|
Amerika yazıçısı Con Steynbek öz əsərlərində insan fəlsəfəsini, insan varlığının müqəddəsliyini poetik bir üslubda, bədii vasitələrlə təbliğ etmişdir. O, 1962-ci il Nobel mükafatı təqdimatındakı nitqində demişdir: "Yazıçı bizim böyük günahlarımızın və kədərlərimizin üstünü açmaq üçün məsuliyyət daşıyır. Bundan başqa, yazıçıya insan gücünü, onun qəlbinin və ruhunun böyüklüyünü - puç olmuş ümidlərini, cəsarət, mərhəmət və sevgi uğrundakı fədakarlığını göstərmək və tərif etmək haqqı tanınmışdır".1
Con Steynbekin yaradıcılığını araşdıran tədqiqatçılar ədəbiyyatda "İnsan problemi"ni asanlıqla "çözə" bilər və maraqlı nəticələr əldə edərlər. Ümumiyyətlə, insan konsepsiyası mürəkkəb məsələ olduğuna görə tədqiqatçılar onu, əsasən, fəlsəfi, sosial-siyasi, ideoloji istiqamətdə təhlilə cəlb edirlər. İ.Vəliyevin "Bədii ədəbiyyatda insan konsepsiyası", "İnsan həyatda və sənətdə", Ə. Ağayevin "Azərbaycan ictimai-pedaqoji fikrində şəxsiyyətin formalaşması problemi", N. Cərullaqızının "Fəlsəfi-bədii fikir tarixində şəxsiyyət konsepsiyası", F. Əkbərov və N. Camaloğlunun "İnsan, mənəviyyat və cəmiyyət", K. Aslanın "Şəxsiyyətin formalaşmasında bədii ədəbiyyatın rolu" kimi tədqiqatlarında məsələyə müxtəlif aspektlərdən yanaşılsa da, şəxsiyyətin formalaşmasında bədii ədəbiyyatın özünəməxsus rolu və əhəmiyyəti xüsusi vurğulanmışdır. "Bədii ədəbiyyatda insan konsepsiyası" adlı monoqrafiyanın müəllifi professor İ.Vəliyev bu fikri belə əsaslandırır: "İnsanı öyrənmək fəlsəfənin işidir. Lakin dünya haqqında fəlsəfi düşüncələrin fəlsəfi sistemə köçürülməsində incəsənət, o cümlədən ədəbiyyat bünövrə, başlanğıc, təməl rolunu oynamışdır".2
Con Steynbekin yaratdığı xarakterlər, xüsusilə "Qəzəb salxımı" romanındakı Cim Keysi (vaiz) obrazı özünün bədii-fəlsəfi təhkiyyəsilə diqqət çəkən çox maraqlı bir obrazdır. Məhz bu obrazın dilindən söylənən fəlsəfi fikirlərdə, Keysinin "İnsan fəlsəfəsi"ndə Şərq panteist fikri sufilikdən əxz olunmuş ciddi məqamlar diqqətimizi cəlb etmişdir. "Qəzəb salxımı" romanında "Amerika həyat tərzi konsepsiyası"nı geniş təhlil etdikdən sonra romanın fəlsəfi mahiyyətini sufiliklə ümumiləşdirmək və müqayisə etmək məqsədilə araşdırmalarımızı davam etdirdik. Məşhur sufi alimlərin və sənətkarların əsərlərindən tanış olduğumuz bir çox kəlamlara, oxşar fəlsəfi ifadələrə Con Steynbekin yaradıcılığında bu və ya digər formada rast gəlinir. Bu təsirin mənbəyini axtarmaq cəhdlərimiz nəticəsiz qalmadı. Araşdırmalarımızdan məlum olur ki, sufilik Amerika transsendentalizminə, o cümlədən Con Steynbekin bir çox əsərlərinə də müstəsna təsir göstərmişdir. Gəldiyimiz qənaəti sübuta yetirmək üçün XX əsr Amerika bədii ədəbiyyatının inkişafında rol oynamış transsendentalizm cərəyanının öyrənilməsi tədqiqatın paradiqmasını təşkil edir.
Şərq-Qərb uyarlığı
Bildiyimiz kimi, Qərbdə dünyəvi elmlərin qadağan edildiyi, yalnız dini elmlərin öyrənildiyi bir dövrdə Şərq intibahı və ədəbiyyatı xeyli təkamül etmişdi. V. M. Vott "Orta əsr Avropasına İslamın təsiri" kitabında bu mərhələyə yüksək qiymət verərək göstərmişdir ki, Şərq alimlərinin tədqiqatları olmasaydı, Avropada elm və fəlsəfə belə sürətlə inkişaf edə bilməzdi".3
Məlum bir həqiqətdir ki, fəlsəfə sahilsiz ümmandır. Ədəbiyyat bu ümmanın ləl səpələnmiş xəzinəsi, nəhayətsiz dərinliyidir. Dəryanın üstü çox zaman dalğalı olur; dalğaları qovan küləklərsə Şərqdən Qərbə əsməkdədir... Qədim yunan leksikonunda belə bir deyim var: "Ex oriente lux"4 - “İşıq Şərqdən gəlir” - və yaxud; “Günəş Şərqdən çıxır”. Bu işığın şəfəqləri XIX əsrdə uzaq Amerikanın Boston şəhərindəki Unitaryan kilsəsini də aydınlatmışdı. Dədə-babadan rahibliklə məşğul olan Emersonlar nəslinin nümayəndəsi, rahib Ralf Valdo Emerson (1803-1882) iyirmi doqquz yaşında ikən kilsəni tərk etmiş, "Bruk Farm"da transsendentalistlər dərnəyini yaradaraq geniş ədəbi-fəlsəfi fəaliyyətə başlamışdır.
"Transsendentalizm" ifadəsini fəlsəfəyə gətirən alman filosofu Kanta görə, bu anlayış varlığın intuitiv, hər cür təcrübəyə qədər dərk olunan ən ümumi, fövqəlhissi xassəsi kimi başa düşülür. Kantın özü bu təlimi "döl verməyən" (tavtoloji) təlim adlandırmışdır. Lakin bu fəlsəfə XIX əsr Amerikasında metafizik və teoloji baxışları ifadə edən bir təlim kimi formalaşmış və bədii ədəbiyyata da nüfuz etmişdir. Transsendentalizm təbiət və insan ruhunun "keçici"liyini təlqin edir, Amerika ictimai mühitində və bədii ədəbiyyatında Emerson, Ripli, Qotorn, Toro kimi ədiblərin zəngin yaradıcılığı vasitəsilə təbliğ olunurdu. Müşahidələrdən bəlli olur ki, sufilik Amerika transsendentalizminə ciddi təsir göstərmişdir. Özü də sufilik və Şərqdəki panteist fikirlər Amerikaya Avropadan keçmişdir. Ralf Valdo Emersonun ardıcılları və yaxın məsləkdaşları Vilyam Rounsvil Alger və Ceyms Frimən Klark kimi transsendentalistlər Şərq ədəbi mühitinə rəğbət bəsləmiş və ona yaxından bələd olmuş tarixi şəxsiyyətlərdir. Onlar dövrün, zamanın ümumi mənzərəsinə qiymət vermək üçün sufilikdən öz məqsədləri üçün bəhrələnmişlər. Sufiliyin Amerikada öyrənilməsi istiqamətində geniş fəaliyyət göstərmiş bu iki şəxsiyyət 1850-ci ilin ortalarından etibarən Uzaq və Yaxın Şərq əsərlərini - Devid Şea və Antoni Troyerin fransızcaya çevirdiyi "Dəbistan"ı, S. Tolakın "Sufilik və panteistik teosofiya" tərcümələrini Amerikada ilk dəfə nəşr etdirmişlər. Emersonu isə Şərq poeziyasının klassik şairi Sədi Şirazinin "Gülüstan" əsəri xüsusi cəlb etmişdir. XIX əsrin 50-ci illərində bir çox sufi ədəbiyyatı nümunələri Algerin "Sufilərin dindarlığı və poeziyası" (1854) adlı kitabında toplanıb çap olunmuşdur. Bu kitab üzərində iki ilə yaxın bir müddətdə çalışdıqdan sonra V. R. Alger 1856-cı ildə ayrıca "Şərq poeziyası" adlı kitabdakı sufi şeirlərini alman və fransızcadan ingiliscəyə çevirmişdir. V. R. Algerin digər əsərləri arasında "Amerikanın mənəviyyatı və gələcəyi" (1857), "Təbiət və insanın tənhalığı" (1867) kimi əsərlər onu bir transsendentalist kimi səciyyələndirsə də məşhur nəzəriyyəçi alim, öz məsləkdaşı C. F. Klark kimi, Unitaryan kilsəsini tərk etməmiş, ömrünü rahibliklə başa vurmuşdur. Alger və Klarkın başçılığı ilə çap olunmuş "Kristian Ekzəminer" dərgisi XIX əsr Amerikasında Şərq mədəniyyəti və sufi-panteist fikirlərin araşdırılması istiqamətində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Alger sufi romantizminin Şelli və Sautinin ənənələri əsasında dərk olunmasını təklif edirdi. Təəccüblü deyildir ki, "Kristian Ekzəminer"-dəki məqalələrdə farsdilli şeirlər alman şairi Hötenin "Şərq-Qərb divanı" kolleksiyasındakı bir üslubda (Hafizin şeirlərindən təsirlənmişdir) Şərq və Qərb poeziyasının sintezi kimi təqdim olunmuşdur. V. R. Alger sufizmin XIX əsr Vördsvors romantizminə təsirini öz məqaləsində "bizimçün yad olan dərin düşüncə və hissiyat tərzi" kimi vurğulamışdır. O, bu şeirləri "Panteist metafizikasının nadir zərifliyi ilə tərbiyəvi, parlaq və gözəl poeziyanın sintezi" adlandırmışdır.5
Transsendentalistlərin sufililik meyilləri Amerika ədəbiyyatşünaslarının da diqqətini özünə cəlb etmiş və onların yaradıcılığı barədə müxtəlif səpkili təhlil və qənaətlər meydana çıxmışdır. Miçiqan Dövlət Universitetinin professoru Artur Versluis "Amerika transsendentalizmi və Asiya dinləri" kitabında yazır: "İngilis romantikləri Şelli və Vördsvorsun əsərləri, o cümlədən tərcümə olunmuş farsdilli şeirlər transsendentalistlərin romantizmi üçün zəng səsi idi".6
"Torpaq, dəniz və hava sevimli qardaşlardı,
Böyük Anamız kaş ruhumu oyadaydı,
Hiss etdiyim duyğular sənə olan sevgimdi,
Mənə olan mükafat, sənin səxavətindi"7 - Şelli (Tərcümə bizimdir - M.B).
