Sü­da­bə AĞA­BA­LA­YE­VA
MİN QILINCA BİR QƏLƏM

Haq­lıy­dı Fü­zu­li!
­A­şi­qi-sa­diq mə­nəm, Məc­nu­nun an­caq adı var - bə­ya­nı ilə haq­lıy­dı şa­ir; biz­sə də­ri­nə get­mi­rik. Yüz il­lər­di Məc­nu­nun aşiq­li­yi­ni vəsf edir, Ley­li­ni qı­na­maq­dan qal­mır, am­ma fər­qi­nə var­mı­rıq ki, Məc­nun, əs­lin­də, çox zəif­di, bir az da... qor­xaq­dı.
Sü­but?
Məc­nun - ona ina­nan, gü­və­nən qa­dı­nı xoş­bəxt elə­mək qüd­rə­tin­də ol­ma­yan bu ki­şi - güc­süz­lü­yü, qə­tiy­yət­siz­li­yi uc­ba­tın­dan tə­yi­na­tı­nı təs­diq edə bil­mə­di və nə­ti­cə­də qa­til ol­du. Ley­li­nin qa­ti­li. Ley­li­nin gü­vən­di­yi dağ ovu­lub tö­kül­dü və qa­dın qal­dı o ovun­tu­la­rın ağır­lı­ğı al­tın­da.
Məc­nun No­fə­li də dö­yüş mey­da­nın­da tək qo­yub İbn-Sə­lam tə­rə­fə keç­di, rə­qi­bi­nə xi­las­ka­rı ki­mi bax­dı; İbn-Sə­lam Məc­nu­nu tə­yi­nat mə­su­liy­yə­tin­dən qur­tar­maq­da bir va­si­tə ki­mi gö­rün­dü ona.
Məc­nun eti­raf­dan qor­xub, bə­ha­nə­dən ya­pış­dı. Çün­ki...
Hər bir ki­şi iki Qa­dı­nı se­vir. Bi­ri­ni öz fan­ta­zi­ya­sın­da ya­ra­dıb se­vir, o bi­ri­nin­sə yo­lu­nu göz­lə­yir və bu ikin­ci qa­dın hə­lə dün­ya­ya gəl­mə­yib.

Get, sən o Ley­li de­yil­sən...
Hal­bu­ki, ürək bir də­fə se­vir.

Ki­şi­nin tə­yi­na­tı bu bir də­fə­ni düz­gün tu­tub, qəl­bi­nin qa­dı­nı­nı xoş­bəxt edə bil­mə­si­lə müt­ləq­lə­şir. Qəl­bin­də­ki­ni Ya­nın­da­kı edə bi­lən Ki­şi Ən Qüd­rət­li­dir.

Məc­nun qüd­rət­li de­yil­di!

­İbn-Sə­la­mın ölü­mün­dən son­ra Ley­li da­ya­ğı­na - ai­lə­si­nə qa­yı­day­dı gə­rək. Ley­li­sə bu da­ya­ğı Məc­nun bil­di və ya­nıl­dı. Məc­nun da­yaq ola bil­məz­di. Çün­ki Məc­nun mü­ha­ki­mə­lər­lə duy­ğu­la­rın sa­va­şın­da hə­qi­qə­tin - duy­ğu­la­rın tə­rə­fin­də du­ra bil­mə­di.
Fü­zu­li isə duy­ğu­la­rın gö­zəl­li­yi­ni o qə­dər ali dil­də, elə zə­rif və də­rin, elə əzə­mət­li və köv­rək təq­dim et­di ki, in­san­lıq ne­çə əsr­dir bu sehr­də qərq olur, am­ma xi­las ba­rə­də dü­şün­mür.

Ey Fü­zu­li, qıl­ma­zam tər­ki-təriqi-eşq kim,
Bu fə­zi­lət da­xi­li-əhli-kə­mal ey­lər mə­ni.
Bu mə­na­da Ley­li güc­lü­dür.
Bu mə­na­da Qa­dın uca­dır, sə­mi­mi­dir, fə­da­kar­dır, Bü­töv­dür.

İl­yas Əfən­di­yev də bu gü­cü, bu uca­lı­ğı və fə­da­kar­lı­ğı eti­raf və təq­dir edən şair­di. Bə­li, bu yer­də şair­di.
O­nun şair­li­yin­də hər bi­ri­mi­zin hə­ya­tı­nın əsil gö­zəl­li­yi - müd­rik­lik­lə hə­qi­qə­tin dərk olu­nub ya­na­şı dur­du­ğu anın poe­zi­ya­sı ya­şa­yır. Bu müd­rik­lik hə­ya­tı­mı­zın çə­tin­lik­lə­ri­nin, səhv­lə­ri­miz və gü­nah­la­rı­mı­zın, sar­sın­tı və mü­təəs­sir­li­yi­mi­zin, pe­şi­man­lıq və mə­yus­lu­ğu­mu­zun, əlac­sız­lıq və əl­çat­maz­lıq­la­rın ver­di­yi dərs­lər­dən gəl­mir. Bu - in­sa­nın özü­nü dərk edib, əzə­mə­ti­ni qiy­mət­lən­dir­di­yi za­man ya­şa­dı­ğı hiss­lə­rin işıq­lı və hə­ra­rət­li nə­ha­yət­siz­li­yin­də, məhz ora­da əsil xoş­bəxt­li­yin ol­du­ğu­nu du­yan­da ke­çir­di­yi duy­ğu­la­rın qə­lə­bə­si­dir.
İl­yas Əfən­di­ye­vin ya­ra­dı­cı pa­ra­diq­ma­sı Cib­ran Xə­lil Cib­ran­dan oxu­du­ğum bir ali­cə­nab­lıq nü­mu­nə­si­nin hey­ran­lı­ğı­nı xa­tır­la­dır: kim­dən­sə ba­lıq is­tə­yən­də sə­nə ilan ve­rə­ni qı­na­ma­ğa tə­ləs­mə. Dü­şün ki, yə­qin ola­nı buy­muş... Elə isə, bu­nu sə­xa­vət ki­mi qiy­mət­lən­dir­mək gö­zəl ol­maz­mı?
