Yaqub BABAYEV
CAMAL VƏ HÜSN LIRIKASI
(İ. Nəsiminin anadilli şeirlərində insanın hüsn elementlərinin hürufi-metaforik yozumu)

Bə­şəri xilqətin ilahi timsalında cəlal, qüd­rət və əzə­mətini gös­tər­mək və təqdim etmək­dən öt­rü gör­kəmli Azərbaycan şairi İma­dəddin Nəsimi insanın vücudi gör­kəm, zahiri gö­zəllik və hüsn elementlərini coşqun ilhamla, daxili qürur və ehtirasla təsvir və tə­rən­nüm etməyi bü­tün yaradı­cı­lı­ğı boyu diqqət mər­kəzində saxlayır. Bu mənada şairin poetik irsinin mü­hüm bir qismini gö­zəli, gö­zəlliyi təsvir və vəsf edən camal və hüsn lirikası təşkil edir. Doğrudur, sə­nətkarın dün­yəvi gö­zə­lə və gö­zəlliyə həsr olunmuş lirik ör­nək­ləri də az deyil. Bununla belə, filosof şairimizin bu mövzuda qə­lə­mə alın­mış poeziya nümu­nə­lərinin bir çoxu məhz tə­rı­qət ruhlu, hürufiyanə baxış və dü­şün­cənin məhsulu olan şeirlərdir.
Nəsimi təri­qət lirikasında gö­zəli - bə­şər övladı­nı zati-müt­ləqin bir zər­rəsi və bən­zəri kimi tə­rən­nüm hə­dəfi­nə çevirir, adilikdən, maddilikdən, dün­yəvilikdən çıxa­rır. Onun lirik qə­hə­rəma­nına gö­rə, insan "bə­şər surətli rəhman, mə­ləksima həbib"dir. Surət­də adi bə­şər olsa da, mahiyyət­cə zati-mü­təh­hərdir:

Surət­də gərçi adı bə­şərdir Nəsiminin,
Mə'nidə gör ki, zati-mü­təh­hər degilmidir?

Azərbaycan şairi obyekt kimi gö­tür­dü­yü nigarı adilikdən çıxardı­ğı kimi onun fiziki-cismani varlı­ğına, hüsn elementləri­nə və gö­zəllik cizgiləri­nə də qeyri-adi poetik-fəl­səfi linzadan baxır. İfadə­lər­dən, lirik ovqatdan,poetik terminlər­dən tutmuş zahiri cizgilə­rə, gö­zəlliyi yaradan atributlara və məra­mın ifadəsi­nə qə­dər hər şey rəmzi məna kəsb edir. "Quş dili"nin hürufi-simvolik müs­təvisinə keçir, məcaziləşir və rümuzat tü­lü­nə bü­rü­nür. Son idraki qən­aə­tə gö­rə, insanın "Hüs­nü­nün rümuzini nə mə­lək bildi, nə bə­şər." Adəm övladına məxsus sifət­lər rəmz­lərin sirridir. Onu bəyan edən bu məntiqdir:

Əsrari-rümuzdir süfa­tın,
Bu məntiq ilə bəya­nə gəldi.

Həm də bü­tün xilqətin ən şə­rəflisi olmaqla yanaşı, surət və gör­kəm­cə də ən gö­zəlidir. Hədisdə deyildiyi kimi, Allah-taala "gizli bir xəzi­nə"("kün­tə kən­zə") ikən özü­nü aşkara çıxarmağa və tanıtmağa ehtiyac hiss etdi və bu sə­bə­bə də bə­şəri xəlq etmək qəra­rına gəldi. Bü­tün kosmik gerçəklik və maddi kainat da insanın naminə yaradıl­dı. Nəsiminin də isnad etdiyi hədisi-şərifin ("Sən olmasaydın göy­ləri yaratmazdım”.-Nəsimidə:"­lövlakə lima xə­ləq­tül əflak, Eşqinlə yaratdı kainatı) hök­mü­nə və məntiqinə gö­rə, bü­tün varlı­ğın yaradı­lı­şında son məq­səd insanla bağlı­dır. Elə buna gö­rə də Tanrı insanı "əh­səni-təqvim" ("Ət-Tin"surəsi, ayə 4), yəni ən gö­zəl gör­kəm­də xəlq etmişdir: "Biz insanı ən gö­zəl biçimdə yaratdıq." Bu Quran ayəsi hürufiməs­lək şairə bə­şəri gö­zəli və gö­zəlliyi təsvir və tə­rən­nüm­dən öt­rü başlıca çı­xış nöq­təsi, ən mö­tə­bər istinad qaynağı­dır:

Surətin əh­səni-təqvimü üzün qiblə imiş.
...///Əh­səni-təqvimə inkar eylə­yən şeytan olur.

Həmin gö­zəl gör­kəm və camalda Haqqı gör­mə­yən­dən Haqq əbədi olaraq gizli qalmış olur.
İlahi hüs­nün daşı­yı­cı­sı kimi qəbul edilən insanın - dilbərin, cananın, nigarın camal gö­zəlliyini yaradan və ona xidmət edən bir sıra vücudi-cismani detallar və hüsn elementləri Nəsimidə xüsusi hürufi-rəmzi məna kəsb edir və ali obraz səviyyəsi­nə qaldı­rı­lır. Bu obrazlar adilikdən çı­xır, sirli-əsrarəngiz məna ilə yük­lənir və Tanrı­nın bə­şəri vücud və surət­dəki atributlarına çevrilir. Üz, saç(zülf), qaş, göz(çeşm), kirpik, yanaq, xal(bən), dodaq(ləb), ağız(­də­hən), diş, qamət(­qədd) və s. cizgi, xətt və bə­dən üzv­ləri bu qəbildəndir. Bunların içərisində isə daha çox tə­rən­nüm hə­dəfi kimi gö­tü­rü­lən üz və saçdır.
Hətta sadalanan bə­dən üz­vü və xət­lərin bəzi­lərinin farsca və ərəb­cə yazı­lı­şı əb­cəd yolu ilə müx­təlif üsullarla hesablanaraq hürufilə­rə lazım olan mü­qəd­dəs rə­qəm­lər də alı­nır­dı. Mə­sə­lən: üz (ərəb­cə:­vəch)-v=6+c=3+h=5=14; saç (ərəb­cə: cə'd) əb­cədi-səğirlə hesabladıqda-c=3+ "ayn"=10+d=4=17; qaş (ərəb­cə:ha-cib)-h=8+a=1+c=3+b=2=14; dodaq (farsca:ləb)-l=30+b=2=32. Buradakı 32 fars əlifbasındakı hərf­lərin, 17 möminlərin bir gün ərzində qılmalı olduqları namazdakı rü­kət­lərin sayına işarə kimi qəbul edilirdi. 14 rə­qəmi isə həm 14 məsu­mə, həm də ərəb əlifbası­nın yazı­lı­şındakı 14 əsas işarə­lər sisteminə müvazi olaraq anlaşı­lır­dı. Belə ki, ərəb əlifbasında 28 hərf olsa da, həmin hərf­lərin bə­zı­lərinin yazı­lış formaları (şəkilləri) bir-birinə oxşayır və onları yalnız nöq­tə­lər fərq­ləndirir. (Mə­sə­lən: "nun" "be" yə, "dal" "zal" a, "sin" "şin" ə, və s. oxşayır.) Əlifbadakı əsas işarə­lərin sayı isə 14-dür. Nəsimidə ən mü­tə­hərrik rəmzi-poetik obraz kimi diqqəti cəlb edən insan üzü də nitqi-ilahiyə, 28 və 32 hər­fə mün­cər edilirdi.

Sivü dü, nitqi-ilahidir üzün.
...Ü­zün­də haqqın ayəti oldu otuz iki.
...Vəchində yazmış idi anın iyirmi səkkiz hərf.