Amerika transsendentalizmi özünün ictimai-fəlsəfi prinsipləri ilə diqqət çəkən çox maraqlı bir təlimdir. Göründüyü kimi, Amerikada sufizmlə bağlı tədqiqatların tarixi də elə XIX əsrin ortalarından, transsendentalizmin yarandığı vaxtlardan başlayır. Bunu bir qədər dəqiqləşdirmək üçün Amerika transsendentalizminin inkişaf meyllərinə müxtəsər nəzər salmaq kifayət edər. Emerson, Toro və ilk transsendentalistlərin nəşrlərinə fikir verdikdə görürük ki, o dövrün müxtəlif naşirləri Şərq bədii-fəlsəfi nəzəriyyələrindən və əsərlərindən bəhrələnməklə, Amerikada ictimai fikrin təkamülünə rəvac vermək, "universal din" yaratmaq məqsədinə xidmət etmişlər.
Harvard Universitetinin professoru Lourens Buel özünün "Transsendentalizm ədəbiyyatı" əsərində yazır: "Transsendentalizm tarixində ən əlamətdar hadisə 1832-ci ildə Emersonun Unitaryan kilsəsindən uzaqlaşaraq elmi dərnək yaratması oldu. Kilsədən çıxmış erkən transsendentalistlər yəqin edirdilər ki, İsa yeganə nicat yolu deyil".8
Transsendentalistlərə qədər Amerikada humanizmin əsasları Xristianlıqdan daha çox qatı Pelagianist9 - ateist ideyalara söykənərək öyrənilirdi. Pelagianistlər tale, alın yazısını inkar edir, insanın yalnız öz əqli, düşüncəsi və əməyi ilə nicat tapacağı qənaətinə gəlirdilər. İlk transsendentalistlərdən biri olmuş Ceyms Frimən Klark "Kalvinizmin beş müddəası - gələcəyin teologiyası"nı10 - o dövr Amerika mühiti və dünya xalqları üçün böyük ehtiyac duyduqları "tam din", "universal din" və "azad din" formulasını yaratmağa çalışmışdır. Görünür, bu səbəbdən tədqiqatçı A. Versluis transsendentalizmi "liberal xristianlığ"ın öz məhsulu hesab etmişdir.
Amerika transsendentalistləri ilə bağlı mənbələrdə onların sufilərlə əlaqəsi, bağlılığı, fikir yaxınlığı barədə maraqlı fakt və mülahizələrə rast gəlinir. Xüsusi qeyd olunmalıdır ki, Amerika transsendentalizmi sufiliyin, demək olar ki, eynidir. Hər halda, bu fikri təsdiqləyən faktlar transsendentalizmin yaranma səbəbində, ideya oxşarlığında aydın şəkildə əks olunmuşdur. Transsendentalistlər və sufilərin bir çox oxşar xüsusiyyətləri onların ictimai fəaliyyətlərində də özünü büruzə vermişdir. Hər kəsə məlumdur ki, sufilik radikal dini dairələrə qarşı mübarizə ehtiyacından yaranmışdır. Transsendentalizmin də Puritan ortodoksuna etiraz olaraq yaradıldığını iddia edənlər vardır. Vilyam Henri Çeninq "İnsanın tərifi" (1852) əsərində yazır: "Transsendentalizm bir az Puritan Ortodoksuna qarşı mübarizənin, bir az Şərq panteistlərinin, Buddizm və Hinduizmin, qədim dövr mütəfəkkirləri Platonun və Aristotelin təsirinin, bir az da zamanın və məkanın təbii məhsuludur".11
Söylənildiyi kimi, Amerika transsendentalizmi, hər şeydən əvvəl, bir mübarizə, ideoloji hərəkat deməkdir. XIX əsr Amerika mütəfəkkiri V. H. Çeninq özü də bu hərəkata qoşulmuş və Ceyms Dubanın "Əsl əxlaq təbiəti" əsərində göstərdiyi müddəaları prinsipləşdirmişdir: "İnsanın insanla birliyi əsl cəmiyyətdir; insanın Allahla birliyi əsl dindir; insanın təbiətlə qovuşması incəsənət və sənayedir".12
Amerika transsendentalistləri və sufilərin fəaliyyətlərinə həsr olunmuş yazılardan biri də Oksford Universitetinin professoru Fərhan Cahanpura məxsusdur. "Ümummilli dəyərlərin qloballaşması" (JGCG, 18 Oktyabr 2007-ci il) jurnalında çap olunmuş "Ralf Valdo Emerson və sufilər; Puritanizmdən transsendentalizmə" adlı məqalədə Amerika transsendentalizminin yaranma tarixi və XIX əsr Amerika bədii-fəlsəfi fikrinə sufiliyin əhəmiyətli təsirindən bəhs olunmuşdur. Müəllif həmin məqalədə transsendentalizmi belə xarakterizə etmişdir: "Transsendentalizm bu gün Şərq və Qərb dinlərində sevgi və ruh anlayışlarının mənasını dəqiq və ətraflı təfsir edən, geniş yayılmış universal dindir".13
R. V. Emerson, H. D. Toro, R. Alger, C. F. Klark kimi məşhur transsendentalistlər Şərq bədii fikrinə, xüsusilə də sufi ədəbiyyatına böyük maraq göstərmişlər. Transsendentalizm də sufilik kimi özünü şeirlə ifadəyə meyilli cərəyan idi. Sufi şeirlərlə tanış olduqdan sonra Emerson tamamilə sufiliyin təsiri altına düşmüş və böyük həvəslə Kərmani, Hafiz, Ömər Xəyyam, İbn Cəmin, Hilali, Ənvəri, Fəridəddin Əttar, Sədi Şirazi kimi Şərq şairlərinin əsərlərindən yeddi yüzdən çox misra tərcümə etmişdir. Bu tərcümələrə XIX əsr Amerika nasirlərindən R. A. Vouqan xüsusi münasibət bildirmişdir. O, Emersonu sufilərlə müqayisə edərək yazmışdır: "Şərq mistisizmi onun şeirlərində şöhrət tapır; bu şeirlər bütün güc və alovu ilə təqdim olunur. Onun simasında Qərb mistisizmi yeni peyğəmbərlik meydana gətirir, bu fikirlər yatmış kilsəni oyatmaqla yanaşı, xalqın poetik mədəniyyətinin inkişafına da xidmət edir".14 Emersonun erkən tədqiqatçıları da yəqin etmişdilər ki, onun ədəbi və mistik əsərləri sufi poeziyasının güclü təsirindən qaynaqlanmışdır. Emersonun öz şeirləri və tərcümələri arasındakı üslub yaxınlığı tədqiqatçıların nəzərindən qaçmamışdır. Emersonun bioqrafı Oliver Vendel Holms bu fakta belə qiymət vermişdir: "Onun kitablarındakı şeirlərin bəzisi tərcümə adlandırılır, lakin hansının orijinal olduğunu söyləmək çox çətindir".15
Sufi fəlsəfi baxışların şeir vasitəsilə təbliği Amerika transsendentalistləri üçün təcrübəvi idi. Transsendentalistlərin nəşr etdikləri şeirlər Amerikada Ortodoks Kalvinizminə və materialistlərə qarşı etirazın yeni bir forması, bədii təcəssümü kimi təşəkkül tapmışdır. Bir tərəfdən Algerin sufizmə marağı, sufi şeirlərinə rəğbəti vardısa, digər tərəfdən, Emerson vedanta və sufilikdə insan ruhunun "keçiciliyi" (tənasüh) ilə bağlı mülahizələri araşdırır, radikal dini qüvvələrə, cəhalətə, irqçiliyə, istilaçı qüvvələrə qarşı mübarizənin yeni metodlarını müəyyənləşdirirdi. Bu mübarizə üsulu daha güclü bir formada sonrakı Amerika ədəbiyyatında V. Keyzer, F. Fizcerald, E. Heminquey, V. Folkner, L. Sinkler və C. Steynbek kimi sənətkarların nəsr yaradıcılığında da öz əksini tapmışdır. Amerika transsendentalizminin məğzini bilmək Steynbekin əsərlərindəki naturalizmə, o cümlədən "Qəzəb salxımı" romanının fəlsəfi mahiyyətinə - insan müqəddəsliyi fikrinə həqiqi qiymət vermək üçün çox vacibdir.
