|
Azərbaycanın tanınmış folklorşünası M.H.Təhmasib "Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər)” əsərində 120 xalq dastanını təhlil hədəfinə çevirir. Bu dastanlar arasında 12-dən artıq variantı, bir neçə nüsxəsi (variant və variasiya səviyyəsinə qalxmayan) mövcud olan "Əsli və Kərəm" də xüsusi yer tutur. Müəllif öz tədqiqatında əvvəlcə məhəbbət dastanları haqqında qısaca söz açır, sonra da onların ümumi xüsusiyyətlərini şərh edir. Onun əsas tədqiqat obyekti dastanın Gəncə variantıdır. (Dastanın Zaqafqaziya variantları ilə yanaşı, Türkiyə, türkmən variantları da mövcuddur).
M.H.Təhmasib bu dastan haqqında məlum olan mənbələrin hamısını nəzərdən keçirmiş, mübahisəli məsələlərə də münasibətini bildirmişdir. Tədqiqatçı yazır: "Oğlanın adı Mahmud, qızın adı isə Məryəmdir". "Variantların heç birində yaxşı əsaslandırılmayan səbəbə görə, hər ikisi adlarını dəyişirlər. Oğlanın adı Kərəm, qızın adı Əsli qoyulur".
Əvvəlcə adlara nəzər salaq: Məryəm, məlum olduğu kimi, İsa Məsihin anasının adıdır ki, müsəlman aləmində də ona peyğəmbər anası kimi (Məryəm ana) baxılır və Qurani-Kərimdə də "Məryəm surəsi" mövcuddur. "Əsli" sözü ərəb dilindən "əsilli, nəcabətli" kimi tərcümə olunur. Kərəm Əsliyə "Əsli qızsan, Əsil eylə, quşu ver", - deyə müraciət edir". Əsli həm də, "ən əvvəlki, ilk" mənalarını verir. Xətai yaradıcılığına nəzər salaq: "Buyi-nəfəsi məsühü-Məryəm", yəni "Nəfislik (zəriflik) və bakirə ətirli Məryəm". Kərəm Əsliyə "Əsilzadə (nəcabətli) bakirə qızsan", - deyə müraciət edir ki, bu da Məryəm adı ilə eyni məna daşıyır. "Kərəm"-Allahın sifətlərindəndir. "Kərim"-Allahın 99 gözəl adından biridir. "Nəml" surəsində Kərəm sahibi Cənabi Allahın, göy ilə yer arasında mövcud hər nə varsa, altı gündə yaratdığından söhbət gedir (Qurani-Kərim, Həml surəsi, 40-cı ayə).
Dastanda Kərəmin əvvəlki adı Mahmuddur. Anadolu variantında isə Əhməd Mirzədir, özü də İsfahan padşahının oğludur. Mahmud da, Əhməd də Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s) adlarıdır. Türk variantında Əhməd Mirzə əsilzadə olduğuna işarədir. ("Mirzə" sözü adın əvvəlində işlədildikdə (Mirzə Cəlil, Mirzə Fətəli) vəzifə titulu, addan sonra gəldikdə, əsilzadə, nəcabət, zati-alilər anlamındadır). Maraqlı burasıdır ki, dastanın başlanğıcında peyğəmbərin adını daşıyan qəhrəmanın adı dəyişilib, Cənabi-Allahın adına yaxınlaşdırılır.
M.H.Təhmasib dastandakı süjet elementlərinin "Kitabi-Dədə Qorqud" abidəsi ilə səsləşməsindən geniş söhbət açır. Ancaq bir incə mətləbi nəzərindən qaçırır. "Əsli və Kərəm" dastanında Kərəm şahinini uçurduqdan sonra, gəlib onun şahininin yaraladığı quşu da, şahinini də Əslinin əlində görür və quşu istəyir. Başa düşmək olmur; o, ilk şikarı olan yaralı quşunu istəyir, yoxsa öz şahinini? 16 yaşında qızın ov şahinini tutması inandırıcı deyil, çünki ov şahini sahibindən başqa heç kəsin onu tutmasına imkan verməz, o ki qala Əsli kimi öz məhəbbəti naminə hansısa bir təşəbbüs göstərməyən passiv bir qıza. Bu səhnə də, qeyd olunduğu kimi, nəsə çox səthi işlənib. Hər halda, Kərəmin ondan təkidlə istədiyi şikardır (Bamsı Beyrək Banıçiçəkdən yaralı ceyranı istədiyi kimi). Yeri gəlmişkən, "Dədə Qorqud" və "Əsli və Kərəm" arasındakı bir süjet oxşarlığı məqamını da qeyd edək. Nə səbəbdənsə bu problem, tədqiqatçıların nəzərindən qaçıb. Məsələ burasındadır ki, "Dədə Qorqud"da Baybörə bəyin oğlu Beyrək və Baybican bəyin qızı Banıçiçək bəylərin duası ilə dünyaya gəliblər. Bəylər dua edəndə Baybican bəy deyir: "Bəglər, Allah-təala mənə bir qız verəcək olursa, siz tanıq olun ki, mənim qızım Baybörə bəg oğluna beşikkərtmə, yavuqlu olsun!"- dedi". Ancaq Baybican sonradan başqasına da qızını verəcəyi haqda söz verir. Doğrudur, onun başqasına söz verməsi abidədə əksini tapmayıb. Ancaq abidədə buna işarə edilir: "Yarımacun-yarçımasun kafirin casusu bunları casusladı. Varib Bayburud hasarı bəginə xəbər Verdi. Aydır: "Nə oturarsan, sultanım, Baybican bəg ol sana verəcəgi qızı Beyrəgə Verdi. Bu gecə gərdəgə girür" - dedi".