Hə­qi­qə­tin düs­tu­ru da bu­ra­dan çı­xır: gö­zəl­lik - in­san hə­ya­tı­nın məq­sə­di­dir.
İl­yas Əfən­di­ye­vin şair­li­yi in­san qəl­bi­ni eh­ti­za­za gə­ti­rən, hey­ran­lıq­la dol­du­ran müd­rik­lik­di. Bu yön­dən ya­na­şıl­sa, onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı dra­ma­tur­gi­ya, nəsr böl­gü­sü­nə sal­maq çə­tin­dir, ən azın­dan, "İl­yas Əfən­di­yev teat­rı" ifa­də­si döv­riy­yə­də ol­sa be­lə. Onun qə­lə­min­dən (qəl­bin­dən) sü­zü­lən ya­zı­lar bü­töv­lük­də in­san qəl­bi­nin, duy­ğu­la­rı­nın və gö­zəl­li­yin şə­ni­nə bəs­tə­lən­miş nəğ­mə­lər­dir.
İl­yas Əfən­di­ye­vin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın şai­ra­nə ru­hu tə­biət və in­san vəh­də­ti­nin əzə­mə­ti­ni, var­lı­ğın ma­hiy­yə­ti­ni, əzə­li-əbə­di duy­ğu­la­rın qiy­mə­ti­ni ifa­də edir. Bu ya­ra­dı­cı­lıq ma­hiy­yə­ti ilə in­san qəl­bi­ni din­lə­mə­yə - bu uca­lı­ğa enib onu dərk et­mə­yə ça­ğı­ran bir Səs­dir. Am­ma bu Səs ha­ray de­yil, pı­çıl­tı­dır, (ən də­rin hiss­lər, ya­şa­nıl­mış duy­ğu - is­tər se­vinc ol­sun, is­tər kə­dər - yük­sək to­nu sev­mir), di gəl, bu pı­çıl­tı­nın təl­qin gü­cü in­sa­nın ru­hu­nu oya­dır, dü­şün­cə­si­ni sil­kə­lə­yir. "Mən bu fik­rə gəl­miş­dim ki, bi­zim cə­miy­yə­ti­mi­zin hər bir nöq­san­lı üz­vü­nü öz ye­rin­də oturt­maq­la, ona hə­və­si, qa­bi­liy­yə­ti olan işi ver­mək­lə düz yo­la sal­maq olar. Bu­nun üçün adam­la­rı­mı­zın qəl­bi­nə, ru­hu­na nü­fuz et­mə­yi ba­car­ma­lı­yıq. Bi­zim bir-bi­ri­mi­zi də­rin­dən ta­nı­ma­ğa, bir-bi­ri­mi­zin ürə­yi­nə yol aç­ma­ğa, ona tə­sir et­mə­yə im­ka­nı­mız var­dır" ("Sö­yüd­lü arx").
İl­yas Əfən­di­ye­vin qəh­rə­ma­nı Nu­riy­yə­nin cə­miy­yə­ti ya­zı­çı­nın keç­mi­şi­nin ahən­gi­ni, ra­hat­lı­ğı­nı poz­maq­la, san­ki bu keç­miş­dən öc alır­dı və bu ha­yı­fı onun gənc hə­ya­tı­nı çə­tin­lik­lə­rin, acı­la­rın dö­zül­məz­li­yin­dən ke­çir­mək­lə çı­xır­dı. Bu an­la­şıl­maz­lı­ğın sə­bə­bi­ni ya­zı­çı öm­rü­nün so­nu­na­can dü­şü­nür­dü və gö­rü­nür, ca­va­bı hət­ta öz­lü­yün­də eti­raf et­mək çə­tin­di. Bu eti­raf­dan da­ha çə­tin olan bir şey də var­dı: xa­ti­rə­lər. Bəl­kə ona gö­rə de­yir­miş: "Ge­ri­yə bax­ma, qo­ca"?
"O adam mə­nim də heç bir za­man ya­dım­dan çıx­ma­dı. Mən ke­çəl Əm­ra­hın bir za­man dəl­lək ol­du­ğu­nu bi­lir­dim. Ne­çə də­fə atam saç­la­rı­mı dü­zəlt­dir­mək üçün mə­ni onun dü­ka­nı­na apar­mış­dı. Dəl­lək Əm­rah da hə­mi­şə ata­mı bö­yük hör­mət­lə qar­şı­la­yar­dı.
Mən heç ba­şa dü­şə bil­mir­dim ki, hə­min o Dəl­lək Əm­rah in­di şə­hər so­ve­ti­nin üz­vü olan­dan son­ra nə üçün bi­zim­lə düş­mən ki­mi rəf­tar edir? Biz­dən nə­yin qi­sa­sı­nı alır? Ni­yə bir­dən-bi­rə be­lə aman­sız adam olub".
80-ci il­lə­rin əv­vəl­lə­rin­də bö­yük ma­raq­la qar­şı­lan­mış "Ge­ri­yə bax­ma, qo­ca" ro­ma­nı, əs­lin­də, Za­ma­nın gün­də­li­yi idi və onu oxu­yub ba­şa ça­tan­dan son­ra, ne­çə il­lər­di öz-özü­mə ver­di­yim sua­lın ca­va­bı­nı tap­dım san­ki və məhz bu ro­man, il­dı­rım qa­ran­lıq ge­cə­ni bir an­lıq ay­dın­lat­dı­ğı ki­mi, bə­zi mət­ləb­lə­rə işıq sal­dı.
­İl­yas Əfən­di­yev gün­də­lik­lə­ri ni­yə yan­dır­dı? Axı gün­də­lik­lər keç­miş­lə gö­rüş im­ka­nı­dır. Mə­gər gün­də­lik­lə­ri məhv et­mək­lə keç­miş­lə gö­rüş im­ka­nın­dan bil­mər­rə məh­rum ol­mu­ruq­mu?

Keç­miş­də nə var­dı? Xə­yal­lar?!