Ü­zün bir hürufi-poetik obraz kimi eyniləşdirilməsi və ya təşbehat silsiləsi Haqqın özün­dən başlayıb aşağıya doğru enir, mə­nəvi və maddi gerçəkliyin çeşidli mü­qəd­dəs varlıqları­nı əhatə edir. "Üzün Haqdır" birbaşa qəra­rından sonra "üzün" "Haqqın Nurudur","həq­qül-yəqindir", "məz­həri-həqdir", nuri-təcəllidir","şəmi-tövhidi-hidayətdir" və s. tipli etiqad hökm­ləri gəlir:

Surətin Həqdir,budur həq­dən xə­bər,
Söy­lə­yən Həqdir,vəli adı bə­şər,
...Şəm'i-vəh­dətdir üzün,­gül narı­dır,
...Ey camalın məz­həri-zati-qədim,
Surətin Allahü rəhmanür-rəhim.
...Əhli-mən'i xocəs­tə surəti­nə
­Mə'niyi-vahibissü­vər dedilər.
...Gör­düm səni gümansız hər dilbərim yü­zün­də,
Həq­qəl-yəqin gö­rə­nə zən­nü güman gə­rək­məz.
...Hər kim ki, deməz surəti­nə məz­həri-həqdir,
Vaqif degil andan.

Nəsiminin lirik qəh­rəma­nına gö­rə, insanın surətinin nəqş­lərində Haqq zühur etmişdir.Daha doğrusu, məna bən­zəri olmayan ("leysə­kəmislihü" - "Ona bən­zər şey yoxdur") surə­tə dü­zül­müş­dür. (Surət­də düz­dü mə'niyi, "leysə­kəmislihü"dedi), onu gör­mə­yən kəs bibəsi­rət və bibə­sərdir.
Haqqın məka­nı ərşi də, Rəhmanın camal gö­zəlliyini də, ilahi dərgahda olduğu güman edilən qeybi hikmət toplusu lövhi-məhfuzu da, möminlə­rə vəd olunan əbədi cən­nəti də mü­tə­fəkkir şairimizin nigarı­nın üzün­də tapmaq müm­kün­dür:

Rövzeyi-rizvan üzün­dür, vəs­səlam,
Surəti-rəhman üzün­dür, vəs­səlam,
Ərşi-həq, ey can,ü­zün­dür, vəs­səlam,
Lövh ilə Qur'an üzün­dür, vəs­səlam.

Dini tə­səv­vür­də Allaha ixlasla ibadətin mükafatı olaraq vəd edilən cən­nət Nəsiminin inancında gö­zəlin camalı­nın vüsa­lına yetişmək­dən başqa bir şey deyil. Bu vüsa­lın nə­şəsindən hasil olan mə­nəvi məstlik isə aşiqi tərk etməz xislə­tə malikdir:

Aşiqin cən­nəti-ədni şol cəmalin vəslidir,
Ey şərabi-köv­sərim, getməz xumarım, qandasan?

Məna aləminin sirrini özün­də ehtiva edən gö­zəlin üzü aşağıya - kəs­rət aləmi­nə endikcə də öz öl­çü­süz hikmətini hifz edir. Başqa söz­lə, o, ayineyi-haqnüma olmaqla yanaşı həm də cami-cahannüma, on səkkiz min aləmin güz­gü­sü, sirri-kainatdır.
Yer üzün­də dilbərin camalı­nın müqayisə və təşbeh obyekti islami nöqteyi-nə­zər­dən ən mü­qəd­dəs varlıq və Allah kəla­mı sayılan Qurandan(Müs­həf) başlayır,sonra onun surə, ayə və ifadə­ləri­nə doğru dərinləşir. Qiyamət gü­nü­nə qə­dər hidayət nuru ve­rən öl­məz kitabı gö­zəlin camalında gö­rən("Müs­həfi-ləm­yə­zəl ki, cəma­lındadır sənin") sə­nətkar belə hesab edir ki:

Müs­həfdir anın üzü, ey Vallah,
Nun, eynü mim qül­hü­vəllah.

