Vaqif YU­SİF­Lİ
US­TAD TƏN­QİD­Çİ

Sağ­lı­ğın­da ona "fi­lo­sof tən­qid­çi" və "ədə­biy­ya­tın vic­da­nı" de­yir­di­lər. Ədə­bi ic­ti­maiy­yə­tin və onu ta­nı­yan­la­rın nə­zə­rin­də o, ilk növ­bə­də, ­bö­yük şəx­siy­yət idi. O­nun tən­qid­çi, ədə­biy­yat­şü­nas, pe­da­qoq, maa­rif­çi ki­mi XX əsr Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti ta­ri­xin­də si­lin­məz iz­lər bu­rax­ma­sı da­nıl­maz bir hə­qi­qət­dir.
Mən o xoş­bəxt in­san­lar­da­nam ki, bu bö­yük şəx­siy­yə­tin tə­lə­bə­si ol­mu­şam. O, BDU-nun fi­lo­lo­gi­ya fa­kül­tə­sin­də bi­zə XIX əsr rus ədə­biy­ya­tı ta­ri­xin­dən mü­ha­zi­rə­lər oxu­yur­du. Hə­qi­qə­ti de­mə­li­yəm: onun mü­ha­zi­rə­lə­ri­nə ha­mı ey­ni ma­raq və hə­vəs­lə qu­laq as­mır­dı. Am­ma onun fa­na­tik­lə­ri olan tə­lə­bə­lər var­dı (mən də o sı­ra­da idim), on­lar bi­rin­ci mü­ha­zi­rə­sin­dən tut­muş so­nun­cu­su­na qə­dər hey­ran­lıq­la qu­laq asır, bir cüm­lə­si­ni be­lə diq­qət­dən ya­yın­dır­mır­dı­lar. O, bə­zi na­tiq pe­da­qoq­lar ki­mi par­laq və emo­sio­nal da­nış­mır­dı, sə­si ca­zi­bə­li de­yil­di, hət­ta çox za­man sə­si­ni aşa­ğı to­na en­di­rir­di. Am­ma biz fa­na­tik­lər onun sə­si­nin yox, mən­ti­qi­nin və ge­niş dün­ya­gö­rü­şü­nün əsi­ri idik. Açı­ğı­nı de­yim ki, bi­zim rus ədə­biy­ya­tı­na bö­yük ma­raq və hey­ran­lı­ğı­mız onun mü­ha­zi­rə­lə­rin­dən və bu möv­zu­da yaz­dı­ğı on­lar­la mə­qa­lə­dən baş­la­dı. İl­lər keç­di, mən as­pi­ran­tu­ra­da ix­ti­sas im­ta­ha­nı­nı M.Cə­fə­rin qar­şı­sın­da ver­mə­li ol­dum. Nə­ha­yət, na­mi­zəd­lik dis­ser­ta­si­ya­mın mü­da­fiə­sin­də ic­la­sa sədr­lik edən M.Cə­fər müəl­lim idi.
De­yir­lər ki, o, fi­lo­lo­gi­ya fa­kül­tə­si­nin de­ka­nı olan­da hər ay al­dı­ğı mə­va­ci­bi yox­sul tə­lə­bə­lə­rə pay­la­yır­mış. De­yir­lər ki, zi­ya­lı­lar ara­sın­da sadəlikdən, səmimilikdən, təbiilikdən, dosta sə­da­qət­dən,­ hə­qi­qət­pə­rəst­lik duy­ğu­sun­dan söz dü­şən­də bir nü­mu­nə ki­mi onun adı çə­ki­lir­miş. De­yir­lər ki, bü­tün öm­rü bo­yu için­də pa­xıl­lıq ol­ma­yıb, el­mi və ədə­bi kar­ye­ra­sı za­ma­nı heç ki­min bos­ta­nı­na daş at­ma­yıb, hə­mi­şə hə­qi­qət prin­si­pi­nə sa­dıq qa­lıb.
Söh­bət us­tad tən­qid­çi, aka­de­mik Məm­məd Cə­fər Cə­fə­rov­dan ge­dir.
...Bu yu­bi­ley ya­zı­sı­nı qə­lə­mə al­ma­mış­dan ön­cə Məm­məd Cə­fər müəl­li­min Axun­dov adı­na Res­pub­li­ka ki­tab­xa­na­sın­da olan əsər­lə­ri­nin kata­lo­qu­na nə­zər ye­tir­dim. Mə­nə inan­mır­sı­nız­sa, ge­dib ba­xa bi­lər­si­niz- XX əsrdə ya­şa­mış heç bir tən­qid­çi və ədə­biy­yat­şü­nas onun ki­mi məh­sul­dar fəa­liy­yət gös­tər­mə­miş­dir. Məm­məd Cə­fər müəl­lim sək­sən üç il­lik öm­rü­nün alt­mış ili­ni fa­si­lə­siz şə­kil­də, de­mək olar ki, dinc­lik və is­ti­ra­hət bil­mə­dən Azər­baycan ədə­biy­ya­tı­nın xid­mə­tin­də da­yan­mış­dır. Hə­mi­şə bu post­da ayıq-sa­yıq da­ya­nan us­tad, ədə­biy­ya­tın tə­fək­kü­rü mis­si­ya­sı­nı ye­ri­nə ye­ti­rən tən­qi­din sı­ra­vi nü­ma­yən­də­sin­dən onun apa­rı­cı si­ma­sı­na qə­dər şə­rəf­li bir yol keç­miş­dir.
