin, övladın Vətən yolunda şəhid olub, bu itki təkjə sənin yox, hər birimizin itkimizdi, sənin dərdin hər birimizin dərdimizdi. Onun sözləri şəhid atasından ötrü böyük təskinlik idi. Əlizadə göstəriş verdi ki, hüzür məjlisinin bütün xərji-xəsərəti ijra hakimiyyətinin hesabından ödənilsin. Şəhid ailələrinə əlindən gələn köməyi əsirgəmirdi. Hüzr yerlərinin birindən də qalmırdı, bunu özünə borj bilirdi, görürdü ki, ondan umurlar və yas məjlisində onun iştirakı hüzr sahibindən ötrü hardasa toxtaqlıqdır. Rayon qaçqınları təkjə Çadırlıda məskunlaşmamışdılar, səpələnmişdilər kəndlərə, şəhərlərə. Harda məskunlaşmaqdan asılı olmayaraq, qaçqın-köçkünün yardımını vaxtlı-vaxtında çatdırmaq, onların qayğılarını, problemlərini yoluna qoymaq rayon ijra hakimiyyətinin vəzifəsiydi. Atəşkəs elan olunsa da, jəbhə xəttində gərginlik səngiməmişdi, şəhid düşənlər olurdu. Belə xəbəri ailələrə çatdırmaq ağır idi. Bir həftə əvvəl jəbhə bölgəsindən şəhid əsgərin meyidi gəlmişdi. Atası tabutu açanda baxıb ki, ölən onun oğlu deyil. Yas məjlisi toya çönüb.
Rayon ijra hakimiyyətinə başçılıq etdiyi bu qısa müddətdə Əlizadə nələrin şahidi olmamışdı, nə kimi çətinliklərlə üzləşməmişdi. Hər çətinliyə dözmək olur, hər çətinlikdən nəsə bir çıxış yolu tapılır, amma javanların şəhid olmağı xəbərini eşitmək dözülməz dərddir. Bu ağrını nə qədər yaşamaq olardı?
Əlizadə Yavuzun ölümünə hələ də inana bilmirdi. Onu uşaqlıqdan mərd, qorxmaz, həm də xeyirxah bir oğlan kimi tanıyırdı. Jəbhədən yaxşı sorağı gəlirdi, nər kimi vuruşur, düşmənə od qoyurdu. İgidliyi haqqında çox söz-söhbət gəzirdi. Ermənilər onun əlindən jilov gəmirirdilər, ona Sultan Yavuz adı vermişdilər, başına mükafat da ayırmışdılar.
Bir yol gejə Yavuz düşmən əlində olan qəsəbəyə girir, görür ki, üç erməni, bir nəfər də rus silahlısı əmisigilin evində kefdədilər, yeyib içirlər. Otaqlar bomboş, o boyda təpili-tıxılı evi elə talan eləyiblər, bir çöp də qalmayıb. Yavuzun uşaqlığı bu evdə keçmişdi, hər tətildə əmisigilə gələrdi. Ermənilərdən biri tost söyləyir, rusun yanında öyünür ki, çar zamanında babası məjlisdə türk oğlunun qanını şərab yerinə içib və indi o da qürur duyur ki, qaniçən Vapedin nəvəsidi. O biriləri də yalan-gerçək təşərlənirlər ki, sənin baban elə eləyib, amma biz özümüz türk qanı içmişik və hələ bundan belə də içəjəyik... Yavuz ermənilərin qəddarlığını bilirdi, nələr görməmişdi? Şayaq aşırımından o üzdə altı javan əsgəri pusquya salıb öldürmüş, ürəklərini çıxardıb ovujlarına qoymuşdular... Yavuz dığalara içdikləri qanı qusdurur, deyir o dünyada içərsiniz türkün qanını, rusu isə əsir götür. Ermənilər yalnız səhər duyuq düşürlər, bilirlər ki, bu, Yavuzun işidir...
Rayondan mollalar gəlmişdi ki, məjlisi yola versinlər. Özlərilə bir maşın aparat, mikrofon gətirmişdilər. Saqqallı mollalardan biri qayıdıb deyəndə ki, bəs mağarın baş tərəfində səhnəsayaq kürsülü yer düzəldilməlidi, mikrofon, reproduktor qoyulmalıdı, Xalığın beyni çöndü. Gördü yazıq Qüdrət müəllimin də dişi bağırsağını kəsir. Dedi iyirmi beş yaşında nər igidimiz şəhid olub, kürsü nədi, mikrofon nədi, teatr çıxartmırıq ha... Bu yanları bilmirəm, bizim yerin dəbi-adəti ayrıdı, jamaat belə şeyləri götürməz, Əziz kişi özü hüzrü yola verər. Mollalardan biri deyəndə siz nejə müsəlmansınız, Xalıq bu sözləri də javabsız qoymadı, dedi müsəlmançılıq mikrofonnan, səsujaldannan ölçülür ki? Gələydin bizim tərəflərə, görəydin xalq nə təhər yaşayır, qapı-bajamız kilit-qıfıl tanımazdı, əlimizdən də ki, yaxşılıqdan savayı özgə iş gəlmirdi. Əsl müsəlmançılıq bu deyilmi?..
Mollalar gətirdikləri aparatları da maşına yükləyib deyinə-deyinə getdilər. Məjlisi Əziz kişi yola verdi. Onun elə bir mollalığı yox idi, Qurandan bir-iki ayəni kiril əlifbasıyla dəftərçəyə köçürmüşdü, höjjələyib oxuyurdu. Belə şeylərə fikir verən olmurdu: ərəb əlifbasıyla oxusaydı, nə dəyişəjəkdi ki? Əsas oydu, məjlisin öhdəsindən gəlirdi və qaçqına-köçgünə də bu lazım idi.
Elə həmin gün Xalıq fırça götürüb girəjəkdə yazdığı "Şadlıq sarayı" sözlərini qaraladı, üstündən yazdı - "Xeyir-şər çadırı"...

* * *

Hüzrün qırxı çıxmağına hələ vardı. Qüdrət müəllim Xalığı da yanına alıb Səmədgilin çadırına gəldi. Yolda nə Xalıq bir söz soruşdu, nə də Qüdrət müəllim bir kəlmə kəsdi. Doğrusu, elə Səməd də qonaq gözləmirdi, odur ki, çaşıb qalmış, sual dolu nəzərlərini Xalığa dikmişdi, o da çiyinlərini çəkib, başını buladı, yəni mən də sənin kimi heç nə bilmirəm. Oturub çay içə-içə ordan-burdan söhbət elədilər, dərdləşdilər. Səməd fikirləşdi ki, Qüdrət müəllim dərdli adamdı, əlbət, fikrini dağıtmaq istəyir. Müəllim çadır sahibini çox gözlətmədi, sözü açdı, dedi, Səməd, mənim dərdim, ağrım böyükdü, buna dağ dözməz, əriyər... Səməd kor deyildi, görürdü ki, oğlunun ölümündən sonra kişi xeylaq dəyişib, qəddi əyilib, saçlarının ağı çoxalıb.
- Məllim, yenə səbrli olun, ölənnən ölməzlər, - təskinlik verdi. Özgə nə deyəsidi, adam söz də tapmır danışsın.
Qüdrət müəllim siqaretinə dərin qullab vurdu.
- Səməd, - dedi, - bu dünyada xeyirlə şər ekizdi, - köks ötürdü. - Belə gəlib, belə də gedəjək.... Dediyim budu, uşağın xeyir işini ləngitmə, ürəyinə də ayrı fikir gəlməsin. Oğul toyu gərmək mənə qismət dəyilmiş. Qəlbimi qırma, allah mübarək eləsin. Mənə də toxtaqlıq olar, elə bilərəm, bir toy da mən oğlum Yavuza eliyirəm...
Səməd belə söhbət gözləmirdi, yamanja təsirləndi, gözləri doldu. Qüdrət müəllimin içində nələr çəkdiyini bilirdi.

* * *

Nə vaxtdı xeyir iş məsələsində Çadırlıqda vər açmağa ürək eləyən yox idi, heç kim qabağa düşmək istəmirdi, töhmət yiyəsi olmaqdan çəkinirdilər. Qaçqın-köçkün arasında ərgən oğlanlar az deyildi, ailə qurmaq arzusu ürəklərində qalmışdı. Eləsi də vardı yerində-yurdunda nişanlanmışdı, toya majal eləməmişdi. Xalıq bilirdi ki, gej-tez Çadırlıqda mağar qurulajaq, Xurşud zurnasını sazlayajaq, Saleh tarını kökləyəjək. Qol qaldırıb əvvəl özü o baş-bu başa süzəjək, məjlisi qızışdırajaqdı. Sonra da iki-bir, üç-bir adamları ortalığa çıxardajaqdı, hünərin var, oturduğun yerdən qalxma, qol götürüb oynama. Toybaşının çubuğu havada şimşək tək saçırdı. Evdən götürdüyü bir qom sivri zoğal çubuğu burada da karına gələjəkdi. Düşünürdü ki, toyda-düyündə uzağı üç-dörd çubuq sürtülüb yeyilənəjən qayıdarlar yurdlarına. Zoğal sivrimi dözümlü olur, başqa ağajın çubuğu heç bir toyu yola vermir. Yerə sürtülməkdən, stol-stula çırpılmaqdan, jızığından çıxanların qıçını odlamaqdan yeyilib gödəlirdi. Oğul gərəkdi, göynərtisinə dözsün. Xalıq elinin-obasının adamlarına yaxşı bələd idi, hamıyla dil tapırdı. hər kəsin də havasını bilirdi, kimin sümüyünə nə musiqi, nə ahəng düşür, ondan soruş. Deyir, bizim jamaatı özbaşına qoysan, gərək məjlisdən əlini üzəsən. Məjlisinki oynamaqdı, onsuz nə toy-düyün, nə büsat? Əvvəl-əvvəl özünü naza mindirən də çox olur, yerindən könülsüz qalxır, toy yiyəsinə minnət qoya-qoya bir o başa gedir, bir bu başa, gəlib keçir yerinə. Xalıq belələrini də yaxşı tanıyırdı, bilirdi ki, yüz-yüz əlli vurunjadı, sonra gəl bunların qabağına dur, görüm nejə durursan. Ortaya düşüb dingildəşən adamla heç arası yox idi, deyirdi, beləsinin oynamağı da bir şey deyil, məjlisin dəngəsini pozur. Görk olsun deyə, arabir özü qol qaldırıb düşürdü ortaya, sağ əlini peysərinə qoyur, sol əlini yana açır, süzürdü. Elə bil yerdə deyildi, havada süzürdü. Məjlisdəkilər ağızlarını açıb səssiz-səmirsiz baxır, ondan ibrət götürürdülər. Hətta həvəsə düşüb onun oyununu yamsılayanlar da tapılırdı. Amma o hərəkət, o şirinlik kimdə vardı, Xalığın oynamağını kim oynaya bilərdi? Belə yerdə İskəndərov Ədil dilini dinj tutmurdu, deyirdi indiyəjən Xalığın yerişini yeriyən olmayıb, bundan belə də olmayajaq, adam yamsılamayın, pis-yaxşı öz oynunuzu oynayın... Tostlardan da olmazdı, hərənin ağzından bir avaz gəlirdi. "İçək qazanıb gətirənlərin, bişirib yetirənlərin, yeyib ötürənlərin sağlığına!" - bu, şofer Məjidin dəyişməz sağlığı idi. Yun tədarükü idarəsinin mühasibi Jüjə Jəfər hər məjlisdə tutuquşu kimi eyni sözləri təkrarlayırdı: "Allah bizi yuxarıdan enənlərin davasından, aşağıdan qalxanların havasınnan qorusun!" Hər dəfə də ona irad tutan Akif müəllim olurdu. Deyirdi, a zalım balası, toyuq fermasında, inkubator fabrikində işləmirsən ha, səni Jüjə Jəfər çağırırlar, ya Yun Jəfər desinlər, ya da Qoyun Jəfər... Boy-buxunu, ger-geyimi və savadıyla Akif çoxlarından ötə idi... Xalıq ona "toylar yaraşığı" deyirdi.
Xalıq təkjə toybaşılıq eləmirdi, hər toy-düyünün, xeyir işin himini də elə o qoyurdu, qabağa düşüb ta elçiliyinəjən özü eləyirdi. Elində-obasında nə qədər qapı döymüşdü, nə qədər "hə" almışdı, sayını-hesabını bilmirdi. İndiyəjən əliboş qayıtdığı olmamışdı. İşinin ustasıydı, hansı qapını nejə döyməyi yaxşı bilirdi. İnsafən, el içində xətrini ayrı jür istəyirdilər. Əltutan adam idi, məjlisi gözüyumulu yola verirdi. İndiyəjən onun bir sözünü iki eləyən olmamışdı, Xalığın qabağına duran hardaydı, kimin nə hünəri vardı? Ütük, həm də təmkinliydi, hər işi ölçüb-biçir, ustalıqla yola verirdi. Bir dəfə ujqar dağ kəndinə elçi gedəndə baxır ki, dörd-beş saatlıq uzun yolu bir də toy vaxtı gəlmək çətin olajaq. Qızın "hə"sini alanda ağlına bir fikir gəlir, deyir kəndin zurnaçılarını çağırın "Gəlinatlandı" çalsınlar. Qız tərəfin adamları çaşıb qalırlar, deyirlər siz elçiliyə gəlmisiniz, yoxsa qız qaçırmağa? Xalıq dilinin şirin yerinə salıb deyir ki, bəs bizdə adətdi, gəlini öz paltarındaja aparırıq bəy evinə, ayağının altında qurban kəsirik, qapının ağzındaja qır-qızılını taxıb, gəlinlik paltarını geyindiririk əyninə... Kəndin ağsaqqalı nejə heyrətlənirsə, dilinə yiyəlik eləyə bilmir, söyür: "Sizin adətinizə... Götürün aparın!" - deyir. İndi oğul-uşaq sahibidilər. Söhbət düşəndə oğlanın atası Tanrıverdi alxış eləyir, deyir, sağ ol, Xalıq, o vədə yaman tədbirli iş tutdun, xeyir bundaymış...
İndi Xalığın meydanda qıynaqsız davranışı, şəkki-şübhəsi boşuna deyildi. Yerindən-yurdundan didərgin düşəndən bəri insanlar yaman dəyişmişdilər, üzləri dönmüşdü. Adamlarda o hörmət-izzət qalmamışdı. Xırda bir söz-söhbətdən abır-həya qalırdı qıraqda, araya qanqaralıq düşürdü. Kimi qınayasan, kimə nə deyəsən? Xalıq bir iş tutanda yüz ölçüb bir biçirdi, min dəfə götür-qoy eləyirdi, neyləsin, abrını gözləyirdi. Kimdənsə bir kəlmə artıq söz-söhbət eşitsə, Çadırlıqda qalmaz, baş götürüb gedərdi...
Çadır toyu sərin keçirdi, məjlisdəkilərin qırışığı açılmaq bilmirdi. Elə Xurşud da qara zurnanı çox güjə salmır, həvəssiz püləyirdi. Məjlisi süstlük basmışdı, stollardakı araq şüşələrinin başı "peçatlı" qalmışdı, ürək eləyib əl vuran yox idi. Oturub Bahəddinin oğlu Əbili gözləyirdilər ki, indi gələr, içkini yoxlayıb "dobro" verər. Üzə vurmasalar da, gejikdiyinə görə ürəyində onun qarasınja deyinənlər də vardı. Bir yandan yazığı da qınamalı deyildi, onu yaxındakı kəndlərə də çağırırdılar, bilmirdi nejə eləsin, nejə çatırsın. Mazamata minmişdi. Tərslikdən toylar üst-üstə düşmüşdü, gərək hamısını bir təhərlə yola versin.
Mağarda sakitlik idi, çalğıçılar alətləri dizləri üstə tutub oturmuşdular, sifariş gözləyirdilər, gözləyirdilər ki, kimsə irəli çıxıb öz havasını deyəjək. Lakin qımıldanan, dəbərən yox idi. Birdən Qüdrət müəllim yerindən qalxıb meydana girdi, ağır addımlarla yaxınlaşıb Xurşudun köynəyinin jibinə bir "onluq" basdı. Xurşud çaşıb qaldı, bilmədi neyləsin, nə havası çalsın. Əslində, çalmağa əli gəlmirdi, barmaqları ağaja dönmüşdü, sözünə baxmırdı. Xalığın işarəsilə özünü toparladı, ovurdlarını şişirdib balabanda yanğılı, həzin bir hava çaldı. Xurşud elə bil balabanı çalmırdı, danışdırırdı, ağladırdı. Bu jansız alət dillənib dilə gəlmişdi, hamının yerinə ağlayırdı. Məjlis əhli bu qəmli-kədərli ahəngə qulaq kəsilmişdi, dinib-danışan yox idi. Xalıq doluxsunmuşdu, əlində zoğal ağajı donub qalmışdı. Özgə vədə belə eləmirdi, oynayana qoşulub süzür, çubuqlayıb bir-iki nəfəri də ortaya çağırırdı. İndi Xalıqda o hünər yox idi, jınqırını da çıxartmırdı. Çox məjlislər yola veermişdi, amma beləsini görməmişdi.
Qüdrət müəllim qol götürüb havanın hənginə uyğun ağır-ağır gəzişdi, getdi o başa, gəldi bu başa. Məjlisdəkilərin matı-qutu qurumuşdu, müəllimin bu hərəkətindən heyrətə gəlmişdilər. Oğlunun qırxı hələ çıxmamışdı. Kişi dəyişmişdi, elə bil özü deyildi, bayğın gözləri harasa uzaqlara baxırdı. Xalıq doluxsundu, çox toylar, çox məjlislər yola vermişdi, amma belə şey görməmişdi. Həmişə ağır oturub batman gələn, sözünü-danışığını bilən Qüdrət müəllimin bu hərəkətini hardasa başa düşürdü, bilirdi ki, bədbəxtin fikri özündə deyil, xəyalında oğullu günlərini yaşayır, Yavuzun toyunda süzür, el arasında deyildiyi kimi, tərsinə oynayır...
Müğənni qavalı qulağının dibində tutub yanğılı oxuyurdu:
Qaçqın, oyna görüm, sümüyün yanır,
Səni dərd oynadır, bəla oynadır....
Qüdrət müəllim öz aləmindəydi, təkjə oynayırdı, gəlib heç kəsin qabağına durmur, rəqsə çağırmırdı. Doluxmuş gözlərində boşluq vardı, elə bil öz gözləri deyildi. Birdən diksindi, yuxudan ayılıbmış kimi çaşqın-çaşqın mağardakılara baxdı, qolları yanına düşdü, sifəti qapqara qaraldı. Sinədolusu nəfəs alıb köks ötürdü, başını aşağı salıb kirimişjə mağardan çıxdı.
"Qaçqın, oyna görüm, sümüyün yanır..." - qavalı qulağına tutmuş müğənni gözlərini yumub oxuyurdu. Nə oynayan vardı, nə əl çalan, elə bil mağar adamsız idi və müğənni də boş mağarda, adamsız məjlisdə oxuyurdu, özü deyib, özü eşidirdi. Anjaq mahnının dalını gətirə bilmədi. Jığal Əli hirslə əlini stola çırpdı, yenə jığallığı tutmuşdu, ayağa qalxdı, tamadaya iradını bildirdi.
- Əhriyar məllim, - dedi, - niyə ayrıseçkilik salırsınız? Qaçqın göydən zəmbillə düşmüyüb, bu məjlisdə qaçqınnan savayı köçkün də var axı. Köçkünə it asqırmayıb ha, oları niyə saya salmırsınız?.. Sonra da deyirsiniz Jığal Əli jığallıq eləyir.
Tamada iradı haqlı bildiyindənmi, yoxsa nədənsə dinmədi. Müğənni özünü duruluğa çıxarmaq istədi.
- Əli, qohum, - dedi, - mahnının sözlərini yazan eloğlumuz Qabil Əhmədlidi, qaçqındı, o, nejə yazıb, elə də oxuyuram...
- Qanırıq, qanmaz dəyilik, - Jığal Əli söz güləşdirməkdən qalmadı. - Köçgünün şairi yoxdu deyin oların adı dəftər-kitaba düşməyəjək? Dərdimiz-azarımız bir dəyil ki?..
- Kişi doğru deyir! - hərə bir yandan səsini qaldırdı.
Müğənninin yanğılı səsi mağara yayıldı: "Köçkün, oyna görüm, sümüyün yanır..."
Daha danışan olmadı, hamı səsini içinə qısıb qulaq asırdı, nə jığallıq eləyən vardı, nə ara qarışdıran. Sanki dərd elə bu dərd imiş, birjə kəlməylə yoluna qoyulmuşdu. Mağardakılar məjlis adamından daha çox, əyalət vağzalında qatar gözləyən sərnişinlərə bənzəyirdilər, gözləri yol çəkirdi, ürək eləyib ortaya girən, qol qaldırıb oynayan yox idi. Abıra qısılmışdılar, özlərinə toy-düyün yaraşdırmırdılar elə bil.
Məjlisə şuxluq gətirsin deyə toybaşı Xalıq özü meydana girdi, sol əlini peysərinə aparıb sağ qolunu yana açdı, o baş-bu başa süzdü. Hərdən hayqırır, əlindəki zoğal çubuğunu havada oynadırdı. Hamı onun rəqsinə heyran qalmışdı. Toybaşının diqqətindən yayınmağa çalışanlar başlarını aşağı salıb özlərini yemək yeyirmiş kimi köstərir, gizlənməyə yer gəzirdilər. Xalıq uşaq deyildi, nə qədər toy-düyün yola vermişdi, amma indi allah əlajını kəsmişdi elə bil, əlindəki sivri zoğal çubuğunu əvvəlki hökmlə oynatmır, ərkyana onun-bunun qıçını göynətmirdi. Qorxurdu ki, üzünə qayıdan olar. İnsanlar əvvəlki deyildilər, üzlərdə o nur, gözlərdə o işıq yox idi. Xalığa nə var, qılıqlıydı, yolayaxın adam idi, hamıyla dil tapmağı bajarandı, anjaq bu yad yerdə-yurdda o da dəyişmişdi, ürəksiz, təpərsiz olmuşdu. Ehtiyat eləyirdi ki, ərkini götürməyən olar, üzünə qayıdar, ondan sonra gərək baş götürüb Çadırlıqdan getsin...
Bahəddinin oğlu Əbil mağarın qapısı ağzında görünəndə məjlisdəkilər yerlərindən dik atıldılar, elə bil yuxudaydılar, ayıldılar, çəpik çalanlar da oldu. Millət şadlığından şənlik eləyirdi, gözləməkdən yorulmuş gözlərə işıq gəlmişdi.
Tamada Əbilin qolundan dartıb yuxarı başa çəkdi.
- A zalım balası, gəl çıx dayna, - dedi, - gözləməkdən gözlərimizin kökü saraldı axı.
Əbil üzrxahlıq elədi:
- Sən allah, üzürlü sayın, - araq süzüb stəkanı doldurdu. Hamı da onun elədiyini elədi. Badə əllərində durub gözlədilər. Əbil araqdan bir qurtum aldı, amma udmadı, başını yuxarı qaldırıb qarqara elədi. Qəribə qurultu səsləri çıxarırdı, elə bil bu qılboyun oğlanın boğazı qarğa yuvasıydı. Məjlisdəkilərə elə gəldi ki, onun bu hərəkəti saatlarla uzandı.
- A qibləsiz, qurtar dayna, polutorka radiatoru təki az qaynat! - Xalıq hövsələdən oldu. - O zəhrimarı ya ud, ya da qaytar tök yerə, biz də işimizi bilək!
Əbil belə işin ustası idi, arağı qarqara eləməklə içkinin içməli olub- olmadığını, hətta tündlüyünü belə dəqiqliklə deyirdi, hələ yanıldığı olmamışdı. Bir müddət arağı boğazında qaynadıb sonra uddu. Millət də elə bunu gözləyirdi, dolu qədəhlər jingildədi, boşaldı, məjlis axara düşdü. Mağardakılar elə bil bayaqkı adamlar deyildilər, indi ağız deyəni qulaq eşitmirdi. Xalığın da işi yüngülləşmişdi, oynamaq istəyən özü oynayırdı, ta durub dəvət gözləmirdi. Toybaşına qalan oydu ki, hərdən qolunu qaldırıb özü də süzür, zoğal çubuğunu havada yelləyib məjlisə şuxluq gətirirdi. sifəti çiçək təki çırtlamışdı. Xurşud da zurnanı həvəsli, təpərli püləyirdi.
Aşıqlar yorulub əldən düşmüşdülər, ortalıq isə boşalmaq bilmirdi, biri çıxmamış digəri meydana atılırdı. Millətin sümüyü yanırdı, nə vaxtdı toy-düyün görməmişdilər.
Musiqi ara vermək bilmirdi. Xurşudun ovurdları doğranırdı, hərdən zurnanın ağzını döndərib, ortadan yığışmayan qardaşına ərklə göz-qaş eləyirdi meydandan çıxsın ki, başqalarına da görk olsun. Qardaşı isə özünü qanmazlığa vururdu, gözlərini azajıq yumub ağır-ağır süzürdü o başa-bu başa. Bezar olub dilini saxlamadı, Xurşuda bozardı:
- Nədi, əə, maa nə vermisən, ala bilmirsən?! Qardaşdığın oxuyub oynamağa nə dəxli var? Biz evdə qardaşıq, burda yox, toyda sən sazandasan, mən də qonaq. Onluğumu vermişəm, zakazımı eləmişəm, sən zırnanı pülə!.. Nə işinə qalıb mən nə vaxt çıxajam. Sümüyüm yanır, bəlkə elə sabahajan oynuyajam...
Toybaşının işarəsiylə çalğıçılar qəfildən havanı saxladılar. Kərimin ərklə irəli durub mikrofonu götürməyi məjlisdəkilərə qəribə gəlmədi, əksinə bunu çoxdan gözləyirdilər. Rayonda elə toy-düyün olmazdı, bu qarğaburun, tösmərək adam durub söz deməsin. Əslində o, söz demirdi, tost yerinə muğam üstündə bir-iki ağız oxuyur, qəhərlənib ağlayırdı, həmişə də eyni sözləri çeynəyib təkrarlayırdı: "Mən Kəriməm, iranlı balasıyam, qirənis qoymur o taya keçim..."
- Ə Səməd! Bəri dur! - Kərim, bəyin atasını çağırdı. - Mübarəkdi! Xoşbəxt olsunlar.! - Qolunu Səmədin boynuna dolayıb qujaqladı. Boğazını arıtladı, dönüb Xurşuda baxdı. Xurşud işini bilirdi, qara zurnanı qırağa qoyub, balabanı götürdü, astadan züy tutdu. Kərimin titrək, qəhərli avazı mağara yayıldı:

