TƏNQIDÇI ILƏ YAZIÇI ÜZ-ÜZƏ

"Po­le­mi­ka" - jur­na­lı­mı­zın ye­ni ru­b­ri­ka­sı­dır. Mə­lu­mat üçün qeyd edək ki, bu­ra­da hər də­fə bir tən­qid­çi ilə bir ədi­bin söh­bə­ti­ni təq­dim edəc­əy­ik. Ru­b­ri­ka­mı­zın ilk qo­naq­la­rı ya­zı­çı-dra­ma­turq Fi­ruz Mu­s­ta­fa və tən­qid­çi Va­qif Yu­si­f­li­dir. 80-ci il­lər­də ədə­biyy­a­ta gə­lən bu qə­ləm adam­la­rı­nın ma­raq­lı ədə­bi söh­bə­ti­ni - po­le­mi­ka­sı­nı təq­dim edi­rik.

Qulu Ağsəs: Vaqif müəllim, adətən deyirlər ki, birinji yazı yazılır, sonra tənqid gəlir, bəlkə bu dəfə yerini dəyişək, birinji tənqid başlasın…
Vaqif Yusifli: Söhbətə ondan başlamaq olar ki, tənqid bir ədəbi proses kimi lazımdır, yoxsa yox? Bu barədə indi də söhbət gedir və bu sualın özü nə qədər primtiv olsa da hər dəfə gündəmə çıxır. Tənqid - bədii ədəbiyyatın təfəkkürüdür, bunu, deyəsən, Puşkin deyib. Anjaq elə yazıçılar var, deyir ki, mənə tənqid lazım deyil, mən nə yazdığımı özüm bilirəm, mənim öz oxujularım var, onlar məni anlasa bəsimdir. İndi bu sualı mən sənə verirəm, Firuz müəllim, burda tərəf-müqabilik; tənqidin ədəbi prosesdəki roluna nejə baxırsan?
Firuz Mustafa: Ruslar tənqidçiyə "kritik" deyir. İndijə siz danışanda mənim ağlıma belə bir fikir gəldi ki, "kritik" sözünün iki mənası var: kritik hədd, böhran, bir də kritik - tənqidçi. Bu sözün özü də, görünür, ədəbiyyatdakı böhranlarla əlaqədar yaranıb. Azərbayjan dilində biz tənqidçi işlədirik, semantik quruluşuna gələndə isə tənqid "nəqd" sözündəndir. Bir az da bu sözün izinə düşsək, yaxşı olan və olmayan müəyyən qənaətlər hasil edə bilərik…
Tənqid lazımdırmı? Şəxsən məndən söhbət gedirsə, mən, hətta, tənqid yazıçı üçün əlahiddə dərəjədə lazımdır, - deyərdim. Fikir vermisinizsə, "tənqidçi" sözü "ədəbiyyatçı" sözü ilə yanaşı işlənir. Elmdə "opponent" deyirlər, məsələn, biologiyada, riyaziyyatda tənqidçi yoxdur. Tənqid - ədəbiyyatın bilavasitə yol yoldaşıdır,bir növ məhək daşıdır. Bu mənada, tənqid mütləq lazımdır. Avropada da tənqid var, düzdür, onlar "tənqidçi" demir, "esseist" deyirlər adətən. Bizdə tənqid ənənəvi bir hal olub və mütləq lazımdır. İntəhası, bəzi tənqidçilər tənqidi "yıxıb-sürümək" kimi başa düşür. Belə çıxır ki, ədəbiyyat bağına, yaxud bostanına daxil olan kimi baltanı götürüb nə əlinə düşdü doğramalıdır. Anjaq bu, belə deyil. Məsələn, bəzən deyirlər ki, Heminquey, yaxud Mirzə Jəlil pis yazıçıdır. Nəyi pisdir? Yaxud, əksinə, yaxşıdırsa, nəyi yaxşıdır? Bax, tənqidçi bunu göstərməlidir. Əsasən, intellekti olan, sənətinə peşəkarjasına yiyələnən, ədəbiyyatın ümumi ab-havasına, mənzərəsinə bələd olan adam bunu izah edə bilər. Bu da məhz tənqidçidir.