Steynbek və transsendentalizm
Amerika transsendentalizmi, dediyimiz kimi, əsasını qədim Hind və Sufi fəlsəfələrindən götürmüş bir məktəbdir. XX əsrdə bu məktəbin ən layiqli davamçılarından Con Steynbekin transsendentalist fikirləri kifayət qədər təhlil olunmamışdır. Con Steynbekin yaradıcılığı daha çox Hinduizm, Buddizm və Taoizm kimi Asiya fəlsəfələri əsasında araşdırılmaqdadır. Bu istiqamətdə Amerika, Yaponiya, Çin, Tayvan, Hindistan kimi ölkələrdən olan tədqiqatçıların çoxsaylı məqalələri diqqət çəkir. ABŞ-ın San-Joze universitetindəki "Con Steynbek tədris mərkəzi" tərəfindən nəşr olunan "Steynbek Revyu" adlı illik nəşrin müxtəlif saylarında bu mövzularda yazılmış məqalələrlə tanışlıq deyilənləri təsdiqləyir. Con Steynbek irsinin araşdırılması istiqamətində misilsiz xidmətlər göstərən bu cəmiyyətin hədiyyə olaraq bizə göndərdiyi zəngin materiallarla tanış olduqdan və davamlı axtarışlarımızdan sonra bizə bəlli olur ki, bu vaxta qədər Con Steynbekin tədqiqatçılarından heç kim onun əsərlərindəki sufi düşüncələri təhlil etməmiş, bu barədə bir kəlmə belə söz söylənməmişdir. M. Meyerin "Asiya perspektivləri", R. Raysın "Steynbekin "Lacivərd örüş" əsərində Mokşa izləri", M. X. Linin ""Tükənməz vadi" əsərində Tao", S. Ə. Maşkurun "Steynbek və Bhaqavad-Gita", S. Corcun "Con Steynbekin "Mirvari" povestində taoist ifadələr" adlı məqalələrdə maraqlı faktlar təqdim olunur və bildirilir ki, Con Steynbek, eləcə də onun yaxın dostu, məsləhətçisi olmuş Edvard Rikkets Bhaqavad-Gita və Taoizmlə ciddi şəkildə maraqlanırmışlar.
"Steynbek Revyu" adlı nəşrdə "Steynbek və Şərq fəlsəfəsi" başlığı altında çap olunmuş silsilə yazılarda Con Steynbekin əsərləri Bhaqavad-Gita, Adveita Vedanta, Mokşa, Taoizm əsasında təhlil olunmuş, lakin yazıçının yaradıcılığında geniş rast gəldiyimiz sufi fikirlər haqqında heç bir mülahizə söylənməmişdir. Bu yazılarda Şərq anlayışı tam mənası ilə əks olunmamışdır. Həmin məqalələrin müəllifləri sanki Şərq fikrinin yalnız qədim hind və tao fəlsəfələrindən ibarət olduğu qənaətindədirlər. Əlbəttə ki, bu belə deyil, hər kəsə məlumdur ki, Şərqdə ən geniş yayılmış din İslamdır və "insan" barədə ən çox yayılmış fəlsəfi fikirlərin mənbəyi də elə İslam məzhəbləridir. Səmavi dinlərin sonuncusu olan İslamın yaranmasından tutmuş bu günümüzədək Şərq dünyasında bu dinə aid bir çox dini-fəlsəfi məktəblər (məzhəblər) əsrlər boyu cəmiyyətlər üzərində güclü təsirə malik olmuşdur. Bu məktəblərin əksəriyyəti sufiliklə sıx bağlıdır. Bu fakt həmin tədqiqatçılara da yəqin ki, məlumdur. Con Steynbek yaradıcılığında sufiliklə bağlı xeyli sayda tədqiq olunası detallar mövcud olduğu halda, belə çıxır ki, həmin alimlər böyük ehtimalla İslam və məzhəbləri, o cümlədən sufilik barədə geniş məlumata malik olmadıqları üçün, yazıçının əsərlərini bu istiqamətdə təhlildən çəkinmişlər. Doğrudur, Con Steynbek bir sıra məktub və yazılarında hind və tao fəlsəfi fikirlərinə istinadlar etmiş, bəzi fikirlərə isə hətta öz əsərlərində yer vermişdir.
Hindistanlı tədqiqatçı S. Ə. Maşkur "Con Steynbek və Bhaqavad-Gita" adlı məqaləsində Emerson transsendentalizminin Steynbek yaradıcılığına təsirindən ötəri bəhs etmişdir. Hindistanlı tədqiqatçı "Steynbekin cahanşümul böyüklüyü" (2007) kitabında da eyni mövqedə dayanır və yenə də sufiliklə bağlı araşdırmalara səy göstərmir.
R. Rays adlı tədqiqatçı isə Con Steynbekin həqiqətdə "Mokşa" təlimindən xəbərdar olduğuna əmin olmasa da, bu təsirin yazıçıya "instinktiv" formada çatdığını mümkün hesab etmişdir. Con Steynbekin böyük təxəyyül sahibi və həssas yazıçı olduğunu inkar etmək imkansızdır. Lakin bu "instinktiv"liyi səbəbsiz saymaq doğru olmaz. Çünki, artıq söylədiyimiz kimi, Emerson məktəbinin ənənəvi üslubu XX əsr Amerika bədii-fəlsəfi fikrində silinməz bir iz buraxmışdır. Bu baxımdan biz Con Steynbekin fəlsəfi fikirlərinin sufilik və transsendentalizm əsasında formalaşdığına qətiyyən şübhə etmirik. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, Con Steynbek XX əsr Amerika ədəbiyyatında naturalist, modernist və mistisizmə meylli sənətkar kimi tanınmışdır. Bu üç faktorun hər biri Amerika transsendentalizmini səciyyələndirən cəhətlərdir. Bir az sonra məsələyə məhz bu üç faktordan yanaşmaqla, fikirlərimizi əsaslandıracağıq. Hələlik diqqətimizi çəkən bir neçə faktı da qeyd etməyi lazım bilirik. 1973-cü ildə yazdığı "Con Steynbek və Edvard Rikkets - yazıçının formalaşması" kitabında ədəbiyyatşünas R. Astro qeyd edir ki, "Steynbek hələ otuzuncu illərdə, təxminən "Lacivərd örüş" hekayələrinin yazıldığı vaxtlarda, Şərq və Asiya dinləri ilə ciddi şəkildə maraqlanmağa başlamışdı".
Con Steynbekin məşhur tədqiqatçıları kimi tanınmış P. Liska, V. Frenç, C. Ditski, C. Fontenrouz, R. Astro, T. Hayaşi, R. De Mott, S. Şillinqlo kimi tədqiqatçıların yazılarında Emerson təlimi ilə Steynbek naturalizmindəki oxşar cəhətlər inkar olunmur. Lakin, Con Steynbekin Emerson transsendentalizmi ilə tam olaraq əlaqələndirilməsinin əleyhinə olan fikirlər də mövcuddur.20
Con Steynbekin yaradıcılığında bəşəri ədalətsizliklərə qarşı birgə mübarizənin vacibliyi təbliğ edilir, hətta inqilabi çağırışlar səslənir. Emerson isə münaqişələrin həllində daha loyal bir üsula, mənəvi özünütəkmilləşdirmə yoluna və bu yolda təbiətlə yaxınlaşmağa çağırmışdır. Görünür, bəzi tədqiqatçıların Steynbeki əsl transsendentalist kimi qəbul etməməsi bu səbəbdəndir. Rus ədəbiyyatşünası S.İvanko yazıçı Con Steynbekin erkən yaradıcılıq dövrünü araşdıraraq, onun transsendentalist meyllərinə belə münasibət bildirmişdir: "Steynbekin zehnini məşğul edən onlarla sual var idi. O, bu suallara cavab tapmaq üçün Rikkets, Kempbell və Vaytkerlə müzakirələrdə Henri Toro və Ralf Emersonun əsərlərindən tutmuş Volt Vitmenin poeziyasına qədər müxtəlif mövzuları dartışırdı. O, özünü təbiətə daha yaxın hiss etmək, əsərlərində insan ruhunun təbiətlə əlaqəsini izah etmək üçün transsendentalizmi anlamağa çalışırdı. Fəqət, "Lacivərd örüş"də yaşayan insanlar təbiətin bir parçası kimi hər gün onun qoynunda işləyir və əziyyət çəkirlər, onlara xoşbəxt demək olarmı? - Xeyr, məsələ təbiətdə deyil, burda nəsə başqa şey var...".
Şərq ölkələrindəki insan təlimləri, ruh və materiya anlayışına daxil olan fikirlər arasında bir çox oxşarlıqların olması faktdır. Sufilik və transsendentalizmdə də qədim Hind fəlsəfəsindən əxz olunmuş bəzi diqqətçəkən məqamlar olduğu bizə məlumdur. Con Steynbek transsendentalizm təliminə dərindən yiyələnməklə, əsərlərindəki mistisizmi inkişaf etdirə bilmişdir. Steynbek və Emerson yaradıcılığını sufi ideyalar əsasında təhlil etməklə, fərqli və oxşar cəhətləri müəyyən etmək, yazıçının mistik üslubu barədə doğru qənaətə gəlmək mümkündür. Con Steynbekin əksər əsərləri üçün belə bir təhlil uğurlu nəticə verə bilər. Burada Con Steynbekin transsendentalizmi barədə Amerikalı yazıçı-publisist D. Martinin yazdığı maraqlı məqaləni misal göstərmək olar. O, redaktoru olduğu "Fayn Laynz" jurnalında çap olunmuş "Con Steynbek - XX əsrin transsendentalisti" adlı məqaləsində yazır: "Transsendentalizm dedikdə, çoxları XIX əsrin məşhur Unitaryan nəsraniləri və filosofları R. V. Emerson və H. D. Toronu nəzərdə tuturlar. Con Steynbek bu şəxsiyyətlərin ideyalarını yaymaq üçün çox işlər gördü və onları müasir XX əsr ədəbiyyatında təmsil etdi".22
D. Martin Con Steynbek yaradıcılığındakı transsendentalist fikirləri əsaslandırmaq üçün Emersonun "Təbiət" və "Ali ruh" əsərləri ilə müqayisələr aparmış və maraqlı nəticələr əldə etmişdir.