Bəl­kə real­lıq­lar keç­mi­şin bu qiy­mət­li sax­lan­cı­na - xə­yal­la­ra gü­lür, onu aşa­ğı­la­yır­dı və mə­nim köv­rək ya­zı­çı­mın bu əda­lət­siz­li­yə səs­siz-söz­süz üs­ya­nıy­dı məhv ol­muş gün­də­lik­lər? Mə­gər mə­nim ya­zı­çı­mın da qə­naə­ti be­lə de­yil­di­mi ki: "Biz əsəb­lə­ri­mi­zi də­mir ki­mi möh­kəm­lən­dir­mək üçün şü­şə qı­rın­tı­la­rı üzə­rin­də ayaq­ya­lın gə­zi­rik"?!
İn­di bu­dur, üs­tün­dən ne­çə onil­lər ötən­dən son­ra "Ge­ri­yə bax­ma, qo­ca" tək­li­fi­nin bir ya­zı­çı pri­yo­mu ki­mi da­ha cəl­be­di­ci gö­rün­dü­yü­nün fər­qi­nə va­rır­san; bu, əs­lin­də, ça­ğı­rış­dı, keç­mi­şi unut­ma­ma­ğa, onu öy­rən­mə­yə və bağ­la­rı qı­rıl­ma­ğa qoy­ma­maq və­siy­yə­ti­di. İn­cə bir psi­xo­lo­ji pri­yom: qa­da­ğan olu­na­na ma­raq, sir­li gö­rü­nə­nə qar­şı­sıa­lın­maz me­yil, ca­nat­ma in­sa­nın fik­ri­ni sə­fər­bər edib yö­nəl­dir və sən də­rin­lik­lə­rə baş vur­maq, so­na­can get­mək hə­və­sin­dən sax­la­ya bil­mir­sən özü­nü...
Bu ça­ğı­rı­şın o bi­ri ucun­da isə müd­rik bir yol­gös­tər­mə də var - keç­mi­şə alu­də olub qal­maq, da­im onun­la ya­şa­maq ol­maz, yol­lar sa­ba­ha apa­rır, keç­mi­şin xa­ti­rə­lə­ri nə qə­dər şi­rin, gö­zəl ol­sa da, gə­lə­cə­yin na­mə­lum­luq­lar ara­sın­da say­rı­şan işı­ğı da­ha cəl­be­di­ci­dir və bu, hə­ya­tın qa­çıl­maz­lı­ğı­dır.
İl­yas Əfən­di­ye­vin ya­ra­dı­cı­lı­ğı da, ya­ra­dı­cı­lı­ğın kre­do­su da dü­nən­lə sa­ba­hın ara­sın­da du­rub, yol gös­tə­rən dün­ya­gör­müş ağ­saq­qa­lın xe­yir­xah­lıq do­lu nə­si­hə­ti­ni xa­tır­la­dır. Ötü­rü­cü­dür, ayı­rı­cı­dır, həm də sin­tez­dir. Gənc­lik şöv­qü, sev­gi ilə do­lu sin­te­zin li­rik, şai­ra­nə ov­qa­tı in­sa­nı ya­şa­ma­ğa səs­lə­yir.
Ko­lo­rit­li dil, üs­lub özü­nə­məx­sus­lu­ğu­na sa­diq­lik hər ya­zı­çı­ya nə­sib ol­mur. İl­yas Əfən­di­ye­vin ya­zı­çı­lı­ğın­da ori­ji­nal­lı­ğı tə­min edən bir mə­qam var ki, bu da söz­lə­rin və­tən­daş­lıq sta­tu­su ilə bağ­lı­dır. Bir də ov­qa­tın. Onun əsər­lə­ri­nin hər han­sı bi­ri­ni, ad­sız-müəl­lif­siz oxu­san, fər­qi yox­dur, bu, və­tən­daş - söz­lər və ov­qat, hə­yat­se­vər­lik, ya­şa­maq eş­qi və gö­zəl­li­yə mü­na­si­bət o sa­at əsə­rin müəl­li­fi­ni ni­şan ve­rə­cək, de­yə­cək ki, əl­bət­tə, İl­yas Əfən­di­ye­vin­dir. Hət­ta bə­zən ada­ma elə gə­lir ki, mə­sə­lən, "ey­zən", "mər­da­nə" söz­lə­ri­ni, "hər iki­miz gənc və gö­zəl­dik" cüm­lə­si­ni, "çi­çək ki­mi tə­miz" ifa­də­si­ni, "son­ra" ilə baş­la­yan ilk cüm­lə­ni... ilk də­fə İl­yas Əfən­di­yev ya­zıb və şai­ra­nə üs­lub, özü­nə­məx­sus­lu­ğun bu "müəl­lif­lik hü­qu­qu­nu" oğ­lu El­çi­nə mi­ras qo­yub.
Ya­zı­çı ki­mi "adı­na ya­zı­la­sı" da­ha cid­di xey­li nü­ans var ki, bu ba­rə­də müt­ləq da­nış­maq la­zım­dır. Bu nüans­la­rın əhə­miy­yə­ti­ni duy­maq üçün İl­yas Əfən­di­ye­vin mən­sub ol­du­ğu ədə­bi dövr, ədə­biy­ya­ta gəl­di­yi vaxt­la­rın mən­zə­rə­si haq­qın­da, qı­sa da ol­sa, mə­lu­mat­lı ol­maq va­cib­dir.