Mən Kəriməm, qarabağlı balasıyam,
Erməni qoymur yurduma dönüm...

Məjlisdəkilər çaşıb qalmışdılar, Kərimdən belə oxumaq gözləmirdilər. Onun muğam üstündə bu jür söyləmək söyləməyi qaçqının-köçgünün dərdini tərpətdi, yaralarının qaysağını qopartdı. Bayaqdan ortalıqdan yığışmayan, dingildəşən adamların başına yağış çilənmişdi elə bil. Onlara indi çatmışdı ki, bayaqdan çalıb oynadıqları mağar ayrı mağardı - üzü dəmrovlu, azarlı bir çöldə qurulub. Tamadanın da ağzı kilidlənmişdi, danışmağa söz tapmırdı.
- Sağ ol, Kərim! - yerdən qəhərli səslər eşidildi.
- De, gözünə dönüm, deyən dilin yorulmasın! - Xalığın gözləri doldu.
Ermənilər dərə-bərəni kəsib yolları bağlayanda Arazı o taya adlayanların arasında Kərim də vardı. Atası əslən iranlıydı. Kərim həsrətini çəkdiyi ata-baba torpağına ilk dəfə qaçqın kimi qədəm basdı, əyilib torpağı öpdü, ağladı. Bu dünyadan nakam köçmüş dədəsinin də əvəzindən ağladı, onun da əvəzindən torpağı öpdü. Çantasından bir şüşə araq çıxmağın üstündə İran sərbazı az qala onu geri qaytarajaqdı - ora da ki, düşmən əlində. Çox yalvar-yaxardılar ki, sən öz müsəlmanını gavurun əlinə niyə verirsən? Yazığın başını o saat kəsərlər, erməni türkün qanına susuyur... Nə isə, dilə tutub bir təhərlə sərbazı yola gətirdilər, yoxsa, zalım balası gerçəkləmişdi. Kərim şüşənin qapağını açıb arağı çaya boşaltmaq istəyəndə sərbaz qoymadı ki, Araz murdarlanar, şüşəni alıb qaçqın-köçgünün gəldiyi tərəfə - bəri taya tolazladı...
Kərimin dərdli-dərdli oxumağı məjlisin gərdişini dəyişmişdi, yeməyə-içməyə əl uzadan yox idi, qəhərə boğulub kirimişjə qulaq asırdılar.
Jığal Əli bir çapba stəkan arağı başına çəkdi, əlini yenə hirslə stola çırpdı. Kərim səsini xırp kəsdi, Xurşud balabanı dodaqlarından elədi. Tamada elə bildi Jığal Əlinin yenə jığallığı tutub, əlbət, söz istəyir. Dedi:
- İndi isə ürək sözlərini dilə gətirmək üçün Jığal Əli buyursun mikrofona!
Amma Əlinin halı-əhvalı özgəydi, tostluq deyildi, ürəyindən qara qanlar axırdı, qırımından qır yağırdı, dodaqları titrəyirdi. Mikrofonu əlinə götürdü.
- Ayə, biz nə təhər millətik, nə təhər adamıq?! - səsini qaldırdı. - Mən tost demirəm, demək fikrim də yoxdu. İnşallah, tostumu yerimizə-yurdumuza qayıdanda deyəjəm! - sarımsaqlı, pomidorlu lobya dolu boşqabı hirslə qırağa itələdi, xidmətçilərə təpindi: - Yığışdırın ə, bu gavur matahını! Dünya yeyib içməyi bizdən öyrənir, biz də düşmən yeməyini özümüznən gəzdiririk! "Azərbayjan xörəkləri" kitabını açın, baxın görün orda belə yemək var? Ajından ölərəm, bu zəhrimarı dilimə vurmaram!..
Akif müəllim dilini saxlamadı.
- Əli, bu "zakuskanı" Banazordan gətirib bizim məjlislərə dəb salan sən deyildin? - sataşdı. - Yaxşı ki, gej də olsa ayıldın.
Jığal Əli onun eyhamını javabsız qoymadı. Dedi:
- Ayıldın deyəndə, mamaoğlu, yatmışdım ki, ayılam?
- Yatmışdın, - Akif bildiyini dədəsinə vermirdi. - Təkjə sən yox e, hamımız yatmışdıq, millət ellikjən başının altına yastıq qoyub yatmışdı, yatmasaydıq, başımıza belə müsibət gəlməzdi. Bəlkə yanlış danışıram, səhvim var? - üzünü məjlisdəkilərə tutdu.
- Doğrudur, haqqına danışırsan!.. - hərə bir yandan Akifi dəstəklədi. Jığal Əli özü də bu fikirdəydi, odur ki, eşitdiklərini qəribliyə salmadı. Jığallığı boşuna tutmamışdı. Dünyanın düz vədəsi qonşu erməni kəndlərinə get-gəlləri vardı, bir-birlərinin xeyrindən-şərindən qalmırdılar. Jığal Əli dostjanlı adam idi, Banazor kəndində tanış-tunuşu çox olsa da, yalnız traktorçu Surenin evində çörək kəsərdi. İnsafən, Suren təndürüst adam idi, Əlinin də xətrini dünyajan istəyirdi. Əli gələndə kişi əldən-ayaqdan gedirdi, zirzəmidə yeyib içməli nə var, yığırdı stolun üstünə - birjə donuz piyindən savayı. Deyirdi, Əli kirvə, musurmanın "qoryaçi" yeməyinnən, erməninin "xolodnı zakuskasınnan" olmaz. Bilirdi ki, Əli sarımsaqlı, pamidorlu lobyadan ötrü sino gedir, odur ki, o təamı süfrədən kəm eləmirdi. Bir yol lapdan-şapdan soruşdu:
- Ara, kirvə, sana niyə Jığal Əli deyirlər, bilirsən?
Əli bilmədi nə javab versin, çiyinlərini dartdı. Əslində, belə şeyləri vejinə alan deyildi. Rayonda o qədər adama ayama qoşurlar ki...
- Ona görə ki, sən düzdanışan adamsan, eli, - Suren tut arağından süzdü. - Sanin sağlığına! - deyib arağı birnəfəsə başına çəkdi. Nəsə sözlü adama oxşayırdı.
- Axberjan, sana bir söz demax istiyirəm, anjax öz aramızda qalsın. Axır vaxtlar bizim kəndə Yerevannan saqqallı adamlar gəlir. Nəsə oların söz-söhbəti manim xoşuma gəlmir eli, qorxuram aramıza düşmançılıq salalar...
Jığal Əli onun sözlərinə bir o qədər də məhəl qoymamışdı. Amma sonradan Suren deyən kimi də oldu: əvvəl-əvvəl ermənilərin ayağı rayondan kəsildi, həftə bazarında noxud, lobya, tut arağı, tut qurusu satan erməni harsınlarının bazardakı taxçaları boşaldı. Kirvəlik, dostluq edənlərin də arasına soyuqluq düşdü, yavaş-yavaş get-gəl aradan qalxdı, elə bil heç əzəldən münasibət olmayıb... Erməninin beyni çönmüşdü, gözünü qan tutmuşdu, ipə-sapa yatmırdı, türkün qanına yerikləyirdi. Qarabağ bizimdi, musurman burdan çıxsın dedilər. Dedilər, dediklərini də elədilər...
Jığal Əlinin sözü məjlisdəkiləri yaman tutmuşdu. Mağara sükut çökmüşdü, elə bil Xalıq məjlis əhlini zoğal çubuğunun qabağına qatıb qoparaqlarını götürmüş, çadırı boşaltmışdı. Bir müddət dinib-danışan olmadı, sonra yavaş-yavaş qımıldanıb hərəkətə gəldilər: murdar bir bulaşığa toxunurmuş kimi hər kəs qarşısındakı lobya dolu boşqabı qırağa itələdi. Xidmətçilər tələm-tələs qabları yığışdırıb boşaltdılar zibil yeşiyinə.
- Bir tuş! - Xalıq üzünü çalğıçılara tutdu. Zurna-qaval səsi təzədən mağarı başına aldı. Jəngi çalınırdı...