Con Steynbekin əsərləri arasında fəlsəfi mahiyyəti ilə daha çox diqqət çəkəni "Qəzəb salxımı" romanıdır. Təbiət, din, siyasət, insan və ruh anlayışları ilə bağlı yazıçı Steynbekin dünyagörüşləri bu əsərdə çox aydın əks olunmuşdur. Bu romanın fəlsəfi obrazı olan vaiz Keysinin dilindən oxuduğumuz fikirlərsə tam mənası ilə yazıçının öz ifadələri, yazıçı qənaəti kimi qəbul edilməlidir.
İnsan fəlsəfi anlayışdır. İnsanı tərənnüm edən bədii əsərlər fəlsəfə elminin bünövrəsi, başlanğıcı və təməli hesab olunur (İ.Vəliyev). Bu başlanğıcı bilmədən, öyrənib tədqiq etmədən insan fəlsəfəsini dərk etmək mümkün olmaz. Ələlxüsus da həmin fəlsəfə ədəbiyyatda, bədii dildə özünü izhar etmiş ola; sufilik və transsendentalizmdə olduğu kimi!
XIX əsr transsendentalisti R. V. Emersonun fəlsəfəsi XX əsr Amerika yazarlarının yaradıcılıq meyllərinə təsir göstərməyə bilməzdi. Bu proses təbii olaraq Con Steynbekin yaradıcılığından da yan keçməmişdir. "Lacivərd örüş", "Cənnətdən Şərqə", "Gözəgörünməz Allaha doğru", "Qəzəb salxımı" kimi əsərlərdə bu təsirin ciddiliyini duymaq mümkündür. Bu əsərlərdəki təbiət təsvirləri monumentallaşdırmadan uzaqdır. Salinas vadisindəki meşənin, çayın, Qabilan dağlarının, okean sularının sanki öz ruhu, öz səsi var. "Qəzəb salxımı" romanının birinci fəsli təbii fəlakətin təsirli təsviri ilə başlayır. Müdhiş quraqlıq, toz burulğanları bu insanların həyat faciələrinin başlanğıcı kimi təqdim olunur. Toz bürümüş göy üzünü, qarğıdalı ləçəklərinin tədricən solmasını, qurumasını, sonra da toz qatı altında necə məhv olmasını həm də əsərdəki xarakterlərə nüfuz etdirməklə, öz ideyalarını ustalıqla ifadə edə bilmək qabiliyyəti yazıçı Con Steynbekin məhz transsendentalizm təliminə yaxından bələd olması ilə izah olunmalıdır. Con Steynbekin əsərlərindəki bütün təbiət təsvirlərində insan ruhunun, insan həyatının həssas cizgiləri həkk olunmuşdur. Bu cizgilər son dərəcə canlı, hərəkətli və transsendentaldır. Təbiətdən alınmış bu duyğular kağız üzərindən oxucunun qəlb dərinliklərinə nüfuz edə, onun ruhuna hakim kəsilə bilir. Nəhayətdə, təbiət iri bir maqnit parçası, insanlarsa zərrəciklər kimi daim bu güclü cazibənin qüdrətindən bütövləşən, "bir böyük ruha" çevrilən, ayrı-ayrı deyil, "birlikdə mübarizə aparılmalıdır!" ideyasını daşıyan varlıqlara çevrilir.
Təbiətlə təmasda olan insan ruhən formalaşır və təkamül edir. Təbiət və insanı bir vəhdətdə görmək və təsvir edə bilmək özü bir qabiliyyətdir. Emerson fəlsəfəsinə görə, bu qabiliyyətin istedada çevrilməsində idrak təcrübədən asılı deyildir. Transsendentalistlər klubunun üzvü, məşhur Amerika şair-filosofu Henri Devid Toro (1817-1862) "Volden və yaxud meşədə həyat" (1854) əsərində yazır: "Meşədə dolaşarkən biz öz inam və idrakımıza qayıdırıq. Mən əbədi və intəhasız bir gözəlliyin aşiqiyəm. Vəhşi təbiətlə ünsiyyətdə mən şəhər və kənd küçələrində gördüklərimdən daha qiymətli və nadir şeylər tapıram".23
Bu sözlər çoxlarını o zamana qədər məzmunsuz və gərəksiz saydıqları vəhşi təbiətə başqa gözlə baxmağa sövq etdi. XX əsr Amerika ədəbiyatındakı naturalist üslub R. V. Emerson və H. D. Toro kimi məşhur transsendentalistlərin ədəbi irsi sayəsində inkişaf etdi.
Con Steynbekin əsərlərində və yazdığı məktublarda da xeyli transsendentalist fikirlər yer almışdır. Hələ erkən yaradıcılıq vaxtlarında, "Gözəgörünməz Allaha doğru" (1933) əsəri üçün yazdığı qeydlərdən biri belə idi: "Ağaclar və əzəmətli dağlar özü bir dünyadır - fəqət insandan ayrılmış bu dünya həm də insanın özü və onun mühitidir. Onlar nə üçün hər zaman ayrılıqda dərk olunur, başa düşmürəm".24
Amerika transsendentalistlərinin fəlsəfi irsi Con Steynbekin yaradıcılığında daha əhatəli və obrazlı şəkildə əxz olunmuşdur. Transsendentalistlər mühit və şəxsiyyət arasında ziddiyətlərin meydana gəlməsini antoqonist ictimai münasibətlərin mövcudluğu ilə əlaqələndirmişlər. Emerson qeyd edirdi ki, "Yer üzərində varlılar və yoxsullar arasında mənafelərin əbədi mübarizəsi və antoqonizmi hökm sürür".25 "Qəzəb salxımı" əsərindəki Cim Keysi və Tom Coud kimi insanlar cəhalətə və bütün cəmiyyətlərdə bu və ya digər dərəcədə mövcud olmuş antaqonizmə qarşı mübarizəyə qalxmış qəhrəmanlardır. Con Steynbekin tədqiqatçılarından C. Fontenrouz, R. DeMott və C. Bensonun qeydlərində "Qəzəb salxımı" romanındakı Coudlar ailəsinin və Cim Keysinin real tarixi şəxsiyyətlər olduğu göstərilir.26 Romanda bəhs olunan insanlar, tarixi hadisələr və faktlar barədə qeydlər toplamış T. H. Vatkinin "Aclıq illəri: Amerikanın böyük depressiya tarixi" adlı kitabında da bu obrazlar barədə səhih məlumatlar var.27
Qədim Şərqin zəngin Azərbaycan ədəbiyyatındakı "Kitabi-Dədə-Qorqud" dastanının mistik qəhrəmanları, eləcə də Cavanşir, Babək, Koroğlu, Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm kimi tarixi şəxsiyyətlər də həmin o "antaqonizm"ə qarşı mübarizə aparmış, xalqın arzu və istəklərinin ifadəçisinə çevrilmiş, bunula da müxtəlif əsərlərdə ədəbi qəhrəmanlar səvviyyəsinə ucalmışlar.
Transsendentalistlər ABŞ-da irqçiliyə, quldarlığa, istilaçı müharibələrə qarşı mübarizə aparmışlar. XX əsrdə bu ənənəvi mübarizənin davamçısı olan Con Steynbek xələfi Emersonun ideyalarını daha aydın izah edirdi: "Əgər təbiət məhv olarsa, insanlar da məhv olar. Yağışın hərəkəti, məhsulun bolluğu və ya qıtlığı torpağın üstündəki həyatı ikiyə bölür (antaqonizm - M.B.). Torpağın suyu çəkilərsə insanların, ailələrin də taleyi eləcə quruyub, solğunlaşar. Onların həyat ümidi sükuta və çarəsizliyə qərq olar". Yazıçının bu fikirindən "Qəzəb salxımı" romanının fəlsəfi mahiyyətinin təbiətlə nə qədər sıx bağlı olduğu anlaşılır. İnsan həyatı əzablara düçar olduqda qəzəb də qaçılmaz olur. Romanda qəzəblənmiş insanların birlik göstərməsi yazıçının əsas qayəsi hesab olunur. Bu birlik əsərdə yazıçının ideya carçısı sayılan vaiz Keysi vasitəsilə təbliğ olunur. Məhz bu obrazın dilindən oxuduğumuz, ruh və zərrə anlayışı haqqındakı sufi fikirlər diqqətimizi cəlb etmişdir.
Keysi haqsızlığa qarşı etiraz edir, "dərvişlik" edərək köçkünlərin məskunlaşdığı düşərgələri, onların işlədiyi tarlaları dolaşıb hər yerdə insanları ayağa qaldırır, mübarizəyə səsləyir. Romanın onuncu fəslində Keysinin rahiblikdən əl çəkməsi səbəbini oxuyuruq: "- Nələr baş verir... Mən hər yerdə dolaşıb gördüm ki, bütün evlər, torpaqlar və bütün məmləkət büsbütün boşdur. Mən burda çox dura bilmərəm. Mən insanların olduğu yerlərə getməliyəm. Mən də tarlalarda işləyəcəm, bəlkə o zaman özümü xoşbəxt hiss edə bildim... Mən daha onlara heç nə öyrətməyəcəm, çünki mən özüm onlardan öyrənmək istəyirəm. Öyrənmək istəyirəm ki, insanlar nə üçün çəmənlikdə gəzişir, mən onların söhbətlərinə, oxuduqları mahnılara qulaq asmaq istəyirəm... İstəyirəm otların üstündə uzanım, yanımda kim varsa onunla açıq və səmimi olum. Söyüş söyə, and içə bilim, insanların danışığındakı şeiriyyəti eşidim. Müqəddəs olan bax budur, bu vaxtadək mən bunu anlamamışam".