O­nun ədə­biy­yat ad­lı pla­ne­tə vi­zit kar­tı "Kənd­dən mək­tub­lar" olub. Azər­bay­can rep­res­si­ya xo­fun­dan tə­zə­cə uzaq­la­şır­dı, gənc ya­zı­çı­nın ai­lə­si isə "sə­si alın­mış­la­rın" nə­si­bi­nə görk ola­sı gün­lə­rin acı son­lu­ğu­nu dad­mış­dı; ata­nı bu xof və əzil­mə­lər "apar­mış­dı". Cə­miy­yə­tin, ideo­lo­gi­ya­nın "mən­dən bi­zə" gö­tür­dü­yü səm­tin üzü­cü­lü­yü na­ra­zı­lıq do­ğur­sa da, "ge­ri­yə" cəhd­lər hiss olun­mur­du. Nəsr­də li­rik-psi­xo­lo­ji ro­man ənə­nə­si­nin, in­sa­nın mə­nə­vi dün­ya­sı­nın təq­dim olun­ma­sı, mə­nə­viy­yat mə­sə­lə­lə­ri­nin qo­yul­ma­sı onun adı ilə bağ­lı­dır. Bu, göy­dən­düş­mə təq­di­mat de­yil­di, yə­ni id­dia et­mək doğ­ru de­yil­dir ki, İl­yas Əfən­di­yev­dən baş­qa kim­sə­nin adı­nı çək­mək ol­maz. La­kin məhz bir­cə mi­sal çək­mək ki­fa­yət­dir ki, onun cə­sa­rət­li ad­dı­mı­nın do­ğur­du­ğu re­zo­nan­sı ya­da sal­sın. "Kör­pü­sa­lan­lar" po­ves­ti və Sə­riy­yə ob­ra­zı. 1960-cı il­ və qa­dın üçün, azər­bay­can­lı ai­lə­si üçün ağ­la­sığ­maz hə­rə­kət­lə­ri ilə hey­rə­ta­miz qı­cıq do­ğu­ran Sə­riy­yə­ni tən­qi­din və ic­ti­maiy­yə­tin qı­na­ğın­dan xi­las edən, zən­ni­miz­cə, müəl­li­fin ob­ra­za aş­kar du­yu­lan rəğ­bə­ti, bir də ya­zı­çı üs­lu­bu. Məhz bu üs­lub "ye­ni əx­laq və dü­şün­cə tər­zi­ni" həzm et­mə­yə kö­mək et­di. İl­yas Əfən­di­ye­vin di­li və ob­raz­la­rın da­xi­li alə­min­də so­na­can sə­mi­mi ol­ma­sı Sə­riy­yə­ni "qə­bul et­mə­yə" va­dar edir­di. Sə­riy­yə­nin "qə­bul olun­ma­sın­da" iki il əv­vəl oxu­cu­la­rı ye­ni ov­qa­ta kök­lə­miş, oxu­cu ma­ra­ğı­nı əsir et­miş "Sö­yüd­lü arx" ro­ma­nı­nın xid­mə­ti də da­nıl­maz­dır. Ya­rım əsr­dən çox ya­şı olan "Sö­yüd­lü arx" ye­ni­yet­mə­li­yin mü­ta­liə şöv­qü­nün he­sa­bı­na ya­zı­la bi­lən "köv­rəl­mək adi­li­yi­ni" bu gün də tək­rar­la­yır­sa, bu, həm də onun he­sa­bı­na­dır ki, in­sa­nın mə­nə­vi yük­sə­li­şi­nə və lə­ya­qə­ti­nin qo­run­ma­sı­na səs­lə­yən tə­miz, tə­ra­vət­li duy­ğu­lar ahən­ru­ba ki­mi özü­nə çə­kən bir dil­lə, xoş­hal tə­mas­la in­sa­nın yal­nız özü­nə eti­raf edə bi­lə­cə­yi bir he­ka­yə­ti oya­dır, hər kə­sin öz he­ka­yə­ti­ni oxut­du­rur­du özü­nə.
"Gənc­li­yi­min ilk çağ­la­rın­dan mən­də "Se­gah­"a an­la­şıl­maz bir bağ­lı­lıq var idi. Mə­nə elə gə­lir­di ki, bu mu­ğam, nə isə, qəm­li bir he­ka­yə nəql edir. Lap əv­vəl­lər mən bu he­ka­yə­tin nə­dən iba­rət ol­du­ğu­nu, "Se­gah­"ın nə söy­lə­di­yi­ni an­la­ya bil­məz­dim. Mən yal­nız ax­şam qə­rib­li­yi­nə və ya nə­yin­sə iz­ti­rab­la­rı ilə pə­ri­şan olan bir qı­zın kə­də­ri­nə bən­zər duy­ğu­lar hiss edər­dim. La­kin o gənc ley­te­nant gö­rüş vəd edib gəl­mə­yən­dən son­ra hər də­fə "Se­gah­"ı din­lə­yər­kən, qəl­bim­də ta­ma­mi­lə ye­ni bir aləm ya­ra­nır­dı və mən bu aləm­də yal­nız müz­tə­rib in­san mə­həb­bə­ti­nin bö­yük ta­le­yi­ni gö­rür­düm. San­ki Ley­li bu "Se­gah­"ın di­li ilə İbn Sa­lam­dan xa­hiş edir­di ki, ona ar­vad ol­maq üçün Məc­nu­nun eş­qi­ni unu­da­na qə­dər möh­lət ver­sin. İn­di mən də yal­nız o xoş­bəxt ge­cə­də mə­nə gö­rüş vəd edə­rək ge­dən, bir də qa­yıt­ma­yan o gənc ley­te­nant haq­qın­da dü­şü­nür­düm".
İl­yas Əfən­di­ye­vin bir ya­zı­çı ki­mi qa­dın hiss­lə­ri­ni, bu hiss­lə­rin bü­töv­lü­yü­nü və qa­dın fə­da­kar­lı­ğı­nı du­yub qiy­mət­lən­dir­mə­si, öz həm­cin­si­nə məhz qa­dı­nın tə­rə­fin­də du­rub, onun gö­zü ilə "də­yər ver­mə­si" in­san mü­na­si­bət­lə­rin­də şab­lon­la­rı yox, duy­ğu­la­rın azad­lı­ğı­nı, de­mok­ra­tik prin­si­pi əsas tut­ma­sı onu həm­kar­la­rın­dan fərq­lən­di­rir­di. Onun Hə­sən­za­də­si, Kam­ra­nı, Va­le­hi, lap elə Ər­şa­dı, Mu­ra­dı... San­ki ay­rı-ay­rı dövr­lər­də, ay­rı-ay­rı qa­nun-qay­da­la­rın hökm sür­dü­yü məm­lə­kət­lər­də ya­şa­yan ey­ni adam­dır və bu ey­ni­lik məhz ki­şi­lik, lə­ya­qət, ba­ba­lar­dan gəl­mə adət-ənə­nə­lə­rə, dav­ra­nış, dü­şün­cə əx­la­qı­na sa­diq­lik his­sin­dən su içir, xal­qın, mil­lə­tin tə­fək­kü­rün­də, yad­da­şın­da "əsil ki­şi" ob­ra­zı­na ye­ni ça­lar qa­tır. Onun qa­dın­la­rı da məhz be­lə ki­şi­lə­rə gö­rə dün­ya­nın ən ağır, ən dö­zül­məz pe­şi­man­lı­ğı­nı ya­şa­ya bi­lər­lər. "Axı, Bor­ça­lı dün­ya­nın o ba­şı de­yil­di ki..." ("Unu­da bil­mi­rəm").
