|
Azərbaycan və Yaxın Şərq ədəbiyyatı tarixində silinməz izlər buraxan, realist dramaturgiyamızın və nəsrimizin banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin zəngin və çoxşaxəli irsi əsrlər keçdikcə müasirliyini saxlayır, hər dövrdə yenidən tədqiq olunur, araşdırılır. Bu axtarışların coğrafiyası genişlənib, məzmunu dərinləşdikcə yeni-yeni elmi faktlar, qiymətli məlumatlar aşkara çıxır, dramaturqun həyatının bəzi maraqlı məqamları müəyyənləşir. M. F. Axundzadənin realizmindən insan psixologiyası, mənəviyyatı, onun inikası əsas cəhətlərdən biridir. Mütəffəkirin yaradıcılığı haqqında hələ öz sağlığında xarici ölkələrdə dəyərli yazılar çap olunmuş, onun komediyaları rus, fars, ingilis, fransız, alman dillərinə tərcümə olunaraq, ona dünya şöhrəti qazandırmışdı. O dövrdə Azərbaycan yazıçılarından Rusiyada və Qərbi Avropada ən çox tanınan, məşhur olan, sevilən məhz Mirzə Fətəli Axundzadə olmuşdur. Əsərləri müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif dillərdə çap olunsa da, ədibin Azərbaycan dilində komediyalarının çapı 1859-cu ildə (Tiflisdə) həyata keçmişdi. Azərbaycanda M. F. Axundzadə haqqında istər alimlərimiz, istərsə də yazıçılarımız çox yazmışlar. Onlar ədibin həyatı, yaradıcılığı, ədəbi-ictimai və fəlsəfi fikirləri haqqında bir çox kitablar, monoqrafiyalar və elmi məqalələr yazmış, komediyalarının, "Aldanmış kəvakib" povestinin, "Kəmalüddövlə məktubları" fəlsəfi əsərinin, şeirlərinin, məktublarının tarixi əhəmiyyətini, ideya-bədii xüsusiyyətlərini düzgün qiymətləndirən bir sıra dəyərli fikirlər söyləmişlər. 1909-cu ildə Firidun bəy Köçərli "Tərəqqi" (1909, 19 mart) qəzetində böyük rus yazıçısı N. V. Qoqolun anadan olmasının 100 illik yubileyi münasibətilə məqalə çap etdirmişdi. Firudin bəy məqaləsində Azərbaycanın görkəmli dramaturqu M. F. Axundzadənin də 100 illik yubileyinin yaxınlaşdığını geniş ictimaiyyətə xəbər verirdi; "Aya, Mirzə Fətəlinin 100-illiyi də bizim yadımıza düşəcəkdirmi və bizdə yeni milli hiss və milliyyət damarı ayrılacaqdırmı, biz də öz ədiblərimizin şan və şərəfini, qədir və qiymətini dərk edəcəyikmi?" M. F. Axundzadənin təvəllüd tarixi üç müxtəlif ildə (1811, 1812, 1814) göstərilmişdir. Dramaturqun ölümündən (1878,0 mart) sonra onun oğlu Rəşidbəy Axundovun xahişi ilə, atasının uzun illər xidmət etdiyi rəsmi dövlət idarəsindən verilən əmək kitabçasında onun doğum tarixi 1811-ci il qeyd edilir. Əsl düzgün sənəd isə M. F. Axundzadənin özünün 1874-cü ildə tərtib etdiyi avtobioqrafiyadır. Orada təvəllüd tarixi 1812-ci il göstərilir (F. Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 1974, s.254). Görkəmli ictimai xadim Əlimərdanbəy Topçubaşov (1865-1934) 1903-cü ildə Mirzə Fətəlinin komediyalarının nəşrinin 50 illiyi (1853, Tiflis) münasibətilə bir yazı çap etdirərək, M. F. Axundzadənin əsərlərinin səhnə tarixi haqqında məlumat vermişdi. Ə. Topçubaşov Mirzə Fətəlinin doğum ilini, dramaturqun oğlu, mühəndis və tərcüməçi Rəşidbəy Axundovun (1854-1905) 1887-ci ildə "Kəşkül"də (N43-də) nəşr etdirdiyi "M. F. Axundovun tərcümeyi - halı" (M. F. Axundov bu "Tərcümeyi-halı fars dilində özü yazmışdı) əsasında doğru olaraq 1812-ci il kimi təqdim etmişdir. M. F. Axundzadənin komediyalarının nəşr olunmasının 50 illiyi münasibətilə "Tiflisski listok" (1903, 31 oktyabr) qəzetində görkəmli publisist, tənqidçi Hüseyn Minasazov (1881-1932) dramaturqun keçdiyi həyat yolu, onun doğum tarixi, uşaqlıq illəri, ömrünün sonuna qədər dövlət qulluğunda xidmət etməsini yığcam şəkildə işıqlandırmışdı: "Mirzə Fətəli Axundov Azərbaycan ziyalılarının ən parlaq nümayəndələrindən biridir. Həyatımızın ən qaranlıq bir dövründə o, nadanlıq və qaranlıq dünyasına cəsarətlə hücum çəkmişdir... Müsəlmanlar bu mübariz filosofla fəxr etməlidir. Məgər onu unutmaq olarmı?... Yubiley bayramı mütləq keçirmək lazımdır, hər necə olur - olsun keçirmək lazımdır. Bu, müsəlman həyatının hadisələrini dərk etmək və qiymətləndirməkdə bizim yetkinliyimizi nümayiş etdirən bir imtahan olmalıdır". Hüseyn Minasazovun bu məqaləsi ilə birlikdə, qəzetin həmin sayında "Zaqafqazye" qəzetinin əməkdaşı, publisist Hacı bəy Şirvanski də "M. F Axundovun yubileyi münasibətilə " adlı məqalə dərc etdirmişdi. Hacı bəy Şirvanski məqaləsində Tiflis yerli müsəlman ziyalılarının bir qrupunun, yığıncaqların birində Mirzə Fətəli Axundzadənin yubileyinin keçirilməsi üçün "yubiley komitəsi" yaratmasından bəhs edirdi. O dövrdə Tiflisdə xidmət edən Azərbaycan ziyalılarında Həmzət bəy Şirvanski katib, M.A.Abbasov, M.B.Əliyev, N.B.Qaibov, M.Q.Həsənzadə, N.B.Yadigarov, A.Q.Mövlazadə, A.M.Nərimanov, A.A.Poladzadə, Q.B.Rəhimov, C.Sultanov, Y.V.Tahirov və M.R.Əfəndiyev üzv seçilmişdilər. Komitənin əsas vəzifəsi M.F.Axundzadənin həyat və yaradıcılığına dair çoxlu materiallar toplamaq, başqa şəhərlərlə, əsasən də Bakıda təşkil olunan yubiley komitəsi ilə əlaqə yaratmaq, yubiley təntənələrinin dəqiq planını hazırlamaq, bu münasibətlə xərclənəcək pulun mənbəyinin tapılması kimi məsələlərdən ibarət idi. Yubiley ərəfəsində ən maraqlı məqalələrdən birinin müəllifi də Rəhim bəy Məlikov olmuşdur. Professor Rəhim bəy Məlikov görkəmli Azərbaycan jurnalisti, təbiətşünas alim Həsənbəy Məlikov - Zərdabinin qardaşı oğludur (1886-1936). O, "Baku" qəzetində (1911, 17 oktyabr) çap etdirdiyi "Unudulmaz xaritə" adlı məqaləsində M. F Axundzadənin anadan olmasının 100 illiyinin Azərbaycan xalqının mədəni və ictimai həyatında oynadığı rol haqqında bəhs etmişdir. Rəhim bəy Məlikov ədəbi-mədəni fikrimizin inkişafında M. F. Axundzadənin xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişdir. Məqalədə yubiley təntənəsinin təxminən noyabrın 25-də (1911) keçiriləcəyi haqqında məlumat verilmişdir. Tiflisdə "Baku" qəzetinin müxbiri olan R.Məlikov Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin Bakıda görkəmli dramaturqun