Bayburd bəyi yeddi yüz kafirlə yemək-içməklə məşğul olan Beyrəyin çadırına gecə vaxtı hücum edir. Beyrəyin naibi şəhid olur, özü isə otuz doqquz igidi ilə əsir götürülür və on altı il kafirin qalasında əsirlikdə qalır. Demək, nikah məsələsində müsəlman-xaçpərəst söhbəti "Dədə Qorqud" abidəsində var. Selcan Xatun da Trabzon təkurunun qızıdır.
"Əsli və Kərəm" dastanı müsəlman-kafir qarşıdurması üstündə bərqərar olub. Yəni süjetin mayası yenə də "Dədə Qorqud"a çıxır.
M.H.Təhmasib yazır: "10553 nömrəli cüngdə təsadüf edilmiş tək bir qoşma isə bu dastanın məşhur "Şeyx Sənan" əfsanəsinə çox yaxın bir variantının da olduğunu göstərir". Bizcə, söhbət burada variantdan deyil, adicə olaraq Dədə Kərəmin məhəbbət aşiqi olan bir yaradıcı aşıq olmasından getməlidir. "Əsli və Kərəm" dastanının Dədə Kərəm imzası ilə şeirlər söyləyən bir yaradıcı şəxs tərəfindən yarandığı şübhə doğurmamalıdır. Dastan yazıya köçürülmədiyi üçün dastanın nəsr hissəsi əsrdən əsrə, aşıqdan aşığa keçdikcə dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Dastanın variantlarında bəzi səhnələr olduqca geniş təsvir edilir, bəzilərində isə müxtəsər verilir.
Qeyd etdik ki, Dədə Kərəm zəmanəsinin savadlı adamlarından olmuşdur. Onun Şərqin gözəl əsərləri olan "Leyli və Məcnun", "Fərhad və Şirin"lə yaxından tanış olduğu hamıya məlumdur. "Şeyx Sənan" əfsanəsi ilə Dədə Kərəmin tanış olması da bir həqiqət kimi qəbul olunmalıdır. Dastançı aşıq məhəbbət fədaisi Dədə Kərəmin:
Sənan tək oda atdım Quranı,
Donquz güddüm, ələ alıb əsanı.
Tərk etdim Mehdini, tutdum İsanı,
Məscidim olubdur Kəlisa mənim
- sözlərini deməkdən çəkinib. Ortodoksal islam dövründə yazıb-yaratmış Dədə Kərəm Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s) adını çəkməkdən ehtiyat edib, ancaq on ikinci imam Mehdinin adını çəkib.
"Əsli və Kərəm" dastanının Gəncə variantında Kərəm Gəncə xanı Ziyad xanın oğludur. M.H.Təhmasib haqlı olaraq aşağıdakı fikri söyləyir: "Bizcə, "Əsli və Kərəm" nəinki Cavad xandan, onun atasından, yaxud babasından, hətta bu sülalənin banisi olan ilk bəylərbəyi Əmir Şahverdi sultandan və onu hakimiyyət başına gətirmiş şah Təhmasibin hakimiyyəti illərindən də qabaq yaranmış bir əsərdir. Bu, əlbəttə, tam sübut olunmuş bir həqiqət deyil, ancaq ehtimaldır. Lakin bu ehtimal vardır ki, ən əsasları aşağıdakılardır", - deyə görkəmli alim altı müddəa irəli sürür:
1) Bir sıra araşdırmalarda dastanın XVII əsrdə artıq mövcud olduğunu H.Araslı qeyd edir;
2) XVII əsrdə dastanın ayrı-ayrı qoşmalarının Eylas Muşeqin "Nəğmələr" kitabına da düşdüyündən söhbət açır və misallar gətirir;
3) Dastanda Kərəmin özünə "Qarabağlıyam" - deməsi, xüsusilə Gəncəliyəm deməsi;
4) Dastanın Türk-Anadolu variantında qoşmaya məhəbbət dastanları qəhrəmanlarının hamısının qədim dastan qəhrəmanlarının olması;
5) "Əsli və Kərəm"də Qurbaninin adının çəkilməsi;
6) Dastanın qədim dastanlarla səsləşməsi.