* * *

Torpaq yolda bir tozanaq qalxmışdı, gəl görəsən. Çadırlıq əhli hər maşını tozanağından tanıyırdı. Yardım maşını olmadığı uzaqdan bəlliydi, odur ki, beş-altı adamdan savayı meydana yığışan olmadı. Onları da maraq dartıb gətirmişdi, bilmək istəyirdilər ki, gələn kimdir. Son günlər Bakı nömrəsilə maşınlar Çadır yolunda tez-tez görünürdü - hamısı da bahalı-bahalı. Xalığın hesabına görə, o maşınlardan birinin puluna iki-üç Çadırlıq salmaq olardı.
Maşın meydanın tən ortasında dayandı. Xeyrəddin Feyziyev düşməyə tələsmədi, gözlədi ki, toz yatsın. Toz bir müddət yatmaq bilmədi, üfrülmüş iri şar idi sanki və qara "JİP" də bu şarın içində gəlmişdi. Sonra elə bil şara iynə batırdılar, havası boşaldı. Toz çəkildi və yalnız bundan sonra Xeyrəddin Feyziyev qapını açıb maşından düşdü. Bu düşmək ayrı düşmək idi: elə bil kişinin oğlu düşmürdü, qalxırdı. Meydandakıları ilk dəfə görürmüş kimi ötəri süzdü, başını tərpədib salam verdi, irəlidə dayananlarla bir-bir əl tutdu. Həmişə maşını özü sürərdi, indi yanında sürüjüsü vardı. Yayın jırhajırında qara kostyum geymiş, lalə rəngində qalstuq bağlamışdı. Sözlü adama oxşayırdı. Üzünü javan oğlana tutdu:
- Bizim rayonun qaçqınlarını çağırın, toplaşsınlar meydana, xırda bir yığınjaq keçirəjəyik, - dedi. Onun ger-geyimindən, özünü dartmağından Xalığın dalağı nəsə sanjmışdı.
- Xeyrəddin, xoş gəlmisən, - irəli yeriyib onun əlini sıxdı. - Vaxtında özünü yetirmisən, üzümüzə gələn həftə xeyir işimiz var. Həlbət, araq gətirmisən? Sənin bağladığın araqdan olmaz...
Xeyrəddin alındı, qızardı, bilmədi nə javab versin, uşaq kimi mısmırığını salladı. Xalığın sualı yersiz deyildi, qaçqınlığajan Xeyrəddin araq bağlayıb satırdı. İnsafən, onun bağladığı içkiyə söz yox idi, qonşu rayonlardan da gəlib alırdılar. Nainsaflıq eləmirdi. Deyirdi, araq da bir təamdı, tərtəmiz çəkilməlidi, zarafata salmaq olmaz... Hamı xeyir işini Xeyrəddinin arağıyla yola verirdi və heç kəsin də ürəyində qaraltı qalmırdı, şirin ağızla içirdilər. Qiymət məsələsində də gözüajlıq eləmirdi, malını imannan satırdı. Onun bağladığı araqla çox məjlis, toy-düyün yola vermişdilər, sayı-hesabı bilinmirdi. Arağına söz yox idi, dəmi tez gəlirdi, bir şeyi pis idi ki, yuxu gətirirdi və düzəltdiyi içkiyə "yuxu dərmanı" deyirdilər, içir, başlarının altına mittəkkə qoyub yuxulayırdılar.
Xeyrəddin çaşıb qalmışdı, belə söz-söhbət eşidəjəyini ağlının ujundan da keçirməzdi. "Mərdiməzarı axtarmaqla dəyil ha..." - ürəyində deyindi. Yola çıxanda fikrindən ayrı şeylər keçirmişdi, Çadırlıqda nejə təmtəraqla qarşılajağını gözlərinin qabağına gətirmişdi. Qaçqınlarla görüşə yaxşıja hazırlaşmışdı, nə deyib, nə söyləyəjəyini bilirdi. İnsafən, belə şeylərdə səriştəliydi, dilinə dil çatırmaq olmurdu. Anjaq indi hər şey onun gözlədiyinin tərsinəydi və kişi ağzını açmağa majal tapmamış kefi pozulmuş, boğazı qurumuşdu.
- Xalıq, nə araq-çaxır söhbəti salmısan? - özünə gəlib dilləndi. Üzü pörtmüş, qalın, qara qaşları düyünlənmişdi. - Mən bura toya, yeyib-içməyə gəlməmişəm, vajib bir işdən ötrü gəlmişəm, - dedi, - zarafata salmayın. Bu saat hər yanda seçkilərə hazırlaşırlar, siz də ağzınıza gələni danışırsınız... - Baxdı ki, yığışanlar ondan nəsə karlı-tutarlı bir söz-söhbət gözləyirlər. Yaxşı bilirdi ki, çadır adamının qəlbi sınıqdı, yaralıdı, onunla gərək "pişim-pişimlə" danışasan. Xeyrəddin bu fikri beynində çək-çevir eləyənəjən kimsə yerindən dilləndi:
- Bldik, həlbət, yenə deputatlıq məsələsidi... Feyziyev, olmuya, sənin də ürəyinnən deputatlıq keçir?
- Yox! - Xeyrəddin üzünü səs gələn səmtə tutdu. - Həqiqəti bilmək istəyirsinizsə deyim, bilin: zatına lənət belə fikri olanın. Yatsam, yuxuma da girməz, nəyə deyirsiniz, and içim... Mən deputatlığa namizəd Şəmiyevin vəkiliyəm, hamınız yaxşı tanıyırsınız, eloğlumuzdu. İnşallah, vaxt tapan kimi özü də gəlib sizinlə görüşəjək.
Yığışanların ağlı bir şey kəsmədiyindən ağız büzüb dağılışmaq istədilər, Xalıq qabaqlarını aldı.
- Ay jamaat, hara dağılırsınız? - qınadı. - Kişi o boyda yol gəlib. Hövsələ eliyin, gəlin qulaq verək, görək nə deyir, nə danışır...
Qaçqınlardan biri söz atdı:
- Nə danışajaq? Jamaatın vaxtını alır.
- Mən jamaatın vaxtını alıram, ə? - Xeyrəddin bozardı. - Elə danışırsınız, guya Çadırlıqda fabrik-zavod var, işiniz başdan aşır. Boş-bekar adamsınız dayna.
Xeyrəddin ab-havadan alımını aldı, bildi ki, belə yerdə gərək sözü uzatmayasan, kəsəsinə danışasan, odur ki, Şəmiyevin tərjümeyi-halını qısaja danışdı, ağırlığı söhbətin o biri başına saldı. Milli Məjlisə seçilsə, kişinin görəjəyi işlərdən, qaçqın-köçkünə göstəriləjk qayğıdan ağız dolusu danışdı. O danışırdı, amma elə bil dedikləri millətə çatmırdı, daşa dəyib qayıdırdı. Feyziyev Çadırlığa gələn ilk vəkil deyildi. Onajan da buranı su yoluna döndərənlər vardı, hər gələn də ağzından od tökürdü. Nələr vəd eləmirdilər? Yol çəkdirməkdən, təzə çadırlar qurdurmaqdan, yardımı artırmaqdan ağızdolusu danışır, qaçqınların qulağını doldurub gedirdilər.
Qulaməli kişi irəli durdu.
- Xeyrəddin, - dedi, - sən özgəsinə vəkillik eləyirsən, işinin adı onu-bunu tərifləməkdi. Elə danışdın, vallah eşitsələr, şəhərdəkilər də ev-eşiyini satıb Çadırlığa köçəjək. Şəmiyev nağayrandı axı, bəlkə bura tramvay çəkdirəjək, qaçqına-köçgünə imarət yapdırajaq? Bizim imarətimiz bax, bu çadırdı. Deyirsən, Şəmiyevi tanıyırsınız, bəli, tanıyırıq, özü də yaxşı tanıyırıq. Rayonda yaxşı vəzifələrdə işlədi, dünyanın düz vaxtı orda nə iş gördü ki, burda da nağayra? Bəlkə mən bilmirəm, bilirsənsə, sən de. Denən bir toyuq hini tikdirib, mən də əlimin dalını qoyum yerə.
Qulaməli kişini dəstəkləyənlər oldu, ondan sonra danışmaq istəyən çoxaldı. Bir kişi irəli durub dedi:
- Feyziyev, beş-altı gün əvvəl sənin kimisinin biri də gəlmişdi, o ayrı adama vəkillik eləyirdi. Ərizə verdim ki, al oxu, dərdimi yazmışam, maa yardım əlini uzat. Vəkil deyirsiniz, nə deyirsiniz, ərizəni aldı, höjjələyib oxuya bilmədi, dedi gözü təzə əlifbanı yemir.
Jamaat gülüşdü, Xalığın da dodaqları qaçdı.
- Televizorda baxmırsınız? - üzünü jamaata tutdu, - Milli məjlisdə ijlas gedir, görürsən biri burda mürgüləyir, biri orda yatır. Eləsinin deputatlığından nə çıxar? Danışanda, ağızlarına çullu dovşan sığmır. Vallah, billah, deputat tanıyıram, beş ildə bir dəfə ağzını açmayıb...
- Heyləsi bir dəyil, iki dəyil, o qədərdi ki... - kimsə söz atdı.
- Elə deputat xalqa neyniyəndi, axı? - Qulaməli kişi də sözünü gizlətmədi. - Vallah, çoxları pula-mala susuyur, aylıqları az olsa, o işığa kor baxım, biri də deputatlığa yaxın durmaz. Sabah mənim çadırım jırıldı, deputat gəlib yamaq, pinə vurajaq? Ay vurdu ha. Çox dara qısnayajaqsan, qayıdıb deyəjək mən deputatam, pinəçi dəyiləm, yamaq vuram. Belələrini görə-görə gəlmişik. İş qalıb adamın özünə, özün özünə gün ağlamasan, kimdi saa gün ağlayan?
Hərə bir yandan Qulaməli kişiyə haqq qazandırdı.
- Qızıl təki söz danışdın, ağsaqqal, - Temir dedi. - Mən bir şeyi başa düşmürəm, bu deputat deyilənə o qədər pulu nəyə görə verirlər axı, vaqon boşaldırlar, daş daşıyırlar? Kişi odu durub desin ki, bu qədər donnuq mənim ailəmə çoxdur, yarısını verirəm qaçqına-köçkünə.
- Ay verdi ha... Gözlə boğazında qalar, - kimsə söz atdı.
- Ə, mən özümü demirəm ha, - Temir atmajanı javabsız buraxmadı. - Oları qoyasan, yaxşıja dil-dil ötələr, elələrindən ayrı kar aşmaz. Budu ha, günümüz-güzəranımız göz qabağındadı. Biz böyüklər heç, pis-yaxşı bir gün görmüşük, javanlar yazıqdı, javanlar, hamısı nervinni olub, əsəb xəstəliyi tapıb. Qınamalı dəyil, iş yox, maaş yox. Neynəsinlər?...
Xeyrəddinin dili girmişdi qarnına, bilmirdi nə deyib, nə danışsın, doğrusu, ona imkan verən də yox idi. Jamaatın dərd-səri birdi, ikidi? Danışıb ürəklərini boşaldırdılar, elə gileylənirdilər, guya dünyanın bütün işlərinin açarı Feyziyevin əlindədi.
Xalığın çox danışmaqla arası yox idi, zəvzək adamlardan da zəhləsi gedirdi. İndi dərdi tərpənmişdi, dili sözünə baxmırdı. Kənarda dayanmış uşaqlardan ikisini dartdı qabağa. Uşaqların üzü elə bil çiçək yarası tökmüşdü.
- Xeyrəddin, fikir verirsən, görürsən milçək, ditdili bu tifillərin sifətini nə kökə salıb?! Vallah, iti bağlasan, burda qalmaz, kanal suyu içməkdən qarın ağrısı xəstəliyi Çadırlığı götürüb gedir. Deputat olmaq istəyən gəlib ikijə gün bizimlə ilan-çayanın arasında qalsın, görsün nə çəkirik, jamaat da ürək qızdırıb ona səs versin.
Qüdrət müəllim Xalığa dəstək oldu.
- hamımız el-oba adamıyıq, - dedi, - bir-birimizi də yaxşı tanıyırıq. Yekə-yekə danışanları çox görmüşük. El məsəlidi: deyir ağzı süddən yanan, ayranı üfürə-üfürə içər. Boş danışıqlardan ta qulağımız dolub. Xalıq düz deyir, haqqına danışır, şəhərin bərli-bəzəkli mənzillərində yaşayan bizim dərd-sərimizi bilməz. Sənəjən də bura gələnlər olub, bir saatdan artıq tab gətirmirlər, qaçıb gedirlər. Mənim fikrimjə, deputat bizim öz aramızdan, Çadırlıqda yaşıyanların arasından seçilməlidi ki, qaçqın-köçkünün dərdinə yansın.
- Elədi, elədi! - hərə bir yandan dilləndi.
Xalıqsa sözü lap çəpəndazına gətirdi.
- Xeyrəddin, - dedi, - nə vədədi gözlüyürük ki, bugün-sabah qayıdarıq yerimizə-yurdumuza, sən də başlamısan Şəmiyev Çadırlığa asfalt döşədəjək, qaz çəkdirəjək. Bəlkə ikimərtəbəli çadır qurdurajaq bizə? Bu ilan mələyən düzəngaha bizi ömürlük gətiriblər ki?.. Əvvəl vaxtlar günləri, ayları sayırdıq, indi keçmişik illərə. Gör, neçə vaxtdı burdayıq... Madam o boyda yolu gəlmisən, danış, de görək obamıza nə vədə qayıdajayıq? Vallah, bu çadırı qızıldan eliyələr, iynə ildızıjan gözümə görükməz, damımın-daxmamın yerini verməz. Qurban olum kəndimin daşına-kəsəyinə...
Feyziyev hələ belə çətinə düşməmişdi, danışmaqda, nitq söyləməkdə pərgar olan bu adam, bilmirdi nə javab versin, çulunu sudan nejə çıxartsın. Durduğu yerdə özünü işi salmışdı, gəldiyinə peşmanlamışdı. "Vallah, haqq eləyib maa hər sözü deyirlər. Soruşan gərək, Xeyrəddin, sənin vəkillik eləyən vaxtındı?.." - ürəyində özünü qınadı. Gözü adamların arasından qohumu şofer Məjidi aldı. Məjid onun baxışındakı ifadəni aralıdan oxudu, yəni nə təhər qohumsan, görmürsən məni təkləyiblər.
- Ay jamaat! - Məjid irəli keçdi. - Nə düşmüsünüz Xeyrəddinin üstünə?! O neyləyib, nə günahın yiyəsidi ki, yazığı qısma-boğmaya götürmüsünüz? Bəribaşdan deyirəm, mən Şəmiyevə səs verəjəm, pis-yaxşı qohumumdu.
- Düz deyir! - Törə-tösmərək bir kişi də səsini qaldırdı, havadarlıq elədi.
Jığal Əli onun qolundan yapışıb qırağa itələdi, üstünə bozardı:
- Belə dur! Qahmadara bax! Tayfabazlıq, qohumbazlıq bizim millətin janındadı, gətirib bura da dəb salmısınız.
Kişi də qabağından yeyənə oxşamırdı, bozardı:
- Nədi? Söz deməyə haqqım yoxdu ki?! Mən də sənin kimi köçkünəm dayna, sənnən nəyim əskikdi?
- Köçkünə bax, mən ölüm! - Əli əlini havada yellədi. - Qaçqınsan, niyə boynunnan atırsan?
- Qaçqın, ya köçkün, nə fərqi varmış? - kişi dil boğaza qoymadı.
- Qaçqın qaçana deyirlər...
Törə kişi jin atına minmişdi, dava gəzirdi.
- Sən elə çoxdanın jığalısan! - köynəyinin qollarını çırmadı. - O Hajı Qaraman haqqı, baxmaram yaşına-başına! - Əlinin üstünə yeridi. Tutaşdılar. Xalıq aralarına girdi.
- Ayıbdı, ə, ayıbdı, nədi özünüzdən çıxmısınız?! -- qınadı. Jamaat sizə baxır. Burda başqa rayonların qaçqını-köçkünü də var, bizi qınayarlar, deyərlər bular nə tayfadı, nə millətdi belə?
Xalığın töhmətindən sonra öjəşənlər sakitləşdilər.
Feyziyev çaşıb qalmışdı, üzünü jamaata tutdu:
- Bu nə hoqqadı çıxardırsınız!? belə bilsəydim, vallah, buralara ayaq basmazdım. Ürəyinizi boşaltmağa vaxt tapmadınız, məni gözlüyürdünüz? Mən kiməm ki, yapışmısınız yaxamnan, - özünə haqq qazandırmaq istədi. - Mən də sizin kimi qaçqının biriyəm, nolsun şəhərdə yaşayıram.
Qonağın bu sözləri Temirin ürəyini yumşaltdı.
- Düz deyir, bu yazıq neynəsin, əlinnən nə gəlir? - sözünü dedi. Ürəyindən bir atalar misalı keçdi, amma nə fikirləşdisə, dilinə gətirmədi.
Məjid təpərlənib yenə nəsə demək, tərəfgirlik eləmək istədi, amma Qulaməli kişi onun sözünü ağzında kəsdi:
- Məjid, sən gəl, yuxa qulağı sulama. - Üzünü qonağa tutdu: - Xeyrəddin, dədələrin yaxşı sözü var: "Mənnən saa öyüd, öz dənini özün üyüt." Sən başını həbelə işlərə qoşma, həbelə şeylər sənin xörəyin dəyil, bala. Rayonda istolovoy işlədirdin, insafnan danışaq, dadlı yemək verirdin, yaxşı araq bağlayırdın... Ona-buna vəkillik eləməkdənsə, bajardığın işdən yapış, əlini göhnə peşənnən üzmə, get arağını bağla. Jamaatın da ürəyi qut olar, biləllər ki, içdikləri zəhər-zəqqutun dəyil, eloğluları bağlayıb. Bala, vallah, bunun özü elə böyük savabdı, deputatlıqdan da ötədi. İrəlidə xeyir işi olan çoxdu, Çadırlıq toylarının arağını çatırsan, jamaat dədənə rəhmət oxuyar.
Xeyrəddin özünü toxtaq göstərmək istəsə də, bajarmadı, sifəti bulud təki tutuldu, Qulaməli kişinin köhnə palan içi sökməyi onu heç açmadı.
- Ağsaqqal, niyə mənim xörəyim dəyil, kimnən əskiyəm?! - deyindi. - Qonağa belə üz göstərəllər? Gözümçıxdıya salmısınız məni. Tutalım, heç kəsin vəkili-zadı dəyiləm, eloğlunuzam, qapınıza gəlmişəm. Hanı sizdəki o hörmət-izzət, o mehribanlıq? Rayona qonaq gələndə, hərə bir yannan dartırdı evinə. Zamananın üzü qara olsun, sizi nə pis dəyişdirib, üzünüzə deyirəm, elə bil başqa planetin adamlarısınız.
- Bax, bunu yaxşı dedin, - Xalıq əlüstü javab verdi. - O meşəli-sulu yerlərdən gələnnən ötrü bu çöllük elə başqa planetdi, suyu yox, yaşıllığı yox, iti bağlasan, qalmaz. Bir də sən gəl jamaatı qınama, Feyziyev, bu zilləti çəkən dəyişməsin, neyləsin? Qaldı ki, o biri tərəfinə, gəlmisən, xoş gəlib, səfa gətirmisən. şoferini də götür, buyurun çadırıma, azdan-çoxdan bir loxma çörək kəsin.
Xalığın təklifi boğazdan yuxarı deyildi, əzəldən çörəkli-sulu olub. Şəhərdən gələn qonağın isə nə çörək kəsməyə halı vardı, nə də vaxtı, fikrində oydu ki, vəkillik borjunu başa vurub, tez qayıtsın şəhərə. Ha dəridən-qabıqdan çıxsa da, baxdı ki, yox bu həna o hənadan deyil, jamaat yavaş-yavaş dağılışır.
Meydanda Şəmiyevin üç-dörd yaxını, qohum-əqrabası qalmışdı. Xeyrəddin namizədin şəkillərini onlara payladı, tapşırdı ki, çadırlarının qabağından assınlar. Lap irisini isə meydandakı dirəyə yapışdırdı. Şəmiyev dorçunun çəkib durmuşdu, yanaqları qıpqırmızı idi, gözləri yanırdı, rayondakından da gümrah görünürdü, qaçqınlıq ona düşürdü. Şəklin altında iri hərflərlə yazılmışdı "Əziz qaçqınlar, köçgünlər! Mən həmişə sizinləyəm, sizin aranızdayam!"

* * *

Şoranlığın sərt ab-havasına alışmış sürünənlər, kəsəyənlər bu jansıxıjı, xəstə məkanda əjdadlarından miras qalmış vərdişlərlə yaşayırdılar. Dünyadan xəbərsizdilər, onların gözündə Dünyanın hər yanı bu düzəngah təki barsız-bəhərsiz, qısır idi. Belə baxanda, sükut burada da dinjlikdən, rahatlıqdan xəbər verirdi, əslində isə çöllüyü çulğamış ölü sükut bu məkanın kabusuydu, gejə-gündüz dolaşırdı. Nə baş verirdisə, səssiz-səmirsiz baş verirdi. Çöl törəmələri bu səssizlik içində çöl qayda-qanunlarıyla yaşayır, güjlü güjsüzü əzir, didib-parçalayır, bij giji tora salırdı. Təbiətin çıxardığı əzəli-əbədi qanunlara xələl gəlməsin deyə, nə yeyilənin jınqırı çıxırdı, nə də yeyənin...