Tənqidçi, əlbəttə, şeir də yaza bilər, hekayə də, - bu, uzun məsələlərdir. Biz bunu klassik, həm də müasir misallarla sübut edə bilərik. Belinskidən tutmuş Vaqif Yusifliyə qədər hamısı hekayə də yazıb, şeir də. Dobrolyubovdan tutmuş, deyək ki, Hijran xanıma qədər… Hamısı özünü ədəbiyyatın bu və ya başqa canrlarında sınayıb. Deyəsən, Belinskinin sözüdür, deyir mən toyuq deyiləm, amma yumurtanın dadını toyuqdan yaxşı bilirəm. Nə isə, mən "tənqid lazımdırmı" sualına "bəli, lazımdır" deyirəm.
V.Yusifli: Çox sağ ol. Mən söhbətə ona görə bu məqamdan başladım ki, belə bir hal - mən ona anormal hal deyərdim - hələ də dolaşmaqdadır. Məsələn, "525-ji qəzet"ə müsahibəsində istedadına heç bir şübhə etmədiyim Aqşin yazmışdı ki, əgər abırlı tənqid və tənqidçi olsaydı, mən 3 zəif roman yazmazdım. Mən "525-ji qəzet"də yeni yazarların yaradıjılığıyla bağlı yazımda bu məsələyə də toxundum. Hələ Aqşin tələbə olanda, 20-21 yaşında üzdə olan tənqidçilər Vaqif Yusifli, Javanşir Yusifli, Əsəd Jahangir və Elnarə Akimova onun haqqında yazı yazmışdı. Fikrimjə, tənqid oxuju üçündür. Nejə ki, Belinski "Aleksandr Puşkinin əsərləri" adlı silsilə məqalələr yazdı, bunu Puşkin üçün yazmırdı, onu rus oxujusuna tanıdırdı, eləjə də bizdə. Biz Aqşini yetərinjə tanıtdıq. Söhbət, əlbəttə, təkjə Aqşindən getmir, başqa nümunələr də göstərə bilərəm. Bu mənada, tənqid oxuju ilə müəllif arasında körpüdür. Bu körpünü biz yaradırıq. Yəni, Azərbayjan ədəbiyyatına hər bir fərdin gəlişi nə gətirdi? Məmməd Arazın dediyi kimi, "mənim gəlişimlə nə dəyişildi, mənim gedişimlə nə dəyişəjək?" Bax, bunu göstərməkdir tənqidin missiyası. Tənqid həm də tək ayrı-ayrı fərdləri yox, ümumi ədəbi mənzərəni göstərməlidir.
"Ədəbiyyatda reallıq nejə əks olunur?", "ədəbiyyata hansı "izm"lər gəlir,hansı yoxa çıxır?"
Gələk müasir ədəbiyyatımızda narahatlıq doğuran məsələlərə. Mənjə, birinji ən böyük bəla ədəbiyyatda kütləviliyin və qrafomanlığın hədsiz maksimal səviyyəyə çatmasıdır. Bu gün hər beş evdən birində bir şair taparsan. Azərbayjan Yazıçılar Birliyinin1500 üzvü var. Bunlardan, hesablamışam, 925-i sırf şairdir. Yerdə qalan 600-ə yaxını müxtəlif canrlarda yazır. Yazıçılar Birliyinin üzvü olmayanlar isə bundan təxminən 4 dəfə artıqdır - 5 min! Azərbayjanda 5 min şair varmı? Yox! Mən çox böyük güzəştlə 30-35, uzaqbaşı 40 deyə bilərəm. Amma ölənləri saymıram.
Hərdən adam özünə Sabirin bu sözləriylə təsəlli verir:

Çalxalandıqja,
bulandıqja zaman nehrə kimi,
Yağı yağ üstə çıxır, ayranı ayranlıq olur.