Onu da əlavə edək ki, bütün tədqiqatçılar, eləcə də aşıqlar Qurbanini XVI əsr aşığı adlandırırlar. Mərhum şair-tərcüməçi Vladimir Qafarov Qurbaninin XV əsrin ikinci yarısı, XVI əsrin əvvəllərində yaşadığını söhbətlərinin birində belə əsaslandırırdı: "Qurbani Şah İsmayılın sarayına iki yaşında gəlməyib ki! O, Pərinin dalınca şahın sarayına gələndə qıfılbənd söyləyib, qıfılbənd açan aşıq idi".
Dastanın qədimliyi şeirlərin leksikası ilə izah olunur, dastançı aşıq çox yəqin ki, şeirlərin bir çoxunu "redaktə edib müasirləşdirmişdir". Biz bu dastanda Dədə Qorqud deyimləri ilə səsləşən sözlərlə rastlaşırıq. Məsələn, nəsnə (şey), say (layiq), yey (yaxşı), yol (uğur), üşənmək (incimək), yazı (çöl), duş (yuxu), dövlət (ağıl), ün (səs), qat (yan), üsullu (ağıllı), gəz (dəfə, kərə), qırçın (tel), silə (vətən), belə (birlikdə) və s. sözlər tez-tez təkrar olunur.
M.H.Təhmasib haqlı olaraq belə bir fikir yürüdür: "Bizcə, sözün xüsusi mənasında "patriot" olan Gəncə aşıqları bu qədim əsərə tendensiyalı bir münasibətlə yanaşmış, onu bu ölkənin tarixində xüsusi mövqeyə malik olan Ziyadoğlular sülaləsi ilə bağlayaraq, yeni bir variant yaratmışlar".
Xalq, qəlbində iz salmış şəxsiyyətləri həmişə mifləşdirir. Dastançılar eşitdiyi, bildiyi əsatirləri, rəvayətləri, şeirləri sevimli qəhrəmanının adına yazır, bununla da gerçək epik obraza çevrilir.
Əlimizdə olan Gəncə variantında məhz Dədə Kərəmin bədii irsindən istifadə edilmişdir. Kərəm gəncəli olub. Onu da qeyd edək ki, Ziyadoğlular Şah Təhmasib (1524-1576) tərəfindən yerli hakim təyin olunmuşdular. Ziyadoğluların hakimiyyəti (Qarabağ və Gəncə) dövründə bir nəfər də olsun Ziyad adlı xan olmayıb, dastanda Əslini Kərəmə vermək istəməyən Qara Keşiş qızını götürüb Gəncədən qaçır. Dədə Kərəm Əslinin Gəncədən getməsini belə təsvir edir:
Kör-köç oldu, köçdü ellər, obalar,
Yaman qonşu, qoy xatirin xoş olsun.
Məni yaradan,yarı məndən eləyən,
Ikibaşlı bir qılınca tuş olsun.
...Bundan belə ayrılığın günüdü,
Ağla Əslim, ağla, gözlər yaş olsun, - nəsə böyük ictimai bəladır ki, xan oğlu (başqa variantlarda Şah, hökmdar oğlu) Kərəm bu "köçhaköçə" mane ola bilmir?
Bir tarixi həqiqətə fikir verək; "Səlcuq sultanı Məlikşah öz sərkərdəsi Buğanı qoşunla Gəncəyə göndərdi. Buğa 1088-ci ildə Gəncəni tutdu və Gəncə hökmdarı III Fəzlunu Bağdada göndərdi". III Fəzlunu Bağdada təkmi sürgün olunub? Bəlkə, Qara Məlik (keşiş) onun saray əyanlarından imiş, bəlkə Buğa bütün saray əhlini sürgün edib? Dastançı aşıq da tarixi bilmədiyi üçün hadisəni, nə az, nə də çox, 700 il bəri çəkib. Əsli atasından ayrılmadan gedir və Kərəmə deyir:
Gəl görüşək, mən bu yerdən gedirəm,
Bir nişanə verim, al Kərəm eylə!
Çox duz-çörək yüdik, yar sənin ilə,
Indi sağ - salamat qal, Kərəm eylə.
Variantların çoxunda Əslinin dilindən belə bir qoşma da söylənilir:
Köç-köç oldu, köçdü ellər, obalar,
Yol saldılar bu dağ, o dağ üstündən.
Dedim, Kərəm, getməginən, qal burda,
Götürməyək dodaq-dodaq üstündən.
Ağır ləşkər üstümüzə car oldu,
Dağıldı dövlətim tar-mar oldu.
Axdı gözüm yaşı gilənar oldu,
Necə düşər şəbnəm yarpaq üstündən.
Əsli deyər məni gətirdin cana,
Od tutub alışdım, çəkdim zəbana,
Alagöz Kərəmi versinlər mana,
Eyləsinlər nasaq, nasaq üstündən.