* * *

Çadırlıq jamaatı sudan korluq çəkirdi, maşınla daşıyırdılar. Deyirdilər hardasa aralıdan kanal keçir, oradan su çəkib gətirəjəklər. Otur gözlə, nə vədə işə başlayajaq, yerə boru düzəjəklər. "Ölmə, eşşəyim, yaz gələr, yonja bitər..." - bu atalar misalını Xalıq boşuna xatırlamadı, yaxşı bilirdi ki, oturub gözləməkdən kar aşmaz. Bir fikir beyninə girməsin, girdi ha, bildiyini dədəsinə verən deyildi.
Nə qədər ki, gün qalxmamışdı, qollarını çırmayıb girişdi işə - çadırın arxasında su quyusu qazmağa başladı. "Ha olmasa, kanal suyundan duru, tamlı olar" - işlədikjə özü özünü həvəsə gətirirdi. Əvvəl təkbaşına çalışdı, fikirləşdi ki, dərinə enəndə javan-jahıldan birini çağırar, gəlib torpağı çəkər.
Əlini işə təzəjə bulamışdı, eşitdiyi səsə başını qaldırdı. Temir idi.
- İşin irəli, qonşu! - Temir xeyir-dua verdi. Xalığa qonşu deyirdi, amma elə yaxınlıqları yox idi, çadırları bir birindən aralıydı.
Xalıq başını qaldırıb, onu qıyqajı süzdü.
- Sağ ol!.. - deyib dilini sürüdü.
Temir işin üstünə gələn birinji adam idi.
"Görəsən, ağırqədəm dəyil?.." - Xalıq ürəyindən keçirdi. Qəribəydi ki, Temir onun ürəyindən keçənləri oxudu.
- Dilini niyə sürüyürsən, ə?.. Xatirjəm ol, qədəmim yüngüldü, - təskinlik verdi. - Rəhmətlik nənəm deyərdi, Temir, işin üstünə sən gələndə, adam dağ aşırır. - Boylanıb quyuya baxdı. - Öyrətmək olmasın, bunu bir az aralıda qazaydın dayna, gözdən qıraq yerdə, - məsləhətindən qalmadı.
Xalıq onun nəyə eyham vurduğunu anladı, əlini işdən soyutmadı:
- Su quyusu qazıram, - dedi.
- Hə? Dedim bəs ayaqyolu quyusudu... Allah niyyətini yetirsin, quyun suya çıxsın, - Temir dilavərlik elədi. - Qonşu, ağlın bizim tərəflərə getməsin, belə yerdə su üzdə olur: iki arşın qazmamış püskürəjək. Nəhs gətirmirəm, amma qorxuram su şor çıxar. Görmürsən? Hər yan tala-tala duzluq, şoranlıqdı.
- Ağzını xeyirliyə aç, - Xalıq sözkəsənlik elədi, Temiri yaxşı tanıyırdı. İnsafən, bədniyyət, ziyankar adam deyildi, indiyəjən ondan pislik görən olmamışdı. Kefkomun biriydi, ağlına korluq vermirdi. Xalıq hərdən ona sataşıb deyirdi, Temir, sənin nə vejinə, qanında tərəkəmə qanı var, təzə-təzə daş evə-eşiyə alışırdınız ki, qismət olmadı, qayıtdınız kökünüzə - çadır, alaçıq həyatına... Temir də söz altda qalan oğul deyildi. Dedi, haqqına danışırsan, qardaş, dərd sizin kimilərinin dərdidi, çadırda nələr çəkirsiniz, onu allah bilir.
Temirə nə var, dili işə düşməsin, düşdü ha, susmaq bilmir. Belə götürəndə, kişinin dilinə görə də dilçəyi vardı. Bir dəfə elə dilinin hesabına janını salamat qurtarmışdı. Doğrudur, janını qurtarsa da, qorxudan ağzı əyilmişdi və Temir qızışanda əyri ağzına yiyəlik eləyə bilmirdi. Başına gələnləri çox adama danışmışdı. Hər danışanda da həyajanını boğa bilmir, dodaqları, titrəyir, yanaqları səyriyirdi. Deyirdi jəbhədə çox qan axıdıb, ölümlə göz-gözə gəlib, heç tükü də ürpənməyib, amma o hadisədə möhkəm qorxub. Xalıq neçə dəfə onu susdurmuşdu, demişdi, ay yazıq, az danış, o əhvəlatı başından çıxart getsin, vallah, əzəl-axır azar tapajaqsan.
Temir, Araz qırağındakı kənddən idi, kolxozda bağ briqadiri işləyirdi. Qaçaqaç düşəndə, kənddən ən sonda çıxan o olmuşdu. Özü bajarıqlıydı, iş-güj adamıydı. Sayaq Çərəkəndə özünün iri bostan sahəsi vardı, yaxşı soğan bejərmişdi. Maşını saxlayır yalın o üzündə, enir bostana ki, soğandan-kartofdan bir-iki gözəmə yığsın. Bağın ayağında baxır ki, beş-altı silahlı adam yeyib-içməkdədi, başa düşür ki, ermənilərdi. Yaman yerdə axşamlamışdı, onu görmüşdülər, qaçan yeri yox idi. Özünü itirmir, düz silahlıların üstünə gedir, yaxınlaşıb salam verir, ləhjəsini dəyişir, guya iranlıdı. Sərxoş ermənilər onu elə də qəbul eləyirlər. Temir soruşur, bu kəndin jamaatı hardadı, ermənilərdən biri gülüb deyir ki, qaçdılar. Temirə araq süzürlər, o isə and-aman eləyir ki, bəs İranda içki yasaqdı, içsə, Arazı adlayanda onu şallağın altına salıb iti döyən kimi döyərlər. Saqqallılar onun sözlərinə gülürlər. Biri deyir iranlılar ermənilərin dostudur, bizdən salam apar. Temir qayıdıb maşını yerindən tərpədəndə sərxoş ermənilər aldandıqlarını qanıb onun dalınja atəş açırlar... Eləjə, Temir janını qurtarır. Söz düşəndə deyirdi əliyalın olmasaydı qorxub eləməzdi, dığaları verərdi avtomatın ağzına, analarını ağladardı, nejə ki, döyüşdə ağlatmışdı...
Xalıq, göstəbək kimi torpağı qazdıqja yerə girirdi. Qurşaq dərinliyinə çatmışdı ki, külüngün ağzı nəyəsə dəydi. elə bildi quyu daşa çıxıb, həvəsdən oldu. Külüngü bir də vurdu, torpağı əliylə eşələdi.
Temir onun başının üstünü kəsdirmişdi, əyilib maraqla quyuya baxırdı.
Xalıq başını qaldırmadan:
- Rus allahı kimi başımın üstünü niyə kəsdirmisən? - sataşdı.
Temir qımışdı.
- Xalıq, vallah, qızıl-gümüş küpü olajaq, - sevinjək əlini əlinə sürtdü. - Gördün? Saa deyirəm mən xoşqədəm adamam, ayağım yüngüldü, inanmırsan. Saa andım yoxdu, öz janım haqqı kimin işinin üstünə gedirəm, xeyir tapır... Budu, sən də xəzinə tapdın, ta nə isdiyirsən?.. Qonşu, yarısı maa düşür ha, - bəribaşdan şərik çıxdı.
Xalıq, teleqraf dirəyi kimi arıq uzun adamı altdan yuxarı süzdü. "Bunun boyuna baxıram, şükür eliyirəm, ağlına baxıram, fikir eliyirəm..." - başından ötürdü.
- Elə danışırsan, elə bil dədəmin malıdı, - dedi. - Torpağın altından nə çıxırsa, dövlətindi, qanun belə deyir.
Xalığın sözlərindən Temir az qaldı odlansın.
- Nə danşdığını bilirsən? - qınadı. - Yerin altının o qədər sarı qızılını, qara qızılını dövlət çıxardır dayna, yoxsa elə bilirsən bizim tapdığımız küpün möhtajıdı? Ayə, allah sənnən almasın, qurbanı olduğum qismətimizi göndərib, niyə qanıb-qandırmırsan? Səni bilmirəm, qardaş, mən payıma düşəni dövlət nədi, dədəm qəbrdən dirilə gələ, ona da vermərəm. Niyə verməliyəm? Şəhərdən miyana bir ev alıb köçərəm, janım çadırdan qurtarar... İşlənmiş bir maşın da alıb xaltura eliyərəm, ailəmi saxlıyaram. Gedib görmüşəm, şəhərin yarısı onnan dolanır.

Xalıq eşitdiklərini javabsız qoydu, işindən qalmadı, qazdığı torpağı çanaqla çıxartdı. Dəmir parçasının yan-yörəsini eşdi - nizə ujluğuna oxşayırdı, pas bağlamışdı. Skelet qalıqlarını görəndə isə Xalıq ürpəndi, bildi ki, qazdığı quyu gora çıxıb. Qırımı dəyişdi, üzünü Temirə tutdu:
- Əə, bizdə heylə baxt hardadı?.. Bura bax, elə bil döyüşçünü silahıynan quyuluyublar. Allah bilir nə vaxtın qəbiridi...
- Böyür-başını eş, bəlkə küp çıxdı, - Temir pərtliyini gizlətməyə çalışdı. - Sən gəl mən deyənə qulaq as. Qardaşının ağzı faldı, nə deyirəm, heylə də olur.
"Ağzı faldı..." - Xalıq ürəyində güldü, amma üstünü vurmadı. O bir yandan kefi pozulmuşdu, quyunun gora çıxmağı, qolunu soyutmuşdu. Fikirindən daşındı, elə bildi Çadırlıq eyzən qarayerin üstündədir və hara külüng vursa, gora-məzara çıxajaq.
Jamaat tökülüşüb gəlmişdi tamaşaya, qədim insan sür-sümüyünə heyrətlə baxırdılar və baxışlardan görünürdü ki, hamını eyni sual düşündürür - görəsən, nə vaxtın qəbridi, yazıq nədən ölüb?
- Əlbət, azardan ölüb, - Temir mülahizə elədi. - Heylədi, heylə dəyil? - Xalıqdan soruşdu. Elə soruşdu, guya neçə əsr əvvəl ölmüş döyüşçünü Xalıq öz əliylə qəbrə qoymuşdu.
Xalıq çiyinlərini çəkdi, çönüb Qüdrət müəllimə baxdı, yəni yaxşısını o bilər. Qüdrət müəllim mülahizə yürütməyə tələsmədi, əyilib əlindəki çubuqla skelet qalıqlarını ora-bura çevirdi, diqqətlə baxdı. Sümüklərdən qırılanı yox idi, yalnız almajıq sümükləri irəli çıxmış kəllə ortadan iki yerə bölünmüşdü.
- Vallah, çətinlik çəkirəm, - Qüdrət müəllim inamsız-inamsız dilləndi. - Amma kəllə sümüyünün paralanmağınnan güman eləmək olar ki, bu, qılınj yarasınnan ölmüş döyüşçünün məzarıdı, zənnimjə, qəbir tək olmamalıdı, yan-yörəni qazsaq, bəlkə də məzarlığa çıxar.
Qüdrət müəllimin mülahizəsi ağlabatan idi. Adamların halı dəyişdi, ürpəndilər.
- Ay dədəm, vay! - Temir zarıdı. - Belə çıxır, budu nə vaxtdı qarayerin üstündə yatıb-dururuq, əə? Nənən ölməsin, Temir, bunnan belə çətin ki, gejələr səni yuxu aparsın...
Qüdrət müəllim fikrini tamamlamaq istədi:
- Nə deyim? - alnını ovuşdurdu. - Mən alim deyiləm ha, müəllim babayam, oxuyub öyrəndiyimdən belə nətijə çıxardıram. Yaxşısını tarix bilir...
Qulaməli kişi müəllimin sözünə qüvvət verdi:
- Qüdrət məllim savadlı adamdı, özü də haqqına danışır, bu sümüklərin yiyəsi nədən ölüb, onu allah bilər. Deyirəm günahdı, qəbir açıq qalmasın, Əziz kişini çağıraq, yasin oxusun, məzarı torpaqlıyaq getsin.
Qüdrət müəllim nə fikirləşdisə, əlavə elədi:
- Ay jamaat, yasin oxutmağa tələsməyin, bəlkə, heç müsəlman qəbri deyil. Bu torpaq kimlərə taptağaltı olmuyub? Monqollardan belə gəlib buralarda at oynadıblar, şəhərləri, kəndləri talan eliyiblər. Uzağa niyə gedirik, götürək elə Beyləqanı, monqollar səkkiz əsr əvvəl o şəhəri nejə dağıtmışdılarsa, birjə izi-tozu qalmışdı. Millət yerinnən-yurdunnan olmuş, janını götürüb qaçmışdı...
- Bizim kimi, - kimsə astadan dilləndi. Daha dinib-danışan olmadı, bayğın nəzərlər harasa uzaqlara dikilmişdi.
Xalığa elə gəldi ayaqları altında yer titrəyir və o, qıyıqgöz monqol əsgərlərinin vəhşi bağırtısını, atların dırnaqlarından qopan gurultunu eşidir... Çöllükdə basdırılmış yadellilərin ruhları oyanmışdı sanki...
Tez-tələsik torpağı ağnatdı üzü aşağı, gora çıxmış nəhs quyunu nejə qazmışdı, eləjə də doldurub yerlə bir elədi.