XX əsr Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da- poe­zi­ya, nəsr və dra­ma­tur­gi­ya­da ay­rı-ay­rı ƏDƏ­Bİ MƏK­TƏB­lə­rin möv­cud­lu­ğun­dan söz aç­saq, de­yə bi­lə­rik ki, poe­zi­ya­da Sa­bir, Sə­məd Vur­ğun, Rə­sul Rza, nəsr­də Cə­lil Məm­məd­qu­lu­za­də, dra­ma­tur­gi­ya­da Cə­fər Cab­bar­lı, İl­yas Əfən­di­yev ədə­bi mək­təb­lə­ri ol­muş­dur. Bu, bəl­kə də bir fərq­li dü­şün­cə­dir, mə­nim­lə ra­zı­laş­ma­ya da bi­lər­lər.
XX əsr Azər­bay­can ədə­bi tən­qi­din­də isə mə­nim fik­rim­cə, bir mək­təb­dən söz aç­maq olar ki, bu mək­tə­bin ba­ni­lə­ri ki­mi Məm­məd Ari­fin və Məm­məd Cə­fə­rin ad­la­rı­nı çək­mək olar. Mə­sə­lə bu­ra­sın­da­dır ki, bu iki gör­kəm­li şəx­siy­yət otu­zun­cu il­lə­rin son­la­rın­dan baş­la­ya­raq ədə­bi tən­qi­din tək­cə bə­dii ədə­biy­ya­tın de­yil, həm də mə­də­niy­yə­tin fə­al bir sa­hə­si­nə çev­ril­mə­sin­də bö­yük rol oy­na­dı­lar. Tən­qi­din "xa­lis ədə­biy­yat sər­həd­lə­ri da­xi­lin­də yox, bü­tün­lük­də ideo­lo­ji işin, ic­ti­mai fik­rin ümu­mi mən­zə­rə­sin­də möv­qe­yi və ro­lu" (Q.Ya­şar) ilk də­fə məhz bu iki tən­qid­çi­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da da­ha ba­riz şə­kil­də hiss olun­du, on­la­rın ədə­bi-tən­qi­di fəa­liy­yə­ti tək­cə ədə­biy­ya­ta yox, həm də əs­rə, za­ma­na kök­lən­di.
Məm­məd Cə­fər Zey­na­lab­din oğ­lu Cə­fə­rov yüz il bun­dan əv­vəl, may ayı­nın 9-da Nax­çı­van şə­hə­rin­də dün­ya­ya göz açıb. Ata­sı dər­ziy­di, ço­xu­şaq­lı ai­lə­də çö­rək qa­za­nan an­caq o idi. Odur ki, əli işə ya­tan ki­mi ba­la­ca Məm­məd Cə­fər də hə­ya­tın qay­nar bu­rul­ğa­nı­na atıl­dı, çö­rək dü­ka­nın­da iş­lə­mə­yə baş­la­dı. On ya­şı olan­da -1919-cu il­də əv­vəl­cə ana­sı­nı, az son­ra ata­sı­nı iti­rir, bö­yü­yü yed­di, ki­çi­yi iki ya­şın­da olan iki ba­cı­sı, özün­dən bir yaş ki­çik qar­da­şı, əl­li ya­şın­da nə­nə­lə­ri, de­mək olar ki, ümid­lə­ri­ni ona dik­di­lər. Ona gö­rə də onun sa­vad al­ma­ğı bir az gec ba­şa gə­lir, ai­lə qay­ğı­la­rı ona im­kan ver­mir ki, tam ib­ti­dai təh­sil al­sın, am­ma bu­na bax­ma­ya­raq ya­zıb-oxu­ma­ğı öy­rə­nir,­ Şu­ra in­qi­la­bı gə­lən­də isə al­tı ay­lıq ali sa­vad kur­su­nu ba­şa vu­rur, iki ay müd­də­tin­də isə Hü­seyn Ca­vi­din bö­yük qar­da­şı Mə­həm­məd Rə­si­za­də­nin "şa­gir­di" olur. An­caq ib­ti­dai təh­sil haq­qın­da və­si­qə­si ol­ma­dı­ğın­dan onu or­ta mək­tə­bə qə­bul elə­mir­lər. Ürə­yi isə oxu­maq, təh­sil al­maq eş­qi­lə çır­pı­nır­dı və ta­nış bir zi­ya­lı­nın məs­lə­hə­ti­lə o vaxt maa­rif ko­mis­sa­rı olan Ru­hul­la Axun­do­va şe­ir ilə uzun bir əri­zə ya­zır. Bu əri­zə­nin bö­yük tə­si­ri olur, 1928-ci ilin sent­yab­rın 15-də iki mi­lis nə­fə­ri çö­rək dü­kan­la­rı­nın bi­rin­də onu ta­pır, ra­yon par­ti­ya ko­mi­tə­si­nə apa­rır­lar. Ru­hul­la Axun­dov mən­zum əri­zə­nin bi­rin­ci sə­hi­fə­sin­də yaz­mış­dı: "Bu oğ­la­nı tə­ci­li ta­pıb mək­tə­bə qə­bul olun­ma­sı­na kö­mək edin!". Be­lə­lik­lə, elə hə­min gün Məm­məd Cə­fər Nax­çı­van pe­do­qoji tex­ni­ku­mu­na qə­bul olu­nur. (M.Cə­fə­rin uşaq­lıq və gənc­lik il­lə­riy­lə bağ­lı bu fakt­la­rı Ya­şar Qa­ra­ye­vin gör­kəm­li ali­mə həsr et­di­yi "Bir öm­rün işıq­la­rı" mo­noq­ra­fi­ya­sın­dan əxz elə­dik).