Burada gö­zəlin üzü Quran elan edilmək­lə onun qaşı(nun-?), gö­zü (eyn-?), və ağzı (mim-?) da Quranın 112-ci ("Əl-İxlas") surəsinin 1-ci ayəsi ("qül­hü­vəllah" - "De ki, Allah birdir.) kimi də­yər­ləndirilir.
Nəsimidə insanın camalı daha çox Quranın 1-ci və əsas surə­lərindən olan, Qurana giriş hesab edilən, "üm­mül-kitab" ("kitabın anası") adlandı­rılan "Əl-Fatihə" surəsi ilə müqayisə edilir. Hansı ki, dini tə­səv­vür və şərh­lər­də onun Allah kitabı­nın əsas mahiyyət və məğzini özün­də cəm­ləşdirib ehtiva etdiyi söy­lənilir. Yeddi ayə­dən ibarət bu surənin iki də­fə nazil olunduğu güman edilir və buna gö­rə də onunla bağlı Nəsimi lirikasında da tez-tez rast gəldiyimiz "Səb­'ül-məsani" (2 də­fə yeddi) ifadəsi işlədilir. Bundan əlavə şair gö­zəlin üzü­nü "Taha", "Yasin", "İsra", "Ər-Rəhman", "Nur", "Duxan" və s. surə­lər­lə ya eyniləşdirir, ya da onlara bən­zədir :

Ey üzün üm­mül-kitabü Fatihə
...Surətin Tahavü həm Yasin imiş.
...Sureyi-İsrada gör­düm üzü­nü.
...Çün camalındadır Ər-Rəhman ələl-ərş istiva.
...Zül­fün­lə rü­xün hər necə kim, Müs­hə­fə baxdım,
Gör­düm ki, anın surə­ləri Nurü Duxandır.

Daha sonra bə­şəri surətin bən­zəyiş və vahidləş­mə hə­dəfi Quranın ayə və ifadə­ləri­nə yö­nəlir: "Qül­hü­vəllahü əhəd, Əllahüs-saməd" ("De ki, Allah təkdir, Allah ehtiyacsız­dır" - "Əl-İxlas", ayə1-2), "Ayə­təl-kürsi"("Əl-Bə­qə­rə", ayə255-257), "İnna fə­təhna" ("Biz sə­nə qə­lə­bə qazandır­dıq" - "Əl-Fəth", ayə 1) və s.kimi bu məfkurə­yə bağlı ifadə­lər silsiləsi, möminlərin hər gün beş vaxt namazda zikr etdikləri "Vəh­də­hü-laşəri­kə­ləh" ("O, təkdir, şəriki yoxdur"), həmçinin "Əh­sə­nə-ilah" ("Allah işin ən gö­zəlini işlədi"), "Təali-şənahi" ("Allahın ehsanı­dır"), "Leysə kəmislihü" ("Onun misli-bəra­bəri yoxdur") və s. dini anlayışlarla davam etdirilir:

Ey camalın "qül­hü­vəllahü-əhəd",
Surətin yazusu "Əllahüs-sə­məd".
...Ü­zün "inna-fə­təhna"dır, təba­rək şə'ninə mün­zəl,
Bu vəchi əh­səni-surət bilən­lər əhli-ürfandır.
..."Şahidi-laşəri­kə­ləh"şol sə­nəmin cəmalidir,
"Leysə­kəmislihü"a­nın nun ilə mimü dalidir.

Təbii ki, söz-kəlam və buyruq silsiləsi hürufiliyin aləmin hidayət və hikmət nişanı kimi anlaşılan ana kitabına qə­dər gəlib çı­xır:

Fəzli-həqqin "Cavidanı­dır­"ü­zün,
Aləmin doğru nişanidir üzün.

Nəsiminin dilbərinin üzü ilahi gö­zəlliyin tə­cəs­süm güz­gü­sü, Haqq nurunun cismani tə­cəllisi kimi qüdsi məkan və məfhumları-Kə­bəni, qibləni, ehramı, səc­dəga­hı da əvəz edir. Gö­zəl üzü ziyarət və onun vüsa­lı Həcci ziyarət timsalındadırsa, gö­zəl üzə səc­də də qiblə­yə səc­də anlamındadır. Din də, iman da nuri-nihayət, cüm­lə əşya da sə­nəmin hüsni-vəchindədir:

Mə'nidə hacı oldurur, əhli-səfa derəm.
...Kə­bə üzün­dür, ey sə­nəm, üzü­nədir sücudumuz,
...Mən­dən üzün yaşırma kim, səc­dəgahim oldur.
...Aşiqə iman ilə dindir üzün.