Fikirləşirsən ki, Füzulinin, Sabirin, Səməd Vurğunun dövründə də belə olub və sonda əsl qələm sahibləri qalıb tarixin yaddaşında. Amma bu kütləviliyin bir uju gedib çıxır 8-9 kanallı Azərbayjan televiziyasına, qəzet-curnallara, radioya, təqdimat mərasimlərinə, fəxri diplomlara və s. Bizdə iki tip oxuju var: elita və geniş kütlə. Məsələn, geniş kütlə üçün Füzuli və Nəsimi ilə Gülağa Tənhanın, yaxud tutaq ki, Səməd Vurğunla Babək Aruslunun heç bir fərqi yoxdur. Sırada adlarını ikinji çəkdiyim şəxslərin şairliyinə qətiyyən şübhə etmirəm. Amma bir var əsl şeirin özü, bir də var əsl şeirə çatmaq istəyən nəzmjiklər. Bunları ayırd eləmək məsələsi var axı. İstərdim sən də bu barədə dərdini izhar edəsən…
F.Mustafa: Düz dedin bayaq, Vaqif müəllim. Amma bəzi mətləblərin üstündən bir az ötəri keçdin nəsə. Zamanın hər şeyi yerinə qoymasıyla bağlı Sabirin həmin misraları mənim də ürəyimdən keçirdi. Anjaq nəyin nə olduğunu məhz tənqid göstərməlidir. Bu gün iki sahəyə - müğənniliyə və poeziyaya böyük axın var. Görünür, bəziləri yüngül saydıqlarından bu sahələri seçirlər, bir də sovet dövründən qalma şöhrətpərəstlik, tanınmaq arzusu və s. Sözümün janı odur ki, məhz tənqid hər şeyi yerinə qoymalıdır. İndi qələm əhlinin bir qismi deyir ki, mənə tənqid lazım deyil, özümçün yazıram, bir qismi deyir kütlə üçün, nəhəng bir auditoriya üçün yazıram. Amma söhbət professional tənqiddən gedir. Tənqidçi də gərək "dədəm mənə kor deyib, hər yetəni vur deyib" prinsipiylə işləməsin. "Onun yazdığı heç nədir", "bunun yazdığı heç nədir", bununla da iş bitmir. Məsələ ondadır ki, ümumi şəkildə hamı tənqid edə bilər. Tənqidçi əsərin "heç nə" olduğunu sübuta yetirməlidir. Təəssüf ki, tənqidçilər də iki qrupa bölunur: bir hissəsi qəzəbli, yıxıb-sürüyən - məsələn, o vaxt Belinskiyə də "qəzəbli Vissarion" deyirdilər - ikinjilərsə rahat, kompromis yol tutan, tərifləyiji. Məsələn, filankəs gözəldir, qəşəngdir, yazdıqları qeyri-adi əsərlərdir… Təhlildən uzaq qaçmaq var bizim tənqidimizdə. Tənqidçi həmişə ədəbiyyatın yanında, daha dəqiq ifadə etsək, içində olmalıdır.