1932-ci il­də M.Cə­fər pe­da­qo­ji tex­ni­ku­mu bi­ti­rir və təh­si­li­ni da­vam et­dir­mək üçün Ba­kı­ya gə­lir, o, Le­nin adı­na APİ-nin dil və ədə­biy­yat fa­kül­tə­si­nə da­xil olur. Be­lə­lik­lə, gənc M.Cə­fər qay­nar ədə­bi mü­hi­tə qo­vu­şur. O, Nax­çı­van­da ya­şa­yar­kən ara-sı­ra şeir­lər də ya­zır­dı, əli­nə ke­çən bə­dii əsər­lə­ri mü­ta­liə edir­di və onun şeir­lə­ri­ni din­lə­yən hər kəs bu ca­va­nın is­te­dad­lı ol­du­ğu­na şüb­hə elə­mir­di. Ba­kı hə­ya­tı isə M.Cə­fə­rin pub­li­sist və təd­qi­qat­çı ki­mi fəa­liy­yə­ti üçün tə­kan­ve­ri­ci rol oy­na­dı, o, "Gənc iş­çi", "Maa­rif iş­çi­si" qə­zet­lə­ri­nin re­dak­si­ya­la­rın­da ça­lı­şır, son­ra as­pi­ran­tu­ra təh­si­li alır. Xa­rak­te­rin­də­ki zəh­mət­se­vər­lik, sə­nə­ti­nə fa­na­tik mə­həb­bə­ti M.Cə­fə­rin çox tez­lik­lə el­mi təş­ki­lat­çı­lıq kar­ye­ra­sı­nı da müəy­yən­ləş­di­rir: o, APİ-də rus ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi müəl­li­mi, ədə­biy­yat fa­kül­tə­si­nin de­ka­nı, Axun­dov adı­na Müəl­lim­lər İns­ti­tu­tun­da ədə­biy­yat ta­ri­xi ka­fed­ra­sı­nın mü­di­ri ki­mi fəa­liy­yət gös­tə­rir. M.Cə­fər Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bə­si il­lə­rin­də Qu­ba­da müəl­lim­lər ins­ti­tu­tu­nun təş­ki­lat­çı­la­rın­dan bi­ri olur, hət­ta iki il ora­da el­mi iş­lər üz­rə di­rek­tor müa­vi­ni və­zi­fə­sin­də ça­lı­şır. Onun pe­do­qoji fəa­liy­yə­ti da­ha çox ADU-nun fi­lo­lo­gi­ya fa­kül­tə­si ilə bağ­lı­dır. M.Cə­fər düz on sək­kiz il-1959-cu ilin so­nu­na ki­mi bu­ra­da fa­kül­tə de­ka­nı, rus ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi ka­fed­ra­sı­nın mü­di­ri və əl­bət­tə, müəl­lim ki­mi ADU-nun fi­lo­lo­gi­ya fa­kül­tə­si­nin tə­lə­bə­lə­ri­nin se­vim­li­si­nə çev­ri­lir. Ma­raq­lı­dır ki, o, son­ra­kı il­lər­də də rus ədə­biy­ya­tı ta­ri­xin­dən mü­ha­zi­rə­lər oxu­maq üçün BDU-ya də­vət edi­lir­di. Qız­ğın pe­da­qoji fəa­liy­yət­lə ya­na­şı, M.Cə­fər dörd il (1945-1948) "Ədə­biy­yat qə­ze­ti"n­də baş re­dak­tor da iş­lə­miş­dir. Mən is­tə­mi­rəm ki, bu bioq­ra­fik fakt­la­rı uza­dım. Qı­sa­ca de­yim ki, M.Cə­fər son­ra­kı il­lər­də də hə­mi­şə ədə­bi və el­mi fik­rin fə­al qu­ru­cu­la­rın­dan ol­muş, Ədə­biy­yat ins­ti­tu­tun­da şö­bə mü­di­ri və di­rek­tor, Azər­bay­can EA ic­ti­mai elm­lər böl­mə­si­nin aka­de­mik-ka­ti­bi və­zi­fə­lə­rin­də ça­lış­mış­dır.
Bu, a­lim-mü­tə­fək­kir Məm­məd Cə­fər ömür­lü­yü­nün çox qı­sa­ca ta­rix­çə­si­dir. Am­ma Məm­məd Cə­fə­rin tən­qid­çi-ədə­biy­yat­şü­nas port­re­ti­ni dol­ğun tə­səv­vür et­mək üçün, ilk növ­bə­də, gə­lin onun el­mi bib­lioq­ra­fi­ya­sı­na nə­zər ye­ti­rək. "Rus ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi oçerk­lə­ri" (1939), "Klas­sik­lə­ri­miz haq­qın­da" (1948), "M.F.A­xun­do­vun ədə­bi-tən­qi­di gö­rüş­lə­ri" (1950), "A.İ.­Gert­sen" (1954), "Ədə­bi dü­şün­cə­lər" (1958), "Fü­zu­li dü­şü­nür" (1959), "H.Ca­vid" (1960), "Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da ro­man­tizm" (1963), "Azər­bay­can-rus ədə­bi əla­qə­lə­ri ta­ri­xin­dən" (1964), "Es­te­tik zövq haq­qın­da" (1964), "Mü­tə­fək­ki­rin şəx­siy­yə­ti" (1966), "Sə­məd Vur­ğun" (1966), "Cə­lil Məm­məd­qu­lu­za­də" (1966), "Es­te­tik tər­bi­yə, ai­lə və mək­təb" (1967), "Hə­ya­tın ro­man­ti­ka­sı" (1968), üç cild­lik "XIX əsr rus ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi" (1970-1974), "Sə­nət yol­la­rın­da" (1975), "Ni­za­mi­nin fi­kir dün­ya­sı" (1982)... Bu sı­ra­ya M.Cə­fər müəl­li­min uzun il­lər or­ta mək­tə­bin "Ədə­biy­yat" dərs­lik­lə­ri­nin müəl­li­fi ol­du­ğu­nu da əla­və edə bi­lə­rik.