* * *

Tale, adamları bir andaja əsrlərlə geriyə qaytarmış, onlara dədə-babaların yaşadığı güzəranı qismət eləmişdi, tarix geri dönmüşdü. Bozqırda sıralanmış boz çadırlar qədim köçəri tayfalarının köçünə oxşayırdı, bu gün burdadır, sabah kim bilir harda. Amma yox, bu köç ayrı köç idi - köçənə bənzəmirdi. İnsan nəfəsi bu çölə-biyabana yad idi, köç adamları qəribçilik çəksələr də yavaş-yavaş çöl həyatına alışırdılar. Dünyaya gələn körpələr gözlərini açıb başlarının üstündə çadır görürdülər və beləjə "çadır uşaqları" deyilən nəsil yetişirdi. Bu uşaqların gözündə dünya ovuj içi təki düm-düzüydü, boz-bozanaq çadırlardan ibarət idi. Böyüklər də "ev" kəlməsini yavaş-yavaş yaddan çıxarırdılar, qonaq gedəndə "çadırın abadan" deyib xeyir-dua verirdilər. Qonşu qonşuyla yola getməyəndə "çadırın başına uçsun" deyib qarğıyanlar da olurdu...
Temir körpə oğlunu sevələyir, havada atıb-tuturdu.
- Yekəlsin, dədəsi Araz balasına bir çadır qurajaq, bir toy eliyəjək, dünya-aləm tamaşasına yığılajaq, - dedi. Böyük qızı atasının sözlərindən diksindi, çönüb çaşqın-çaşqın ona baxdı.
- Dədə, Araz qaqaşım yekələnəjən biz burda qalajağıq ki? - təlaşla soruşdu.
Temir belə sual gözləmirdi, eşitdiyini qulaqardına vurdu. Gördü ki, onun dedikləri qızını yaman tutub, ürəyini yaralayıb. Qəlbi göynədi, harfa danışığına görə özünü qınadı. "Dilin qurusun, Temir..." - deyib söyləndi. Öz ağzından çıxan sözlərə özü də üşəndi, qorxdu ki, uşaq daha nəsə soruşajaq, amma qız dinmədi, kirimişjə durdu. Bayğın baxışla uzaqlara, lap uzaqlara baxırdı...
Övlad sarıdan Temirin bəxti gətirmişdi. Hərdən öyünürdü ki, pis vaxta düşdü, qaçqınçılıq olmasaydı, fikri vardı uşaqların sayını on beşə çatırsın. Elə ha gileylənirdi: "Neyləyəsən, nağayrasan? Çadır darısqal, uşaqlar da böyüyüb, ağılları kəsir. Bu viran qalmış yerdə dərə-təpə də yoxdu ki, arvadı götürüb adlayasan yalın-yamajın dalına..." Çadırda nəsil artımını donduran təkjə Temir deyildi, çoxları onun halındaydı, uşaq törədib say artırmaq nə günlərinə yaraşırdı? Ailə başına bir çadır verirdilər: iki baş külfət olsun, ya on baş, fərqi yox idi. Temirin qolunu soyudan bir də ayrı dərd idi, deyirdi: "Şura hökuməti mənim kisəmnən getdi, beş-on il gej yıxılsaydı, "Qəhrəman ana" medalı nağdı arvadın sinəsindəydi. Bundan savayı, hökumət gətirib Kostroma inəyini örükləyəjəkdi qapımda. Uşaqları buzov yerinə ötürəjəkdim inəyin altına, deyəjəkdim süddən əmin, yekəlin, köpək uşaqları..." Temirə görə Şura hökumətinin də atkeçməz, əndirabadi işləri vardı - çoxuşaqlı anaya medal verirdi, kişiyə yox. Temir bunu böyük insafsızlıq, haqsızlıq bilirdi, onun fikrinjə, qəhrəmanın yekəsi atadır. Deyirdi arvadı qəhrəman eləyən kişidir, mənsiz Sərvinaz o qədər tifili dünyaya nejə gətirərdi?.. Kənddə bir-iki adamın başını piyləmişdi ki, yığışıb Moskvaya məktub yazsınlar, təkliflərini bildirsinlər. Fikirləşirdi ki, başda oturanlar rusdu, onların da uşağı çox olmur ha, ağıllarına belə şeylər gəlsin, gərək, ağıllarına salan olsun ki, "Qəhrəman ata" medalı təsis eləsinlər. Temir o məktubu yazmışdı, altından özü, beş nəfər də həmkəndlisi qol qoymuşdu. Göndərmək istəyirdilər Kremlə ki, Şura hökuməti yıxıldı. "Sovetin yıxılmağı maa qalmışdı?" - Temir gileylənirdi. Heç jür inana bilmirdi ki, dağ boyda elə bir dövlət durduğu yerdə çökərmiş. Elə yıxıldı, elə bil heç əzəldən yoxmuş: ara qarışdı, məzhəb itdi, it yiyəsini tanımadı və bu qarışıqlıqdan qazananlar da çox oldu, elə bil illərlə oturub bu günü gözləyirdilər. Naəlaj qalıb başını itirənlər də az deyildi və Temir də belələrindən idi. Hərdən özünü toxtatmaq istəyirdi: "Bəlkə xeyir bundadı, müvəqqəti çətinlikdi, sabahı yaxşı olar, inşallah". Amma sabah Temirin düşündüyü kimi olmadı, ondan da pis, ondan da betər oldu, gəlib çadırda qaçqın güzəranı sürdü. Kimin ağlına gələrdi? Oturub fikirləşəndə, az qalırdı havalansın, hırdan-həvəsdən düşürdü, çox götür-qoy eləsə də, bir nətijəyə gələ bilmirdi. Başı-beyni də tormozlanmışdı, yaxşı işləmirdi, ha istəyirdi bu işin-işdəhlərin bundan belə nejə olajağını qansın-qandırsın, axırını görsün, amma burnundan beş arşın o yanı görə bilmirdi. İşləri jin düyününə düşmüşdü, elə düşmüşdü, dünyanın bütün jinləri yığışsa, onu aça bilməzdi. Temir bu dünyanın dolaşıq işlərindən baş açmağın özgə yolunu tapmışdı. Görəndə dərd-fikir onu üstələyir, qonşu uşağını çaparaq qaçırırdı dükana ki, bir şüşə "qaçqın arağı" alsın. Qaçqın arağı üzümdən çəkilən içkiyə deyirdilər, həm ujuz idi, həm də adamı tez tuturdu. Temir bir çapba stəkan vurandan sonra, dünyanın işləri yoluna düşürdü, dörd-beş metrlik çadır onun gözlərində dönüb olurdu ikimərtəbəli imarət. Çöllük jana gəlirdi, yan-yörəni ağajlar bürüyürdü, soyuq bulaqlar paqqıldayıb qaynayırdı. Bu mənzərə yavaş-yavaş sönükəndə, Temir "ayılmaq təhlükəsi var" deyib bir çapba stəkan da araq gillədirdi. Onun ən qorxduğu ayılmaq idi və ayılmaqdan qorxduğu təki heç nədən qorxmurdu. deyirdi heç nə istəmirəm, allahdan arzum budu: elə araq ijad eləyələr ki, içəsən, ta torpağımıza qayıdanajan dəmi getməyə. Deyirdi gərək bir tərəfini boş buraxasan, çox fikir eləməyəsən. Qaçqının çadırdan savayı nəyi var? Heç nəyi, yardım umuduna qalmış adamdı. Ev yox, var-dövlət yox, bir şeyi ki, içəndə padşah olursan, onu niyə içməyəsən?..
Temir əlini yerdən, göydən də üzmüşdü, deyirdi dövrü-qədimdən bəri dünyanın mizan-tərəzisinin hələ belə əyildiyi olmayıb, nə vaxt düzələjəyindən şeytan da baş çıxarmaz. Əslində, elə şeytan baş çıxarırdı və əyri işlərin-əməllərin hamısında onun barmağı vardı. O boyda allah da şeytanla bajarmır, çarəsiz-çarəsiz onun çirkin əməl-felini izləməkdən savayı bir əlajı qalmırdı.
Temir bələyə bükülmüş körpəni arvadı Sərvinaza verdi ki, əmizdirsin. Ora-bura boylandı ki, görsün uşaq-muşaqdan kim var, qaçırtsın araq dalınja, amma Sərvinaz daş atıb başını tutdu ki, qoymaz, bişmişi qurban payından asıb, od qoyub çadırı yandırar, amma qurban tikəsilə araq içməyə yol verməz.
Ərini dilə tutmaq istədi:
- Özünü fikirləşmirsən, heç olmasa uşaqları gözünün qabağına gətir. Dədəmin goru haqqı qoymaram.
Temir isə bildiyini dədəsinə verən deyildi.
- Dədə-nənəni söydürmə maa! - çəmkirdi. - A zalımın qızı, - dedi, - qurban kəsə-kəsə gəlib bura çıxmışam dayna. Özgə neyləməliyəm, durub meymun kimi dombalaq aşmalıyam?.. Bunnan o yanası da var ki?.. Vallah-billah yoxdu.
- Bəs jəhənnəmi gözünün qabağına gətirmirsən? Heç fikirləşmirsən? - arvadı soruşdu. - Sənin ujbatınnan biz də günaha batajayıq, qır qazanında yanajayıq.
Belə söz-söhbətlər Temirin çox da beyninə batmırdı.
- Bəs bura nədir? - soruşdu. - Jəhənnəmnən nəyi yaxşıdı?
- A kişi, imansız danışma, buna da şükür, başımızın üzərində çadırımız var...
- Şükür eliyə-eliyə gedirik, hara gedirik, özümüz də bilmirik. Sən o dədənin goru, əl çək yaxamnan, get işinnən məşğul ol, - arvadına təpindi. - Arağa pis deyən görüm heç xeyir tapmasın, - arvadağızlıq elədi, qarğıdı. - Jənnət, jəhənnəm varsa, bəribaşdan deyim, bil: mənim yerim jənnətdə hazırdı, denən niyə? Ona görə ki, içəndə oluram ipək kimi, qarışqa da basdamıram. Ən böyük günah içki yox ey, pis, ziyankar olmaqdı, allaha şükür o da əlimnən gəlmir. Jəhənnəmnən qoy elələri qorxsun, mənim nə çəkinəjəyim var? - Boylanıb qonşunun uşağını səslədi: - Tahir, bala, qaç dükana, Selpo Allahverdiyə denən Temir əmim araq istiyir, yazsın dəftərə, yardım pulunu alanda gətirib verəjəm.
Uşaq bir-iki addım gedib dayandı, döndü.
- Nə arağı alım, Temir əmi? - soruşdu.
- Əə, nə arağı alajaqsan? Qaçqın nə arağı içir?
- "Napitok".
- Ay sağ ol!.. Tez elə, hövsələm yoxdu, beynimin qurdu tərpənir! Qayıdan baş Xalıq kişinin çadırına dəy, denən Temir əmim çağırır.
Qonşu uşağı işini etibarlı tutana oxşayırdı.
- Soruşsa, niyə jağırır, nə deyim? - nə javab verəjəyini bəri başdan bilmək istədi.
- Soruşmaz, butılkanı görüb özü biləjək.
"Napitok" deyilən içkiyə Temir qaçqınlıqda dadanmışdı. Dadanmışdı deyəndə, ondan ujuzu yox idi ha. Ujuz da olsa, amma adamı tez kefləndirirdi. "Qaçqına elə bu lazımdı - araqdan vursun, dərdi-qəmi unutsun..." - Temir deyirdi. Keçən ay yolu şəhərə düşmüşdü. Sabunçu vağzalı tərəfdə girib bir yeməkxanaya ki, ayaqüstü boğazını yaşlasın. Bir stəkan "Napitok" içkisi sifariş verib. Bufetçi soruşub, qaçqınsan? Temirin gözləri kəlləsinə qalxıb, soruşub hardan bildin, qardaş? Bufetçi deyib ki, "Napitok"u anjaq qaçqınlar içir. Temir də özünü sındırmayıb, qayıdıb ki, vaxt vardı, rusun "Pşeniçni" arağını bəyənmirdim, zamananın üzü qara olsun, bizi yaman əydi...
Öz yerlərində az hallarda dükan arağı içərdi. Yaxşı bağı-bağatı vardı, qapısındakı bedana tutdan çəkdiyi araq gələn mövsüməjən bəs eləyirdi, hələ dost-tanışa da paylayırdı. Tut yaxşı yetişəndə kəhraba rəngi alırdı, şirəsi damırdı.
Temir bunları ürək ağrısıyla xatırladı, ağzı sulandı, udqundu.
- Deyirəm bedana tutun arağınnan olmazdı, yağ təki gedirdi, - barmaqlarını qoşalayıb boğazına çırtma vurdu. Boğazından lökkültüyə oxşayan səs qopdu, elə bil dəmir soba borusu döyəjlədi. - Min dərdə dərmanıydı, dərman, - arvadına ajıq vermək istəyirmiş kimi sözü çevirdi. - Bu "Napitok" kef gətirsə də, zəhərdi elə bil, qaçqın-köçkünün axırına çıxajaq.
Sərvinaz başını buladı.
- Zəhərdisə, tuluğunu niyə doldurursan? Qarnına şiş girsin! - qarğıdı. Hirsindən-hikkəsindən bilmirdi neyləsin. Bildiyi o idi ki, əri dediyindən dönməyəjək. - Bu zəhər-zəqqutunda nə tapmısan axı? - soruşdu. - İçmə, həkim dərman demiyib ha...
- Arvad, həkim dedi-demədi, belə güzəranın dərmanı elə araqdı, vurub bu yağı dünyanı yaddan çıxardırsan. İçməsəm, havalanaram, vərəmliyərəm vallah. Şornan, soğannan da olsa, içəjəm, lap yavanja çörəynən içəjəm, yoxsa, bağrım çatlar, paralanaram. Temirin adı vayqannıdı, kefdən içmirəm ha, dərddən içirəm. A zalımın qızı, yoxsa istəyirsən ərin dəli olub çöllərə düşsün?!
Temir bu sözləri elə-belə - boğazdan yuxarı dedi. Dəliliyin nə demək olduğunu yaxşı bilirdi, dəlixana görmüşdü. O vədə xidmət elədiyi hərbi hissə dünyanın elə yerindəydi, Temir onu xəritədə də tapa bilmirdi. Tayqa dediyin, bir dəryadı, nə uju var, nə bujağı. Soyuğundan-sazağından da ki, allah saxlasın - qırx dərəjə şaxta olanda şükür eləyirdilər ki, bəs hava babatdı. Tərslikdən işi də ağır idi, ağırlığı bir yana, zərərliydi - raketlərə yanajaq doldururdu. Eşitdiyinə görə, bu iş o qədər zərərliydi ki, adamı kişilikdən salırdı və Temiri də ən çox qorxudan, əndişəyə salan bu idi. Fikri vardı, inşallah, ordudan qayıdan kimi evlənər. Doğrudur, hələ özünə gözaltı eləməmişdi, amma evlənmək məsələsində ləngimək fikri yox idi, niyə ləngisin, axı? Bir iş ki, gej-tez olasıdı, niyə günü günə satsın? Qız seçməyə qalanda, onun müşkülü yox idi, kənddə nə çox qız, halal süd əmmişin birini gətirib oturdar ojağının qırağında... Yox, əsgərlik onun xörəyi deyildi: bura ağıllı gələn burdan başıhavalı çıxar. Onun da arzuları vardı, ailə qurmaq istəyirdi, istəyirdi bir dücün uşağı olsun: oğullu-qızlı... Əsgərliyin ayrı çətinliyindən qorxmurdu, hamı nejə, o da elə. Kimin oğlundan-uşağından əskikdi? Amma bir fikir də ona heç rahatlıq vermirdi - deyirdi Rusiya mənim vətənim deyil, minbaşı Şəkər bəyin nəvəsi Temirin buralarda nə ölümü var? Atası sovet qurulan vədə başlarına gətirilən fajiələrdən hərdən nağıl eləyirdi, onun söhbətləri balaja Temirin qəlbini üşüdürdü, gözləri dolurdu. Böyüdükjə, atasından eşitdiklərinə jiddi yanaşır, çox suallara javab tapmağa çalışır, üzünü görmədiyi babası Şəkər bəyin günahsız ölümünü heç jürə, heç kimə bağışlaya bilmirdi. Məktəbdə oxuyanda onu nə qədər dilə tutsalar, qorxutsalar da, komsomola keçmək üçün ərizə yazmadı. Komsomolçu olmamağını orduda da onun başına qaxınj elədilər, amma Temir bildiyini dədəsinə vermədi ki, vermədi. Özünü qoydu gij yerinə. Sonra da belə qərara gəldi ki, gijlikdən bir şey çıxan deyil, yaxşısı budur özünü vursun dəliliyə.
Əvvəl-əvəl kəndlərindəki dəli Ərşadın hərəkətlərini yamsıladı, başladı öz-özünə danışmağa, çəkmələrini taykeş, köynəyini dal-qabaq geyməyə. Gördü belə şeylərə o qədər də fikir verən yoxdu, ən uzağı jəzalandırır, göndərirdilər mətbəxə kartof-soğan soymağa, qab yumağa. İşin ənjamını da elə mətbəxdə tapdı, girdi iri soldat qazanının içinə, nə illah elədilər çıxmadı. Dedi çıxan deyiləm, məni bişirin, yeyin. Generala kimi, gəlib ona əmr eləyənlər oldu, amma Temir vejinə almadı: dəliyə nə nə general, nə marşal - hamısı birdi. İki ay psixiatriya xəstəxanasında yatdı və burada nələr görmədi, nələr eşitmədi? Ruhi xəstələrin hamısı onunla həmyaş əsgərlər idi, aralarında tək-tük zabit də vardı - onlar ordunun itirdiyi keçmiş hərbçilər idilər. Temirə elə gəlirdi, buradakı xəstələr arasında onun kimi dəlilik eləyən çoxdur və belələri sabah havalanıb başlarını itirməsinlər deyə həyatı qabaqlayıb, janlarını bu yolla qurtarmaq istəyirlər.
Temirin hərbi biletinə "9 b" damğası vurub ordudan buraxdılar, bir özbək sercant qoşdular ki, öz müsəlmanındı, apar kənddə ailəsinə təhvil ver, qayıt. O da gətirib təhvil verdi. Həmin sercant sonradan məktub göndərmişdi, yazmışdı ki, ryadovoy Xudaverdiyev, sənin o haq-hesabından sonra hərbi hissədə aləm qarışdı, Moskvadan yoxlama gəldi. General dedi müsəlmanların yeri inşaat batalyonudu, raket qoşunları yox. Onun sözüylə də müsəlmanların hamısını göndərdilər başqa hərbi hissələrə...
Qonum-qonşu, qohum-əqraba Temirgilə gözaydınlığına yox, onun dədə-nənəsinə təskinlik verməyə yığışmışdılar, dil-ağız eləyirdilər ki, uşaq əsgərlikdən əlləri-ayaqları yerində qayıdıb, buna şükür. Allah dərddən-bəladan saxlayıb. Dədəsinə yol göstərənlər də vardı, deyirdilər uşağı doktorların əlinə salma, apar ojağa, pirə, onunla da başının havası çəkilsin. Temir isə dərdini açıb-ağartmırdı, daha doğrusu, açıb-ağarda bilmirdi. Onun belə tez, vədəsiz qayıtmağı dəli Ərşadı heyrətə gətirmişdi. Ərşadın dili yox idi, qırıq-qırıq, anlaşılmaz səslər çıxarır, əllərini havada oynatmaqla nəsə demək, danışmaq istəyirdi. Yaşı altmışı adlasa da, hamı onu uşaq gözündə görürdü, əslində isə heç uşaqjan da ağlı yox idi. Xətrinə dəyəndə, ya da kəndin arasında balajalar onu daşa basanda haldan-hala düşürdü. Temiri görəndə köntöy üzü lap da əyilmişdi, xırda, bulanıq gözləri heyrətdən qalxmışdı kəlləsinə. Həyəjandan bilmirdi nə eləsin, özlüyündə nəyəsə javab axtarırdı. Lalın dilini yiyəsi bilər: əmisi oğlu Həmzə də qohumunun dilini yaxşı bilirdi. Bilirdi ki, Ərşad soruşmaq istəyir ki, Temir niyə belə vədəsiz - yemiş dəyməmiş qayıdıb. Əsgərə gedənlərin yolunu hamıdan çox o gəzləyirdi, kimin nə vədə qayıdajağını da havalı, xarab başıyla özü bildiyi kimi hesablayırdı. Ağlı bir onu kəsirdi ki, gedənlər iki dəfə yemiş dəyəndən sonra qayıdıb gəlirlər. Yemişdən ötrü sino gedirdi, suyunu-çörəyini kəs, yemişini kəm eləmə. Onun aləmində hər şey bu nemətin üstündə qurulmuşdu, gedib qapılarda yemişə-qovuna işləyirdi, pul-para götürmürdü. Əsgərdən gələnlər hərbi paltarlarını Ərşada verirdilər. Onun sığındığı işıqsız-çıraqsız, yarıuçuq daxmada bəlkə bir bölüyün geyimi vardı, hamısı da təzə, amma heç birini geymirdi, yay-qış jındır paltarda dolaşırdı.
Həmzə Ərşadı intizardan qurtarmaq istədi, şəhadət barmağını gijgahına dirəyib bir-iki dəfə ora-bura döndərdi, yəni Temirin beyni yerindən oynayıb, havalanıb, ona görə yarımçıq qayıdıb. Ərşadın xırda, jin gözləri böyüdü, çiyinlərini qısıb kirpi kimi büzüşdü. Köntöy üzündəki təəjjüb ifadəsini təlaş hissi əvəz elədi. Döyüküb qalmışdı, dönüb Temiri qanlı-qanlı süzdü, ilk dəfəydi əsgərdən qayıdanın gəlişinə sevinmirdi, iri, vəl ayaqları üstündə atılıb düşmür, qol qaldırıb oynamırdı. Temirin qayıtmağı onu haldan eləmişdi. Ərşad kəndin, bəlkə də dünyanın tək, ərköyün dəlisi olmaq istəyirdi. Dünya ondan ötrü çox da böyük deyildi, gözləri gördüyü məkan boyda idi. Dünya bildiyi aləm dağlarda, təpələrdə qurtarırdı.
Ərşad kirimişjə, döyükə-döyükə xaraba dəyirmana sarı sallandı. Dəyirmana çatıb dayandı, qırmızı paqonlarında "SA"10 yazılmış kiteli əynindən çıxartdı, ora-burasına baxdı, döşündə bir dənə də olsun nişan-medal yox idi, jiblərində də bir şey tapmadı. Hərbçi qiyafətlərini daha çox, sarımtıl, qırmızımtıl əsgər nişanlarına görə yığırdı, parıltılı dəmir-dümürün azarlısı idi.
Üzünü Temirgilin binəsinə tutub əl-qolunu oynada-oynada çığırdı:
- Temi, dədə too, dədə too!.. - giteli ayağının altına salıb taptaladı, jırıq-jırıq elədi və qolu gəldikjə tolazladı zibilliyə sarı...
Bir ara Temir istədi açsın sandığı, töksün pambığı, jamaata desin, vallah-billah mənim dəliliyim-zadım yoxdu, havalanmamışam, amma aça bilmirdi sandığı, tökə bilmirdi pambığı, fikirləşirdi ki, eşşəyə minmək bir ayıb, eşşəkdən düşmək iki ayıb. Dərd onu içindən yeyirdi, elə yeyirdi, qorxurdu ki, birdən gerçəkdən dəli olar. Dədəsindən də ki, ayrı jür çəkinirdi, kişinin xasiyyətini yaxşı bilirdi, bilirdi ki, onu oğulluqdan çıxarar, ölənəjən adını tutmaz.
Evlənib ailə qurandan sonra da onu əvvəlki təki "Doqquz-b Temir" çağırırdılar - ta Qarabağ davası başlayanajan. Kənddən jəbhəyə ilk könüllü gedən, silah götürüb döyüşən Temir oldu. Dedi torpağımızı mən də qorumuyanda, bəs kim qoruyajaq, ölsəm də, Vətən yolunda ölərəm. Jəbhədən yaxşı sorağı gəlirdi, onajan düşmən əsgərini pusquya salıb qırdığı xəbəri eşidib bilməyən yox idi. Dəfələrlə ölümlə üz-üzə, göz-gözə gəlmiş, yaralanmışdı.