İkinji bir fikrə də münasibətimi bildirmək istəyirəm. Vaqif müəllim dedi ki, tənqidçinin vəzifəsi yazıçını oxujuya tanıtdırmaqdır. Bu fikirlə razı deyiləm. Məsələn, Belinski Qoqolun ilk əsərlərini tamamilə "yıxıb-sürüyüb", yaxud Dostoyevskinin. Söhbət Belinskidən getmir, əlbəttə. Yəni, təkjə oxujuya tanıtmaq yox, yazıçının özünü də müəyyən məjraya salmaq tənqidin işidir. Yazıçı da öz səhvini, nöqsanını görməlidir. Deyə bilərik ki, nə nöqsan, sən deyirsən bu ağdır, o deyir qaradır. Elə deyil! Mənjə, ədəbi tənqidin adı həm də ədəbi məntiqdir. Əgər o, məntiqlə çıxış edirsə, nəyin düzgün, yaxud düzgün olmadığını məntiqlə deyirsə, bunun yazıçıya da, oxujuya da yalnız xeyri dəyə bilər. Nejə ki, dequstator şərabı yoxlayıb məlumatı dürüst verir, professional heykəltəraş heykələ hansı jizgilərin əlavə olunajağını duyur, tənqidçi də ədəbiyyatın ümumi mənzərəsini yazıçıdan daha geniş panoramda görməyi bajarmalıdır; çatışan və çatışmayan jəhətləriylə. Bu da, mənə görə, Allahın bir vergisidir. Tənqidçi, anadan tənqidçi doğulmalıdır. Yaxşı tənqidçi ədəğiyyatın vijdanı adlanıb tarixən. Ədəbi vijdan həmişə tənqidçinin daxilində bir şaqul kimi düzgün yol göstərməlidir. Çox təəssüf ki, bizim tənqidçilərin böyük əksəriyyətinin geniş mütaliəsi, dünyada gedən ədəbi proseslərdən xəbəri yoxdur. Çoxu oxumadığı əsəri belə, nihilist bir şəkildə pisləyir. Düzdür, kütləvi oxu üçün nəzərdə tutlan əsərlər də var, "sabun operası" deyirlər onlara. Bunlar həmişə olub və olajaq. Amma jiddi ədəbiyyatdan söhbət gedirsə, burda jiddi tənqidçi sözünə ehtiyaj var.
V.Yusifli: Tənqidin funksiyası və missiyası ilə bağlı bir çox məsələlərə toxundun. Mən də belə anlayıram və əslində də belədir ki, tənqid - dövrün ədəbi salnaməsinin yaradılmasında, ədəbiyyatın hansı istiqamətə, hansı meylə, hansı axına gəlib çıxmasında böyük rol oynayır. Ramiz Rövşənin sözüylə desək, ədəbiyyatda karvanbaşı rolu oynayır tənqid. Amma müqayisə edəndə görürük ki,bu gün tənqid həmin funksiyanı yerinə yetirmək iqtidarında deyil. Məsələn, sovet dövründə, tutaq ki, Məmməd Arif tənqidin vijdanı, Məmməd Jəfər filosof-tənqidçi kimi tanınırdı. Bu gün bizdə özüm də daxil olmaqla kiməsə demək olmaz ki, o, yeganə tənqidçidir, yaxud tənqid dəstəsinin önündə gedən bir şəxsdir ki, karvanbaşı rolunu oynayır. Nəyə görə belə olub? Əvvəla, professional tənqidçilərimiz çox azdır, 10 nəfər ola, ya olmaya.10 nəfər, mən özümü çıxıram, 9 nəfər qalır. Düzdür, xeyli imzalar var; ədəbiyyatşünaslar, filologiya elmləri namizədləri, doktorlar, yazıçı-tənqidçilər və s. Professional tənqidçilər az olsa da çox iş görə bilər. Məsələn, mənim 61 yaşım var və 35 ildən yuxarıdır ki, tənqidlə məşğulam. Dönüb geriyə baxanda görürəm ki, minə qədər məqalə yazmışam, kitablarım çıxıb. Bunlardan 100-nü, 150-ni, uzaqbaşı 200-nü kitab halında çap etdirmişəm - ürəyimjə olan yazılar. Amma bu 100 yaxşı yazı qalan 900-nün, sənin o birinji səviyyəndən aşağı duran yazıların günahını ödəyə bilməz. Bu nədən irəli gəlir? Mən təbiət etibarilə bir az humanist, güzəştə gedən adamam. Tutaq ki, Sumqayıtda yaşayan 10 şair haqqında yazı yazmışam. O şairlərin kitabında, tutaq ki, 4 yaxşı şeir görmüşəm və demişəm ki, o işığa doğru getmək lazımdır. Axı tənqidçi, bayaq dediyim kimi, yazıçının külünü göyə sovuran adam deyil. Tənqidçi gördüyü işığa doğru gedib onu güjləndirməlidir. İstərdim o şairlərin adlarını da çəkim: Məmməd İlqar, Əliağa Aslan, Sabir Sarvan, İbrahim İlyaslı, Şaiq Vəli, Zirəddin Qafarlı, Əşrəf Veysəlli, qadınlardan Ofelya Babayeva, Nazilə Gültaj, Xatirə Fərəjli, Gülnarə Jəmaləddin - 10-u keçdi,.. Yolum düşüb yazmışam, yaxud kitablarını veriblər,..