Klas­sik və müa­sir ədə­biy­ya­tı­mı­zın elə bir bö­yük şəx­siy­yə­ti yox­dur ki, M.Cə­fə­rin təd­qiq ob­yek­ti­nə çev­ril­mə­sin. Ədə­biy­ya­tı­mı­zın elə bir prob­le­mi yox­dur ki, M.Cə­fə­rin tən­qi­di ya­zı­la­rın­da öz həl­li­ni tap­ma­sın. Əgər be­lə de­mək müm­kün­sə, o, Ni­za­mi­dən Ana­ra və El­çi­nə qə­dər sək­kiz əsr­lik bir ədə­biy­ya­tın yo­rul­maz təd­qiq­çi­si və təb­liğ­çi­si ol­muş­dur. An­caq bu söz­lər onun el­mi-tən­qi­di fəa­liy­yə­ti­ni tam açıq­la­mır. M.Cə­fər is­tər ədə­biy­yat ta­rix­çi­si, is­tər nə­zə­riy­yə­çi alim, is­tər­sə də tən­qid­çi ki­mi ya­naş­dı­ğı hər han­sı bir möv­zu­ya öz mö­hü­rü­nü vu­rur­du. Mə­sə­lən, Fü­zu­li haq­qın­da Hə­mid Aras­lı da, Mir­za­ğa Qu­lu­za­da də, Mir Cə­lal da gö­zəl el­mi əsər­lər yaz­mış­lar, la­kin "Fü­zu­li dü­şü­nür", "Fü­zu­li se­vir" əsər­lə­ri­nin fü­zu­li­şü­nas­lıq­da müs­təs­na ye­ri var. M.F.A­xun­dov və Sa­bir haq­qın­da çox­lu əsər­lər ya­zı­lıb, am­ma M.Cə­fə­rin bu sə­nət­kar­lar haq­qın­da yaz­dı­ğı əsər­lər xü­su­si­lə se­çi­lir. M.Cə­fər Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın­da Ca­vid haq­qın­da ilk mo­noq­ra­fi­ya­nın müəl­li­fi­dir, bu mo­noq­ra­fi­ya ca­vid­şü­nas­lı­ğın ye­ni mər­hə­lə­si üçün baş­lan­ğıc nöq­tə­si ol­du. Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da ro­man­tizm prob­le­mi­nin ilk təd­qiq­çi­si də M.Cə­fər ol­muş­dur. M.Cə­fər Azər­bay­can şei­ri­nin vəz­ni, poe­tik xü­su­siy­yət­lə­ri haq­qın­da ən san­bal­lı və in­di də əhə­miy­yə­ti­ni itir­mə­yən bir çox mə­qa­lə­lə­rin müəl­li­fi­dir. Bu "ilk" tə­yin­lə­ri­nin sa­yı­nı ye­nə ar­tır­maq olar. Am­ma onun üç cild­lik "XIX əsr rus ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi" dərs­li­yi­nin isə al­ter­na­ti­vi yox­dur.
Bu ya­zı­da, tə­bii ki, Məm­məd Cə­fə­rin el­mi-tən­qi­di fəa­liy­yə­ti­nin bü­tün as­pekt­lə­ri­ni açıq­la­maq müm­kün de­yil. An­caq Məm­məd Cə­fə­ri Məm­məd Cə­fər ki­mi ta­nı­dan və sev­di­rən mə­qam­lar üzə­rin­də da­yan­maq is­tər­dim.
Bİ­RİN­Cİ MƏ­QAM. Məm­məd Cə­fər tə­pə­dən-dır­na­ğa mil­li tən­qid­çi-ədə­biy­yat­şü­nas ol­sa da, ədə­biy­ya­ta da­ha ge­niş üfüq­lər­dən - Şərq və Av­ro­pa kon­teks­tin­dən ya­na­şır­dı. Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın hər han­sı bir prob­le­mi dün­ya ədə­bi fik­rin­də cə­rə­yan edən ha­di­sə­lər­dən təc­rid olun­mur­du. Ya­şar Qa­ra­yev M.Cə­fə­rin tən­qid zöv­qü və gö­rüş­lə­ri­nin for­ma­laş­ma­sın­da klas­sik fran­sız maa­rif­çi­li­yi­nin (Vol­ter, Rus­so, Did­ro, La­mat­ri, Hel­vet­si) və rus in­qi­lab­çı-de­mok­rat­la­rı­nın (Çer­nı­şevs­ki, Dob­rol­yu­bov, Gert­sen, Be­lins­ki) bö­yük tə­si­ri ol­du­ğu­nu qeyd edir. Ya­zır ki: "...bu cə­hə­ti M.Cə­fər ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ilk də­fə ola­raq Sə­məd Vur­ğun mü­şa­hi­də et­miş və onu "fi­lo­sof tən­qid­çi" ki­mi ilk də­fə o fərq­lən­dir­miş­di. Ümu­miy­yət­lə, klas­sik fran­sız maa­rif­çi­li­yi­nin və rus in­qi­la­bi-de­mok­ra­tiz­mi­nin es­te­ti­ka­sı M.Cə­fə­rin ən çox öy­rən­di­yi və öl­məz ənə­nə­lə­ri­ni bu gün də mü­da­fiə et­di­yi ədə­bi tən­qid mək­tə­bi he­sab olu­na bi­lər".