Haqqın camal gö­zəlliyinin bə­şəri vücuddakı tə­cəlli atributlarından biri də saçdır. Saç (zülf) sufilərin rəmzi-fəl­səfi təfsirində neqativ məna tutumuna malikdir. Maddi dünyaya, kəs­rə­tə, şəbi-hicrana,məşuqun gö­zəlliyini aşiqdən gizlə­dən hicaba və s.-ə işarədir. Tə­səv­vüf­də o, az-az hallarda pozitiv anlamda işlənir (mə­sə­lən: saç ruhların məs­kənidir).
Hürufilərin simvolik-fəl­səfi yozumunda və rəmzi-metaforik linzasından baxdıqda isə bü­tün spektrləri ilə işıq­lı çalara malik, müs­bət məna daşı­yı­cı­sı olan poetik istilahdır.
Dahi sə­nətkarı­mı­zın qən­aəti­nə gö­rə, insani ruhun saça meyl və mehri bə­şəri ruhun lap ilkin yaranış çağında, Vücudi-küll ilə ruhun əhd-peyman (imsaq) bağladı­ğı "bəzmi-əzəl"­də, Ələst aləmində ruhun Tanrı həqi­qəti­nə "qalu" ("bəli") dediyi məqamda baş vermiş və əbədi hissə çevrilmişdir:

“Kimin ki, kön­lü dolaşdı saçınla "qalu"də,
Ayırmaz anı saçın zülfi-dilrübasindən.”

Saça mə­həb­bətin bu əzəli məntiqindən çı­xış edən Nəsiminin fikrincə, zülf canın və­təni,aşiqin məs­kəni, əhli-irfanın məqa­mı­dır. Həqi­qət yolçusu olan aşiqi, tövhid əhlini Haqqa bağlayan "həb­lül­mətin"dir ("möh­kəm ip"dir). Zülf kafəri islama çəkib imanı qarət edir. Zülf və qaş, Nəsimiyə gö­rə, "vəchi-hə­sən"dir. Çünki Haqq əzəl­dən öz sirrini saça əma­nət etmişdir. ("Zül­fü­nə vermiş əma­nət Həq əzəl­də sirrini" (13,160)). Saç elə bir "səvadi-əzəm"dir ("bö­yük öl­kə") ki,ancaq həqiqi möminlər və ariflər ona məh­rəm ola bilər­lər. Nəha­yət, zülf aşiqi meraca yetirən isra ("leylə­tül-isra"), qədr (Quranın ilk ayə­lərinin nazil olunduğu və ya talelərin müəy­yən­ləşdiyi gecə) və bərat (Mə­həm­məd əleyhüs­səlama peyğəm­bərliyinin xə­bər verildiyi gecə) gecə­ləridir. Əl­bət­tə, Nəsimi bu, bədii-fəl­səfi və etiqadi şərhində gecənin qaralı­ğı ilə saçın qaralı­ğı arasındakı rəmzi-metaforik təşbehdən məha­rət­lə bəh­rə­lənmişdir :

Ey xətin Xız­rü, ləbin abi-həyat,
Ən­bərin zül­fün şəbi-qəd­rü bərat.
...Me'racə məni yetirdi zül­fün,
Qəd­rə irənin budur bərati.

Üz kimi saçın da hürufi təşbehatı və vəh­dəti vücudi-müt­ləqin zatına işarə olan "gənci-nihan"dan başlayıb Quranın­"Ən-Nur","Əd-Duxan", "Əl-İnşirah" ("Ələm-nəş­rəh")və s. surə­ləri­nə, elmül-bəyana, küfr ilə imana qə­dər vacib və müm­kün alə­mə aid miqyassız varlıqları əhatə edir. Hətta "Əz-Züha" surəsində (ayə1-2) Haqqın özü­nün and yeri kimi mü­qəd­dəs səviyyə­yə qaldı­rılan gecə ("Vəlleyl") gö­zəlin saçı, gün­düz isə ("vəz-züha") üzü kimi mənalandı­rı­lır:

...Ey saçın "vəlleyl", üzün "vəz­züha",
Surətin şə'nində gəldi "qul kəfa".
Ey saçından çün əyan oldu mana,
Sirri-ər­rəhman ələl-ərş istiva.