Məsələn, rəhmətlik Əliağa Aslan çox gözəl şair idi, mən ondan çox razıydım. İndiyədək heç bir şairin ayağına getməmişəm, amma ondan ötrü Sumqayıta gedib şeirlərini istəyirdim…
Çox təəssüf ki, bayaq sadaladığım ümidverən şairlər imkanlarından o qədər də qabağa getməyiblər, əksinə.
Onlar haqqında müsbət fikir söylədiyimə o qədər də peşman deyiləm; görüjü deyiləm axı… Anjaq sadəjə olaraq bir təəssüf hissi keçirirəm. Yəni, tənqidçi ilə müəllif arasındakı münasibət elə olmalıdır ki, onlar həmişə bir-birinə dayaq ola bilsin. Tənqidçinin kürəyini şair yerə vurmamalıdır. Çox təəssüf ki, bugünkü kütləvilikdə, qrafomanlıqda bu, mümkün deyil. Məmməd Arazın 1967-ji ildə yazılmış bir şeiri var - "Özümdən şikayət məktubu"

Hanı söz meydanım, çaparlıq şanım
Bəlkə bir köhlənin qırıq nalıyam,
Niyə Füzulidən Allah nişanı,
Səməddən Vurğunluq almamalıyam?
Şair, bu havanı endir başından,
Nə mən təslim olum, nə sən qürrələn.
Sənət meydanında, söz meydanında
Yüzümüz bir Sabir deyilik hələ.

Bu gün, tutaq ki, Natəvan klubunda bir şairin, bir yazıçının kitabının təqdimatı keçirilir. İçi mən qarışıq, Əsəd Jahangir qarışıq, Firuz Mustafa və s. kitab təqdimatında ağır söz demək olmaz deyə, tərifləyirik. O şair ordan, tutaq ki, Nizami Elyanar, Şöhrət Əfşar və s. kimi yox, Füzuli kimi, Nəsimi kimi, Sabir kimi, Səməd Vurğun kimi çıxır. Çünki o, bizim tərifimizin selində özünü xoşbəxt və məst hesab edir.
F.Mustafa: Ədəbiyyatda həmişə, bütün dövrlərdə ümumi ədəbi istiqaməti müəyyənləşdirən simalar olub. Bununla yanaşı, həmişə ədəbiyyatın ətrafında dolaşanlar da çox olub. Bizdə tənqidçilərin böyük əksəriyyəti, təəssüf ki, tendensiyalı, şəxsi maraqlarla hesablaşan şəxslər, yazıçılarınsa da çoxu tənqidçilərdən umajaqlı adamlardır. Tutaq ki, mən təzə çıxan romanımı Vaqif Yusifliyə verirəm, əgər o, məni tərifləyirsə, xoşuma gəlir, əla tənqidçidir, deyirəm. Tənqid edirsə deyirəm: əşşi, o, tənqidçi deyil ki... Burda bəzən müəllifləri də qınamaq olmur, müəllif görür ki, tənqidçi ondan da zəif birisi haqda çox gözəl, təmtəraqlı sözlər yazır. Hər bir yaradıjı adamın tənqiddçidən qabaq özünün özünə bir tənqidi baxışı olmalıdır. Amma bu da bir xəstəlikdir, psixoloci zəiflikdir,hər halda əxlaqi jəhətdən naqislikdir ki, insan öz yazdığına və öz hərəkətinə nəzarət edib tənqidi yanaşa bilmir.