"Bu mə­nim üçün tə­səv­vür elə­mə­yə­cə­yim bir səa­dət idi. La­kin xey­li fi­kir­dən son­ra be­lə qə­ra­ra gəl­dim ki, na­zir­li­yə te­leq­ram vu­rub, gəl­mək is­tə­mə­di­yi­mi bil­di­rim. Çün­ki bu­ra­dan çı­xıb get­mək, üz-gö­zü­mün öy­rəş­di­yi adam­lar­dan ay­rıl­maq... mə­nə xə­ya­nət ki­mi gö­rü­nür­dü... axı, bu­ra­dan Qu­zey qış­la­ğa cə­mi al­tı-yed­di ki­lo­metr­dir..." Sö­yüd­lü ar­xın "sü­ku­ta dal­mış çöl ilə xoş bir xə­yal, bir ömür ki­mi uzan­dı­ğı" Qu­zey qış­laq Nu­riy­yə­nin gənc ley­te­nan­tı­nın - Mu­ra­dın kən­di idi.
İl­yas Əfən­di­ye­vin "Tu­fan­dan son­ra" ki­no­no­vel­la­sın­da Ley­la­nın cə­sa­rət­li jes­ti hə­yat yol­da­şı La­çı­nın da­nış­maq, eti­raz et­mək, "ki­şi­lən­mək" haq­qı­nı əlin­dən alır. Çün­ki bu cə­sa­rət hə­qi­qət­dən gə­lir­di.
"Ov­çu ge­dir... qız ba­xır­dı...
- Mən­dən xa­nı­mı­nı­za sa­lam ye­ti­rin... - de­yə qız tək­rar ar­xa­dan qış­qır­dı, - de­yin, mən ona hə­səd apa­rı­ram, eşi­dir­si­niz­mi, hə­səd!
...La­çın hə­lə də ov­çu­nun ar­dın­ca ba­xan qı­za ya­xın­la­şıb so­ruş­du:
- Nə üçün onun ar­va­dı­na hə­səd apa­rır­san? Gö­zəl oğ­lan ol­du­ğu­na gö­rə?
- Yox, - de­yə qız sa­kit ifa­də ilə ca­vab ver­di - Hə­qi­qi ki­şi ol­du­ğu­na gö­rə.
Və çev­ri­lib ağır ad­dım­lar­la La­çın­dan uzaq­laş­dı..."
İl­yas Əfən­di­ye­vin mü­ta­liə­si haq­qın­da çox dı­nı­şıb­lar və ilk ba­xış­da ada­ma elə gə­lir ki, bu zən­gin­lik onun ya­zı­çı­lı­ğı­na iz qoy­ma­mış ol­maz. Onun­sa ya­ra­dı­cı­lı­ğı mil­li ko­lo­rit­lə o qə­dər do­lu­dur ki, yad ha­va­ya yer qal­ma­yıb. Çün­ki o, dün­ya­nı, hə­ya­tı öy­rən­dik­cə, mən­sub ol­du­ğu mə­də­niy­yə­tin, mil­li ru­hun ye­ri­ni, çə­ki­si­ni gö­rüb. Bu isə, ona müa­sir­li­yi, in­ki­şa­fı qiy­mət­lən­dir­mək­də qə­tiy­yən ma­ne ol­ma­yıb. Ye­ni­li­yə, sa­ba­ha, gə­lə­cə­yə mü­na­si­bət, ye­ni ya­naş­ma onun əsər­lə­ri­nə gənc­li­yin çağ­la­yan ener­ji­si­ni, nik­bin­lik və hə­ra­rət gə­ti­rib. Am­ma... bü­tün bu tə­ra­vət­li, güm­rah nə­şə­nin dağ­lar­da qal­mış nəğ­mə­lə­rin xif­fə­ti­nə bü­rün­dü­yü­nü sez­mək çə­tin de­yil. Sa­rı­köy­nək Qə­dir­xan ba­ba­dan xe­yir-dua alıb ay­rı­lan­da da, bül­lur sa­ra­yın xə­fə­sin­də tın­cı­xan Ba­yan­du­run Ay­nur üçün bir ye­ni, əf­sun­lu dün­ya olan söh­bət­lə­rin­də də, Ələs­gər da­yı­nın sa­zın­dan Nu­riy­yə­nin nis­gil­li qəl­bin­də qa­lan uşaq­lıq xa­ti­rə­lə­ri­nin unu­dul­maz­lı­ğı­na çi­lə­nən köv­rək­lik­də də bir ya­nıq­lı su­al, qeyb­dən səs­lə­nir­miş ki­mi sız­la­yır:

Ü­zü bə­ri ba­xan dağ­lar,
Mə­nim siz­də nə­yim qal­dı?

İl­yas Əfən­di­ye­vin "Üça­tı­lan", "Ge­ri­yə bax­ma, qo­ca" "Xan qı­zı Gül­sə­nu­bər­lə tar­zən Sa­dıq­ca­nın na­ğı­lı" əsər­lə­ri­ni çə­kin­mə­dən Qa­ra­bağ hə­ya­tı­nın, tə­rə­kə­mə ela­tı­nın ya­şa­yış tər­zi­nin, məi­şə­ti­nin et­noq­ra­fik tab­lo­su, Qa­ra­bağ­na­mə­lər­dən bi­ri ad­lan­dır­maq is­tə­yi­rəm. Elə bil tə­rəd­dü­dü­mün if­rat - hə­qi­qət sər­hə­din­də­yəm və ya­dı­ma ya­zı mə­də­niy­yə­tin­də­ki kü­bar­lı­ğı ilə se­çi­lən Ya­şar Qa­ra­ye­vin bən­zət­mə­si dü­şür: "Bu gün Qa­ra­bağ­lı şair­lər və na­sir­lər ara­sın­da Xa­rı­bül­bül öz mah­nı­sı­nı ha­mı­dan çox İl­yas Əfən­di­ye­vin di­li ilə oxu­yur".