Yuxarıda oxuduğumuz parçadan da görürük ki, Keysi davranışlarında təbii olmağa üstünlük verir, o mübarizə əzmini təbiətdən alır. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Emerson və onun ardıcılları XIX əsrdə ABŞ-da köləliyə qarşı çıxır, radikal dini dairələri ifşa edirdilər. Keysi də vaizliyi tərk etməklə, din pərdəsi altında insanları cəhalətə sürükləyən keşişləri hədəf seçir. O, vaizliyi "mənasız və axmaq peşə" adlandırır. Məlum olur ki, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda maarifçilik ədəbiyyatının vüsət tapdığı zamanlarda üstündən körpü saldığımız sufilik Amerikada yeni bir formada, Emersonun təbliğ etdiyi transsendentalist düşüncələr əsasında öyrənilmişdir. Azərbaycan maarifçilik ədəbiyyatında M. F. Axundov, C. Məmmədquluzadə, N. B. Vəzirov, M. Ə. Sabir, Ə. B. Haqverdiyev kimi sənətkarlar da cəmiyyətin inkişafına mane olan bu cür ünsürləri əsərlərində uğurla ifşa etmiş. Hürufi şair Nəsimi isə hələ XIV əsrdə belələrinə qarşı çıxırdı.
"Uymadı arif, sözünə vaizin,
Divə müti' olmadı insanımız".31
Con Steynbekin transsendentalist fikirləri "Qəzəb salxımı" əsərindəki Keysi obrazında daha aydın nəzərə çarpır. Onun xarakterindəki təkamül və inkişaf roman üçün son dərəcə əhəmiyyət daşıyan bir məqamdır. Keysinin "insan sevgisi" fəlsəfəsi dörd il ərzində onu təqib edən dərin düşüncələrin inikasıdır. Keysi insan ruhunun müqəddəsliyini mücərrəd və transsendental ideyalar əsasında dərk edir. Keysiyə görə, İsa Allah deyil, Allahın oğlu və ya mələk də deyil, O, insandır. Oxşar fikirlər bütün İslam məzhəbləri üçün də eyni məna kəsb etmişdir. Göründüyü kimi, bu fikrin özü də sufiliyin təsdiqidir.
Amerika transsendentalizmi ilə Şərq sufizmi arasındakı qneseoloji oxşarlıqları da qeyd etmək lazımdır. Transsendentalistlərin insan barədəki fikirləri mötədil sufilərin fəlsəfi baxışları ilə çox oxşardır. Panteist fikirli sufilərə görə, insan öz "Mən"ini itirib Allahın "Mən"ində vücuda gəlir. Bu inancdan irəli gələn fikir və nəzəriyyələr Amerika transsendentalizmi üçün də səciyyəvi sayıla bilər.
Sufilər Allaha qovuşmanın, əsasən, dörd mərhələdən ibarət olduğunu yəqin edirlər, şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət.32 Şəriət mərhələsində insan elm və biliklərə yiyələnir, təriqətlə o, öz ruhunu təmizləyir və inkişaf etdirir, mərifət sayəsində ilahi keyfiyyətlər əldə edir, həqiqətdə isə artıq formalaşır, Allaha qovuşur, ilahi substansiyaya çevrilir. Sufi şair və alimi şeyx Fəridəddin Əttar insanın şəxsiyyətə çevrilib kamilləşməsi üçün yeddi mərhələ göstərmişdir; axtarıb tapmaq, eşq, mərifət, mənlik, tohid, heyrət, fəna. Azərbaycanlı sufi filosof Şihabüddin Yahya Sührəvərdinin "Hal və məqam" konsepsiyasına görə, bəzilərinə hal görünən şey başqasına məqam görünə bilər. Hal ani, keçici, məqam isə nisbətən sabit, dayanıqlı psixoloji vəziyyət hesab olunur. Özünəhesabat, özünənəzarət və daxili müşahidə halları və məqamları sufilikdə olduğu kimi transsendentalistlər üçün də səciyyəvi qəbul edilə bilər. Hər iki fəlsəfi cərəyanın qneseologiyasından görsənir ki, onlar intuitivizmə yaxındırlar; onlar seyr, sonra isə intuisiya və vəcdəgəlmə yolu ilə şeylərin mahiyyətinə nüfuz edirlər. Sufiliyin panteist fəlsəfi sistemini XII əsr Azərbaycan filosofu Eynəlqüzat Miyanəci yaratmışdır. "Sufi təliminə görə, məktəbdə iqtidarsızlıq, məbəddə riyakarlıq, dövlətdə məsuliyyətsizlik və ailədə güvənsizlik fəlakətləri birləşərək, həyatı çıxılmaz bir hala salır. Gerçəkdə bütün bunların səbəbi insan qəlbində imanın zəifləməsi və ya tükənməsidir. Bu zəifləmiş iman təkrar insan qəlbinə nüfuz etmədikcə, meydanlarda söylənilən nitqlərin (verilən vədlərin), məbəddəki vəz və nəsihətlərin heç bir faydası olmaz".33
Amerikalı "dərviş" Cim Keysi də bu həqiqəti dərk edir. O, insanı əsl müqəddəs varlıq hesab edir. Transsendental fikirlər carçısı olan Keysi bu səbəbdən vaizlikdən əl çəkmişdir. R. V. Emerson da demək olar ki, eyni səbəblə 1832-ci ildə Unitaryan kilsəsini tərk etmiş və özünün idealist mübarizə nəzəriyyəsini yaratmışdır.
R. V. Emersonun XX əsr Amerika ədəbiyyatında ədəbi varisi hesab etdiyimiz Con Steynbekin yaradıcılığında əks olunmuş transsendental fikirlər sufi şair və filosofların əsərləri ilə müqayisə oluna biləcək qədər ciddi və maraqlı tədqiqat obyektidir. Fikrimizcə, yazıçı Steynbekin əsərlərində rastlaşdığımız sufi düşüncələr iki tarixi şəxsiyyətin, XVI əsrdə yaşamış məşhur ispan filosof-şairi, nəsranisi, xristianlıqda Karmelita adlı dini cərəyanın yaradıcısı olmuş San Juan De Kruz (1542-1591) və, sözsüz ki, XIX əsr Amerika transsendentalizminin banisi Ralf Valdo Emersonun ədəbi təsirinin məhsuludur.
XX əsr Amerika bədii romantizminin "mayası" olan transsendentalizmdə Şərq fəlsəfəsindən - İslam sufiliyi baxışlarından əxz olunmuş çox ciddi məqamlar var. "Qəzəb salxımı" romanındakı Cim Keysinin vəz etdiyi "İnsan sevgisi"ni təhlil etməklə, onun əsl transsendentalist obraz olduğunu görürük. Keysinin öz dilindən oxuduğumuz humanist fikirlər onu da söyləməyə imkan verir ki, bu obrazın tipologiyası Şərqdə sufiliyin ideya carçıları sayılan dərvişlərlə çox yaxındır.
Sufilik orta əsrlər Şərqində Bektaşilik, Hürufilik, Ələvilik, Mövləvilik, Mələmətiyyə, Qələndəriyyə, Heydəriyyə kimi məktəblərin (məzhəblər) fəaliyyəti sayəsində geniş yayılmış bir təlim kimi formalaşmış, əsrlər boyu ədəbiyyat və incəsənət üzərində mühüm təsirə malik olmuşdur. Azərbaycan ədəbi fikir tarixində mühüm rol oynamış insan təlimlərinin, fəlsəfi cərəyanların ən başlıcası sufilikdir. Araşdırmalarımız zamanı sufizmi uzaq Amerikada geniş yayılmış fəlsəfi təlimlə - transsendentalizmlə bir vəhdətdə görürük. Görkəmli filosof-şair R. V. Emersonun başçılığı ilə yaradılmış Amerika transsendentalizmi XX əsr Amerika ədəbiyyatında orta əsrlərdən bu günümüzədək Azərbaycan poeziyası və nəsr ədəbiyatına müstəsna təsir göstərməkdə olan sufilik qədər əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Artıq XXI əsrdir, lakin XX əsrin təlatümləri, bu keşməkeşli dövrün dinlər və mədəniyyətlər arasında yaratdığı ziddiyyətlər hələ də qalmaqdadır. Söyləmək lazımdır ki, XVIII - XIX əsrlərdə Şərq və Qərb ölkələri arasındakı ədəbi-mədəni əlaqələr daha isti, daha qənaətbəxş olmuşdur. Görünür, biz bu gün Sufilik və Transsendentalizm əlaqələrini, onların qarşılıqlı münasibətlərini daha dərindən öyrənməliyik. Bu fəlsəfi təlimlər "universal mədəniyyət", - "universal din" və "universal sevgi" ideyalarını, insan müqəddəsliyini təbliğ edən, bəşər övladını sülhə, birliyə səsləyən ideologiyalardır.