V.Yusifli: Bir misal deyim, məndən təxminən 6-7 yaş kiçik bir şair var, adını çəkmirəm. O, həmişə təzə kitablarını mənə göndərir. Bu dəfə də göndərdi, alıb oxudum və yazı yazdım. Anjaq yazanda onun əvvəlki kitablarını da qarşıma qoydum. Gördüm ki, əvvəlki kitablarda bir doğmalıq, səmimiyyət var, kənddən gələn gənjin şəhərdə keçirdiyi sıxıntılı hisslərin ifadəsi, poetik obrazlar var. Sonrakı şeirlərdə isə artıq bu yoxdur. Məqaləni çap etdirdim və gördüm ki, müəllif narazı qalıb.
F.Mustafa: Hər bir tənqidçi həm də sosioloq olmalıdır, məsələyə geniş aspektdə yanaşmalıdır. Bayaq sən adlar çəkdin, Sumqayıtda yaşayan, Lənkəranda yaşayan və s şairlər. Elə ona görə də sənin haqqında olan kitaba "İşıq axtaran" adı veriblər. Tənqidçinin qayəsi heç də əsərdə qaranlıq axtarmaq deyil. Bəzi tənqidçilər qaranlıq axtarır ki, müəllifi vurub şil-küt, külli-kuf eləsin və hansısa bir jümlədən yapışıb əsəri alt-üst edir.
Q.Ağsəs: Tənqid o zaman öz nüfuzunu itirir ki, eyni çəkidə olan müəlliflərin biri çox təriflənir, o birinə isə obyektiv yanaşılır. Tənqid ya bunların hər ikisinə eyni müstəvidə, eyni şəkildə yanaşmalı, ya da…
Tutaq ki, Anarla Əkrəm məndən ötrü eyni binada yaşayan, eyni evin qonşularıdır; nəsr hadisəsi kimi. Bəzən Anarı sevməyənlər Əkrəmi Nobel mükafatına layiq yazıçı kimi təqdim edir, Anarı isə ümumiyyətlə, yazıçı olaraq qəbul etmir. Yaxud, əksinə.
F.Mustafa: Yox, professional, ədəbiyyatı bilən adam o yolu keçmir, hər halda mən beləsini tanımıram. Demək istədiyim budur ki, bir sıra tənqidçi olmaq iddiasında bulunan adamların ədəbiyyatın ümumi tendensiyası, ümumi istiqaməti haqqında, dünya ədəbiyyatında baş verən proseslər haqqında məlumatı yoxdur. Məsələn,bir şeiri oxuyub "bu misraya fikir verirsinizmi nə gözəldir, təbiət olduğu kimi təsvir olunub", yaxud "qar nejə obrazlı verilib, qarı kəfənə bənzədilir" və s - deyirlər. Bu, ədəbiyyatın ümumi, böyük istiqamətlərindən sapınmaq deməkdir. Ədəbiyyatda elə deyil, dünya ədəbiyyatında indi böyük axtarışlar gedir; onların bir qismi postmodernizmi, bir qismi modernizmi dəstəkləyir, bir qismi də realizmə qayıtmağı üstün tutur. Elə oxujular da var ki, tənqidçidən daha obyektiv fikir söyləyir, çünki onların iddiası, umajağı yoxdur. Mənə elə gəlir ki, hər bir tənqidçinin geniş düşünmək, fəlsəfi ümumiləşdirmə aparmaq qabiliyyəti olmalıdır. Yalnız bu halda xüsusini ümuminin içindən ayırmaq olar. Tənqidçi sözünün çəkisi həmişə olub, ədəbiyyata qədəm qoyan adam da həmişə yaxşı tənqidçinin sözünə ehtiyaj duyur və yaxşı tənqidçinin olmasını zəruri sayır.
Q.Ağsəs: Mən, ümumiyyətlə, bu fikirdəyəm ki, kimsə mənim yazımı oxuyubsa, hələ ərinməyib bir yazı da yazıbsa, ona anjaq təşəkkür etmək lazımdır.