Bu qəm­li nəğ­mə­nin nə ol­du­ğu­nu isə, "sus­maq­dan ürə­yi daş olan bi­lər".
İl­yas Əfən­di­ye­vin əsər­lə­ri­nin təh­ki­yə­sin­dən sü­zü­lən bir ümid işı­ğı, hə­yat eş­qi on­la­rı na­ğıl­la­rı­mı­zın ru­hu­na ya­xın­laş­dı­rır. Xe­yir­xah na­ğıl­la­rın igid qəh­rə­man­la­rı, müd­rik qo­ca­la­rı bi­zi qor­xu­lu div­lə­rin, za­lım­la­rın əsa­rə­tin­dən qur­ta­ran ki­mi, Mu­rad­za­də, Ər­şad, Şah­mar, ov­çu, Hə­sən­za­də, Ata­yev də dav­ra­nış­la­rı, ali­cə­nab­lıq­la­rı, "mər­da­nə tövr­lə­ri" ilə oxu­cu­nu haq­qın, əda­lə­tin, nə­cib­li­yin, tə­miz sev­gi­nin, dü­rüst­lü­yün var­lı­ğı­na, gö­zəl­li­yi­nə inan­dı­rır.

***

Hər bir ya­ra­dı­cı­lıq sual­dır, hə­yat, in­san, ya­ra­dı­lış haq­qın­da, in­san mü­na­si­bət­lə­ri­nin çe­şid­lə­ri, öm­rün mə­na­sı ilə bağ­lı dü­şün­cə­lər­dir. Bu müx­tə­lif, rən­ga­rəng ya­naş­ma­lar "gə­lim­li-ge­dim­li dün­ya­nın", fa­ni­li­yi­nə qar­şı güc­süz­lü­yü­mü­zü dərk et­mə­yi­mi­zin, bu­nun­la be­lə bu güc­süz­lük qar­şı­sın­da in­san ira­də­si­nin, xə­yal­la­rı­nın möh­tə­şəm­li­yi­nə ina­mı­mı­zın yo­lu yaş, hə­yat təc­rü­bə­si, dün­ya­gö­rü­şü­müz və xa­rak­te­ri­miz­dən ası­lı ola­raq də­yi­şə bi­lir. Am­ma is­te­da­dın də­rə­cə­si, ha­mı­nın bax­dı­ğın­da hər kə­sin gö­r­mə­di­yi zər­rə­də bü­tö­vü gö­rə bil­mək, duy­maq həs­sas­lı­ğı ya­şın, hə­yat təc­rü­bə­si­nin qa­ba­ğı­na ke­çə bi­lir.
İl­yas Əfən­di­ye­vin "Qır­çı və qır­mı­zı çi­çək" he­ka­yə­si bu dü­şün­cə­lə­rin ha­va­sı­na kök­lə­yir oxu­cu­nu. He­ka­yə həm də ya­zı­çı­nın fər­di üs­lu­bu­nu, de­tal­la iş­lə­mək, onu mə­na­lan­dır­maq sə­riş­tə­si­ni ifa­də edir­di. İn­san ki­min­çün­sə ya­şa­yan­da, gə­rək­li və göz­lə­ni­lən ol­du­ğu­nu bi­lən­də ömür də, bu öm­rün ötüb ke­çən hər gü­nü də mə­na­lı olur, məz­mun­lu olur.
"O­nun gü­nəş­dən, ayaz­dan ya­nıb qa­ral­mış ge­niş al­nın­da­kı qı­rış­lar ko­tan şu­mu ki­mi də­rin idi...
Qo­ca yaz­da və pa­yız­da as­fal­tı de­şib çı­xan bu xır­da çi­çək­lə­ri çox gör­müş­dü və hər də­fə də qo­ca­ya elə gəl­miş­di ki, bu ki­çik çi­çək se­vinc­lə ona ba­xıb nə isə de­yir... La­kin nə de­yir? Qo­ca bu ba­rə­də fi­kir­ləş­mə­miş­di, sa­də­cə ola­raq, çi­çə­yin zü­hu­ru ilə onun də­rin qı­rış­la­rı olan çöh­rə­sin­də­ki sərt ifa­də bir qə­dər yum­şal­mış, bu qə­dər ba­la­ca, bu qə­dər zə­rif bir var­lı­ğın qüd­rə­ti on­da riq­qət­li, meh­ri­ban duy­ğu­lar oyat­mış­dı".
O­nun heç kə­si yox­du - xa­ti­rə­lə­rin­dən və kö­mək­çi­si qır­çı­dan baş­qa. Bu sa­kit növ­ra­ğı lə­pə­lən­di­rən qır­mı­zı bant­lı qı­zın gə­li­şi­nə­cən be­ləy­di. Qo­ca ye­nə də öz alə­min­də idi, am­ma in­di onun bu alə­mi­nin qay­ğı­la­rı bu cüt­lü­yün ai­lə se­vin­ci­nə səmt­lən­miş­di, on­la­ra öz öv­lad­la­rı ki­mi toy edə­cə­yi­ni dü­şü­nür­dü. Am­ma qır­mı­zı çi­çək­dən fərq­li ola­raq, qır­mı­zı bant­lı qız qo­ca­nın qü­ru­ba əyi­lən öm­rü­nə qəm­li bir iz sal­dı: "...Göz­lə­ri xey­li müd­dət ota­ğın zül­mə­ti­nə zil­lə­nib qal­dı. Elə bil ki, bu zül­mət bir əbə­diy­yət idi və o, bu əbə­diy­yə­tə qo­vuş­muş­du. La­kin onun şüu­ru iş­lə­yir­di. Bu şü­ur isə, işıq və ümid­lər sil­si­lə­sin­dən iba­rət idi".