Deyilən­lər­lə yanaşı saçın iman əhlinə "siratül-müs­təqim" ("düz haqq yol"), "fət­hün-qərib" ("yaxınlaşan qə­lə­bə") hesab edilməsi də onun insanın cismani varlı­ğında vücudi-kül­lə işarə kimi də­yər­ləndirilən hüsn ün­sü­rü olduğunu isbata yetirir.
Lakin bü­tün bu gös­təri­lən­lə­rə baxmayaraq zülf və xalın gö­zəlliyini dərk hə­lə əb­cədi öy­rən­mək kimidir. Rəhmanın dərki isə surətin bəya­nı ilə ola bilər:

“Zül­fü xalindən Nəsimi əb­cədi qıl­dı tamam,
Şimdi üzün­dən bəyani-surəti, rəhman edər.”

Saç kimi zəruri hüsn ün­sür­lərindən olan qaşın da ilahi hikməti və qüdsi məna­sı "sübhi-əzəl"­dən, ələst aləmindən başlanır. Həmin vaxtdan qaş bəsi­rət əhli üçün qiblə məqa­mındadır. Kim ki o zamandan qaşı qiblə kimi dərk etmişdir, gecə və gün­düz "Hu" ("Allah") deyir.

Kim ki, qaşınla olmadı sübhi-əzəl­dən aşina,
Ta əbəd ol qaragü­nün bəxti səhab içindədir.

Nəsiminin rümuzat lü­ğətində qaş vəhy,qiblə, "həq kitabı" (Quran), mehrab, "nəsrin-minəllah" ("Allah tə­rəfindən olan yardım"), merac zamanı islam peyğəm­bəri ilə Allah arasındakı məsa­fə­yə işarə kimi qəbul edilir, "qabü-qövseyn" ("iki qövs məsa­fəsi") və s. kimi mənalandı­rı­lır. İnsan surətindəki xət­lər-qaş,kirpik və saç "ismi-əzəm", "üm­mül-kitab" ("Əl-Fatihə" surəsi) hesab olunur. Kirpik də xət­lər sistemində Quran, onun ayəsi "inna fə­təhna" və s.-lə eyni funksional mahiyyət kəsb edir:

Ey qaşınla kirpigin, mişgin saçın üm­mül-kitab,
Əhli-tövhidin imamü mürşidi Qur'an olur.
...Qaşları "nəsrin minəllah", çün saçı "fət­hün-qərib",
Kirpigi "inna-fə­təhna", çeşmi mazağəl-bə­sər.

Başqa fiziki bə­dən üzv­ləri, cizgilər və xət­lər də gö­zəllik elementi kimi ilahi hüs­nün insan simasındakı tə­cəlli nişanə­ləri olaraq müx­təlif simvolik-hürufi məna­nın daşı­yı­cıla­rı­dır. Mə­sə­lən:
Xətt və xal: "Sətri-bismillahir-rəhmanir-rəhim"dir, "hü­vəl-lahüs-saməd"dir,
("Allah ehtiyacsız­dır" - "Əl-İxlas", ayə2), "inna fə­təhna"dır ("biz sə­nə qə­lə­bə qazandır­dıq" - "Əl-Fəth", ayə1), "üm­mül-kitab"dır, "sureyi-Vəl­mür­səlat"dır (Quranın 77-ci surəsi) və s. :

"Hü­vəl-lahüs-sə­məd" söy­lər xətin, əl­həm­dülillah kim.
...Müs­nəfi-hüs­nün­də şol hər­fü xə­tü xalun sənin.
Sətri-bismillahir-rəhmanir-rəhim olmuşdurur.
...Zül­fü xalın sureyi- Vəl­mür­səlat.