"Dağıldı dövlətim tar-mar oldu", - deyən Əsli atasının var-dövlət sahibi olduğuna işarə etmirmi?
"Ağır ləşkər üstümüzə car oldu" -
"Köç-köç oldu, köçdü ellər, obalar", - dedikdə, bəlkə, Əsli Bərdədən köçürülən albanları nəzərdə tutur?
Şah gəlibən fəth eylədi buranı,
Kərəmin aşiqi-məşuqu hanı?
Qorxuram, qaçırdalar Əsli cananı,
Qoyma üstə ayrı əl gəlsin, getsin.
Onu da qeyd edək ki, burada qoşmanın texniki elementlərinə riayət olunmayıb. Birinci misrada bölgü 4, 4, 3 hecalarıyla olduğu halda, ikinci misrada bölgü 6, 5 hecalarıyladır, üçüncü misrada vəzn pozulmuşdur. M.H.Təhmasib bu misranı "Qorxuram sürələr Əsli cananı" kimi oxumuşdur. Əgər "Şah gəlibən" əvəzinə "Sultan gəlib" oxusaq, söhbətin Sultan Toğruldan, ya da Məlikşahdan getdiyi məlum olar. Həm də ifa üçün deyilmiş qoşma janrında "gəlib(ən)" demək yerinə düşmür. Əndəlib Qaracadaği əlyazmasından M.H.Təhmasib belə bir bəndi misal gətirir:
Atan buyurar, indi məni tutallar,
Ağ əllərim dal gərdəndə çatallar,
Ya Kırıma, ya tatara satallar,
Günbəgün baxtıma qara deyəllər.
1088-ci ildə Gəncənin Səlcuqilər tərəfindən tutulmasından yuxarıda bəhs etdik. İndi tarix üçün az vaxt sayılan bir az əvvələ qayıdaq. "X əsrdə rusların bu ərazilərə gəlişinin məqsədi və mahiyyəti tamamilə dəyişdi. Əvvəllər 15-20 gəmidən ibarət dəstələrlə ticarət məqsədi ilə gəldikləri halda, indi yüzlərlə gəmi ilə səfərə çıxanların niyyəti qarətçilik və istilaçılıq idi" (Azərbaycan tarixi, 1994, səh. 279).
"... Onlar dənizlə cənuba doğru üzərək Kürün mənsəbinə çatdılar, oradan da çay vasitəsi ilə keçib Bərdə yaxınlığındakı Mübarəki deyilən kənddə sahilə çıxdılar. Gəmiləri burada saxlayıb, özləri 944-cü il avqustun 24-də Bərdəni mühasırəyə aldılar... ... 944-cü il avqustun 24-də Bərdəyə daxil olmuş istilaçılar ələ keçirdikləri qənimətlə kifayətlənərək, 945-ci il avqustun 12-də oranı tərk etməli oldular... (yenə orada, səh. 280-283).
Səlcuqilərin Azərbaycana gəlişində bu hadisələr hələ yaddan çıxmamışdı. Növbəti qarət, sürgün əvvəlkiləri də yada salırdı. Əndəlib Qaracadaği əlyazmasındakı qoşmaların birində Əsli deyilənləri belə təsvir edir:
Atan buyurar, indi məni tutarlar,
Ağ əllərim dal gərdəndə çatarlar,
Ya Kırıma, ya tatara satarlar,
Günbəgün baxtıma qara deyərlər.
Göründüyü kimi, qoşmada da rusların ərazilərində olan türk qövmələrinin adı çəkilir. Qeyd etmişdik ki, dastan yaradıcısı öz qəhrəmanını zənginləşdirmək üçün bütün hadisələri onunla əlaqələndirir. Bəlkə də "Əsli və Kərəm"in ilk variantını elə Dədə Kərəmin özü yaradıb? Dastan yaradıcılığında belə hallara tez-tez təsadüf olunur.
M.H.Təhmasib bu "köçhaköçü" Şah Abbas hakimiyyəti illərində İ.P.Petruşevskinin "Velikiy syurqyun" adlandırdığı sürgünlərlə əlaqələndirsə də, belə bir məntiqi nəticəyə gəlir: "...Lakin bu o demək deyildir ki, dastan bu illərdə yaranmışdır". Qeyd etdiyimiz kimi, Gəncə variantındakı Qara Keşiş Türk-Anadolu variantında Qara Məlik kimi verilir.
Əsliyəm, əməyim getdi badlara,
Alışdım, tutuşdum, yandım odlara.
Qorxum budu Məlik versin yadlara,
Yar yanında kasad olan dilim var.
Məlik (yerli hakim) ad-titulu heç vaxt ermənilərdə olmamışdır, bu ad-titul (albanlara) qıpçaqlara mənsubdur. Əslinin atasının keşiş yox, yerli hakim - Məlik olmasına Əslinin söylədiyi qoşmada da təsadüf olunur:
Məni ağlar qoyduz cavan vaxtımda,
Qaralar yazdınız mənim baxtımda.