Con Steynbekin fəlsəfəsi də "universal sevgi" ideyası üzərində qurulmuşdur. Bu müqəddəs missiyanı yerinə yetirmək üçün dahi yazıçı xələflərinin və müasirlərinin fikirlərindən yaradıcı şəkildə bəhrələnmişdir. Con Steynbek Amerika transsendentalistlərinin ədəbi irsi ilə yanaşı, Avropanın məşhur psixoloqu, analitik psixologiyanın banilərindən biri hesab olunan Karl Qustav Yunqun (1875-1961) ideyaları, habelə öz müasiri, mifoloq alim Jozef Kempbelin (1904-1987) tədqiqatları ilə də ciddi maraqlanmışdır. Bu şəxsiyyətlər İslam dini və sufiliyə yaxından bələd olmuş alimlərdir. Yunq və Kempbell müxtəlif xalqların mədəniyyətlərinə daxil olan mistik rəvayətlərin bu insanların psixikasına etdiyi təsiri araşdırmaqla məşğul olmuşdur. Yunq İslam mistisizminə, müsəlman xalqların psixologiyasına yaxından bələd olmaq, müşahidələr aparmaq və elmi təcrübələr keçirmək məqsədilə bir sıra Şərq ölkələrinə səyahət edir. Müxtəlif din və mədəniyyətlərə yaxından bələd olan Yunq insan psixikasının yuxu analizləri əsasında öyrənilməsini təklif edir və mif anlayışını - "bütün mədəniyyətlərin təcrübədən keçirdiyi yuxu" adlandırır. Onun “Seçilmiş əsərləri”nə nəzər saldıqda görürük ki, Yunq bu fikri sübuta yetirərkən, Qurani-Kərimdə Xızır və Musa peyğəmbərin görüşündən bəhs edən rəvayətin Somalidən olan müsəlman bir gəncin xarakterinə göstərdiyi təsir barədə söz açır.36
Yunq öz mülahizələrində nəzəri dualizmə əsaslanır. Müqəddəs yazılara istinad edərək, yuxu analizlərini ifadə etməyə çalışan Yunq inanırdı ki, insan varlığının daxilində xeyir və şər toxumları mövcuddur. Hər bir kəs öz daxilindəki "kölgə"də bu cəhətləri görməli və qəbul etməlidir. Yunqun ideyalarına böyük əhəmiyyət verən Con Steynbek yaradıcılığı boyu bu fikrin üzərində möhkəm durur. Bu böyük intellekt sahibinin zehnini məşğul edən bir çox suallar var idi; Əgər Tanrı varsa, o zaman nə üçün hər şeyə qadir olan Tanrı öz yaratdıqlarının əzab çəkməsinə izn verir? Günah içində üzən varlı, kasıblıqdan boğulan mömindən daha yaxşı yaşayır. Deyirlər ki, balaca uşağın heç bir günahı yoxdur, bəs nəyə görə o uşaq sel, quraqlıq və ya böyük bir fəlakətin qurbanı ola bilir? Əgər Tanrı hər şeyi görür və bilirsə,bəs nə üçün O, xəstəliklərin və bədbəxtliklərin səbəbini aradan qaldırmır? Con Steynbek "Qəzəb salxımı" romanında bu "üsyankar" suallara cavab axtarır. Yunqun ideyaları Steynbekə əsərlərində insan arzularını və istəklərini, mənəvi ehtiyaclarını düzgün və daha realist ifadə etməyə kömək etdi.
Con Steynbek məktublarının birində belə yazırdı: "Biz orta əsrlər insanı kimi düşüncəsiz, rəhmsiz və amansız mənfəətçilərik".37 Həqiqətən də əsərdəki hadisələr, orta əsrlərin feodalizm dövrünü xatırladır. Con Steynbek 30-cu illəri orta əsrlərə bənzətmişdir. Əsərdəki vaiz Keysi bu dövrün məşhur din adamları olan sufi dərvişlər kimi hərəkət edir. "Qəzəb salxımı" romanında Keysi deyir: "Bütün əzabları ehtiyac yaradır".38 Bu cümlə heç şübhəsiz ki, Con Steynbekin dünya və insan həyatı haqqında gəldiyi mühüm bir mülahizədir.
1930-36-cı illərdə (bəzi yerlərdə 1940-dək) baş vermiş təbii fəlakət nəticəsində Texasdan, Oklahomadan, Nyu-Meksikadan, Kolorado və Kanzasdan başqa ştatlara köç edən yüz minlərlə insan "oki"-yə, dilənçiyə, "cinayətkara", iş tapa bilənlərsə, günəmuzd çalışan muzdurlara çevrilir. Con Steynbekin "Qəzəb salxımı" romanı Amerikada 30-cu illərin "Böyük depressiya"sı haqqında əsl tarixi sənəd kimi qəbul olunur. Con Steynbek bu real hadisələri olduğu kimi, özünün dediyi kimi, "bəzək-düzəksiz" qələmə almaqla, öz həyatını riskə atır, varlı bank və torpaq sahiblərinin mənafelərinə ciddi zərbə vurur. Yazıçı bu əsəri yazmaqla böyük cəsarət və inam nümayiş etdirmişdir. Romanda torpaq arendatorları feodal ağalar kimi hərəkət edir, nəzarətçilər, polis məmurları yoxsul insanlarla darğalar kimi rəftar edirlər. Köçgünlər səhərdən axşamacan qarın doyurmaq üçün çalışırlar. Bu adamların iş rejimi biyardan fərqli deyil. Onlar heç nəyə sahib ola bilməzlər. Müvəqqəti olaraq məskunlaşdıqları bir göz çadır belə onlara məxsus deyil. Köçgün düşərgəsində məskunlaşmış insanlara tapşırılır ki, onlara verilən çox cüzi muzd haqqı da yalnız düşərgə dükanında xərclənməlidir. Düşərgədəki uşaqlar ətrafa dağılıb, dilənçilik edirlər. İnsanlar bu düşərgələrə daxil olmaqla öz azadlıqlarını itirirlər, onlar elə bir çaşqınlıq içərisindədirlər ki, nə edəcəklərini bilmirlər. Belə bir şəraitdə yazıçı vaiz Keysini - mistik və üsyankar ruhlu qəhrəmanı əsərin süjetinə daxil edir. Onun xarakterindəki cəsarət və müdriklik əsərdəki insanların mübarizə modeli kimi qəbul olunmalıdır. Bu insanın daxili aləmi çox zəngindir. İnsanların taleyi üçün daim narahatlıq keçirən Keysinin beynində dərin mistik düşüncə hakimdir, o sanki qeybdən gələn səsi eşidir, öz-özü ilə danışır: "Məni başçı olmaq üçün çağırırlar...".39 Beləliklə Keysi özünün dərviş məsuliyyətini hiss etməyə başlayır və üsyan rəhbərinə çevrilir - "Onlar inanırlar ki, mən əsl rəhbərəm, çünki mən çox danışıram".40 Keysinin başçılığı ilə fəhlələr tətil edərək, tarlalarda işi dayandırır, öz hüquqlarını, haqqlarını tələb etməyə başlayırlar. Kütləvi həbslərin ardı-arası kəsilməyən zamanlarda isə, yaranan çaxnaşmanın əsl səbəbkarı kimi Keysi özünü təslim edir və onunla birlikdə olan qiyamçıların həyatını xilas etməyə çalışır. Gözünü qan almış polis nəfəri onu vəhşicəsinə qətlə yetirir. Keysi öz ölümü ilə bir kərə qalxmış insanları bir az da hərəkətləndirir, qəhrəmanın özü ölsə də ideyaları ölmür. Onun ölümündən sonra bu ideyaların ən sadiq davamçısı olan Tom Coud tez-tez Keysini xatırlayır, ondan aldığı üsyankar ruhu yaşatmağa başlayır.
Sufi mistisizmini və dərvişliyi araşdırmış Amerikan tədqiqatçı K. Prat yazır: "Tarixi mənbələrdən görünür ki, XIII-XIV əsrlər müsəlman Hindistanındakı ilk qələndərlər Lal Şahbaz Qələndər (?-1262) və Panipatlı Əbu Əli Qələndərin (?-1323) simasında meydana çıxmışdır. Bu gün Pakistanda yaşayan qələndərlər müqəddəs hesab etdikləri hər iki şeyxin spirtual genealogiyasını davam etdirirlər. Lal Şahbaz Qələndərin məqbərəsi ideoloji mübarizələr üçün and yeri, müqəddəs məkan hesab edilir".41
Vaşinqton Universitetinin professoru Ə. Qaramustafa "Allahın itaət etməyən dostları" kitabında qələndərlərdən bəhs edərək bildirir ki, bu dərvişlərə XIII əsrin əvvəllərində, Suriya və Misir ərazilərində social qruplar halında rast gəlinirdi.42 Qaramustafa bu əsərində qələndər dərvişlərin klassik Şərq poeziyasının inkişafındakı rolundan söz açır, onları orta əsrlər İslam tarixindəki bir çox qiyamların əsas təşkilatçıları hesab edir.43
Sufi təliminə görə, sevgi Allahdır. O, insanda yalnız sevgi yolu ilə təcəlli edir. Con Steynbekin qəhrəmanı Keysi də bu həqiqəti dərk etmişdir. "Qəzəb salxımı"nın üçüncü fəslində bəlli olur ki, Keysi "hülul nədir, dövr nədir?" sualına aydın şəkildə cavab verir. Yazıçı əsərin həcmcə ən qısa bölümü olan bu fəslində ən zəngin simvolik təsvir yaradır. Köçdəki insanların ağır həyat tərzi yolu keçməyə çalışan tısbağanın hərəkətlərində simvolikləşir. Köç, köçənlərin min bir əzabı, əzmkar mübarizələri bu səhnədə tısbağanın etdiyi hərəkətlə müqayisə olunur. Tısbağa yolu keçmək üçün etdiyi ilk cəhddə sürətlə şütüyən sedan maşından qopan dalğa ilə yolun kənarına düşür. İkinci cəhddə, bu təhlükəli yolun kənarına lap çathaçatda isə trakın təkərləri onun çanağına toxunur və yenə də, havada fırlanan metal pul kimi toz qatının içinə yumbalanır. Əzilmiş, yaralanmış tısbağanın bu inadkarlığı köçkünlərin min bir əzaba rəğmən Qərbə doğru irəliləməsinin simvolik təsviridir.