V.Yusifli: Bunu bir dəfə də demişəm: tənqidçi olan şəxs poeziyanı şair, nəsri nasir, dramaturgiyanı dramaturq qədər bilməlidir, Şərq ədəbiyyatını bilməlidir. Klassik Azərbayjan poeziyasını yaxşı mənimsəyən 5-6 nəfərin adını çəkmək olar, onların içində tənqidçi azdır. Klassik poeziya böyük bir sənət xəzinəsidir. Qərb ədəbiyyatını, yeni meylləri, tendensiyaları, jərəyanları bilmədən tənqidçi nə fikir yürüdə bilər?
Gələk postmodernizmə. Mən hesab edirəm - bir yazımda da bunu qeyd etmişəm - Azərbayjan ədəbiyyatında modernizmə ilk pənjərəni Rəsul Rza açdı; "Rənglər" silsiləsi ilə. Düzdür, bu modernizm anlayışı çox geniş yozum tələb edir, amma bu qənaətimdə özümü haqlı sayıram ki, Azərbayjan poeziyasında modernizm Rəsul Rza ilə başlayıb. Ələkbər Salahzadə, İsa İsmayılzadə, Vaqif Səmədoğlu, Əli Kərim, Fikrət Sadıq, Fikrət Qoja bu yolu davam etdirdilər. Yəni, iyirminji əsrdə Azərbayjanda 3 poetik məktəb olub: M.Ə.Sabir, S.Vurğun və R.Rza poetik məktəbləri. Rəsul Rza poetik məktəbinin davamçıları da bu modernist təfəkkürü davam etdirdi. 70-80-ji illərdə yeni nümayəndələr meydana çıxdı, 90-jı illərin ortalarından başlayaraq postmodernist təmayül yarandı. Mən bunların heç birini Azərbayjan poeziyası üçün jərəyan hesab etmirəm, çünki bunlar təmayüllərdir; əgər modernizm özünü doğruldubsa, postmodernizm, mənə elə gəlir ki, hələ Azərbayjanın poetik ərazisində jüjərə bilməyib.
Birinji, postmodernist şeir yazanlar özləri hələ bu jərəyanın mahiyyətini düzgün dərk etməyib, bəzən postmodernizmi modernizmlə qarışıq salırlar. İkinji, tənqidçilərin özləri də çox vaxt ayrı-ayrı şairlərin yazılarında kiçik bir detalı postmodernizm nümunəsi sayır. Mən Azərbayjan ədəbiyyatında bir neçə nümunədə - Kamal Abdullanın "Yarımçıq əlyazma"sı, bir neçə hekayə və pyesi, Firuz Mustafanın iki dramı, İlqar Fəhminin povestində o təmayülü görürəm, anjaq bu, hələ rüşeymdir. Belə təmayülləri Azərbayjan ədəbiyyatında hələlik eksperiment hesab edirəm. Sən də buna münasibətini bildir.
Q.Ağsəs: Vaqif müəllim, ağzında iki qızıl dişi olan adama qızıl adam demək olmaz…
F.Mustafa: Bayaq bir fikir dedim, indi məjburam onu bir az genişləndirim. Modernizmdən qabaq, bilirsən ki, 50-60-jı illərdə Avropada həm fəlsəfi, həm də ədəbi jərəyan kimi ekzistensializm tüğyan edirdi. Bu, nəhəng bir jərəyan idi. Onun nümayəndələrindən A.Kamyunu, C.P.Sartrı göstərmək olar ki, onlar həm ədəbiyyatçı, həm tənqidçi, həm də filosof, sosioloq olublar. Ona görə bayaq dedim ki, tənqidçilər həm də müəyyən mənada sosioloq olmalıdır. Ekzistensializmin bizdə rüşeymləri oldu, amma Avropadakı kimi geniş mənada yox. Çünki bizdə o vaxt sosial optimizm dominant idi, ədəbiyyatın jəmiyyətlə səsləşmə məsələsi var axı.
Ekzistensializmin mahiyyətində insanın mövjudluğu ön plandaydı, bu mövjudluğun da içində tənhalıq, bədbəxtlik və s. var idi.