Atamı tarımar olsun taxtında,
Ana, "Kərəm yandı" deyin, ağlaram.
"Atamı tarı-mar olsun taxtında", - dedikdə Əsli onun Məlik - yerli hakim olduğunu işarə etmirmi?
Bütün hallarda dastan qəhrəmanlarının faciəli ölümü Qara Keşişin (Məliyin) dini təəssübkeşliyi ilə bağlanır və M.H.Təhmasib də bu mövqedən çıxış edərək Qara Keşişin əməllərini pisləyir. Dastanda keşiş doğrudan da murdar bir simadır. "Hər şeydən qabaq o, dostluq, qonşuluq qanmayan, çörək qədri bilməyən, əhd-peymana əməl etməyən, verdiyi sözə sadiq olmayan, ikiüzlü, yalançı bir adamdır. Eyni zamanda, o, həm də qəddar, rəhmsiz xudpəsənddir. Keşiş hər şeyi, doğma qızının məhəbbətini də, izzəti-nəfsini də öz eqoizminə qurban verməyə hazırdır. Bu adam o qədər qansız, ürəksizdir ki, hər yerdən əli üzüldükdən sonra xüsusi bir gəlinlik paltarı hazırlatdırıb öz doğma balasının toyunu yasa döndərir, özü də səhər arvadını göndərir ki:
"Get, Kərəmdən bir xəbər bil, görək, yanıb kül oldu, ya hələ sağdı? Arvad ərindən də qansız və ürəksizdir. Bunlar elə bir-birinə yaraşan, bir-birini tamamlayan ər-arvaddılar".
Türk variantında Kərəm - Əhməd Mirzə İsfahan şahzadəsidir. Əsli - Məryəm isə Qara Məliyin qızıdır. Türkmən variantında Mahmud - Kərəm Təbriz şahının oğludur, Əsli - Zöhrə Qara Məliyin qızıdır. Qafqaz variantlarında isə, Mahmud - Kərəm Gəncə xanının oğlu, Əsli - Məryəm Qara Keşişin qızıdır. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, nə İsfahanda, nə də Təbrizdə məliklik olmayıb. Məlik titulu Qafqaz civarlarına, alban və qıpçaqlara aid tituldur. Haylarda da məlik olmayıb. İndi özünə erməni və keçmiş Azərbaycan torpaqlarına "Haystan" deyib həyasızlıq edənlər özləri yaxşı bilirlər ki, onlar türk mənşəli Ərmənilərin tarixini yerli-dibli mənimsəyiblər. Ərmənilər hayların babaları deyil. Məliklər qafqazlıdırlar və haylarla yalnız xaç bağlılıqları var. Qıpçaqlar, bildiyimiz kimi, xristianlığı qəbul etmişdilər. Xristianlığın qriqoryan qolu (indiki hayların və gürcülərin mənsub olduqları təriqət) Qafqazda yaşayan Qriqorini (Cocian) Dərbəndin Qıpçaq hökmdarı dəli atın quyruğuna bağladıb, çöllərə buraxıb parça-parça etdirib. O, hayların yox, qıpçaqların arasında xristianlığı yayırdı. Qafqazda əsasən XIX əsrin əvvəllərində geniş vüsətlə yayılan "Əsli və Kərəm" variantlarında qıpçaq yepiskopu əvəzinə "erməni keşişinin" peyda olmasına xristian qıpçaqların (albanların) süqutu və hər addımda sinəsində xaç, adamın gözünə girən hayların peyda olması səbəb olmuşdur ki, bu da Dədə Kərəmin şeirlərini bilib, tarixə bələd olmayan dastançıların səhvidir. Daha dəqiq desək, Dədə Kərəmin yaşadığı dövrdə (Qarabağda) heç hay olmamış, bəlkə də Dədə Kərəm xoşbəxtlikdən ömründə onların üzünü də görməmişdi. İsfahan və Təbrizdən fərqli olaraq (orada kilsə yox idi) Qafqazda alban kilsələri var idi. Sonralar haylar bu məbədləri özününküləşdirdilər.
Qıpçaq kilsəsinin yepiskopları (gürcülərlə ermənilərdə olduğu kimi) Romada təsdiq olunurdu. 705-ci ildən Ərəb siyasətçiləri Sasanilərin siyasəti ilə gedərək, qıpçaq (alban) kilsəsini erməni katolikosuna tabe etmişdilər.
Yəni qıpçaq (alban) katolikosunu hay erməni katolikosu təsdiq edirdi. Bu, iyerarxiya prinsipinin pozulması idi. Hay və qıpçaq (alban) kilsələri arasında mübarizə davam edirdi. XI, XIII, XV əsrlərdə hay kilsəsinin zəiflədiyi və vahid hay kilsə mərkəzi olmadığı dövrdə qıpçaq (alban) kilsəsi Bərdə (Partac) Eçmiədzinlə hesablaşmayaraq, qıpçaq (alban) katolikosunu özləri seçirdilər.