təntənəli yubileyinə hazırlaşdığını yazmışdı. Bakıda "Kaspi" qəzetində (1911, 11 noyabr) dərc olunan "Müxbir məktubu"nda bildirilirdi ki, noyabrın 10-da "Nicat" maarif cəmiyyəti "Nəşri maarif" cəmiyyəti ilə birgə iclas keçirib, M. F. Axundzadənin yubiley təntənəsini 1991-ci ildə, ən geci dekabrın 2-də keçirməyi qərara almışdı. İclasda doktor Qarabəy Qarabəyov sədr, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev və publisist Mehdibəy Hacınski isə katib seçilmişdilər. Yubiley təntənəsinin Zeynalabdın Tağıyev teatrında keçirilməsi və əmin gün Nəcəfbəy Vəzirov və görkəmli aktyor Cahangir Zeynalovun iştirakı ilə "Hacı Qara" komediyasından parçalar oynanılacağı haqqında da bilgilər verilmişdir. Yazıçı-dramaturq Ə. Haqverdiyev "M. F. Axundov" ("Xəyalat" - L.M.) adlı kiçik həcmli pyesinin də yubiley günündə göstərilməsi haqqında məlumat daha önəmli xəbərlərdən biri idi. Bundan başqa M. F. Axundzadənin qız nəvəsi Mahmənzər Qacar bildirmişdir ki, yubilyarın varisi olan anası Nisə xanım atasının bütün əsərlərinin nəşr edilməsinə razıdır və bu məqsədlə də o, onun anası öz atasının (M. F. Axundzadənin - L. M.) əsərlərinin bir hissəsini "Nicat" maarif cəmiyyətinin sədri Aşurbəy Aşurbəyliyə təqdim edib (" Kaspi" qəz., 1911, 11 noyabr). Lakin yubiley komitəsinin yığıncağında qərara alınmışdır ki, M.F. Axundzadənin əsərlərinin nəşri ilə əlaqədar razılığı yalnız onun həqiqi varisi olan mərhum mühəndis Rəhidbəy Axundovun (M. F. Axundzadənin oğlu - L. M.) oğlu Fətəli Axundov verə bilər. Fətəli Axundov isə həmin vaxt Rusiyada, Universitetdə təhsil alırdı. Ə. Haqverdiyev isə M. Fətəlinin nəvəsi Fətəli Axundovu axtarmaqla məşğul idi. "Bakı" qəzetində M. F. Axundzadənin yubileyinin həqiqətən Bakı, Tiflis və Gəncədə dekabrın 2- də qeyd olunması haqqında komitənin qərarı dərc edilmişdir. Bundan başqa qəzetdə Rəhimbəy Məlikovun Azərbaycanda teatr tamaşasının ilk təşəbbüsü olan, dramaturq Nəcəfbəy Vəzirovdan aldığı təəssüratlar haqqında bilgiləri də verilmişdir. Bundan başqa xəbərdə Firidunbəy Köçərlinin "M.F.Axundov" əsərinin Tiflisdə, Ə. Haqverdiyevin "Xəyalat" pyesini isə Bakıda nəşr olunması və dramaturqun xatirəsinin xalq qarşısında əbədiləşdirilməsi bildirilmişdir. ("Baku" qəz., 1911, 20 noyabr). M.F.Axundzadənin anadan olmasının 100 illik yubileyi təntənəsi Bakıda Tiflisdə və Zaqafqaziyanın bəzi şəhərlərində qeyd olunmuşdur. Bu yubileyin keçirilməsində Azərbaycanın görkəmli ziyalıları yaxından kömək və iştirak etməsələr də, Tiflisdə Firidunbəy Köçərli, Bakıda isə M.F.Axundzadənin ən yaxşı tədqiqatçısı, yazıçı, dramaturq və ictimai xadim Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev xüsusi fəallıq göstərmiş və yubileydə geniş məzurə ilə çıxış etmişdilər. Bakıda yubiley təntənəsi 1911-ci ildə dekabrın 2-də Hacı Zeynalabdın Tağıyevin teatrında keçirilmişdir. Yubileyin fəxri sədri Bakı milyonçusu, xeyriyyəçi H. Z. Tağıyev, rəsmi sədri isə Qarabəy