* * *

İjra hakimiyyətinin nümayəndəsi səhər-səhər Xalığa eşitdirmişdi ki, Çadırlığa xariji curnalist gələjək. O da alımını almışdı, demişdi çadırının qapısı qonağın üzünə açıqdı, nə lazımdı eləyəjək. Əslində, qonaq-qara Xalıqlıq deyildi, hökumət qulluğunda deyildi, vəzifəsi-zadı da yox idi. Özü belə şylərin azarlısıydı, deyirdi çadırımın qapısını açan olmayanda, dünya gözümdə daralır, elə bil o gün yaşamıram. Tək qalanda çadır onu sıxırdı, özünə yer tapmırdı, allahdan istəyirdi ki, Çadırlığa yolu düşən çox olsun, qonaq-qarayla başını qatır, gününü ötürürdü.
Doqquzbarmaq Allahverdinin dükanına gəldi ki, ayın-oyundan alıb hazırlıq görsün. Allahverdinin iki çadırı vardı, birini dükan eləmişdi, hər zad satırdı, qaçqınların əlindən yaxşı tuturdu. Çoxdanın tijarətçisiydi, işini bilən, diribaş idi. Dükanın qabağından sovetdən qalma - "Selpotrebsoyuz" yazılmış lövhə asmışdı. O vaxtlar belə lövhələri kənd dükanlarının girişindən asardılar. Qaçqınçılıqda kənddən çıxartdığı bir də bu lvhə idi, gözü ona alışmışdı. Gözü alışmaq bir yana, otuz ilin tijarəçisiydi, ailəsini o dükanla dolandırmış, oğul-uşaq böyütmüşdü. Çadır-dükanın içini o vədə aldığı fəxri-fərmanlarla bəzəmişdi, aralarında Moskvanın möhürü vurulmuş sənədər də vardı və Allahverdi ən çox da beləsiylə öyünür, deyirdi hər tijarətçini belə mükafata layiq görmürdülər. Bunlar dükançının keçmişindən xəbər verən nişanələr idi və o, bu günlə deyil, daha çox keçmişiylə yaşayır, keçmişindən həzz alırdı. Bir dəfə yenə "mən qabaqçıl tijarət işçisi olmuşam" deyib öyünəndə, Akif müəllim ta özünü saxlamadı, dedi, Allahverdi, qabaqçıl olub neyləmisən axı? Rayonda sənin tərəzindən əyri olanı yox idi, ömür-billah da ki, xırda pul qaytarmazdın. O fəxri-fərmanları hansı yolla almısan, məlumdu... Akif boşuna danışmırdı, elə xasiyyəti yox idi, amma dediyini bəzəyib elə şirin danışırdı, eşidən uğunub gedirdi. Allahverdinin piştaxta arxasında nejə işlədiyini yamsılayırdı, danışırdı ki, pendiri göydən atırdı tərəziyə, tez də götürürdü, deyirdi ürəyim nə düzdü e, qramına söhbət yoxdu. Aparıb evdə çəkəndə baxırdın yüz əlli-ikiyüz qram kəmdi. Xırda pul qaytarmaq yerinə isə "evdəkilərə salam apar" deyirdi.
Bal tutan barmaq yalar, Allahverdi bunu yaxşı bilirdi. Sonradan bir də onu bildi ki, bal tutmadan da barmaq yalamaq olar - özü də lap doqquzunu da. Anadangəlmə qüsuruna görə ona doqquzbarmaq Allahverdi deyirdilər. Satdığı "Napitok"un ballığı, şirinliyi yox idi, əksinə ajıydı, zəqquydu, içinə itxiyarı ağusu qatmışdılar elə bil. Malını mataha mindirib deyirdi ki, arağın şirini olmaz, onun şirinliyi elə ajılığındadır.
Çadırlıqda Allahverdi dəyişib ayrı adam olmuşdu, imansızlıq edib artıq pul-para almırdı, tərəzisinin gözünü də düzəltmişdi, başı daşa dəyəndən sonra ağıllanmışdı. Deyirdi, o boyda pul-para yığdım, ev tikdim, axırda kimə qismət oldu? Gavura. Bunnan belə nə ömür sürəjəm, nə yaşayajam, bilmirəm, bildiyim odur ki, dünya malı dünyada qalır... Xeyir işlərdə əməlli-başlı jamaata əl tuturdu, deyirdi ət-yağ işinə qarışmıram, amma məjlisin arağını özüm verəjəm, özü də halal qiymətlə. Köpəyoğluyam torpağımıza qayıdanajan, üstünə bir qəpik artırsam... Onun qoyduğu nırx, əslində, hamının ürəyindən idi, fikirləşirdilər ki, el-oba adamıdı, pis içki satmaz. Odur ki, toyda-düyündə jamaat ürəkli, şirin ağızla içsə də, amma ehtiyatı əldən vermir, əvvəljədən Bahəddinin oğlu Əbilə "prob" çıxartdırır, onun "hə"-sini alırdılar. Allahverdinin arağı başağrısı vermirdi, adamın mədəsini pozmurdu, birjə dərdi oydu ki, əməlli-başlı yuxu gətirirdi. "Zəhərlənməkdənsə yuxulamaq yaxşıdı" - deyə hamı içib şükür eləyir, başlarının altına yastıq qoyub yatırdılar. Allahvedinin arağını dadıb, dərddən-qəmdən yaxa qurtarmaq istəyən qaçqın "qaçqın həyatını", köçkün "köçgün həyatını" yaşayırdı. Əslində bu həyat, bu yaşayış bir-birindən heç nəylə seçilmirdi, seçilən adlarıydı və adamlar çadır həyatının təlxini Allahverdinin arağının ajısıyla yumağa çalışırdılar.
Əvvəl-əvvəl Çadırlığa gələn əjnəbi curnalistlərin qabağına qaçan çox olurdu, gileyli gileyini eləyirdi, dərdli dərdini deyirdi, guya dünyanın bütün əyri-üyrü əməllərini onlar nizama salır, yoluna qoyurlar. Beynəlxalq təşkilatlardan gələn də çox olurdu, gəlib baxır, ordan-burdan söhbət eləyib gedirdilər. Qaçqın-köçkünün hamısının ilk sualı bu olurdu - "Torpağımıza nə vədə dönəjəyik?" Əjnəbilərin isə ən çox qorxduğu, bəlkə də zəhlələri getdiyi bu sual idi, özlərini eşitməməzliyə vurur, söhbətdən yayınırdılar. Əjnəbi neyləsin, özümüzkülər bu bulmajanı bulmaqda ajiz idilər.
Xalıq qonaq qabağına çıxmağı bajarırdı, əldən-ayaqdan olurdu, o fikrlə ki, gedib yaxşımızı danışsınlar. Qayıdından sonra nə yazırdılar, nə yazmırdılar, Xalıq onu bilmirdi, qalmışdı onların öz imanlarına. Amma xariji qəzetlərin birində onun şəklini vermişdilər. Çərçivəyə salıb asmışdı çadırdan. Hər gələn qonaq yerli hakimiyyət nümayəndəsindən çox, bu qılıqlı, xoşxasiyyət adama minnətdarlıq eləyir, vizit kartını birinji ona bağışlayırdı. Xalıq bununla yamanja öyünürdü, özünü azja dartırdı da. Deyirdi qaçqınlığın ona birjə xeyri budu ki, özünə çoxlu dost-tanış tapıb, dünyanın harasına yolu düşsə, qabağına çıxıb "Xalıq, xoş gəlmisən, həmişə sən gələsən" deyən tapılajaq. Bir müşkülü vardı - ha illah eləsə də, gözüqıyıq millətləri sifətdən seçib ayırmaqda çətinlik çəkirdi, bilmirdi çinli hansıdı, monqol hansı, odur ki, özlüyündə hamısına yapon deyirdi.
Çadırın bu dəfəki qonağı isə həqiqi yapon idi, özü də əlasından - bəstəboy, nanıq, göz də ki, bir dıqqan - iynə ildızı boyda. Xalıq belələrinə xüsusi diqqət göstərirdi, guya başqa planetdən gəliblər. Ağlına da gəlməzdi ki, başqa planetin adamları bildiyi yaponlar bizim yeməklərdən ötrü sino gedirlərmiş.
Çadırın ortasındakı süfrə başında bardaş qurub oturmuş yaponun yarpaq dolmasını iştahla yeməyinə baxdıqja olmazın ləzzətini alırdı. Dedi bu dolmaların hamısını birjə-birjə özüm bükmüşəm, ye, halal-xoşun olsun. Yapon da qayıdıb deyəndə ki, bəs ən yaxşı aşpazlar elə kişilərdi, elə bil Xalıqı qaldırdılar göyün yeddinji qatına. Göyün yeddinji qatından dünyanı seyr elədi və dünyanın bir parçası olan Yapon elini-obasını da gördü, yaponların dolanışığına, yemək-içməyinə baxdı.
Üzünü tərjüməçi oğlana tutdu.
- Qardaşoğlu, qonağa çatdır ki, bu harasıdı, inşallah, torpağımız qayıtsın, yolunu salar bizim tərəflərə, nə mərifət yiyəsi olduğumuzu onda bilər. Qarabağ qoçunun ətinnən ona elə kabab çəkərəm, ömür-billah dadı damağınnan getməz.
Qonaq tərjüməçini qabaqladı, onun ağzını açmağını gözləmədi, əllərini jütləyib yüngüljə baş əydi. Xalığa elə gəldi yapon onun dediklərini tərjüməsiz də başa düşür.
Qonaq yarpaq dolmasını sarımsaqlı qatığa batırıb ağzına qoydu, gəvələyib uddu, razı halda nəsə dedi və Xalığa elə gəldi o da yapon dilini qanır. Ağzını yanında oturmuş Temirin qulağına yaxınlaşdırdı.
- Deyir, yaponların adı çıxıb, sizin yeməklərdən olmaz, - özündən uydurdu.
Temir dönüb key-key Xalığa baxdı, yəni yaponun dediklərini nejə qanıb-qandırır? Nə fikrləşdisə, başını tərpədib astadan dilləndi:
- Haqq sözə nə deyəsən?.. Xalıq, bu gözüqıyıqlar çoxbilmiş olur, soruş görək torpağımızı nə vaxt qaytarajaqlar? Bizimkilərdən kar aşan dəyil, söz almaq olmur.
Xalıq javab vermədi, əlini yellədi, yəni bu hardan bilsin, yad adamdı, özü də dünyanın o bir başından gəlib.
Qonaq deyəndə ki, ölkələrimiz bir dünyajan aralı olsa da, yeməklərimizdə oxşarlıqlar da var, Xalığın matı-qutu qurudu. Yapon Bakıda yediyi gürzəni bir təriflədi, gəl görəsən. Deməginən bu yeməyi eyniylə Yaponiyada da bişirirlər, adı da eynidi - gürzə və bu təam Yaponiyaya Çindən keçib.
Xalıq düşündü: "Yer üzü nə qədər böyük olsa da, böyük olduğu qədər də kiçikdir. İşə bax ey..."
Yaponiyada da bizdəki yeməkdən bişirildiyi xəbəri Çadırlıq əhlini əməlli-başlı heyrətə salmışdı. Maraq adamları boğurdu, amma buna şəkk eləyənlər də vardı.
-Xalıq, bəlkə yanlış eşitmisən, - Jığal Əli soruşdu.
Onun yerinə Temir javab verdi:
- Ayə yox e, mən də eşitdim, - dedi. Üstünə qoyub özündən uydurdu: - Hə, onu da dedi allahın verən günü bizim çadırda gürzə bişməsə, basıb arvadın o qıyıq gözlərini tökərəm.
Adamlar gülüşdülər.
- Bu bədbəxt də çadırda qalır? - Jığal Əli heyrətə gəldi.
Temir qımışdı:
- Ə, misal üçün deyirəm dayna...
- Qıyıqgöz olsalar da, eynən biz xasiyyətdədilər, - Jığal Əli deyilənlərlə razılaşdı. Əlavə elədi: - Qardaş, harda olur-olsun: istiyir burda, istiyir Yaponiyada, çadırın xozeyni kişi olmalıdı, külfətdə onun dediyi keçməlidi. Sən ölmüyəsən, bu yaponlara hörmətim vardı, bunnan belə birə-beş artdı.
- Yaponlar kəllə millətdi, biz olara çatmarıq, - Xalıq dedi.
Eşitdiyi Jığal Əlinin dınqırına dəydi, jırnadı:
- Bizə nolub, kimnən əskiyik?..
Xalıq onun sözünü ağzında qoydu.
- Əskiyik, özü də lap yekəsinnən, - dedi, - əskik olmasaydıq, bu günə qalmazdıq. Biz elə köhnənin quru bəyləriyik, öz gözümüzdəki tiri görmürük, başqasının gözündə tük axtarırıq...
Xalıq bu sözlərlə də mübahisəyə son qoydu. Jığal Əli ta jırnamadı, jığallıq eləmədi, əlbət, ellisinin dediklərini haqlı sanmışdı.
Yığışanlar qonağa xoş üz göstərməyə çalışır, hər kəs hörmətini bir jür izhar edirdi, elə bil yaxınlarını görmüşdülər. Qonaq bu mehribançılıqdan sıxılır, hərdən başını tərpədib minnətdarlıq eləyirdi.
Gün şaxıyır, istisi adamın beynini deşirdi. Xalıq qonağı taxta çardağın altına gətirdi.
- Buyur, keç bəyəndiyin yerdən otur, - yer göstərdi.
Qonağın başı çardağın milinə dəydi, ağrıdan ufuldadı, gözləri yaşardı, nəsə donquldandı.
Kimsə söz atdı:
- Qardaş, sən buranın birjə ağrısına dözmürsən, gör indi biz nələr çəkirik.
Tərjüməçi eşitdiyini qulaqardına vurdu, deyiləni yapon dilinə çevirmədi. Heç yaponun da dinləməyə halı yox idi, əliylə başını ovxalayırdı ağrının hovunu alsın.
Qonağa aman vermirdilər danışsın, yazığı tutmuşdular sorğu-suala. Əslində, sualları o verməliydi, yoxsa dünyanın o başından niyə, nədən ötrü gəlmişdi?
- Qardaş, qaçaqaç düşəndə, evimnən çöp də çıxartmadım, - Jığal Əli dərdini qonaqla bölüşmək istədi. - Qət təzə televizorum, maqnitofonum vardı, sizinkilər düzəldən - yaponski, qaldı gavura.
Əlini qınayanlar oldu. Xalıq dedi:
- Bu neyləsin, qonaq adamdı. Danışmağa söz qəhətdi?
Əli özünə bəraət qazandırmağa çalışdı:
- Əə, yox dayna, qoy elə bilməsin ki, geriqalmış millətik. Bilsin ki, bəy kefində dolanan, görmüş-götürmüş adamlarıq. Yoxsa elə bilər dədə-babadan çadırdan savayı heç nə görməmişik... Allah mərdiməzara lənət eləsin...
- Üstümüzü unlu görüb, bizi dəyirmançı sanmasın, - yerdən Əlini dəstəklədilər.
Tərjüməçi başını itirmişdi, bilmirdi kimin dediyini tərjümə eləsin. Qonaq tələm-tələs dəftərçəsinə nəsə qeyd eləyir, arada majal tapıb özü də sual verirdi. Onun sullarını javablandıran əsas Qüdrət müəllim idi, onu qabağa vermişdilər.
Qüdrət müəllim sözünə uzaqdan başladı, dedi biz dostluğa qiymət verən, beynəlmiləlçi millətik, dünyanın o başında birinin ayağına daş dəysin, burda bizim ürəyimiz ağrıyır. Yaranannan belə yaranmışıq...
- Məllim, dərdimizdən danış, dərdimizdən, - Temir ehmalja Qüdrət müəllimi dümsüklədi.
Qüdrət müəllim səsini qısdı.
- Aman verin kişiynən söhbətimi eliyim, - başını buladı. - Bizim dərd-çorumuzun özgəyə nə isti-soyuğu var axı?
- İsti-soyuğu yoxdusa, burda nə iti azıb? - Temir donquldandı. - Bizə ürəyi yanır?.. Atalar yaxşı deyib - yad qız yalan ağlar... Özümüzünkilər adama yönnü javab vermir ha, durub nəsə soruşursan. Deyirəm, bəlkə bu qardaş bilər, desin, görək nə vaxt yurdumuza dönəjəyik? Bezar qalmışıq buralarda.
Jığal Əli sataşdı:
- Ayə, bu çeşməkli gədə, deyəsən, bizim dediyimizi tərjümə eləmir, öz bildiyini deyir.
Qulaməli kişi söhbətin səmtini dəyişdi.
- Ay jamaat, bu qonaq dünyanın o başınnan durub boşuna gəlmiyib ha, həlbət, bir illətnən gəlib, öz işidi, - nə fikirləşdisə, dönüb aralıdakı çadırına sarı uzaqlaşdı.
Xalıq təəjjüblə bu ixtiyar adamın arxasınja baxdı. Qulaməli kişi hələm-hələm söz-söhbətdən yayınmazdı, odur ki, onun qəsdindən bir şey anlamadı. Qulaməli kişini qaçqınçılıqdan qabaq tanıyırdı, bilirdi ağır adamdı, jərdə-jürdələrlə arası yoxdu, əsl el ağsaqqalıdı. Sinninin bu çağında onun da başı çox bəlalar çəkmişdi, oğlu döyüşdə həlak olmuşdu, qızını və kürəkənini ermənilər diri-diri yandırmışdılar. Ürəyi doluydu, hərdən dərdini Xalığa danışıb yüngülləşirdi. Xalıq onun nələr çəkdiyini görürdü, kişi gözləri qabağındaja əriyirdi. Xalıq özündən yaşlı bu adama bilmirdi nejə təskinlik versin, nə deyib ovudsun...
Qulaməli kişi ləngimədi, tez qayıtdı, əlində kiçik bir xalça vardı. Üzünü tərjüməçi oğlana tutdu.
- Oğul, mən deyim, sən qonağı başa sal, - istiqamət verdi. - Bax bu, Qarabağ xalçasıdı, nəvəm toxuyub. Bağışlıyıram, aparıb asar çadırınnan, baxıb, bizi yadına salar.
Tərjüməçi eşitdiyini olduğu təki çevirdi, birjə çadır sözündən savayı.
- Əmi, bunlar çadırda yaşamır ha, - xatırlatmağı özünə borj bildi.
Qulaməli kişi sözünə haqq qazandırmaq istədi.
- Hə də, - dedi, - erməni kimi nankor qonşuları yoxdu ha, bizim günümüzə düşsünlər. Guya çadırın nə olduğunu biz bilirdik?.. Bala, başına dönüm, ağzımızdan özgə qələt söz çıxıb eləsə, özün bilən kimi düzüb qoşarsan, yanlışlıq olmasın, ayıbdı.
Qonaq, gördüyündən məftun olmuşdu, xalçanı gözlərilə yeyirdi, dili söz tutmurdu danışsın. Dedi ki, belə bir qiymətli hədiyyəni qəbul eləməyə çətinlik çəkir. Əlini zərif ilmələr üstündə gəzdirdi, xalçadakı güllərdən, çeşnilərdən indiyəjən görməmişdi. rənglər elə seçilmişdi, sanki güllər başlarını əyib ağlayırdı. Qonaq məşhur bir sənət əsəri önündə dayanıbmış kimi, səssizjə, maraqla baxırdı, arabir dodaqları tərpənirdi, elə bil ilmələri oxuyurdu.
- Yaponlar gülləri-çiçəkləri çox sevirlər, - hannan-hanana dilləndi. - Mən indiyəjən güllərin ağladığını görməmişdim. Bu zərif naxışları kimin barmaqları vurub? Onun haqqında yazmaq istərdim.
Qulaməli kişini qəhər boğduğundan danışa bilmədi. Özünü ələ almağa çalışdı:
- Dərdimiz yazı-pozuynan düzələn dəyil, ay oğul, - səsi titrədi. - Madam ki, xalça səni tutub, buyur bizim çadıra, bir istəkan çayımızı iç...
Çadırın künjündəki kiçik hananın qarşısında, on iki-on üç yaşlarında çəlimsiz bir qız oturmuşdu. Əllərinin hərəkətini görmək olumurdu. Qonaq kirimişjə durub qızın barmaqlarına baxır, inanmağı gəlmirdi ki, bu injə barmaqlar belə zərif, gözəl naxışlar vura bilər. Bu barmaqlar qızın qəlbindəkiləri rənglərlə, boyalarla ilmə-ilmə xalçaya köçürürdü. Qonaq heyran qalmışdı, o üzdən də danışmırdı, maraq onu boğsa da, sual verməkdən özünü saxlayır, heç nə soruşmurdu, qızın fikkrini yayındırmaqdan çəkinirdi. Eşidilən əriş-arğajın titrəyişindən yaranan ahəngdar xəfif səs idi, sanki arfanı andıran bir alətdə həzin melodiya səslənirdi və bu melodiya qonağın qəlbini titrədirdi. O, balaja qızın ürəyindəkiləri vurduğu zərif ilmələrdən, toxuduğu naxışlardan oxuyurdu. Bu naxışlar elə də əlvan deyildi və tutqun rənglər qonağa nəsə deyirdi. Biləndə ki, qızın ata-ansını düşmənlər onun gözləri qabağındaja yandırıblar, dəhşətə gəldi, gözləri doldu. Qızı ha söhbətə çəkməyə çalışsa da, buna nail ola bilmirdi, onun suallarına balaja qızın qüssəli, kədərli baxışı javab verirdi.
Qonaq daha sözü çevirmədi, bildi ki, ötənləri xatırlamaq qızdan ötrü ağırdır. Əslində, bunun bir başqa səbəbi də vardı: qız qorxurdu ki, danışar, ürəyi boşalar. O, ağrı-ajısını ürəyində yaşadırdı və bilirdi ki, gördüklərini, başına gələnləri yalnız özü təsvir edə bilər. Böyüyəndə iri bir xalça toxuyajaq, ürəyindəkiləri o xalçaya köçürəjək - ilmə-ilmə, naxış-naxış...
Qonaq bir daha minnətdarlıq edib dedi ki, ona bağışlanan bu kiçik xalçanı ən qiymətli bir əsər kimi qoruyajaq, dostlarına, tanışlarına göstərəjək. Çantasından ağ lent sarınmış kiçik bir qutu çıxardı, qıza uzatdı. Təbii mirvarilərdən hazırlanmış boyunbağı idi. Dedi bu mirvariləri dənizin dibindən çıxarırlar, Yaponiyada bu işlə, daha çox qızlar, qadınlar məşğul olurlar. Qız təşəkkürünü bildirdi, sapa düzülmüş mirvarilərə heyranlıqla tamaşa elədi, bir ovjundan o biri ovjuna keçirdi, hələ belə hədiyyəsi olmamışdı. Mirvari dənələri bəmbəyaz idi və bəyazlıqdan qızın sifəti işıqlandı, amma bu işıq onun gözələrindəki kədəri, qüssəni silə biləjək qüdrətdə deyildi...
Yaponiyalı curnalisti yola salan çox idi. Qonaq hamı ilə bir-bir əl tutdu, təşəkkür elədi. Xalıq bir xeyli onun əlini buraxmadı. Dedi:
- Qardaş, vallah sən yaxşı adamsan, ürəyimizə yatdın. Majal elə, yolunu bərilərə tez-tez sal. Nə vədə gəlsən, gözümüz üstə yerin var, bu kasıb çadırımız saa qurbandı.
- Bəs nejə? - deyib hərə bir yandan Xalığın sözünə qüvvət verdi.
Tərjüməçinin sözü ağzından qurtarar-qurtarmaz, qonaq yenə əllərini jütləyib yüngüljə baş əydi. Dedi dünyanı gəzib-dolaşıb, buranın jamaatı kimi qonaqpərvər, şirin insanlar görməyib, burdakı görüşlərini heç vaxt unutmayajaq. Bir də onu dedi ki, Yaponiyadan məktub yazajaq. Adres soruşdu. Heç kimdən səs çıxmadı, çölün düzündə nə adres? Küçəsi yox, xiyabanı yox.
Yenə Xalıq dilləndi:
- Qardaş, adres deyəndə, qorxusu yoxdu, məktubun üstündə mən deyəni yaz, gəlib çatajaq: "Azərbayjan, Çadırabad..."

* * *

Axşamın seyrək qaranlığında qəfildən nəhəng bir məşəl alovlandı, bozqır hələ belə alov, belə atəş görməmişdi, ətraf qırmızımtıl işığa bürünmüşdü.
Çöl törəmələri pərən-pərən oldu, qaçan qaçdı, sürünən süründü - jan həşirində aralanmış qaranlığın dalınja düşdülər. Qarnlıq onların nijat, xilas yoluydu. Adamlar isə əksinə, alova sarı qaçırdılar. Haray-qışqırıq Çadırlığı yerindən oynatdı, aləm qarışdı, hamı bir-birinə dəydi.
- Ay jamaat! Kimin çadırında su var, tez daşıyıb gətirsin, Növrəstə arvadın evi yanır! Əlli olun! - Xalıq yanğına sarı qaça-qaça jar çəkdi: - Köməyə gəlin!
Əllərində su dolu vedrə haya yüyürən çox idi. "Növrəstə arvadın evi yanır!" - hərə bir yandan çığırırdı. İlk dəfəydi dilinə "çadır" sözü gətirən yox idi, ilk dəfəydi adamlar çadırı ev bilirdilər. Bilirdilər ki, çadır da ev təki od tutub yanarmış, ev təki yıxılarmış.
- Evim yıxıldı! Ay jamaat, yalvarıram, balamı qurtarın!! - Növrəstə arvad dartınır, onu güjlə tutub saxlayan arvadların əlindən qurtarmağa çalışır, özünü oda atmaq istəyirdi. Özünə əl qatmış, üz-gözünü didib tökmüşdü.
Alov ərşə qalxmışdı, yaxın düşmək olmurdu, elə bil bir taya quru ağaj yonqarı alışıb yanırdı.
İçəridən nalə gəldi, "Ana!.." - deyib qız fəryad elədi.
- Balam ey!!.. Çiçək ey!! - Növrəstə arvadın naləsi Çadırlığı titrədir, ürəkləri paralayırdı. Qaçqınlar alovun əlində ajiz qalmışdılar, nə edəjəklərini bilmirdilər. Xalığın özünü oda vurmağı ilə paltarının alışmağı bir oldu, üstünə palaz atıb zorla söndürdülər. Akif müəllim də içəri girməyə jəhd elədi, anjaq bajarmadı, onun da üst-başı alışdı. Alov aman vermirdi. Kənardan vedrə-vedrə atılan suyun da karı olmurdu. Adamlar ev yanmağının şahidi olmuşdular, amma çadırın alışmağını indi görürdülər, çadır evdən də betər yanırmış - bir göz qırpımında. Gördükləri qaçqınları dəhşətə gətirmişdi. Arvadların ah-naləsi Çadırlığı başına götürmüşdü, amma bundan da bir fayda yox idi, alov öz işindəydi. Növrəstə arvad bayılmışdı.
Yanğın qəfildən başladığı kimi, qəfildən də söndü. Çadırın yerində yanmış yorğan-döşəyin qoru qalmışdı, əşyaların kösövləri tüstülənirdi.
Çiçəyin çılpaq jəsədini örtüyə büküb qırağa çəkdilər. Nə baş verdiyini jamaat indi anladı, zavallı qız su qızdırıb yuyunanda, çadır neft sobasından od alıb alışıbmış. Çiçək çılpaq olduğundan abıra boğulub adamların üzünə çıxmamışdı... Orta məktəbi bu il bitirəjəkdi...
Bu hadisə qaçqın-köçgünü bərk sarsıtdı, ürəklərə xof saldı. Dərd-bəla çölün bu düzündə-düzəngahında da onlardan əl götürmürdü. Bəla gələndə batmanla gəlir: qaçqınlar təlaş içindəydilər, sabah başlarına nə gələjəkdi, bilmirdilər....