Yazıçının yaratdığı bu simvolizmdə Emerson transsendentalizminin, Yunqun yuxu analizlərinin təsiri danılmazdır. Lakin bu mövzuda diqqətçəkən nəzəriyyələrdən biri də - "Ruh öz hərəkət obyektində olan hadisələri perseptual qavramaqla keçmiş həyatı təkrarlayır" fikrini irəli sürən Steyner antroposofiyasıdır.44
"Qəzəb salxımı"nda əsərin fəlsəfi mahiyyətini ifadə edən belə bir fikir var - "Bütün insanların bir böyük ruhu var və hər kəs o ruhun kiçik bir zərrəsidir".45 Con Steynbek bu sözləri qələmə almaqla ilk növbədə R. V. Emersonun "Ali Ruh" (1841) nəzəriyyəsini təsdiq etmiş sayılır. Bu ideyanın əsl mənbəyi isə sufilikdir. Sufi təliminə görə, insan heç bir dini qeyrisindən üstün hesab etməməlidir. İnsan özü gizli bir Allahdır. Digər şeylər isə Allahın zərrəsi və təzahürüdür. Ona görə də dünyadakı şeylər bütöv və kamil deyildir. Onlar bütövün yalnız bir hissəsidir. Məhz bu baxımdan, onlar belə bir nəticəyə gəlirlər ki, ayrı-ayrı xalqlar, adamlar, din və təriqətlər küllün, bütövün bir hissəsidir. Deməli, heç bir hissə o biri hissədən, yəni, heç bir xalq və heç bir din o biri xalq və dindən üstün ola bilməz. Keysinin dilindən oxuduğumuz oxşar fikirlərdə də Steynbek humanizminin möhkəm əsasları mövcuddur. Azərbaycan romantik şairi Abdulla Şaiqin bir şeirindən seçdiyimiz parçada zərrə anlayışının fəlsəfi mahiyyəti aydın şəkildə izah olunur:
"Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz,
Həpimiz bir yuva pərvərdəsiyiz!".46
Keysinin ruh və zərrə barədə söylədikləri diqqətimizi daha çox cəlb edir. Tanrı və insan vəhdətinin sufilikdə məhz bu formada qəbul olunduğu hər kəsə məlumdur. Fikrimizcə, "Qəzəb salxımı" romanının fəlsəfi mahiyyəti tam anlamıyla həmin ifadədə əks olunmuşdur.
Con Steynbek sufi filosofların əsərləri ilə tanış olmasa da, Xristian dünyasında sufi baxışları sistemli olaraq ifadə etmiş San Juan De Kruzun yaradıcılığına yaxından bələd olmuşdur. Xristianlıqda Karmelita adlı dini-idealist cərəyanın başçısı San Juan De Kruzun doktrinasına fikir verin: "Tanrı yaşayan hər bir canlının ruhundadır. O, hətta dünyadakı ən qatı günahkarın belə ruhunda mövcuddur. Ruhun bütövləşdiyi can ilahi iradəyə zidd olan ümumi cəhətlərdən təmizlənir və sevgi yolu ilə Tanrıya çevrilir". Yazıçı Con Steynbek bu qnostik fikri öz nəsr yaradıcılığına uğurla daxil edir. "Qəzəb salxımı" romanındakı vaiz Keysi də bütün canlıların müqəddəs olduğunu söyləyir. O, ölülərin deyil, yalnız yaşayan insanların müqəddəs olduğuna inanır. Baba Coudu torpağa tapşırdıqları zaman Keysinin söylədiyi fikir məhz belə olur. XIX əsr Amerika transsendentalistləri də radikal ruhanilərə qarşı çıxaraq İsanın peyğəmbərliyini suficəsinə qəbul edirdilər. Onlar Tanrının insanın ruhunda, qəlbində olduğu inancında idilər. "Ət-tovhid" prinsipindən fərqli olaraq, Sufilər, əsasən, bu kimi inanclarda mötəzilər kimi düşünürdülər. Mötəzililər deyirdilər: "Allah gözlə görünməz, biz Allahı qəlblərimizdə görürük, o mənada ki, Onu qəlbimizlə bilirik".48
Azərbaycan şairi Nəsiminin də eyni mövqe və inancda olduğu şairin ictimai-fəlsəfi şeirlərindən bizə məlumdur:
"Səni kimdir adəm oğlu deyən, Allah, Allah, Allah,
Bu sifətdə kim görübdür bəşəri-cahan içində?".
Nəsimi insana, insan ləyaqətinə, insan qüdrətinə olan yüksək inamını tərənnüm edərək şeirlərində insanı həyatın yaradıcısı, həyati gözəlliklərin əsl mənbəyi kimi vəsf etmişdir.
Amerika ədəbiyyatında ilk və yorulmaz sufi təbliğatçısı olmuş R. V. Emersonun poeziya yaradıcılığı da böyük maraq doğurur. Onun "Park" adlı şeirindən bir parça oxuyuruq:
"Tanrıdan ayrıla bilməyirəm,
Onu mən qəlbimdə gəzdirirəm.
Hey baxdıqca güzgüdəki üzümə,
Gözlərini gözlərimdə görürəm"50 (Tərcümə bizimdir - M. B.)
Bu şeir parçasında sufi Şeyx Mansur Əl-Həllacın "Ən - əl Həqq" ideyalarının təsiri aydın görünür. Buradan o da məlum olur ki, Con Steynbekin sufiliyə yaxınlaşmasında onun xələfi R. V. Emersonun mühüm təsiri olmuşdur. Tədqiqatçı D. Martin Con Steynbekin "Qəzəb salxımı" romanını təhlil edərək yazır: "Steynbek inanırdı ki, hər kəsin həyatda öz yerini ləyaqətlə tuta bilmək qabiliyyəti var. O, bəyan edirdi ki, bu insanlar öz tanrılarını tapmaqla öz şəxsi ehtiyaclarını da aşacaqlar"51.
1962-ci ildə ona Nobel mükafatı təqdim olunarkən Con Steynbek məşhur xristian alimi San Juan De Kruzun teologiyasına və onun şeir yaradıcılığına yaxşı bələd olduğunu bir daha təsdiq edir. Steynbekin söylədiyi mükəmməl nitqdə San Juan De Kruzun "müqəddəs üçlüyə" həsr olunmuş bir şeirindəki fikirlərə işarə olunur. Gəlin, həmin şeirə nəzər salaq:
"Əzəl sözdür, o söz Tanrı özüdür.
Tanrıda yaşayan söz Tanrıda bərqərardır.
O, sonsuz bir xoşbəxtlik, Tanrı qədər əbədi,
Sözdür özü başlanğıc, yoxdur ondan əzəli!"52
(Tərcümə bizimdir - M. B)
Con Steynbekin fəlsəfəsində humanizmin, insan müqəddəsliyinin suficəsinə ifadəsi onun 1962-ci ildə Nobel mükafatı alarkən söylədiyi nitqdə açıq - aşkar görünür: "Özümüzü bir kərə Tanrıya aid edərək bir çox ixtiyarımıza qəsd etdik. Qorxu və təlaş içində bütün dünyadakı həyat və ölümün, yaşayan hər bir canlı üzərində Onun ağalığını qəbul etdik. Rifahın da, əzabın da seçimi insanın özündədi. İnsanın sınağı onun öz əlindədi. İlahi gücə malik olduqdan sonra biz öz daxilimizdə hər zaman dua edərək gözlədiyimiz məsumluq əvəzinə cavahbdehlik və müdriklik aramalıyıq. Biz ən böyük ehtimalların və yeganə ümidimizin sonuna gəlmişik. Bu gün müqəddəs Con insanlıq naminə belə vəz edərdi: "Hər şeyin sonunda söz var, söz insandır və sözdə insan var...".53
Con Steynbek əsərlərinin tədqiqatı tarixində ilk dəfə və böyük cəsarətlə söyləyə bilərik ki, yazıçı məşhur nitqində "müqəddəs Con" söyləyərkən, məhz ispan nəsranisi, şair-filosof San Juan De Kruzu - (St. John of the Cross - ingiliscə belədir) nəzərdə tutur və onun bir az əvvəl sitat gətirdiyimiz şeirinə eyham vururdu. Con Steynbekin "söz" haqqında söylədiyi müfəssəl fikirlərdə panteist əhval-ruhiyyə mövcuddur. Bu ifadələr söyləməyə imkan verir ki, yazıçının fikirləri dünyanın Allahda mövcud olması haqqında dini - idealist nəzəriyyə olan hürufi panteizminə daha yaxındır. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Con Steynbekin bu nitqi ilə şair Nəsiminin "Söz" şeiri arasında yaxınlığı danılmazdır. Onu da qeyd edək ki, Con Steynbek Azərbaycan şairi Nəsiminin poeziyasına bələd olmamışdır. Onun şəxsi kitabxanası və abunə ilə aldığı kitabların siyahısında54 hürufilik haqqında hər hansı bir əsər adına rast gəlmirik. Lakin biz yazıçının söz və insan haqqında bu cür müfəssəl fikir söyləməsini təsadüfi də hesab etmirik. Çünki, Steynbekin yazılarında, onun bədii əsərlərinin əksəriyyətində sufiliklə bağlı xeyli sayda uyğunluq var. Biz Con Steynbekin yaradıcılığında geniş yer verdiyi panteist fikirlərin, qnostik nəzəriyyələrdən qaynaqlanan ideyaların ona transsendentalizm vasitəsilə "keç"diyinə, burada "Karmelita"nın da ciddi təsiri olduğuna şübhə etmirik. Con Steynbek sufi ideyalar əsasında formalaşmış Xristian qnostisizmini özünün böyük sələfi Emersondan öyrənmişdir. Necə ki, Nəsimi öz fikirlərində Mansur, Nəimi kimi filosoflara istinadlar etmiş, Nizami, Rumi kimi şairlərin yaradıcılığından bəhrələnmişdir. Nəsiminin "Söz" şeirindən seçdiyimiz parçaya diqqət yetirin:
"Dinləgil bu sözü ki, candır söz,
Aliyü asimanməkandır söz.