İ­KİN­Cİ MƏ­QAM. Məm­məd Cə­fə­rin el­mi-tən­qi­di fəa­liy­yə­ti ta­rix­lə müa­sir­li­yin ide­ya-mə­nə­vi bağ­lı­lı­ğı­nı əks et­di­rən bir tə­lim­dir - de­sək, ya­nıl­ma­rıq. O, tək­cə klas­sik ir­sin qo­ru­yu­cu­su, ha­mi­si, ənə­nə ke­şik­çi­si ki­mi de­yil, həm də bu ənə­nə­lə­rin gə­lə­cək nə­sil­lə­rə çat­dı­rıl­ma­sı mis­si­ya­sı­nı hə­ya­ta ke­çi­rən ilk tən­qid­çi­lər­dən ol­muş­dur. Məm­məd Cə­fər Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın ay­rı-ay­rı mər­hə­lə və dövr­lə­ri­ni qə­tiy­yən bir-bi­rin­dən təc­rid et­mir­di, o, müa­sir­lə­ri­mi­zi dü­şün­dü­rən bir çox sual­la­ra ca­vab ax­ta­rar­kən, ilk növ­bə­də, Ni­za­mi­yə, Fü­zu­li­yə, Axun­do­va, Sa­bi­rə, Mir­zə Cə­li­lə, on­la­rın öl­məz əsər­lə­rin­də ifa­də olu­nan fi­kir­lə­rə is­ti­nad edir­di. Onun fik­rin­cə, bu sə­nət­kar­lar hə­mi­şə müa­sir­dir­lər. Ni­za­mi hü­ma­niz­mi ba­rə­də ya­zır­dı: "Ni­za­mi­yə gö­rə, hu­ma­nizm in­sa­nın ən yük­sək duy­ğu­la­rı­nı, qəl­bin ən ali, in­cə və nə­cib hiss­lə­ri­ni can­lan­dı­ran, in­san ru­hu­nu çi­çək­lən­di­rən ba­har nə­si­mi­dir. On­suz in­san mə­nə­viy­ya­tı qa­ran­lıq qış ge­cə­lə­ri ki­mi so­yuq və mis­kin­dir".
M.Cə­fə­rin Fü­zu­li sə­nə­tiy­lə bağ­lı mə­qa­lə­lə­ri­nə gə­lin­cə, qə­tiy­yət­lə de­mək olar ki, bu ya­zı­lar­da bö­yük fəxr duy­ğu­sun­dan do­ğan elə sə­tir­lər var on­la­rı hə­yə­can­sız oxu­ma­maq ol­mur. Us­tad tən­qid­çi əv­vəl­cə Fü­zu­li sev­gi­si­nin ma­hiy­yə­ti­ni şərh edir, bu sev­gi­nin fəl­sə­fə­si­ni açır. "Fü­zu­li­nin nə­zə­rin­də in­san hər şey­dən əv­vəl hə­yat aşi­qi, elm və id­rak aşi­qi, gö­zəl­lik aşi­qi de­mək­dir. Fü­zu­li sə­nə­ti­nin iki əsas can­lı məs­də­ri var­dı: eşq və id­rak. Fü­zu­li var­lı­ğa bu yol­la mə­ri­fət ye­ti­rir­di... Fü­zu­li se­vir, Fü­zu­li dü­şü­nür de­mək­dir. Aşiq Fü­zu­li ilə mü­tə­fək­kir Fü­zu­li, an­caq vəh­dət ha­lın­da alın­dı­ğı za­man onu duy­maq olur. Fü­zu­li baş­qa cür dərk edi­lə bil­məz....Fü­zu­li se­vir­di. Fü­zu­li­ni ba­şa düş­mək üçün hər şey­dən əv­vəl se­vən qəl­bə ma­lik ol­maq la­zım­dır. Elə bir qəlb ki, sa­də­cə se­vib yün­gül­ləş­mək de­yil, se­vib kə­dər­lə­nə bil­mək üçün də dö­yün­sün. Se­vib yün­gül­ləş­mək, nə­şə­lən­mək çox asan­dır. Bu cür sev­mə­yi hər kəs ba­ca­rar. Se­vib kə­dər­lən­mək, bü­tün xal­qın, elin, bə­şə­riy­yə­tin dər­di­nə şə­rik ol­maq isə çə­tin­dir. Fü­zu­li be­lə se­vir­di... Yün­gül­ləş­mək üçün sev­mə­yi və tə­miz niy­yət­lə də ol­sa özü­nü sev­dir­mə­yi ba­ca­ran­lar Fü­zu­li­ni an­la­ya bil­məz­lər. Özü­nü Qey­sə, sev­di­yi­ni isə Ley­li­yə ox­şa­dan­lar, özü­nü Məc­nun ki­mi na­lan və gir­yan, sev­di­yi­ni isə Ley­li ki­mi məh­zun və pə­ri­şan gör­mək is­tə­yən­lər də Fü­zu­li­ni an­la­ya bil­məz­lər".
O­dur ki, Fü­zu­li­yə sev­gi­lər­lə ya­na­şı, Fü­zu­li­ni an­la­ma­yan, "onu dər­də sa­lan na­dan­lar­"a da mü­na­si­bət­siz ke­çin­mir us­tad tən­qid­çi. An­caq M.Cə­fə­rin fü­zu­li­şü­nas­lıq­da, de­yər­dik ki, ən bö­yük hü­nə­ri da­hi şai­rin dün­ya­gö­rü­şü­nün təd­qi­qi­dir. "Fü­zu­li dü­şü­nür" mo­noq­ra­fi­ya­sı şa­ir Fü­zu­li ilə alim-mü­tə­fək­kir Fü­zu­li­nin vəh­də­ti­ni, əs­lin­də, bu "bir­li­yin" şai­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın elə ilk il­lə­rin­dən ya­ran­dı­ğı­nı sü­but edir. Fü­zu­li­ni təd­qiq edən M.Cə­fər bu da­hi şai­ri tək­cə ədə­biy­yat üçün, elm üçün de­yil, həm və ən baş­lı­ca­sı, gə­lə­cək nə­sil­lər üçün kəşf edir­di. Us­tad tən­qid­çi di­gər klas­sik­lə­rə də məhz bu me­yar­la ya­na­şır­dı.