Bu sil­si­lə­nin so­nun­da "hə­ya­tın - bö­yük və qüd­rət­li hə­ya­tın qa­nu­nu" son hök­mü­nü ve­rə­cək­di...
İl­yas Əfən­di­yev nəs­ri­nin sə­ciy­yə­si ki­mi, “iyir­min­ci yü­zil Azər­bay­ca­nı­nın, azər­bay­can­lı­sı­nın hə­ya­tı­nın mə­nə­vi-psi­xo­lo­ji ba­ro­met­ri" ifa­də­si­nin qüv­vət­li və kə­sər­li ol­ma­sı­nın kö­kün­də onun ya­zı­çı üs­lu­bu­nun li­riz­mi, "köh­nə ilə ye­ni­nin", mü­ha­fi­zə­kar­lıq­la qa­baq­cıl dü­şün­cə­nin "dil ta­pıb yo­la get­mə­si" və bir də, fo­no­se­man­ti­ka­nın təd­qi­qi üçün ge­niş im­kan­lar ve­rən söz­lə­rin, səs­lə­rin mu­si­qi ahən­gi, rəng­li söz­lə­rin və rəng­li fi­kir­lə­rin mo­zaik zən­gin­li­yi mü­hüm rol oy­na­yıb.
A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın zən­gin ir­si­nə qiy­mət­li əsər­lər ver­miş XX əsrdə in­sa­nın bə­dii-es­te­tik dər­ki­nə xid­mət edən ya­ra­dı­cı­lıq nü­mu­nə­lə­ri içə­ri­sin­də nəsr poe­ti­ka­sı ilə se­çi­lən İl­yas Əfən­di­ye­vin mil­li ko­me­dioq­ra­fi­ya ənə­nə­lə­ri­nə söy­kə­nən dra­ma­tur­gi­ya­sı­nın da mə­də­niy­yə­ti­mi­zin in­ki­şa­fın­da özü­nə­məx­sus ye­ri var­dır. Bu, əs­lin­də, çox mə­su­liy­yət­li bir ad­dım idi; Hü­seyn Ca­vid, Cə­fər Cab­bar­lı dra­ma­tur­gi­ya­sı mil­li mə­də­niy­yə­tin qı­zıl fon­dun­da idi. Mir­zə Fə­tə­li Axun­dov, Nə­cəf bəy Və­zi­rov, klas­sik dra­ma­tur­gi­ya ənə­nə­lə­ri var­dı, Cə­lil Məm­məd­qu­lu­za­də­nin elə bir­cə "Ölü­lər" pye­si­nin Tofiq Kazımov (re­jis­sor), El­çin As­la­nov (rəs­sam) yo­zu­mun­da par­laq səh­nə uğu­ru fo­nun­da dra­ma­tur­gi­ya­ya gəl­mək cə­sa­rət tə­ləb edir­di. İl­yas Əfən­di­yev bu yo­lu - öz yo­lu­nu ta­pa bil­di və san­ki Azər­bay­can te­atr səh­nə­si­nin di­li ilə qiy­mə­ti­ni al­dı: "Sən hə­mi­şə mə­nim­lə­sən". İl­yas Əfən­di­ye­vin və To­fiq Ka­zı­mo­vun bir­gə işi çox yük­sək qarşılandı. İl­yas Əfən­di­yev bir na­sir ki­mi "biz­dən mə­nə" qa­yı­dı­şı­nı səh­nə di­li ilə ger­çək­ləş­dir­di. "Məhv ol­muş gün­də­lik­lər", "Unu­da bil­mi­rəm" - 1954-cü il­də yaz­dı­ğı "Ata­yev­lər ai­lə­si" pye­sin­dən son­ra - 60-cı il­lər­də İl­yas Əfən­di­yev dra­ma­tur­gi­ya­sı­nın bu ma­raq­lı nü­mu­nə­lə­ri teat­rı­mı­zın səh­nə­sin­də ha­di­sə ki­mi qiy­mət­lən­di­ril­di.
70-ci il­lə­rin so­nu­na doğ­ru ic­ti­mai-si­ya­si hə­ya­tı­mı­zın də­rin­lik­lə­rin­də hiss olu­nan tə­bəd­dü­lat­la­rı ədə­biy­ya­tı­mı­zın ta­ri­xi möv­zu­la­ra mü­ra­ciə­ti­nə rə­vac ve­rir­di. Azər­bay­can teat­rı İl­yas Əfən­di­ye­vin ta­ri­xi pyes­lə­ri ilə mil­li-mə­nə­vi dir­çə­li­şə, ta­ri­xi yad­da­şın qat­la­rı­na üz tut­du. "Xur­şid­ba­nu Na­tə­van" (1978), "Sev­gi­li­lə­rin cə­hən­nəm­də vü­sa­lı" (1989), "Hökm­dar və qı­zı" (1991) pyes­lə­ri azad­lıq, mil­li is­tiq­lal yo­lu­na ça­ğı­rış­dı və bu mər­hə­lə 30-40-cı il­lə­rin pa­fos teat­rı­nın da­va­mı ki­mi gö­rü­nür­dü, am­ma bu pa­fo­sun mü­ba­riz ru­hu in­sa­nı yor­mur­du, zən­ci­rin həl­qə­lə­ri ki­mi bir-bi­ri­nə bənd olur, bir­li­yə səs­lə­yir­di.
70-ci il­lə­rin so­nun­da, in­ki­şaf et­miş so­sia­liz­min yük­sək mər­hə­lə­si­ni ya­şa­yan So­vet­lər Bir­li­yin­də, onun bir res­pub­li­ka­sı olan Azər­bay­can­da bu in­qi­la­bi ça­ğı­rı­şın bir adı mey­dan oxu­maq­dı, eti­raz­dı həm də. "De­yin ki, mən Xur­şid­ba­nu Na­tə­van bu əzab­lı yol­la­rı on­lar­la bir­lik­də ge­də­cəm! Onu da de­yin ki, bu uçu­rum­lu yol­la­rın so­nun­da bi­zi öz mil­li bir­li­yi­ni, azad­lı­ğı­nı tap­mış azad Azər­bay­can göz­lə­yir!"