VII əsrdən XI əsrə kimi ərəb xəlifələri Albaniyaya dəfələrlə hücum etmiş və Albaniyanın müəyyən bölgələri artıq müsəlmanlığı qəbul etmişdi. Xristian olaraq qalanlar ərəb xəlifələrinə xərac verirdi.
Arsaqda (Qarabağ) 1010-cu ildə özünü Alban çarı elan edən Həsən Calalın dövründən başlayaraq, qıpçaqlar özlərinə müstəqil katolikos seçirdilər.
İndi dastana nəzər salaq: Qara Keşiş (Məlik) Əslini götürüb Tiflisə qaçır (o dövrdə gürcülərin mərkəzi şəhəri Msxeta idi). Tiflisdə, əsasən, oğuzlar (türklər) yaşayırdı. Oradan isə Batuma, Axsaxaya gedir (yenə də türklərin yaşayış məntəqəsinə, Göyçəyə ozanlar, aşıqlar məskəninə, Ərzuruma, nəhayət, Şama (Dəməşqə) gedib çıxır (orada da hökmdar paşadır, demək, yenə də türk hökmdarlığı!). Əgər Qara Keşiş hay olsaydı, ya Eçmiədzinə, ya Aniyə, ya da İraqa üz tutardı. Yəni, öz haylarının yanına gedərdi. Nə üçün o, türklərin yaşadığı yerlərə gedirdi? Qara Keşişin, bəzən, "Qara Məlik" adlandırılması "Dədə Qorqud"un təsiri kimi başa düşülməlidir. "Məlik" hakim deməkdir, hakim isə Ziyad xanın xəzinədarı - vəziri ola bilməzdi və öz taxt-tacını qoyub diyar-diyar gəzməzdi. Qara Keşiş (yepiskop) həqiqətə uyğundur. Xristianlığın qriqoryanlıq təriqətinə mənsub alban keşişi hay kilsəsinə baş əyməkdən boyun qaçırıb (xərac hesabına müstəqilliyini saxlayan keşiş), üzünü müsəlman ölkələrinə tutur və buralarda ona inanırlar. Qeysəridə paşa əmr verir ki: "... başqa torpaqdan bura Kərəm adında aşıq gəlsə, tutub onun yanına gətirsinlər. Hər kim də keşişin evini haman adama göstərsə, dar ağacından asılacaq!"
Göründüyü kimi, keşişin pənah gətirdiyi adamlar, əsasən, türklər və türk hakimləridir. Keşişin danışdığı dil də elə türk dili, özü də qıpçaq ləhcəsi olub. Onu başqalarından fərqləndirən boynundan asdığı xaç idi. Əgər bu mövqedən çıxış etsək, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu, müstəqillik əldə etmiş alban keşişi idi. Ona görə də üzünü türklər yaşayan məkanlara tuturdu. Qarabağa qayıtsa, yerli hakimlə bacara bilməyəcəkdi, üz tutmağa başqa yeri də yox idi. Və yaxud, bu taxt-tacını itirmiş məlik idi.
Bir mətləbə də nəzər salaq: İslam dinində kitabı olanlara o qədər də güc tətbiq olunmayıb. Əslinin atası xristian idi, bir yerdə qalmaq üçün vergi verə bilərdi. Sürgündən yaxasını qurtara bilərdi. Dastandakı köçhaköçə o, mane ola bilmir. İslamın Azərbaycanda qələbəsindən sonra, belə "Köçhaköçü" ərəblər də, farslar da, səlcuqlar də salmışdı. Bu hansı köçhaköçdür? - sualına cavab tapmaq çətin olsa da, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, rus adlanan Şimali türk tayfalarının Bərdəyə yürüşündən az sonra səlcuqların Qarabağı tutması dastanla bütün tarixi hadisələrin hamısından çox səsləşir.
Hər halda, keşiş qızı Məryəmlə, sadəcə olaraq, Kərəmin onu təqib etməsindən, izləməsindən qaçmırdı. Onu dərbədər salan başqa, daha güclü bir qüvvə, ya hansısa hökmdarın fərmanı idi. Əslinin dilindən deyilən:
Duman gəldi dağlarımızı bürüdü,
Fərman oldu, ellərimiz yeridi.
Kərəmin yaylığı məndə çürüdü,
Xoca, sən Kərəmi tez göndər, gəlsin -
deməsi təsadüfi deyildir. Yox, əgər, Əslinin atasını keşiş yox, məlik kimi qəbul etsək (bütün hallarda hay deyil) yenə də biz sürgünlə (köçhaköçlə) qarşılaşırıq. Yəni, Əslinin atası bu baxımdan məlik də ola bilərdi. Bu sürgünün sonunun Hələbdə başa çatması nəyəsə işarə verir. Bəlkə, belə bir sürgün xəlifənin, ya da səlcuq sultanının fərmanı əsasında olmuş və Əslinin atasının keçdiyi vilayətlərdə də köçhaköçə başqalarını da qoşmuşlar, nəhayət, sürgünlər Hələbdə qərar tutmuşlar?