­Ü­ÇÜN­CÜ MƏ­QAM. Gör­kəm­li tən­qid­çi Ya­şar Qa­ra­yev ya­zır­dı: "Sə­nət­də­ki gö­zəl­li­yin sir­lə­ri­ni kəşf et­mək, bö­yük fi­kir­lə­ri duy­maq və aşı­la­ya bil­mək, də­rin inan­dı­rı­cı­lıq-onun tən­qid sə­nə­ti tə­li­min­də əsas cə­hət­dir və məhz hə­min xü­su­siy­yət­lə­rin Məm­məd Cə­fə­rin öz ya­ra­dı­cı­lıq prak­ti­ka­sın­da kəsb et­di­yi konk­ret ide­ya-məf­ku­rə və emo­sio­nal məz­mun onun rəğ­bət bəs­lə­di­yi es­te­tik sis­te­mi, ədə­bi tən­qid kon­sep­si­ya­sı­nı xa­rak­te­ri­zə edir".
Bu müd­dəa­dan çı­xış edib Məm­məd Cə­fə­rin bir çox əsər­lə­rin­də onun tən­qid sə­nə­ti tə­li­mi­nin baş­lı­ca is­ti­qa­mət­lə­ri ilə ta­nış ola bi­lə­rik. De­yə bi­lə­rik ki, M.Cə­fər tən­qi­di məhz sə­nət­də­ki gö­zəl­lik­lə­rin sir­lə­ri­ni, mö­cü­zə­lə­ri­ni kəşf et­mə­yə yö­nəl­miş­di. Biz M.Cə­fə­rin tək­cə klas­sik­lər haq­qın­da de­yil, həm də öz müa­sir­lə­ri­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğı ba­rə­də dü­şün­cə­lə­ri­ni əks et­di­rən ya­zı­la­rı­na diq­qət ye­tir­sək, gö­rə­cə­yik ki, mə­sə­lən, Rə­sul Rza­nın ye­ni şe­ir üs­lu­bu fər­di xü­su­siy­yət­lə­ri ilə se­çi­lir, fərq­lən­di­ri­lir. O­nun şe­ir tex­ni­ka­sın­da, şai­ra­nə cüm­lə tər­zin­də, şe­ir di­li və in­to­na­si­ya­sın­da, bə­dii təs­vir va­si­tə­lə­rin­də, ob­raz­la­rın­da, ifa­də üsul­la­rın­da, dil­də ar­xaiz­mə və neo­lo­giz­mə mü­na­si­bə­tin­də ye­ni­li­yə, ori­ji­nal­lı­ğa meyil et­mə­si­ni, həm­çi­nin poe­tik for­ma­lar, şe­ir tex­ni­ka­sı ba­xı­mın­dan mil­li ədə­bi ənə­nə­lə­rə ar­xa­lan­ma­sı­nı, bir tə­rəf­dən qoş­ma, gə­ray­lı, ba­ya­tı, nəğ­mə, məs­nə­vi şə­kil­lə­ri­nə mü­ra­ciət et­mə­si­ni, əruz və he­ca­nın müx­tə­lif şə­kil­lə­rin­də əsər­lər yaz­ma­sı­nı, di­gər tə­rəf­dən, sər­bəst şei­rə xü­su­si ma­raq gös­tər­di­yi­ni M.Cə­fər çox us­ta­lıq­la, əsl tən­qid­çi pro­fes­sio­nal­lı­ğı ilə şərh edir. Yə­ni bu mə­qa­lə­də M.Cə­fər bə­zi yu­bi­ley və port­ret ya­zı­la­rın­dan fərq­li ola­raq, şai­rin kim­li­yi­ni müəy­yən edən bir əsas mə­sə­lə­yə diq­qə­ti yö­nəl­dir ki, o da POE­TİK US­TA­LIQ­DIR. Ey­ni pro­se­si biz S.Vur­ğun haq­qın­da ya­zı­da da iz­lə­yə bi­li­rik. Tək­cə şair­lər haq­qın­da de­yil, C.Cab­bar­lı, M.Müş­fiq, M.S.Or­du­ba­di, M.İb­ra­hi­mov, İ.Ə­fən­di­yev, Mir Cə­lal, Os­man Sa­rı­vəl­li, Əbül­hə­sən, El­çin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan söz açan ya­zı­la­rın­da da M.Cə­fər diq­qə­ti da­ha çox sə­nət­kar­lıq mə­sə­lə­lə­ri­nə yö­nəl­dir­di.