Dodaq (ləb) - "abi-heyvan"dır", "çeşmeyi-heyvan"dır","abi-həyat"dır (bu anlayışların hər üçü "dirilik suyu" məna­sındadır), səl­səbildir, abi-köv­sərdir, ruhül-qudsdur, aşiqlə­rə can verir, mü­qəd­dəs ruh dodağın tök­dü­yü şəraba qə­dəhdir. Elə buna gö­rə də: "Şəha, lə'lin şərabindən Nəsimi şöy­lə sərxoşdur, Olubdur valehü heyran, dilə­məz abi-ənguri". Çünki ləlin hikmətini anlamayan və onu sormayan susuz ilğım içərisindədir. Ona gö­rə ki, bü­tün varlıq söz­dən yaranmış­dır, söz isə dodaqlar vasitəsi­lə deyilir. Deməli, bü­tün xilqətin varlı­ğı dodağa bağlı­dır.
Saqi, ləbindən doğmuşuz, yə'ni ki, "bey"dən "lam"ilə,
Fitrət gü­nün­dən ta əbəd şol dayə­dəndir şirimiz.
Bu beytdə "ləb" sö­zü­nün yazıl­dı­ğı"lam" və "bey" hərf­lərinin əb­cəd­lə 32 rə­qəmini ifadə etməsi (l=30+b=2=32) məna­sında da dodaq varlı­ğın əsası hesab edilir.
Ağız (də­hən) da bu mənada dodaqla eyniləşdirilir, "nöqteyi-pünhan" ("Ağzına nüqteyi-pünhan dedilər, gerçək imiş"), "miftahi-qeyb" ("qeybin açarı"), xilqətin yaradı­lış vasitəsi kimi dərk edilir.

Göz - bəsi­rət vasitəsi, "ayətullah"("Allahın nişanəsi"), həq kitabı­dır. Nigarın məstanə göz­ləri cahana qül­qü­lə salmış, sərxoş göz­lərinin piyaləsindən dünya başdan-başa sərxoş olmuşdur:

Qaşın­dır vəhy, eynin ayə­tüllah.
...Düş­dü cəha­nə qül­qü­lə fitnəli nərgisindən uş.
...Sənin məstanə eynin sağərindən
Cəhan sərtasəri məstan deyilmi?

Qədd (qamət, boy) - "Cəl­lə cə­ləllahü"­dür ("uca zatı ucalıqlarla anıl­sın"), tubadır, həqi­qət sirridir, sidrədir və s.
Yanaq - "mət­ləül-ənvar", ("nurlar qaynağı"), Alın -"Əş-Şəms" (Quranın 91-ci surəsi), "nəsrin-minəllah"dır.
Diş - mənalar göv­hərinin mə­dənidir, "vəs-sin"dir. Laməka­nı seyr edən, binışa­nı gö­rə bilən maddi cöv­hərdir. Dişlərin sayı hürufi yozumda fars əlifbasındakı 32 hər­fə işarə kimi qəbul edilir:

Göv­həri-dürri-məani dişlərin,
Seyr edər ol laməkani dişlərin,
Gör­dü çün kim binişani dişlərin,
Otuz iki gizli kani dişlərin.

Ümumiyyət­lə, Nəsiminin əqi­dəsi­nə gö­rə, Allah-taala özü­nə­bən­zər xəlq etdiyi insanı yaradarkən onun camalına hüsn ün­sür­lərinin timsalında Quranın surə və ayə­lərini nəqş etmişdir. Obrazlı şəkildə desək, bu mü­qəd­dəs ilahi kəlamlarla onun camalı­nı bə­zəmişdir:

Ji-vü jale,çeşmü əbru zül­fü rüx,bu xət­tü xal,
Müs­hə­fü-həqdir müəy­yən gər oxursan taliba.
...Gö­zü­nə "Vən-Nəcm­"ü yazdı,qaşına "Vən-Naziat",
Alnına "nəs­rün-minəllah", gö­rü­nür eynül-yəqin.