Qarabəyov olmuşdur. Həmin tədbirdə Q. Qarabəyov iclası açmış, yubilyar haqqında giriş sözü söyləmiş, Ə. Haqverdiyev də dramaturqun həyat və yaradıcılığı haqqında geniş və əhatəli bir məzurə ilə çıxış etmişdir. Təntənəli gecədə başqa millətlərdən olan ziyalılar da dramaturqun həyatı və onun əsərlərinin bədii dəyəri haqqında çıxış etmiş və Azərbaycan xalqını bu tarixi gün münasibətilə ürəkdən təbrik etmişdir Bakı və Tiflis yubiley təntənəsində söylənmiş təbrik nitqləri mətbuatda dərc olunur. Bu təbriklər "M. F. Axundovun "Məqalələr məcmuəsi"ndə nəşr olunur. Bax: M. F. Axundov. Məqalələr məcmuəsi, Bakı, 1962). Qeyd etmək lazımdır ki, Ə. Haqverdiyevin M. F. Axundzadənin xatirəsini xalq qarşısında əbədiləşdirmək üçün yazdığı "Xəyalat" komediyası ziyalılar tərəfində bu yubiley üçün əvəzsiz hədiyyə kimi qəbul edildi. Pyesdə Ə. Haqverdiyev dramaturgiya tarixində orijinal yol seçərək M. F Axundzadənin komediya qəhrəmanlarını bir yerə toplayıb, onları müəlliflə üzləşdirmiş və bu tipləri yenidə səhnədə canlandırmışdır. Bu kiçik həcmli pyesdə tiplər komediyalarda ifşa olunduqları üçün əsəbiləşir,. Fətəlidən narazılıq edir, onları "təhqir" etdikləri üçün dramaturqdan Qafqaz canişinliyinə şikayət ərizəsi yazacaqları ilə hədələyirlər. "Xəyalat" pyesi yubiley gecəsinin üçüncü hissəsində göstərilərkən, görkəmli aktyorlar və maarif xadimlərində Abbas Mirzə Şərifzadə Mirzə Fətəli, Nəcəfbəy Vəzirov Hatəmxanağa, Mirzağa Əliyev (1883-1954) Molla İbrahimxəlil kimyagər rollarında çıxış etmiş, "gözəl tiplər "qalereyası"nı incəlik və parlaqlıqla yaratmışdılar (Bax: K. Məmmədov. Ə. Haqverdiyev, "Gənclik" Bakı, 1970, s.154). gecədə M. F. Axundzadənin komediyalarında "Hekayəti - Molla İbrahimxəlil kimyagər" və " Sərgüzəşti-mərdi xəsis ("Hacı Qara")"dan da parçalar göstərilmişdir. M. F. Axundzadənin yubileyi Bakıdan sonra Tiflisdə, dekabrın 5 - də qeyd olunmağa başlamışdı. Həmin gün saat 12 - də Şah Abbas məscidində Şeyxülislam Pişnamazzadə başda olmaqla Tiflisin ali ruhaniləri yubilyarın şərəfinə matəm duası oxumuş, Şeyxülislam özü nitq söyləmiş, onun müavini Mollazadə dramaturqun həyat və fəaliyyəti barədə danışmış, Tiflis bələdiyyə rəisi də bu münasibətlə nitq söyləmişdir. Məsciddəki yığıncaqdan sonra nümayəndə heyəti M. F. Axundzadənin qızı Nisə xanım Qacarın evinə gedib, onu və əri polkovnik Xanbabayev Qacarı təbrik etmişdilər. Yubiley komitəsi M. F. Axundzadənin oğul nəvəsi Fətəli Axundova təbrik teleqramı da göndərmişdi. Dekabrın 9-da Tiflisdə, gürcü dvoryan teatrımda keçirilən yubiley gecəsində M. F. Axundzadənin həyat və yaradıcılığı haqqında geniş məruzə və çıxışlar dinlənilmişdir. Həmin məclisdə Ə. Haqverdiyev, S. M. Qənizadə, A. Y. Talıbzadə, Z. Tağıyev, gürcü ziyalılarından - "Temi" qəzetinin redaktoru Q. N. Diasilidze, Z. A. Diasilidze və başqalarında gələn təbrik teleqrafları da oxunmuşdur. Gecədə yenə Ə. Haqverdiyevin "Xəyalat" səhnəciyi, M. F. Axundzadənin "Molla İbrahimxəlil kimyagər" və "Hacı Qara" komediyaları yazıçı Soltan Məcid Qənizadənin rəhbərliyi və rejissorluğu ilə tamaşaya qoyulmuş və alqışlarla qarşılanmışdır (M. F. Axundov. Əsərləri, III c, s.302). Həmin ildə M. F. Axundzadənin yubileyi münasibəti ilə ziyalıların məqalələri mətbuatda dərc edilmiş və yubilyar barədə dəyərli fikirlər söylənmişdir. Tiflisdə "Zaqafqazye", "Qafqaz", "Tifliskiy listok", "Surxandai" (gürcü dilində); Bakıda "Kaspi", "Baku", "Kavkazskaya kopeyka", "Yeni İrşad"; Orenburqda "Şura" qəzetlərində, "Taraz" jurnalında M. F. Axundzadənin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş məqalələr dərc edilmişdi (M. F. Axundov. Əsərləri III c, s.302). Bu məqalələrin içərisində görkəmli Azərbaycan publisistləri və tənqidçilərindən Rəhimbəy Məlikov, Hacı bəy Şirvanski, Süleyman bəy Əbdürrəhmanov, Həmzət bəy Hacınski və Qarabəy Qarabəyovun yazdığı məqalələr xüsusilə diqqəti çəkirdi. Onlar M. F. Axundzadənin həyatı, bir şair, filosof, tənqidçi, nasir və dramaturq kimi fəaliyyəti, komediyalarının rus, fars və bir çox Qərbi Avropa dillərinə tərcüməsi, ədibin ərəb əlifbasının islahı uğrundakı mübarizəsi haqda ümumi məlumat verir, yazıçının Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı tarixində xidmətləri xüsusilə qiymətləndirilir. Hacı bəy Şirvnski "M. F. Axundovun yubileyinə dair" məqaləsində M. Fətəlinin tək Zaqafqaziya müsəlmanları arasında deyil, "bütün müsəlman dünyasında teatrın ilk əsaslarını qoyan", "müsəlman əlifbasının sadələşdirilməsinin ilk təşəbbüskarı" olan yazıçı, mütəfəkkir və ictimai xadim olduğunu fəxrlə qeyd etmişdir. H. Şirvanski məqaləsini bu sözlərlə bitirir: "Bu gün biz mərhum M. F. Axundovun xatirəsi günündə, teatrda, təntənədə iştirak edərkən, tamaşaçıların başı üzərində üz tutaraq deyəcəyik: - Ayıl və öz böyük və ölməz oğlunun xatirəsi qarşısında bir insan kimi ayağa qalx, onun əziz xatirəsini daima yadında saxla və məhəbbət, yeni axtarışlar simvolu kimi onu qaranlıq və nadanlıq damğasından keçirib, gələcək nəsillərə aparıb çıxart" ("Kaspi" qəz., 1911, N101). Publisist Süleyman bəy Əbdürrəhmanov da "Nicat" qəzetində dərc olunmuş "M. F. Axundov" məqaləsini isə bu sözlərlə başlayır: "Hər millətin arasında elə şəxslər zühur edir ki, istiqlali-milləti və zərurəti zəmanı fəhm və dərk edib milətə ruhi-nicat göstərir və bu təriq ilə milləti tərəqqi və təaliyə sövq edir. Millət belə yeganəyi - əsrin əfkari-aliyəsini düşünüb də, onun göstərdiyi yol ilə gedir və şəni -milləti ucaldır" ("Nicat" qəzeti, 1911, 3 dekabr, N56). S. Əbdürrəmanov doğru olaraq göstərir ki, xalqın zəruri tələblərini vaxtında və güzgün başa düşən, onun tərəqqisi, maariflənməsi, istiqbalı, nicat yolu uğrunda fəal mübarizə aparan, lakin öz sağlığında layiqli qiymətini almayan böyük şəxsiyyətlərdən biri də Mirzə Fətəli Axundzadə olmuşdur. Azərbaycan xalqının belə bir şəxsiyyətlə fəxr etməyə haqqı var.
|
|