DÖR­DÜN­CÜ MƏ­QAM. Məm­məd Cə­fər ədə­biy­yat­da ye­ni­li­yi, no­va­tor­lu­ğu mü­da­fiə edən tən­qid­çi­lər­dən idi. O, is­tər klas­sik ədə­biy­ya­ta, is­tər­sə də müa­sir ədə­biy­ya­ta o me­yar­la ya­na­şır­dı ki, ya­zı­lan əsər­lər­də ye­ni ide­ya­lar irə­li sü­rül­sün, bu ide­ya­lar dek­lo­ra­tiv şə­kil­də yox, heç vaxt öz tə­ra­və­ti­ni itir­mə­yən bə­dii ob­raz­lar­la əks olun­sun. Us­tad tən­qid­çi alt­mış il ər­zin­də bir ne­çə ədə­bi nəs­lin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı iz­lə­miş və de­mək olar ki, on­la­rın ilk ya­zı­la­rı və ki­tab­la­rı ba­rə­də ob­yek­tiv söz de­mə­yə ça­lış­mış­dır. Onun fik­rin­cə, is­te­da­dı vax­tın­da gör­mək və qiy­mət­lən­dir­mək la­zım­dır, la­kin onu tə­rif­lə­yib göy­lə­rə qal­dır­maq la­zım de­yil, əsər­lə­rin­də nə­zə­rə sar­pan uğur­lu cə­hət­lər­lə ya­na­şı, nöq­san və qü­sur­la­rı­nı da çə­kin­mə­dən gös­tər­mək la­zım­dır. M.Cə­fər alt­mı­şın­cı il­lər­də ədə­biy­ya­ta gə­lən gənc­lə­rin hər bi­ri­nin ya­zı­la­rı­na da məhz bu me­yar­la ya­na­şır­dı. Ya­zır­dı ki, "Ək­rəm Əy­lis­li­nin "Nə­nə­min tü­tün ki­sə­si", "Gi­las ağa­cı" və "Ot bas­mış pil­lə­kən­lər" he­ka­yə­lə­ri gənc müəl­li­fin gə­lə­cək­də yax­şı bir na­sir ola­ca­ğı­nı xə­bər ve­rir. Ək­rəm Əy­lis­li ya­zı­la­rın­da hə­qi­qə­tə sa­diq, sə­mi­mi­dir, mü­şa­hi­də­lə­ri can­lı­dır". An­caq us­tad tən­qid­çi möv­zu cə­hə­tin­dən Ə.Əy­lis­li­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da məh­dud­luq ol­du­ğu­nu da nə­zə­rə çarp­dı­rır­dı. O, Əli­ba­la Ha­cı­za­də­nin də ilk he­ka­yə­lə­rin­də yığ­cam­lı­ğı, ori­ji­nal, iş­lən­mə­miş möv­zu­la­ra meyil et­di­yi­ni, di­li­nin emo­sio­nal­lı­ğı­nı xü­su­si qeyd edir, am­ma Əli­ba­la­nın "Ağ saç­lı qı­zın he­ka­yə­si"n­də sen­ti­men­ta­liz­mə qa­pıl­dı­ğı­nı, rea­lizm­dən uzaq­laş­dı­ğı­nı, dər­di-qə­mi ideal­laş­dır­dı­ğı­nı tən­qid edir. "Ədə­biy­ya­tı­mı­zın ye­ni nəs­li" ad­lı hə­min mə­qa­lə­sin­də M.Cə­fər Yu­sif Sə­mə­doğ­lu­nun, Ana­rın, Çin­giz Hü­sey­no­vun, Çin­giz Ələk­bər­za­də­nin ilk he­ka­yə­lə­ri­nə də məhz bu prin­sip­lə ya­na­şır və de­mək olar ki, onun il­kin proq­noz­la­rı son­ra­lar özü­nü doğ­rult­du. M.Cə­fə­rin o il­lə­rin gənc şair­lə­ri­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da nə­zə­rə çar­pan qü­sur­la­ra mü­na­si­bə­ti də ma­raq­lı idi. O, ca­van şair­lə­rin şeir­lə­rin­də fi­kir da­yaz­lı­ğı­nı, möv­zu yek­nə­səq­li­yi­ni, nəzm­çi­li­yi, söz­çü­lü­yü xü­su­si­lə nə­zə­rə çarp­dı­rır­dı: "...göl­dən, çay­dan, bağ­dan, bu­laq­dan da yaz­maq olar və la­zım­dır. An­caq ne­cə yaz­maq, han­sı fi­kir, han­sı hiss ilə, han­sı niy­yət­lə yaz­maq..."
BE­ŞİN­Cİ MƏ­QAM. Məm­məd Cə­fər ədə­bi əla­qə­lər sa­hə­sin­də ən mö­tə­bər və nü­fuz­lu təd­qi­qat­çı­lar­dan bi­ri idi. Onun rus, al­man, fran­sız, in­gi­lis, is­pan ədə­biy­ya­tı­nı ye­tə­rin­cə bil­mə­si sil­si­lə mə­qa­lə­lə­rin, mo­noq­ra­fi­ya­la­rın, dərs­lik­lə­rin ya­ran­ma­sı­na sə­bəb ol­du. Bu ya­zı­lar müəy­yən bir boş­lu­ğu dol­dur­maq xa­ti­ri­nə de­yil­di, Azər­bay­can oxu­cu­la­rı­nı dün­ya mə­də­niy­yə­ti­nin ən gö­zəl in­ci­lə­ri ilə ta­nış et­mək, Qərb və Şərq mə­də­niy­yət­lə­ri ara­sın­da kör­pü sal­maq idi. Məm­məd Cə­fər o təd­qi­qat­çı­lar­dan idi ki, Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı haq­qın­da dü­şü­nən­də dün­ya ədə­biy­ya­tın­da baş ve­rən pro­ses­lə­ri nə­zər­dən qa­çır­mır­dı, ox­şar­lar, pa­ra­lel­lər ax­ta­rır­dı. Bu mə­na­da onun "Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da ro­man­tizm" mo­noq­ra­fi­ya­si­ya­sı Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­la­rı üçün el­mi-nə­zə­ri prin­sip­lə­rin yol­la­rı­nı müəy­yən­ləş­dir­di. Ha­di­ni, Ca­vi­di, Səh­hə­ti və di­gər