M.H.Təhmasib qeyd edir ki, Kərəm zəmanəsinin savadlı adamlarından olmuşdur. Hələ gənc yaşlarından "Dədə" titulu almış Kərəm gözəl şeirlərin müəllifi idi. Dədə Kərəm Beyrəyin adını təsadüfən çəkməyib. Maraqlıdır ki, burada "Dədə Qorqud"dakı Banıçiçəyin adı Ağqovaqqız kimi verilir. "Ban - yuxarısı, damı" mənasında işlədilir. Banıçiçək “sifəti çiçək”, “sifəti gül” mənasındadır, bu gün də tez-tez qızlarımıza verdiyimiz Gülbəniz, Gülcamal, Gülyanaq, Gülçöhrə kimi adlara bənzəyir.
Dədə Kərəm Banıçiçəyin adını "Ağqovaqqız" kimi tərənnüm edir. Çox yəqin ki, bu təşbih "Dədə Qorqud"dakı "Boyu uzun Burla Xatun" və "Sərv boylum" prinsipi ilə yaranmışdır. Qovaq azərbaycanlılar arasında bir neçə adla mövcuddur: Çinar (Qazax-Borçalı), Qələmə (Qərbi Azərbaycan), Əbrişim (Göyçə mahalı), Daranqı (Gəncə) və s. Bu ağac yana böyüyən qovaqlıdan fərqli olaraq, sərv ağacı kimi, əsasən, yuxarı boy atır. Odur ki, Dədə Kərəm Banıçiçəyi uca boylu kimi "Ağqovaqqız" adlandırıb. Misal çəkəcəyimiz qoşma "Əsli və Kərəm" dastanının Türk-Anadolu variantındandır:
Hey ağalar, qanğı dərdə yanayım?
İtirdim Əslimi, görən olmadı.
Pərvanələr kimi yandım, tutuşdum,
Yandım, alovımı alan olmadı.
Ağqovaqqız Beyrək bəginin dəngi,
Şah İsmayıl yarı Ərəbüzəngi.
Leyla da bir zaman Məcnunun dəngi,
Onlara da imdad edən olmadı.
Kim görmüşdü Fərhad ilə Şirini?
Onlar da sevdilər biri-birini.
Atdı külüngünü, verdi sərini,
Belə yar yolunda ölən olmadı.
Xurşud öz Mahının izinə yatdı,
Qənbər arzusunun dizinə yatdı.
Dünyada Şahsənəm murada çatdı,
Aşıq Qərib kimi gülən olmadı.
Kərəm deyər: dağ başında oturdum,
Dərdim əlli ikən yüzə yetirdim.
Loğman kimi minbir həkim gətirdim,
Mənim bu dərdimdən bilən olmadı.
Belə qənaətə gəlirik ki, Dədə Kərəm hardasa XI əsrdə yaşamış el şairidir. Və "Əsli və Kərəm" dastanı şairin (Dədə Kərəmin) şeirləri əsasında sonralar yaranmışdır. Bəlkə də ilk variantı elə özü yaratmışdır. "Əsli və Kərəm"in Gəncə variantı isə, bu dastanların ən gəncidir. Burada qoşmaların, gəraylıların deyim tərzinin pozulmasına, (heca vəzni) bəndlərin ənənəvi 3, 5, 7, 9 sayının 4, 6, 8 kimi verilməsinə, bəzən qoşma və gəraylı ilə heç bir əlaqəsi olmayan bəndin peyda olmasına təsadüf edirik. Bəzən də deyimlərdə Dədə Kərəm sənətkarlığı səviyyəsindən aşağı olan bəndlərə, misralara təsadüf edirik. Əndəlib Qaracadağinin topladığı Dədə Kərəm şeirləri, əlbəttə, Gəncə variantından fərqli leksikaya malikdir, deyim tərzinin daha qədim dövrə aid olduğu aşkar görünür.
Dastanın bütün variantlarının sonu Kərəmin yanması faciəsi ilə bitir. Dədə Kərəm elə ilk şeirlərindən yanmaqdan bəhs edir. Əgər Məcnun:
...Əlbəttə bu od ki, düşüb canə,
Axır tutuşub çəkər zəbanə", - deyirsə,
Dədə Kərəm:
Eşqin odlarına alışıb yandım,
Eşq oduna yanan - dillər nə gözəl, - deyir.