90-cı il­lər­də Azər­bay­can ta­ri­xi fa­ciə­lə­ri­nin, bö­yük səhv­lə­ri­nin acı­sı­nı ye­ni­dən ya­şa­yan­da İl­yas Əfən­di­yev Ağa­bə­yim Ağa­nın di­li ilə xal­qı­na səs­lən­di.
"Qoy bö­yük Ya­ra­dan si­zin ki­mi Azər­bay­can igid­lə­ri­nin qı­lın­cı­nı əlin­dən sal­ma­sın. Bu yal­nız bi­zim fa­ciə­miz de­yil. İb­ra­him xa­nın rus pad­şa­hı­nın söz­lə­ri­nə ina­nıb, ona ta­be ol­ma­sı bi­zim gə­lə­cək nə­sil­lə­ri­mi­zin də fa­ciə­si­dir. Mə­nim əziz həm­və­tən­lə­rim, Azər­bay­can türk­lə­ri heç bir za­man ya­del­li pad­şa­hın zül­mü­nə ta­be ol­ma­ya­caq. Hə­mi­şə və­tə­nin azad­lı­ğı uğ­run­da vu­ru­şa­caq".
Və mən, İl­yas Əfən­di­ye­vin dra­ma­tur­gi­ya­sı­nın, dra­ma­tur­gi­ya di­li­ ilə na­sir İl­yas Əfən­di­ye­vin di­li ara­sın­da çox, həd­dən ar­tıq ox­şar­lı­ğı­nı qeyd et­mə­yə bil­mi­rəm. Mən bu­nun pis­mi, yax­şı­mı, doğ­ru­mu-yan­lış­mı ol­ma­sı­nı dü­şün­mək is­tə­mi­rəm. Mən onu fi­kir­lə­şi­rəm ki, məhz bu dil, məhz bu üs­lub - İl­yas Əfən­di­ye­vin şai­ra­nə üs­lu­bu onun pyes­lə­ri­ni Azər­bay­can səh­nə sə­nə­tin­də hə­lə ne­çə nə­sil ya­şa­da­caq. Və bu üs­lub­da mən İl­yas Əfən­di­yev adın­da bir şa­ir gör­mü­şəm.
A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da və te­atr sə­nə­tin­də müs­təs­na xid­mət­lə­ri ol­muş İl­yas Əfən­di­ye­vin "fər­di üs­lu­bu­nun" mü­hüm ciz­gi­si­ni qeyd et­mək la­zım gə­lir. O, sə­nət­kar öm­rü­nü ic­ti­mai fəa­liy­yət, döv­lət qul­lu­ğu, mə­mur meş­şan­lı­ğın­dan fey­zi­yab­lı­ğı­na böl­mə­yib, özü­nü Sö­zə, Ya­zı­çı­lı­ğa bü­töv ve­rib. Hal­bu­ki, ədə­biy­ya­ta gə­tir­di­yi ob­raz­la­rın ye­ni­li­yi­nə qar­şı hü­cum­lar­dan, tən­qid­dən sı­ğor­ta­lan­ma­ğın ən sər­fə­li yo­lu olan "kres­lo zəh­mi­nə" gü­vən­mək üçün onun im­kan­la­rı çox olub. Bəl­kə qu­ru­luş­la so­na­can ba­rı­şa bil­mə­yib, bəl­kə xa­rak­te­rin­də­ki "çə­tin­lik" qoy­ma­yıb, de­mək çə­tin­dir. Hər hal­da, hər iki sə­bəb özü­nü hiss et­di­rib. Ün­siy­yət­də ol­duq­la­rı­nın mü­şa­hi­də­si­dir ki, "ilıq, ro­man­tik, xe­yir­xah adam­la­ra qar­şı mu­nis mü­na­si­bət­də olan İl­yas müəl­lim xud­bin, bəd­xah, si­ma­sız adam­la­ra mü­na­si­bət­də ba­rış­maz idi. Re­al hə­yat­da­kı möv­qe­yi onun əsər­lə­rin­də müx­tə­lif ob­raz­la­rın sə­ciy­yə­vi mə­nə­vi key­fiy­yə­ti­nə dö­nər­di".
Gö­rü­nür, İl­yas Əfən­di­yev özü­nü da­ha yax­şı gö­rüb, da­ha düz­gün qiy­mət­lən­di­rib.
Ö­zü­nə, is­te­da­dı­na, hə­ya­ta, in­sa­na, bö­yük və güc­lü ina­mı olan ya­ra­dı­cı in­san hər für­sət­dən ba­rın­maq, "har­da aş, or­da baş" ol­maq şa­kə­rin­dən o qə­dər uzaq­dır ki...
İl­yas Əfən­di­ye­vin sə­nət­kar ama­lı "yal­nız bir də­fə se­vən ürək" tim­sa­lın­da­dır - ya­maq gö­tür­mə­yib, Ya­zı­çı­lı­ğı bü­tün qəl­bi­lə se­vib.
"Hər təf­si­lat­da li­rik dra­ma­tizm və poe­tik nik­bin­lik ara­yan" bu ya­zı­çı haq­qın­da ya­zı­nı, onun­la ün­siy­yə­ti­ni köv­rək - əziz xa­ti­rə ki­mi qo­ru­yan nə­cib in­san, gö­zəl zi­ya­lı­mız İmam­ver­di Əbi­lov­dan də­qiq, do­lu və la­yi­qli bi­ti­rə bil­mə­yə­cə­yi­mi dü­şün­düm:
"İl­yas Əfən­di­yev yal­nız üs­lub əl­van­lı­ğı, fər­di in­tel­lek­tual zən­gin­li­yi ilə de­yil, şəx­si lə­ya­qə­ti, dav­ra­nış və mü­na­si­bət­lə­ri həd­din­də də ro­man­tik, şai­ra­nə və li­rik bir in­san öm­rü ya­şa­dı".