Azər­bay­can ro­man­tik­lə­ri­ni bir-bi­ri ilə mü­qa­yi­sə et­mək, on­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da­kı ox­şar və fərq­li xü­su­siy­yət­lə­ri açıq­la­maq bir ədə­biy­yat­şü­nas üçün­ bəl­kə də heç bir çə­tin­lik do­ğur­mur, am­ma Azər­bay­can ro­man­tik­lə­ri­ni Bay­ron, Şil­ler, Ler­mon­tov, Hen­rix Hey­ne ki­mi dün­ya ro­man­tik­lə­ri cər­gə­sin­də təd­qiq et­mək bö­yük hü­nər is­tə­yir­di. İl­lər gə­lib ke­çir, tən­qid və ədə­biy­yat­şü­nas­lıq­da da ye­ni me­yar­lar ya­ra­nır, vax­ti­lə dö­nə-dö­nə mü­ra­ciət olu­nan möv­zu­lar ye­ni­dən iş­lə­nir və be­lə­lik­lə, bir çox hə­qi­qət­lər or­ta­ya çı­xır. An­caq Məm­məd Cə­fə­rin XIX əsr rus ədə­biy­ya­tı­nın (bu dövr rus ədə­biy­ya­tın­da "qı­zıl dövr" ad­lan­dı­rı­lır) bü­töv mən­zə­rə­si­ni əks et­di­rən təd­qiq­lə­ri­nin hə­lə­lik al­ter­na­ti­vi yox­dur. İn­di­nin özün­də də hə­min döv­rü M.Cə­fər ki­mi son də­rə­cə ob­yek­tiv və yük­sək el­mi-nə­zə­ri sə­viy­yə­də təd­qiq edən ikin­ci bir ədə­biy­yat­şü­na­sın adı­nı çək­mək müm­kün de­yil. Hət­ta öz el­mi sə­viy­yə­si­nə gö­rə M.Cə­fə­rin "XIX əsr rus ədə­biy­ya­tı" üç­cild­li­yi rus ədə­biy­yat­şü­nas­la­rı­nın bu dövr­lə bağ­lı təd­qi­qat­la­rın­dan qə­tiy­yən ge­ri qal­mır. Gə­rək yüz­lər­lə, bəl­kə min­lər­lə bə­dii, el­mi, ta­ri­xi əsər oxu­ya­san ki, bir əs­rin ədə­biy­ya­tı və onun ye­tir­di­yi sə­nət­kar­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğı ba­rə­də mü­fəs­səl söz aça­san. Sa­də­cə söz aç­maq, əsər­lə­ri təh­lil et­mək de­yil, həm də bu əsər­lə­rə ta­ri­xi­lik­lə müa­sir­li­yin vəh­də­ti priz­ma­sın­dan qiy­mət ver­mək... Bu­na sa­də­cə hey­rət et­mək olar ki, Məm­məd Cə­fə­rin təh­lil­lə­rin­də Puş­kin, Ler­mon­tov, Qo­qol, Dos­ta­yevs­ki, Tols­toy, Çe­xov Azər­bay­can oxu­cu­su üçün san­ki ye­ni­dən do­ğu­lur... Bu­ra­da M.Cə­fə­rin A.P.Çe­xov­la bağ­lı el­mi oçer­kin­dən bir mi­sal gə­tir­mək is­tə­yi­rəm: "Or­kestrdə müx­tə­lif səs­li mu­si­qi alət­lə­ri­nin, müx­tə­lif lad və me­lo­di­ya­la­rın kö­mə­yi ilə əzə­mət­li bir sim­fo­ni­ya ne­cə ifa edi­lir­sə, Çe­xo­vun pyes­lə­rin­də də ay­rı-ay­rı fərd­lə­rin mə­nə­vi iz­ti­rab­la­rı, kə­dər­li, sı­xın­tı­lı hə­ya­tı, bir-bi­ri­nə ox­şar bəd­bəxt ta­le­lə­ri, ru­hi sar­sın­tı­la­rı, həm­çi­nin bun­la­ra kont­rast ola­raq qəlb­lər­də, fi­kir­lər­də oya­nan yax­şı hə­yat ar­zula­rı bir-bi­ri­ni ta­mam­la­ya­raq bir leyt­mo­tiv ki­mi ümu­mi hə­qi­qə­ti, əsas məz­mu­nu ifa­də edir. Bu məz­mun və leyt­mo­tiv isə bun­dan iba­rət­dir: be­lə kə­dər­li ya­şa­maq ol­maz, hə­ya­tı də­yiş­mək, cə­miy­yə­ti də­yiş­mək za­ma­nı ar­tıq çox­dan gə­lib çat­mış­dır..."
Bu, Çe­xov haq­qın­da yük­sək el­mi-nə­zə­ri sə­viy­yə­də ya­zı­lan bir oçer­kin emo­sio­nal son­lu­ğu­dur və de­yim ki, M.Cə­fər tən­qi­din­də emo­sio­nal­lıq­la ana­li­tik­li­yin vəh­də­ti (El­çin Əfən­di­yev) ən baş­lı­ca üs­lu­bi xü­su­siy­yət­dir.
AL­TIN­CI MƏ­QAM. Bu ya­zı­da son mə­qam ki­mi M.Cə­fər tən­qid mək­tə­bi­nin tə­sir dai­rə­sin­dən qı­sa­ca söz aç­maq və ya­zı­ya nöq­tə qoy­maq is­tə­yi­rəm. Məm­məd Cə­fər tən­qi­di həm öz sağ­lı­ğın­da, həm də in­di müa­sir ədə­bi pro­se­sin in­ki­şa­fın­da is­ti­nad nöq­tə­lə­rin­dən bi­ri ola­raq qa­lır. Onun ən is­te­dad­lı tə­lə­bə­lə­rin­dən olan Ya­şar Qa­ra­yev ya­zır: "Sə­nət dün­ya­sın­da gö­zəl­lik öl­çü­sü-əbə­diy­yət, in­ki­şaf, sü­rət me­ya­rı-nə­sil sa­yı­lır. Ye­ni və köh­nə es­ta­fet ara­sın­da adə­tən, "bir nə­sil" in­ki­şaf fər­qi olur. La­kin ya­ra­dan şəx­siy­yət, dü­şü­nən zə­ka üçün bir za­man va­hi­di kə­sər­siz və tə­sir­siz­dir. Be­lə şəx­siy­yə­tin ömür dün­ya­sı hə­mi­şə bir fə­sil­də ya­şa­nır-əbə­di gənc­lik­də!". Məm­məd Cə­fər müəl­lim də bi­zim üçün hə­mi­şə gənc­dir...