Klassiklərimiz bu və digər formada saray ədəbiyyatı ilə əlaqədar idilər. Onların əlyazmaları hökmdarların (çox təəssüf, Şərqin böyük ədəbiyyatının yaranmasına kisələrlə qızıl xərcləyən bu hökmdarların çoxlarının heç adı da məlum deyil) sifarişi ilə yaradılırdı. Yəqin, Dədə Kərəmin ayrı-ayrı şeirlərinin (həm də fars dilində olmayan) divan şəklində toplayıb əlyazması şəklinə salınmasına pul xərcləyən olmayıb. Bu böyük yaradıcılıq isə özünə ən etibarlı yeri insanların yaddaşlarında tapıb. Yaddaşlar isə bu şeirlərin bəzən cilasını pozub, bəzən tanınmaz hala salıb. Bu zəngin ədəbi irs (Kərəmin və Əslinin dilindən deyilən şeirlər) yenidən tədqiq olunmalıdır. Nəzərə çarpan təhriflər düzəldilməlidir. Əslinin dilindən deyilən şeirlərin müəllifinin Dədə Kərəm olduğuna isə şübhə olmamalıdır.
Dədə Kərəm ortodoksal İslamın çox şeylərə tabu qoyduğu bir dövrdə yaşamışdır. O dövrdə sufilik geniş vüsət almışdı.
Ortodoksal İslamın çox şeylərə tabu qoyduğu bir dövrdə İlahi məhəbbət yalnız ulu Tanrıya aid idi. İnsanın insana olan məhəbbətini Dədə Kərəm kimi yüksəkliyə qaldıranı isə o dövrdə tapmaq qeyri-mümkündür. Fərhad da, Məcnun da əfsanədir, nağıldır. Onları əfsanələr aləmindən klassik ədəbiyyata dahi Nizami, Arif Ərdəbili, Şah Qasım Ənvar, Xətai, Zəmiri, Həqiri, Füzuli, Fədayi, Məsihi, Səməd Vurğun kimi klassiklər gətirmişlər. Hərəsi də onların məhəbbətinə öz dünyagörüşü, bilik səviyyəsinə görə cila vermişdir. Dədə Kərəmin isə nəyi varsa özünündür. Və bu kəlamlar insanların qəlbində alov içində yanan Dədə Kərəmə heykəl qoyub. O dövrdə Fərhad, Məcnun kimi Dədə Kərəm də öz eşqinə qovuşa bilməzdi; bu mümkün deyildi. Dastanın ilk unudulmuş variantının müəllifi Dədə Kərəm, bizcə, o vaxta görə öz eşqini yaşatmaq üçün dastan variantını seçmişdir. Bildiyimiz kimi, aşıqlar el yığıncaqlarında, əsgər qışlaqlarında və s. çıxış edirdilər. Əgər dinləyicilərin az qala hamısının əlifbanı belə bilmədiyini nəzərə alsaq, tam əminliklə deyə bilərik ki, Dədə Kərəm öz dinləyicilərinin yaddaşında özünə yer tapa biləcəyini nəzərə alaraq, öz eşqini dastanlaşdırmışdır. Və bu səbəbdən də ölməzlik qazanmışdır. Digər məhəbbət dastanı - "Kərəm-Süsən"ə (Ordubadlı Kərəmin nağılı) nəzər salaq: Yuxuda buta verilir, butası gəlib onun bağına çıxır, görüşürlər, bir-birini sevir, azca çətinlikdən sonra qovuşurlar.
Əgər Dədə Kərəmin şeirlərini, məhəbbətini bütün Qafqaz, İran, Türkiyə və Orta Asiya bilirsə, Ordubadlı Kərəm haqqında, Azərbaycan aşıqları və dastan tədqiqatçılarından başqa, sözün əsl mənasında, bilənlər çox az tapılar. Dədə Kərəm alovu doqquz yüz ildir şölələnir. Dastan sənəti, aşıq sənəti yaşadıqca, Dədə Kərəmin alovu sönməyəcək. Dastan dahi Üzeyir bəyin (Türkiyə - Anadolu variantı) ilhamını coşdurmasaydı, səhnəmizin incilərindən sayılan "Əsli və Kərəm" operası yaranmazdı. "Yanıq Kərəm" olmasaydı, Ədalət başqa aşıqlardan fərqlənməzdi. Təbiətən çılğın, saza-sözə olan alovunu Ədalət "Yanıq Kərəm"lə söndürür. Bəli, odu odla söndürür.
Bizə belə gəlir ki, saz şairlərinin xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin vaxtı çoxdan yetişib. Hansı xalqın belə bir bədii söz ustası olsaydı, ona belə biganə qalmazdı. Dədə Kərəm buna layiq sənətkardır.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Yazıçılar, Aşıqlar birlikləri, Mədəniyyət Nazirliyi, Nazirlər Soveti Dədə Kərəmə layiq 900 illik yubiley keçirilməsi haqda birgə təşəbbüs etsələr, Dədəm Qorquddan sonra Dədəm Kərəmin də ruhu qarşısında özümüzü az da olsa rahat hesab edərdik.
|
|