* * *

Xalığın yuxusu qaçaq düşmüşdü, narahat yatırdı. Yataqdan qalxdı, geyinib çadırdan çıxdı, üzünə su vurub yuyundu. Ətrafa boylandı ki, bəlkə nəsə gördü, amma alatoranda gözü bir şey seçmədi.
Qaranlıq, isti vurmuş qar təki hovur-hovur əriyir, ayaq götürüb uzaqlaşırdı, sanki bir daha bu yanlara qayıtmayajaqdı. Çölün üzü yenə də bomboş idi. Nədənsə Xalığa elə gəlirdi ki, hansısa qədim bir tayfanın adamları gəlib gejələr onların qonşuluğunda köç salır və dan yeri ağarmamış çadırlarnı yığışdırıb gedirlər. Neçə illərdi bu hisslər ondan əl götürmürdü...
Çadırların sırasını tutub gəzindi. Vərdiş eləmişdi, hər səhər sübh çağı beləjə arın-arxayın Çadırlığı dolaşırdı, ürəyində say hesabı aparırdı, çadırları sayırdı. Son vaxtlar köçüb gedənlər olmuşdu, amma çadırlarını söküb aparmamışdılar, eləjə yiyəsiz - ağzıgünə qoyub getmişdilər.
Çadırlardan biri yıxılmışdı, yiyəsinin başına uçmamışdı, yiyəsi yox idi. Elə yiyəsizlikdən yıxılmışdı - Dadaşın çadırıydı. Dəyib toxunmurdular, nə söküb atırdılar, nə də qurub dikəldirdilər, guya nə vaxtsa dəli Dadaşın başının havası çəkiləjək, qayıdıb yıxılmış çadırını tək əliylə özü dikəldəjəkdi. Bir də Növrəstə arvadın yanmış çadırının yeri qaralırdı və qarsalanmış torpaq sanki bir abidəydi, çadıra gələn qonaqlar burdan keçəndə istər-istəməz ayaq saxlayırdılar.
Bozqırda günəş özgə jür doğur, yerin o başındakı quyudan çıxır elə bil, istisi tez yayılır, sanki bu düzəngahda günəş yerə daha yaxındı. Birjə boy qalxınjadı, od ələyir.
Qındırğa kollarından asılmış şeh damlaları "daş-qaş" təki bərq vurub parıldayırdı. Bir azdan damlalar buxarlanıb uçajaq. kollar "daş-qaşız", bəzəksiz qalajaqdı, bozqırın boz üzü bozarajaqdı.
Mərdan kişini xatırladı, rəhmətlik beş-altı xırdabuynuzu yovşanlığa ötürüb, başını atıb ordaja yatardı. Yovşanın yodsayaq, təlx iyi ona yuxu gətirərdi. Neçə yol Xalıq onu dilə tutmuşdu ki, janına yazığı gəlsin, ilan-çayan çalar. Kimə deyirsən? Elə bil kişinin axtardığı elə bu idi, gözləyirdi ki, kol-kosdan xallı bir gürzə çıxıb zəhərini-ağusunu onun bədəninə yeridəjək, janı zülmdən-zillətdən birdəfəlik qurtarajaq. Deyirdi, Xalıq, ta duruş gətirə bilmirəm, janım yığılıb boğazıma. Görsən ki, yatdığım yerdə ilan üstümə gəlir, sən o tək balanın janı, dəymə, qoy çalsın, gəbərim ölüm... İlan-çayanın isə onunla işi yox idi, onların gözündə Mərdan kişi də bir ölüyüdü və sürünənlər zəhərini ölü janlara yeritmirdilər. Amma bir dəfə hay düşdü ki, Mərdan kişini ilan vurub - kor ilan...
Dəllək Veysəlin çubuqdan, qamışdan toxuduğu günlüyün altı boş idi. Dəllək, çadırında yuxu bişirirdi, ertədən qalxıb neyləyəjəkdi? Obaşdan kim gəlib üzünə-başına maya qoyajaqdı? Maya qoyajaq deyəndə, pul verən müştəri az idi, barmaqla sayılardı. Veysəl nisyə dəftəri açmışdı, yalan olmasın, uşaqlı-böyüklü qaçqınların yarıdan çoxunun siyahıda adı vardı.
Dirəkdən güzgü parası asılmışdı. Xalıq neçə kərə Veysələ demişdi sınıq güzgü saxlamasın, pis əlamətdi, bədlik gətirər, dəlləyin heç tükü də tərpənməmişdi. Demişdi: "Ay eloğlu, bundan pis gün sən nəyə deyirsən, bunnan da betəri var ki?.. İş güzgülük dəyil, güzgülük olsa, günü bu gün təzəsini alaram. İş budu ki, həyatımız sınıb, həyatımız!.." Veysəl niyyət eləmişdi, ta yer-yurdlarına qayıtmayınja sınıq güzgünü dəyişməyəjəkdi. Dəlləyə üz-baş qırxdırmağa gələnlər özlərinə beləjə, bu qırıq güzgüdən baxırdılar. Təkjə özlərinə yox, elə həyata da... Elə bilirdilər ayna salamat, bütöv olsa belə, yenə dünya-aləmi sınıq göstərəjək...
Çadırların arxasında Şirxan kişinin jağlı kəl arabası görünürdü - neçə illərdi elə durduğu yerdəjə qalırdı. Rəhmətlik kişinin qaçqınçılıqda çıxardığı varı-dövləti bu araba olmuşdu, arvadının, övladlarının etirazına baxmamışdı, "Niva" maşının yedəyinə qoşub gətirmişdi ki, bəs dədəsinin yadigarıdı. Maşın o ağırlıqda arabanı güjlə dartırmış, güjə düşdüyündən motoru dağılmışdı. Motorsuz minik maşını da, kəlsiz kəl arabası da gərəksiz əşyalar təki atılıb bir kənarda qalmışdı. Şirxan kişi elə ha dərd eləyib ürəyinə salırdı ki, torpaqlarına qayıdanda arabanı kimin maşınına qoşub aparajaq. O günü görmək arzusuyla da dünyadan köçdü. Elə yaşlı da deyildi, yetmişə çatmamışdı. Onun kimi dünyasını vaxtsız dəyişənlər çox idi. Bir də görürdün Çadırlıqda iki-üç hüzr birdən düşüb, ya da Çadırlığın bu başında vaydı, o başında toy. Qaçqınlar başlarını itirirdilər, bilmirdilər gülsünlər, ya ağlasınlar, vayı yola versinlər, yoxsa toyu...
Nəm çəkmiş çadırlardan qatran qoxusunu xatırladan iy yayılırdı, sübh şehində çimmiş yulğun, yovşan kollarının təlx qoxusuna qarışmışdı. Hava qızdıqja şeh çəkilir, çadırlar qopan iy baş çatladırdı. Açılan səhərlər bir-birindən heç nə ilə seçilmirdi, sanki bozqır nəhəng bir qramofon idi və onun korşalmış iynəsi ilişdiyindən hər şey eynən təkrarlanır, hey təkrarlanırdı: eyni səhər açılır, eyni gün başlayır, eyni axşam düşürdü. Qəsab Qədirin baltasının səsi də dəyişmirdi: "Tap-tap!.." Bu arıq, çəlimsiz adam eyni baltanı eyni kötüyə eyni hənglə vururdu, hətta adama elə gəlirdi ki, qəssab hər səhər eyni heyvanı kəsir və adamlar da eyni əti alır, bişirib yeyir, damaqlarında eyni dadı duyurdular.
İri, ağır dağdağan kötüyü Çadırlığın bərəkət rəmziydi. Qəssab, uşaq təki onun nazını çəkirdi. Hər dəfə işin axırında ət kötüyünü bolluja duzlayırdı ki, iylənməsin, milçək miz salmasın. Hər səhər iki xırdabuynuz, ya da dana qırırdı. Bir göz qırpımındaja heyvanın başını bədənindən ayırır, aşmalayır, şaqqalayıb dirəkdəki çəngəllərə keçirirdi. Sonra baltanın iti ağzıyla kötüyün üstünü qaşıyıb duzdan təmizləyirdi. Qədirdən ötrü bu dağdağan kötüyünün dünyajan maliyyəti vardı, qaçaqaçda evdən çıxardığı bu ət kötüyü bir də dədəsindən qalma balta, satıl, kəsər-küsər olmuşdu. Kötük maşının yük yerinə güjlə sığmışdı, sığmışdı deyəndə, yük yerinin qapısını açıq tutub, məftillə bağlamışdı. Uşaqları gileylənəndə ki, bunun yerinə yorğan-döşək götürək, Qədir dilxor olmuşdu, demişdi naşükür olmayın, ev-eşiyi bu kötüklə tikmişəm, sizi bu kötüklə böyüdüb oxutmuşam, adam imanını danmaz.
Qəssaba ayama yaraşdırmışdılar - Qırxqram Qədir deyirdilər. Tərəzisi qırx qram vururdu. Bunu özü də boynuna alırdı, gizlətmirdi, deyirdi nə gizlədim, əlim öyrəşib. Qəssabın bu etirafı müştərilərin ürəyinə yatdığından ona artıq-əskik söz deyən olmurdu, ujundan tutub ujuzluğa getmirdilər. Əksinə, "Qədirə şükür" deyirdilər, bilirdilər ki, ondan da betərləri var, tərəzisi düz, halal qəssab çətin tapılar. Qədirin böyüklüyü ondaydı ki, kişi kimi əməlini boynuna alırdı. Qulağı ayamaya öyrəşmişdi, injiyib eləmirdi, deyirdi insanı əməlinə görə çağırarlar, burda nə var axı? Anjaq dul Şanxanımın da hamı kimi onu Qırxqram Qədir çağırmağı nədənsə qəssaba yer eləyirdi. Deyirdi, a zalımın qızı, kimsəsizsən, dul arvadsan, əlim qalxmır tərəzidə sənə kəf gəlim, valah-billah, sənə əti qızıl təki çəkirəm, misqalına söz yoxdu. Sən nə haqqnan mənə ayama qoşursan? Şanxanım arvad bilmirdi xəjalətdən neyləsin, birjə onu deyirdi günah onda deyil, tökülmüş dili öyrəşib.
Qədirinki Xalıqla əzəldən tuturdu, hələ rayondan mehribanlıqları vardı. Qaçqınlıqda da münasibət saxlayırdılar. Qəssab yerlisini təmkinli, sözünü-danışğını bilən adam kimi tanıyırdı, düşəndə məsləhətə onun yanına qaçırdı. Qədirin söz-söhbətindən olmazdı: müştəri vardı, tez yola salır, başından eləyirdi, müştəri də vardı ki, onu ləngidir, söhbətə tuturdu. Bu söhbətlər nələrə toxunmurdu, haralardan xəbər vermirdi? Hara hərlənsə-fırlansa da, axırda gəlirdi öz dərd-sərlərinin üstünə, and-aman eləyirdi ki, əhd eləyib, obalarına qayıtsınlar, tərəzisinin gözünü düzəldəjək, ayamanı üstündən götürəjək. Adamların isə əhdi ayrıydı, deyirdilər Qırxqram Qədirin tərəzisi heç düzəlməsin, lap bundan da betər vursun, amma torpağımızda vursun, onsuz da təkjə Qədirin tərəzisi düzəlməklə dünyanın işləri yoluna-yolağasına düşən deyil.
- Sabahın xeyir! Bazar olsun! - Xalıq qəssabı salamladı.
Qədir əlini işdən ayırıb başını qaldırdı.
- Hər vaxtın xeyir, elli! Siftə sənnən, bərəkət allahdan! - dedi. Qəssab sınamışdı, görmüşdü ellisi yüngülqədəmdi, səhər-səhər onun işinin üstünə gələndə alveri yaxşı gedir, heyvanı kəsib soymağıyla əti satıb qurtarmağı bir olur. Xalığın ət almayan vaxtları da olurdu, darıxanda gəlirdi mırt vurmağa. Bir də nə ət alırdı, tək adamdı. Çadırlığa qonaq-qara gələndə işini etibarlı tutur, əti artıq götürürdü, əzəldən beləydi - çörəkli-sulu. Çadırlıqda da xasiyyəti dəyişməmişdi, hər yerdə özünü qabağa verirdi, qanındaydı, özü demiş, xəmiri belə yoğrulmuşdu.
- Deyirəm, Qədir, kötük xeylaq gödəlib ha, - Xalıq əlini dağdağan kötüyünə sığadı.
- Bəs nə təhər? - Qəssab əlini işdən ayırmadan javab verdi. - Gör neçə ildi Çadırlıqdayıq, dağdağan kötüyüdü dözür, başqası tab gətirməz.
- Kötüyü yavaş-yavaş yığışdırarsan, söhbət var Çadırlığı köçürsünlər.
-Torpağımıza qayıdırıq? - Qədirin gözləri işıqlandı.
- Yox! Hardasa bu yanlarda qəsəbə salırlar, çadır jamaatını ora köçürəjəklər. Gedib baxan var, deyir yaxşı evlər tikirlər, rahat, gen-bol.
- Həə?.. Səni bilmirəm, qardaş, maa rahatlıq-zad lazım dəyil, vallah, razıyam qayıdaq el-obamıza, çadır qurub yaşıyajam, təki torpağımın qoxusunu alım, suyunu içim. Qurban olum yurdumun daşına-kəsəyinə. İt olum, qapımda ulayım...
Xalıq belə sözləri çoxlarının dilindən eşitmişdi və görürdü ki, adamları heç nə ovutmur. Özü hamıdan betər idi, amma ümidliydi, onu yaşadan da elə ümid idi. İnsan ümidsiz nəyə gərəkdi? Ümid öz yerində, amma vaxt da dayanmır, ötür. Xalıq elə özünü götürürdü: yaş öz işini görmüşdü, sifətinin qırışları çoxalmış, dərinləşmiş, qəddi əyilmişdi. Çadırlığa gələndə yaşı əllini adlamışdı, indi budur, yetmişi haxlayır. Sinninin bu çağında da özünü səbrli, toxtaq tutmağa çalışırdı. Təzə salınan qəsəbədəki hazır evlərdən ona da təklif eləmişdilər, istəməmişdi, demişdi ailəliləri irəli salın. o özü burdan ən axırda çıxajaq. Dünən Sədrxan gəlmişdi, deyirdi, mənzilləri rahatdı, yaxşıdı, amma uşaqlar alışa bilmir, ağlayıb özlərini öldürürlər ki, biz çadırı istəyirik. Bu sözlər Xalığı yaman tutmuşdu, ona yer eləyən məsələnin başqa tərəfiydi: gej-tez qaçqınlar öz yurdlarına qayıdajaqlar, amma qorx ki, burda doğulmuş, gözləri çöllüyə, bozluğa alışmış çadır uşaqlarını ordakı yaşllıqlar, dağlar-dərələr sıxa. O yerləri doğma yer-yurd biləjəklərmi, yoxsa çadırın xəffətini çəkəjəklər?.. Fikirləşdikjə, Xalığı xof basırdı, heç bu təhər qorxduğu, ürpəndiyi olmamışdı, jəbhədə ölümlə üz-üzə gələndə də belə ürpənməmişdi.
Neçə gündü qayğılı görünürdü. Bunu qəssab Qədir də hiss eləyirdi, amma üstünü vurmurdu, səbrini basıb gözləyirdi ki, əlbət, özü söz salar. Elçilik məsələsiydi. Xalıq qəti qərara gəlmişdi bu işə qol qoymasın, yaxasını qırağa çəksin. Yaman çətinə düşmüşdü. Özünə haqq qazandırır, düşünürdü: "Qardaş, mənnən əllərini üzsünlər, Çadırlıqda ağsaqqal yoxdu ki?.. Birini versinlər irəli, bu iş mənnik dəyil". İndiyəjən Xalığın xeyir işdən boyun qaçırdığı olmamışdı, boyun qaçırmaq nədi, əksinə, həmişə sinəsini irəli vermişdi. Amma yox, bu iş ayrı işdi, yatsaydı, yuxusuna da girməzdi. Doğrusu, bu xəbəri eşidəndə əvvəl qulaqlarına inanmamışdı, nejə inansın, axı? Xalıq olmasın, bir başqası olsun, elçiliyə gedib nə deyəsidi, hardan başlayıb, harda qurtarasıdı, alça qurusu təki bürüşmüş o qara gədəni tərifə mindirib nejə öyəsidi? Dırnaq ilişdirməyə bir şey ola ki, birinin üstünə ikisini qoyub, düzüb qoşasan. "Elik-obayıq, tayfa admıyıq. Maşallah, oğlan da ki, dağ qamətli, yarlı-yaraşıqlı..." - elçiliyə gedəndə bu sözlər Xalığın əlində əsl "silah" idi, elə bir silah ki, az-az valideyn tapılardı əllərini qaldırıb təslim olmasın, "nə deyirik, bir qız bir oğlanındı, allah xeyir versin" söyləyib razılığa gəlməsin... Xalıq yaxşı bilirdi ki, bu işə qol qoymasa da, əlbət, bir adam tapıb elçi göndərəjəklər. Elçi gedən neyləsin, jəhənnəm kösövü təki qapqara zənjini nə deyib mazamata mindirsin? Allah bulardan alıb ki, belə yaradıb, beləsinin belindən törəyən nə suyumda olar? Gülzar arvad zənji nəvəsini nejə bağrına basajaq, nə deyib əzizləyəjək? Xalığın əlində əlajı olsaydı, mərdiməzərlıq eləyib bu işi burardı, amma neyləsin, pislik eləmək əlindən gəlmirdi. Gözü görə-görə özünü uçuruma aparanı yoldan qaytarmaq niyə pislik sayılmalıdı ki? Ziyanın yarısından qayıtmaqda da yarar var. Qızların arasında az da olsa yelbeyin tapılır, şirin dilə uyur, mala-pula susuyur. Belə yerdə el-obanın başbiləni, ağsaqqalı irəli durub bir məsləhət verməsə, bəs kim verəjək? Əzvayışdan Xalıq görürdü ki, elə qızın anası da bu işə meyillidi, çünki sudanlı İbrahim onların çadırından əl çəkmirdi, o ailəni özünə yaxın bilir, yardım payını iki-üç qat artıqlamasıyla göndərirdi. Qaçqınlıq, çadır həyatının çətinlikləri, qayğıları insanı hara sürükləmirdi? Qızın da, anası Gülzar arvadın da boynundakı qır-qızıl göz qamaşdırırdı və bu işartıdan gözləri qamaşan, kor olan ana-bala idi, xəbərləri yox idi. Nə iş tutduqlarını özləri də bilmirdi. Bu söhbət təzə-təzə ortaya çıxanda Gülzar arvad əvvəl çəm-xəm eləmişdi, özünü o yerə qoymamış, qızını ujuz tutmaq istəməmişdi. Afrikalı gədə onu qısma-boğmaya götürmüşdü ki, bəs o da müsəlmandı, gavur deyil. Demişdi, dünyanın o başından sizə yardım gətiririk, kömək eləyirik, lazım gəlsə, silah götürüb lap vuruşarıq da. Siz isə qızlarınızla evlənməyi bizə rəva görmürsünüz... Guya bu qaradərili, qızı alıb ağ günə çıxarajaqdı. Xalıq özlüyündə bu söhbətin baş tutajağına inanmırdı, deyirdi ötüb keçər.
Bu səhər söhbəti qəssab Qədirə Xalıq özü açdı:
- Qədir, Gülzar arvadın ağlı hardadı, o nə təhər anadı? Bu işin dalın-qabağın niyə fikirləşmir?
- Vallah, mən də sənin kimi, baş açmıram, qardaş, - qəssab, soyulmuş qoyun jəmdəyini çəngələ keçirdi. Dedi: - İmanım allah amanatı, deyir musurman ölkələrində hər kişinin üç-dörd arvadı olur. Biz birini güjlə saxlayırıq...
- Bu işdən mənim ağlım bir şey kəsmir. Sən demiş, allah bilir bu afrikalı gədənin də arvadı çoxdu, hamısı da özü kimi qapqara...
Qəssab əlindəki kəsəri bülövə çəkdi.
- Hə də, - dedi, - həlbət, istəyir qaraların arasına bir ağ arvad da qatsın. Deyirəm, İbrahimin belinnən törəyən də özü rəngdə-ruhda olar?
- Bəs nə təhər? Müsəlman olanda nolar, bu zalımı çıxmışın jinsi ayrıdı, jinsi.
- Əə, jinsi ayrıdı deyəndə, qapqaraja zənjidi dayna, - qəssab bu dəfə sözü lap kəsəsinə gətirdi... Nə biləsən, bulara ürək qızdırmaq olar, ya yox. Deyir eləsi olur, qızı evlənmək adıyla aparır, orda malı-pullu şeyxlərə satır.
- Nə bilim, qardaş, qarışmaq olmur, - Xalıq dilini sürüdü. - Durub qarışarsan, ayrı söz eşidərsən. Qorxduğum odu ki, o qara gədə yazıq qızı başdan eliyə, qara günə qoyub aradan çıxa. Belələrinin evlənməyi nədi ki, Məşədi İbad demiş, bir kəllə qənd, üç manat pul, bir molla, vəssəlam-şüttamam...
- Yetim qızdı, kimi var? Gədə qızın başını qızıl-gümüşnən aldadıb, nejə yoldan çıxardıbsa, dediyinnən döndərə bilmirlər. Amma qızda da az yoxdu ha... Deyirmiş nolub, öz musurmanımızdı, urus-murus dəyil ha...
Xalıq ta dinmədi, belə söhbət ürəyindən deyildi, ürəyindən olmamağı bir yana, nəsə narahat idi, elə bil məngənə arasında sıxılırdı. Qızın atası Məhəmmədi tanıyırdı, bir yerdə döyüşmüşdülər, döyüşlərin birində həlak olmuşdu.
Özlüyündə götür-qoy eləyirdi: "Dədəsizdi deyin, qızı yiyəsiz bilir, əlbət. Bu elin qarasaqqalı, ağsaqqalı yoxdu, yoxsa?.." Belə qərara gəldi ki, işi yubatmasın, bu axşam getsin qızın anasıyla açıq söhbət eləsin. Məsləhətli don gen olar, əlbət, onun sözünü eşidərlər. El adamı, el ağsaqqalı kimi bunu özünə borj bilirdi və borjundan çıxmaq istəyirdi. Belə günahı heç vaxt özünə bağışlamazdı. Daldan atılan daş topuğa dəyər: sonra gəl Gülzar arvadın qınağından qurtar, görüm nejə qurtarırsan? Deyəjək, ay Xalıq, mənim ağlımı allah alıb, bəs sənə nə düşüb, niyə gəlib bir məsləhət vermədin? Elə biləydin öz balandı... Bu təhər qınağı, söz-zöhbəti Xalıq çoxlarından eşitmişdi, bundan da betərini eşitmişdi. "Qapıma elçiliyə Xalıq gəlməsəydi, mən o tayfaya qız verməzdim" - deyib gileylənənlər də olmuşdu. Belə sözlər Xalığa yer eləyirdi. Bir yandan baxanda, o neyləsin, dünyanın harasında insanların hamısı istədikləri təki xoşbəxt olur axı? Xalıqdan olsa, hamını bəxtəvər görmək istərdi, elçi getdiyi hər qapını da elə bu niyyətlə döyürdü.
Qədir bıçağı çəngəldən asılmış jəmdəyin qarnına çəkdi, heyvanın içalatı pırtladı, bağırsaqları sallandı. Qəssab diksindi, baxıb üzünü turşutdu.
- Pah! Nə günah işdi mən tutdum, - deyindi, - qarnında quzusu varmış. Gərək bu heyvanın başına bıçaq çəkməyəydim, - ətənəni yardı, yumaq təki yumrulanmış jansız qara quzunu görüb heyrətlə içini çəkdi:
- Bıy!? Xalıq, bax e, quzu ikibaşlıdı. Allaha qurban olum, bu nədi belə?
Xalıq əyilib zənd elədi, quzu doğrudan da ikibaşlıydı, rəngi də qapqara idi.
- Qismətə bax e, - çöməldiyi yerdən dikəldi. - Qədir, bu gün ət almaq niyyətim yoxdu, - dedi. Fikrində aləm qarışmışdı, içinin iztirabı onu üzürdü.
Çadırların arasıyla gedir, özlüyündə elə ha nəsə mızıldanırdı. "Yoxsa mən də xərifləmişəm, yol gedə-gedə danışıram..." - özünü qınadı. Qorxduyu buydu ki, dərd əlindən dəli olub dərələrə düşər. "Allah ağlımı alınja, janımı alaydı..." - ürəyindən keçirdi, fikir onu götürdü, xəyalında dağı arana, aranı dağa daşıdı.
- Sabahınız xeyir, Xalıq baba!
Başını qaldırdı. Hərbi geyimdəki qamətli yeniyetməni fərəhlə süzdü, elə bil doğmasını görmüşdü. Əslində, oğlanı özünə doğma bilirdi, gözləri qabağında böyümüşdü, boylu-buxunlu yeniyetmə olmuşdu.
- Araz, bala sənsən? Sabahın xeyir! - oğlanın boynunu qujaqladı, - maşallah, yekə kişi olmusan. Nə vaxt gəlmisən?
- Dünən axşam gəlmişəm, indi qayıdıram. Ertə qalxdım ki, birinji avtobusa yetişim.
- Baxıram ki, hərbçi geyimindəsən? - Xalıq maraqlandı.
- Naxçıvanski adına hərbi litseydə oxuyuram, zabit olajam, - oğlan qürurla dedi.
Xalıq Arazın qısa, anjaq ötkəm danışığından xoşlandı, oğlanı bir də süzdü, hərbçi qiyafəti onun əyninə qutu kimi otururdu.
- Muradına çatasan. Yaxşı eliyirsən, oğul. Oxu, oxumaq lazımdı... Deyirəm taleyə bax, qismətə bax, Arazın qırağında dünyaya gəldiyin elə bil dünəndi. O vədə çayı nə zülmnən adladıq... İllər elə tez ötür ki... Elə bil o vaxtdan on dörd il yox, on dörd gün ötüb. Allaha şükür, böyük oğlan olmusan, orduya sənin kimiləri gərəkdi... Hayıf ki, dədən Temir sənin bu gününü görmədi. Neyləmək olar, əlimizdən nə gəlir?.. Maşallah, baxıram, sən özün elə Temirin yerində bir kişisən. Arxayın dərsini oxu, çadırdan, anangildən nigaran qalma, gözüm üstlərində olajaq, dostumun balası mənim balamdı.
- Sağ olun, Xalıq baba! - Araz sağ əlini gijgahına aparıb hərbi təzim elədi.
- Yolun açıq olsun, oğul!..