Şeş cəhətdən münəzzəh anlavü bax,
Şöylə kim, xaliqi-cahandır söz".55
Söz və hikmət haqqında fəlsəfi fikirlər böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin də poeziya yaradıcılığında vəsf olunur. Nizami yazır ki, müzakirə etdiyimiz bu mövzunun tarixi çox qədimdir, söz elə bir mövzudur ki, bütün zamanlarda ondan bəhs olunur. Şair sözü əzəli və əbədi varlıq hesab edir.
"Sözdür həm təzə şey, həm də köhnə şey,
Sözdən bəhs edilir zaman-zaman hey.
Varlığın anası doğmamış, inan,
Sözdən gözəl övlad, şahiddir cahan.
Tanrı yaratmışsa hər nə yaxşı bax,
Sözdən başqa bir şey yaşamayacaq".56
Sözün canlı varlıq, həyatın başlanğıcı və sonu olması hələ XII-XIII əsrlərdə Nizami, Rumi kimi mütəfəkkir şairlərin poeziya yaradıcılığında təbliğ olunurdu. Xristian dünyasının məşhur filosof-şairi San Juan De Kruz XVI əsrdə Şərq fikrinin aşkar istinadçısı oldu. Zəngin Şərq ədəbiyyatının ən qiymətli inciləri olan sufi-fəlsəfi ideyalar bütün əsrlər boyu Qərb sənətkarlarının yaradıcılıq yolunu işıqlandırmışdır.
Sufilik İslam Şərqində bir sıra ictimai-fəlsəfi təlimlərin ideya mənbəyi olmuş, ədəbiyyat və incəsənətin bütün sahələrinə, xüsusən XIII-XVII əsrlər poeziyasına dərin təsir göstərmişdir.
Sufizmin ən güclü qolu olan hürufiliyin fəlsəfi konsepsiyasına görə, İnsan təbiətin ən ali yetirməsi olduğu üçün Tanrının yalnız onda, onun ruhunda, onun xeyirxah əməllərində təzahür edəcəyi fikri formalaşmışdır. Tanrının bizi əhatə edən Təbiətin hüdudlarından kənarda olmaması fikri hürufi şair Nəsiminin şeirlərində geniş yer alır:
"Zərrə mənəm, günəş mənəm, çar ilə pəncü şeş mənəm,
Surəti gör bəyan ilə, çünki bəyana sığmazam".
"Şəhd ilə həm şəkər mənəm, şəms mənəm, qəmər mənəm,
Ruhi-rəvan bağışlaram, ruhi rəvana sığmazam".
Yuxarıdakı şeir parçalarından da görürük ki, Nəsimi insanı səma cismlərinə bənzədir. Belə təsvirlərdə şair sufiliyin şamanlıqdan və zərdüştlükdən götürdüyü təbiət konsepsiyalarını ifadə edirdi.
Sufi panteizmi insan və təbiət haqqındakı konsepsiyalarda qədim Türk şamanlığı və zərdüştlükdən götürülmüş bir çox elementlərlə zəngindir. Şaman türklər səma və torpaq ayinləri ilə mifik tanrılara və təbiətə - kosmik cismlərə sitayiş edirdilər.
Con Steynbekin əsərlərindəki mistisizmin inkişafında Amerika mifoloqu J. Kempbelin də təsiri olmuşdur. Kempbel "Dünya mifologiyasının tarixi atlası"nda Asiya və Şimalı Amerika şamanlarının sitayiş etdikləri səma, ay və günəş tanrıları, miflər haqqında tədqiqatlar apararaq, bu insanların eyni inanclara və ayinlərə sahib olduqları faktını göstərmişdir57. Şimali Amerika və Türk Altay şamanlarının antropologiyasında ümumi cəhətlər olduğunu arxeoloji tədqiqatlar da sübut edir. Belə qəbul olunur ki, yerli Amerika əhalisinin əcdadları Orta Asiyadan Sibirə, oradan da Amerikaya köçmüş qədim hun tayfaları olmuşdur. Bu səbəbdən də onlar arasında oxşarlığın tapılması təbii və realdır. Şamanlıqda miflər totemik-zoomorfik və animistik-antropomorfik varlıqlar kimi qəbul olunmuşdur. Türk şamanlığı və onun təsir sferasını tədqiq etmiş məşhur antropoloq alim M. A. Çaplika yazır: "Əgər biz şamanlığı Asiyada yaranmış və dünyanın başqa yerlərindəki animistik dinlərdən özünün tanrı və təbiət konsepsiyaları, uyuşdurucu mərasimlərilə fərqlənən animistik bir din olaraq götürsək, o zaman biz orta və şimali Asiyadakı insanlar arasında bundan daha tipik və daha çox inkişaf etdirilmiş bir din formasının olmadığını görəcəyik. Eyni zamanda onu da xatırlamaq lazımdır ki, şaman konsepsiyaları Asiya qitəsində ən çox yayılmış dini sistemlərin əsasını təşkil edir".58
Asiyada yaşayan qədim Türk tayfaları tarixən çox geniş bir coğrafi ərazidə yayılmışdır. Tarix boyu Türk xalqlarının etnik mədəniyyətinə daxil olan qədim dinlərdən biri də Zərdüştilikdir. Qədim Şərqdə sistemli bir dini-fəlsəfi nəzəriyyə olaraq formalaşmış Zərdüştilik dini orta əsr sufilərinin dünyaduyumu, sosial-ictimai şüur və dini-kosmoloji baxış sahələrinə ciddi təsir etmişdir. Asiya ölkələrinin ərəblər tərəfindən işğal olunmasından sonra zərdüştlərin çoxu Hindistana köçdülər, lakin Sufilik bu mədəniyyətlərdən qalma inanclara sahib çıxaraq onları özünün idealist və teoloji nəzəriyyələrinə daxil etdi.
Azərbaycan zərdüştlüyün əsas təlimçisi və peyğəmbəri Zərdüştün (e. ə. VI əsr) doğulduğu yer hesab olunur.
Bu ölkənin yerləşdiyi ərazi tarixən "odlar yurdu", "odlar diyarı" kimi tanınmışdır. Zərdüştün fəlsəfi-əxlaqi təlimi və onun təbiətşünas görüşləri Avestadakı miflər - xeyir tanrısı Ahura və şər tanrısı Əhriman arasında gedən əbədi mübarizədən bəhs edir. İnsan bu mübarizənin mərkəz xəttində dayanır.
Burada bütün pak, təmiz və doğru işlər Xeyir - əyri, yalan və qara işlərsə Şər cəbhəsindən çıxış edir. Con Steynbekin əsərlərindəki təbiət təsvirləri də belə bir dualist konsepsiyanı təqdim edir. Onun şəxsi kitabxanasındakı "Zərdüştlük" adlı kitab R. De Motun tutduğu kataloq siyahısında 605 - saylı predmet olaraq göstərilir. Con Steynbek və onun dünyagörüşünə mühüm təsir göstərmiş sufilik XX əsr Amerika ədəbiyyatına yeni bir rəng gətirmiş, yazıçının nəsr yaradıcılığının inkişafına, onun humanist fikirlərinin təşəkkülünə səbəb olmuşdur. Nobel mükafatı təqdimatında söylədiyi nitqdən də görünür ki, dahi yazıçı Con Steynbek uzun illər bu ideyalara sadiq qalmışdır. O, özünün bədii-fəlsəfi üslubu ilə XX əsr Amerika və dünya ədəbiyyatında şöhrət qazana bildi. Şərq poeziyasından bizlərə bəlli olan ən qiymətli fikirlərə bu yazıçının əsərlərində də rast gəlmək mümkündür. Zəngin Şərq fikirləri XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında da bir çox nasir və şairlərin üslub və yaradıcılıq meyllərinin əsasını təşkil etmişdir. Şair Məmməd Araz "Dünya sənin, dünya mənim" adlı şeirlər kitabına "Söz haqqında söz" başlıqlı müqəddimə yazıb. M. Araz bu məqalə-xatirədə təbiətdən aldığı duyğuların hansı halda və necə sözə çevrildiyini poetik şəkildə izah edir: "Xatirə bitəndi - ürəklə əksən... Həm də ona görə "bitəndi" ki, çox vaxt bu xatirələrin "payız şumu" doğulub boy atdığın doğma yerlərin nəfəsi ilə isinir, bulağından su içir, təmiz qış qarından yorğan alır"59. Amerika yazıçısı Con Steynbekin "Böyük Depressiya" illərilə bağlı xatirələri də "Qəzəb salxımı" romanında bu cür "əkilib" və tədricən iri, ətli-şirəli "üzüm salxımı"na çevrilmişdir. Steynbek yaradıcılığındakı fəlsəfilikdə sufizm və transsendentalizm əsasında tədqiq olunası, öyrənilməsi vacib olan çox maraqlı faktlar mövcuddur.
|
|