Modernizm və postmodernizmə gələk. Modernizm də jəmiyyətin özünün mahiyyətindən doğan bir jərəyandır. Postmodernizmdə zaman, məkan məsələsi tamamilə bizim adət etdiyimizdən fərqlidir, zaman, kobud desək, tərsinə, başı üstə çevrilmiş formadadır. Bir istehza forması var burda bütün jiddi mətləblərə, istehza, ələ salma, keçmişə bir gülüş, məlum ədəbi mətnləri tamamilə dəyişdirmək, bəzi hallarda montac etmək və s. Bu gün kitab mağazalarına getsəz, görəjəksiz ki, "Anna Karenina"nın müəllifi Sergey İvanovdur. Sən demə, o, bu əsərin ardını yazıb. Lev Tolstoyun əsərində Anna Karenina özünü qatarın altına atır və sonda ölür, Sergey İvanovda isə qəhrəman ölmür, bir ayağı kəsilsə də, həyatının ikinji mərhələsinə qədəm qoyur. Bu, reallığın, mövjud şəraitin özündən gəlir.
Yenə tənqidçi söhbətinə qayıdıram, tənqidçi ədəbiyyata geniş, əhatəli baxmağı bajarmalıdır. Ədəbiyyatda zirvə də, təpələr də, çay daşları da, qum da var və müqayisədə aşkara çıxır ki, kim nəhəngdir, kim jılız. Hər bir ədəbi simanı öz yerinə qoyan da məhz tənqidçidir.
Q.Ağsəs: İstərdim söhbətimizin sonunda hər ikiniz bu sualıma javab verəsiniz: tərəf-müqabilinizin yaradıjılığında sizi qane edən və etməyən jəhətlər hansılardır?
F.Mustafa: Məni qane edən Vaqif Yusiflinin obyektivliyi, qane etməyən isə bəzi hallarda yumşaqlığı, üzdən keçə bilməməsidir.
V.Yusifli: Mənim vaxtilə, sovet dövründə çox kəskin məqalələrim olub, Kamal Talıbzadənin, Mirzə İbrahimovun, Gəray Fəzlinin, Qulu Xəlilovun, Bayram Bayramovun romanlarını tənqid etmişəm və bunlara görə təhqir də görmüşəm, məni hətta döyüblər də…
F.Mustafa: Vaqifin tənqidçi kimi çox geniş imkanları var ki, ədəbiyyat haqqında daha obyektiv fikir söyləsin.
V.Yusifli: Mən 1981-ji ildə, səhv etmirəmsə, "Göyəm kolları" adlı ilk nəsr əsərinə müsbət rəy yazmışam və Firuz müəllimi onda tanımışam. Belinskinin belə bir sözü var: "Uşaq şairi və dramaturq anadan uşaq şairi və dramaturq kimi doğulur". Bu gün dramaturgiyamızdakı boşluğu dolduran dramaturqlardan biri də Firuz Mustafadır. Firuzu əvvəla bir filosof kimi sevirəm. O, mühakimə yürütməyə, oturub-durmağa, elmi söhbət etməyə, hətta ondan öyrənməyə layiq olan bir insandır. Hər bir insanın kimdənsə öyrənməyə həmişə ehtiyajı var. Dramaturgiyasına gələndə isə mən deyə bilmərəm ki, onun bütün dram əsərlərini məqbul hesab edirəm; içində o birilərin səviyyəsinə uyğun gəlməyənləri də var. Anjaq, məsələn, "Qara qutu", "Əqrəb bürjü" və s. üç-dörd pyesini bəyənirəm. Çox istərdim ki, onun məndə görmək istədiyi keyfiyyətləri mən də onda görüm. Məsələn, bu gün teatr yoxdur. Bizim teatrlar, tamaşalar haqqında çox istərdim ki, o da öz sözünü desin.
Q.Ağsəs: Maraqlı söhbətə görə təşəkkür edirik.

Söhbəti yazdı:
Hicran HÜSEYNOVA