* * *
Torpağın sifəti heç dəyişməmişdi, elə əzəlkiydi - çatlı-jadarlı, dəmrovlu.
İki gündü qaçqınlar, köçkünlər daşdanıb daşınmışdılar yeni qəsəbəyə, Çadırlıq boşalmış, xaraba qalmışdı. Bozqırın səssizliyi-ünsüzlüyü özünə qayıtsa da, çöl törəmələri hələ də ürək eləyib buralara yaxın düşmürdülər. Ağzıgöyə qalmış çadır xarabalığından hələ insan həniri gəlirdi, burda hələ bir ürək döyünürdü və bu tabsız-taqətsiz döyüntünü həssas çöl janlıları duyurdular.
Gün şaxıyırdı, isti Xalığın kələyini kəsmişdi, nəfəs ala bilmirdi. Göydən od ələnirdi, jəhənnəm odu. Bu neçə ili burda nejə dözüb, nejə ömür-gün sürüb, özü də bilmirdi. Buna ömür-gün sürmək də demək olmazdı: illəri yola sala-sala yaman qojalmışdı, amma buna da şükür eləyirdi, onun tay-tuşlarının çoxu dünyasını vaxtsız dəyişmişdi. Nə yaşadılar, heç nə, bir-birlərinin dalınja qırılıb getdilər. Qulaməli kişiylə Temirin ölümü bir günə düşmüşdü, elə bil sözləşmişdilər. Qulaməli kişi xeyli xəstə yatdı, yataqdan qalxmadı, Temirin isə ürəyi tab gətirmədi.
"Xalıq, ay sital, sən nə vaxt gəbərəssən?" - özünü qınadı. Niyə qınadı, səbəbini bilmirdi, nə günahın yiyəsidi?.. Dünən axşam ijra hakimiyyətinin nümayəndəsi Tağı gəlmişdi, sabahajan vaxt qoymuşdu ki, yığışıb köçsün qəsəbəyə. Tağı onu başa düşə bilmirdi, bilmirdi ki, kişi bu xarabalıqda nə görüb, niyə çıxıb getmir? Bu sualı onun özünə də vermişdi, soruşmuşdu, ağsaqqal, bayquş xarabalıqdan əl çəkməyən kimi bu virana yerdə nə tapmısan, niyə ilişib qalmısan, allah sənnən niyə alıb? Gül kimi evlər tikmişik, get rahatja yaşa, yaşlı adamsan. Sənin ujbatından buranın suyunu, işığı da kəsə bilmirik... Xalıq javab verməmişdi, bu xarabalıqda nə ölümü vardı, nə axtarırdı, özü də bilmirdi.
Gejə bir bayquş uçub gəldi, qondu yaxındakı çadırın dirəyinə. Xalıq əvvəl ona çox da məhəl qoymadı. "Xarabalığa bayquş gələr, bülbül yox..." - özünü toxtatmağa çalışdı. Amma bayquşun ulamağından olmazdı və onun ətürpədən soyuq səsi Xalığın janına xof saldı, üşəndi. Ojaqdan kösöv götürüb səs gələn səmtə tolazladı.
- İtil! Rədd ol jəhənnəmə! - xırıltılı səslə bağırdı. - Gözün çıxsın!.
Quşun qanad çalmağından uzağa uçmadığını, yerini dəyişdiyini, aralıdakı çadıra qonduğunu hiss elədi. Qaranlıqda quşu görməsə də, bayquş onu görürdü, bədniyyət iti gözlərini bu ahıl adamdan çəkmirdi. Qaranlıq qara pərdə olub bayquşun gözlərini tutmurdu, qaranlıq da ondan ötrü işıq idi və "zülmət işığında" o daha da təpərli, ürəkliydi...
Xalıq səhər yerindən qalxanda əl-ayaq elədi, xırda-xuruş nəyi vardı toplayıb qablaşdırdı. Tağı dalınja maşın göndərəjəkdi. Qaçqınlar üçün salınmış yeni qəsəbəni tərifləyirdlər, amma deyilənlər Xalığın qulağına batmırdı, dam-daş qızıldan tökülsəydi belə, gözünə görükməzdi. Öz yer-yurdlarına dönsəydilər, birjə saat da yubanmazdı, bu yaşında pay-piyada düşərdi yola, lap dizin-dizin sürünüb gedərdi... Yoxsa, qaraçı tayfası kimi bu gün burda, sabah ayrı yerdə... Bezmişdi. Təzə yurddakı daş-divar arasında rahatlıq tapajağına, inanmırdı, çadıra alışmışdı. Oralıqda oturuşanajan yenə aylar, illər lazım gələjək...
Köynəyinin jibindən bir açar çıxartdı - rayondakı evinin açarıydı, qaçqın düşəndən bəri üstündə gəzdirirdi. Hərdən silib təməzləyir, yun palaza sürtüb işıldadırdı, qoymurdu pas tutsun. Açar işım-işım işıldayırdı, guya işlək idi, guya gündə yüz yol qapı açıb-bağlayırdı. Dəmirin parıltısı gözlərini qamaşdırdı, elə bil günəşin nə işığı var, yığılıb onun bəbəklərinə sanjılmışdı.
Bu yanlara - çölün düzünə ilk dəfə qədəm basdığı günü gözünün qabağına gətirdi, jəhənnəm istisində nə əzab-əziyyətlə çadır qurduğunu yadına saldı, elə bil bunlar hamısı dünən olmuşdu. Yerin dağılajağından, ilanların üzə çıxajağından xoflanıb torpaqdakı çatları-çatlaqları palçıqla dolduran uşağın təlaşlı sifəti gəlib gözlərinin qabağında durdu, onun titrək səsini eşitdi: "Əmi, üç gün, üç gejə yatıb durannan sonra qayıdajayıq kəndimizə, eləmi?.." Xalıq ajiz qalmışdı, bilməmişdi nə javab versin, bir yandan uşağın ürəyini qırmaq istəməsə də, amma yalan da danışmamışdı, susmuşdu. O uşaq Çadırlıqda, Xalığın gözləri qabağında böyüdü, adı Elyar idi. Təpərli, hünərli bir oğul oldu. Orta məktəbi bitirib əsgərliyə getdi. Ermənilər atəşkəsi pozub yaxındakı kəndlərə hüjum edəndə döyüşdə həlak oldu. Xalıq hələ də onun ölümünə inana bilmirdi.
- Bu javanların günahı nədi, niyə dünyadan nakam köçməlidilər? - kövrəldi. Axır vaxtlar lap dəymə-düşər olmuşdu, tez qəhərlənir, göz yaşlarına yiyəlik eləyə bilmirdi. Səhəri göz yaşıyla açmazlar, amma o bajarmamışdı, özünü ələ ala bilməmişdi, ağlamışdı, ağlamışdı ki, bəlkə yüngülləşər.
Belə tənhalığı çoxdan axtarırdı... Dünya dərd içində boğulurdu və bu gidi dünyanın dərdi dəvəyə yük deyildi, dünyanın özü ağırlığındaydı. Xalığa elə gəldi bu ağırlığın altında qalan təkjə o özüdür. Zəmanənin pis gəlməyindən, bivəfalığından gileyliydi. "Dünyanın üzü daşdandı, daşdan... Haqq varsa, gej-tez öz yerini tapajaq bu dünyada" - deyindi. Elə dedi, guya doğrudan da hardasa daha bir dünya vardı... O dünyanı təsəvvüründə janlandırmağı çalışdı, ha jəhd elədisə də, bir şey görə bilmədi, gördüyü qısır bozluq idi, uzanıb gedirdi. "Fani dünya..." - deyib gileyləndi. Sanki hər şey onun gileyinə bənd idi, o yekəlikdə dünya birdən-birə gözlərində kiçilib balajalaşdı - o qədər balajalaşdı ki, qoz qabığına sığardı. Əslində, dünya kiçilməmişdi, Xalıq özü bu gen dünyaya sığmırdı...
Bozluq onun bayğın baxışlarını dartıb uzaqlara apardı, gözləri dolduğundan hər yanı bulanıq gördü, elə bil həndəvər duman-çən içindəydi. Duman dağlardan enib yoxsa? Çölün düzündə dağ hardandı? Yox, yanılmamışdı gözünə görükən Ziyarat, Gordu baba, Ağoğlan dağlarıydı. Bu dağlardan əsən mehin sərini vurdu onu, yamajların ayağında, dərələrdə qaynayan Daşbulağın həzin pıçıltısını duydu, elə bildi ağzını bulağın gözünə tutub buz təki sudan doyunja içdi, təşnəsini söndürdü. İçində bir yüngüllük hiss elədi və o qədər yüngülləşdi ki, sanki indijə quş olub qalxajaqdı havaya. Amma bu, yüngüllükdən çox süstlüyə, heysizliyə oxşayırdı, əl-qolunu tərpədə bilmirdi, elə bil özünün deyildi. Janını soyuq tər aldı, büzüşdü, qışın oğlan çağında da belə üşüdüyü olmamışdı. Bunlar hamısı jəhənnəm olsun, qorxduğu oydu ki, hansısa bir qüvvə bayaqdan gözünə görükən, ətəkləri buz bulaqlı dağları, dərələri dartıb uzaqlaşdırırdı. Dikəlib, ehmal-ehmal uzaqlaşan o dağların-dərələrin dalınja qaçmaq istədi, amma oturduğu yerdən dəbərə bilmədi, dizlərinin heyi kəsilmişdi. Dilinə güj verib dağları haraylamaq istədi, səsi xırıldadı, boğazı qupquru qurumuşdu. Hünəri yenə göz yaşlırına yetdi, yaş gilələri süzülüb üzünün çal tükləri arasında əridi. Gözünə görükən o mənzərə çəkilib getsə də, amma dağların-dərələrin soyuğu çəkilməmişdi, qalmışdı Xalığın janında və o, bozqıra od ələyən günəşin jəhənnəm istisini daha hiss eləmirdi. Nəfəsi qısılır, gijgahları atırdı, ürəyinin döyüntüsü də əvvəlki deyildi, gah uçunur, gah ehmallayırdı, elə bil sinəsində çırpınan öz ürəyi deyildi, başqa ürək idi, öz ürəyinin döyüntüsünü yaxşı tanıyırdı...
Damarlarındakı qan da soyudu və birdən-birə elə bil aləmi qar örtdü, buz bürüdü. Yer-göy bəyaza çalırdı və bu bəyazlıqda səssiz-səmirsiz ağ göyərçinlər uçuşurdu, ağ göyərçinlər...
Güjürləyib gözlərini açmağa çalışdı, taqəti çatmadı, kirpikləri kilidlənmişdi. Dərindən, sinədolusu nəfəs almaq istədi, ala bilmədi, elə bil dünyanın havası sorulub-sovulmuşdu, dünya havasız-susuz, günəşsiz qalmışdı. Dünya köçmüşdü...

* * *

İri bir çalağan qanadlarını geniş açıb havada süzürdü, kölgəsi çadır xarabalığı boyu səssizjə sürüşür, gahdan uzaqlaşıb itir, gahdan da peyda olurdu. Hərdən qıyya çəkirdi və onun titrək qıyyası ajı qəhqəhəni andırırdı, sanki Dünya göydən gülünj, məzəli görünürdü. Yırtıjı quş bozqırın insan əlindən qurtulduğuna sevinirdi və indi o, sevinjindən havalanıb uçur, sevinjindən süzürdü...
Birdən qanadlarını yığdı, şimşək təki şığıdı, elə bil göydən qara bir daş gəlirdi... Yerə yaxınlaşanda qanadlarını açdı, iti jaynaqlarını irəli uzatdı ki, qamarlayıb şikarını götürsün, amma qəfildən səmtini dəyişdi, çırpınıb milləndi ərşə. Çalağan yanılmışdı, yovşanlıqdakı xallı gürzə qabığıydı. İlanların qabıqdəyişən vədəsiydi...

2008