Pa­şa KƏRİ­MOV
XVII ƏSRDƏ AZƏRBAYÇAN-ÖZBƏK ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏRİ

Or­ta əsr­lər­dən Azər­bay­can və öz­bək xalq­la­rı ara­sın­da­kı əla­qə­lə­rin yük­sək sə­viy­yə­də ol­ma­sı­nın əsas sə­bə­bi on­la­rın ey­ni kö­kə, ənə­nə­lə­rə ma­lik ol­ma­sın­da, Azər­bay­can və cı­ğa­tay türk­cə­si­nin va­hid mən­şə­yin­də, iki xal­qın zi­ya­lı­la­rı ara­sın­da­kı qı­rıl­maz mə­nə­vi bağ­lar­da­dır. Bö­yük öz­bək şai­ri və döv­lət xa­di­mi Əli­şir Nə­vai­nin (1441-1501) Azər­bay­can-öz­bək ədə­bi əla­qə­lə­ri­nin in­ki­şa­fın­da müs­təs­na ro­lu ol­muş­dur. O, or­ta əsr­lər­də Azər­bay­can ədə­bi əla­qə­ri ilə ən çox bağ­lı ol­muş və Azər­bay­can şair­lə­ri­nin in­ki­şa­fı­na ən çox tə­sir et­miş Or­ta Asi­ya şai­ri­dir. Ni­za­mi Gən­cə­vi, Nə­si­mi, Ma­ra­ğa­lı Əş­rəf, Qa­sim Ən­var ki­mi Azər­bay­can şair­lə­ri­nin əsər­lə­rin­dən bəh­rə­lə­nən, on­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na bö­yük hör­mət və mə­həb­bət­lə ya­na­şan Nə­vai özün­dən son­ra gə­lən Azər­bay­can şair­lə­ri­nin - Kiş­və­ri, Xə­tai və Fü­zu­li­nin, XVII əsrdə Rəh­mə­ti, Sa­di­qi, Əma­ni, Sa­ib, Qöv­si, Zə­fər və baş­qa­la­rı­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na tə­sir et­miş­dir. Nə­vai əsər­lə­ri­nin Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın in­ki­şa­fı­na tə­si­ri­nin sə­bəb­lə­ri­ni araş­dı­ran fi­lo­lo­gi­ya elm­lə­ri dok­to­ru Cən­nət Na­ğı­ye­va "Azər­bay­can­da Nə­vai" ad­lı mo­noq­ra­fi­ya­sın­da ya­zır: "XV əsr­də, Nə­vai döv­rün­də He­rat­da təh­sil al­ma­ğa ge­dən­lə­rin Nə­vai əl­yaz­ma­la­rı­nı Azər­bay­ca­na gə­tir­mə­si ilə azər­bay­can­lı­la­rın Nə­vai əsər­lə­ri ilə ta­nış­lı­ğı baş­la­nır və onun əsər­lə­ri sü­rət­lə ya­yı­lır, şöh­rət­lə­nir. Bu dövr­də Hə­sə­noğ­lu şeir­lə­ri çox ya­yıl­ma­mış, Nə­si­mi uzaq­lar­da ya­şa­mış, Xə­tai, Fü­zu­li hə­lə dun­ya­ya gəl­mə­miş­di­lər. Nə­vai əsər­lə­ri­nin azər­bay­can­lı­lar ara­sın­da şöh­rət­lən­mə­si­nin bir ne­çə sə­bə­bi ol­muş­dur: Nə­vai­nin di­li, onun sə­nət­kar­lıq qüd­rə­ti, həm də şai­rin möv­qe­yi".
Heç şüb­hə­siz, şai­rin di­li­nin o dövr­də bir sı­ra türk xalq­la­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri tə­rə­fin­dən asan­lıq­la oxu­nub ba­şa dü­şül­mə­si, əsər­lə­rin­də­ki hu­ma­nizm ide­ya­la­rı, də­rin mə­na, yük­sək sə­nət­kar­lıq onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ge­niş bir coğ­ra­fi­ya­da - bü­tün Tür­küs­tan­dan baş­qa Azər­bay­can, İran, Tür­ki­yə və Hin­dis­tan­da da ya­yıl­ma­sı­nı şərt­lən­dir­miş­di. XVII yü­zil­lik­də türk­dil­li şeir­də iki nə­həng şa­ir - Nə­vai və Fü­zu­li çox bö­yük tə­sir və nü­fuz sa­hi­bi ol­muş­lar. Hə­min əs­rin Azər­bay­can şai­ri Mə­lik bəy Av­cı qə­zəl­lə­rin­dən bi­rin­də sa­də bir şa­ir ol­du­ğu­nu, döv­rün­də ən çox say­ğı gös­tə­ri­lən sə­nət­kar­lar­dan ol­ma­dı­ğı­nı tə­va­zö­kar bir şə­kil­də be­lə bil­di­rir:

Nə Nə­vai, nə Fü­zu­li, nə Mə­lik, nə Adə­məm,
Bən­də şa­həm Mə­lik ad­lu, nə kə­ni­tü nə lə­qəb.

Mə­lik bəy Av­cı­nın bu bey­ti XVII əsrdə türk­dil­li Azər­bay­can şei­ri­nin in­ki­şaf is­ti­qa­mə­ti­ni, bu dövr­də ədə­bi zövq­lə­ri çox ay­dın ifa­də edir.
XVII əsrdə bö­yük öz­bək şai­ri­nin Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­na tə­si­ri cı­ğa­tay söz­lə­ri lü­ğət­lə­ri­nin mey­da­na çıx­ma­sın­da da ək­si­ni tap­mış­dı. Hal-ha­zır­da Teh­ran Döv­lət Uni­ver­si­te­ti­nin mər­kə­zi ki­tab­xa­na­sın­da sax­la­nı­lan "Fər­hən­ge-tür­ki be far­si" ad­lı türk­cə-fars­ca lü­ğə­tin tər­ti­bi, mü­qəd­di­mə­də Əb­dül­cə­mil ibn Mə­həm­mədr­za ən-Nə­si­ri Tu­si­nin de­di­yi ki­mi, h.1079-cu ilin zil­qə­də ayın­da (1669-cu ilin ap­re­li) Şah Sü­ley­ma­nın (1666-1694) əm­ri ilə onun mün­siül-mə­ma­lik və­zi­fə­si­nə tə­yin edi­lən ata­sı­na tap­şı­rıl­mış­dı. Os­man­lı və Azər­bay­can söz­lə­ri­ni, cı­ğa­tay kəl­mə­lə­ri­ni, Ru­si­ya­da ya­şa­yan qıl­maq türk­lə­ri­nin söz­lə­ri­ni ay­rı-ay­rı bö­lüm­lər­də yer­ləş­di­rən ata­sı lü­ğət üzə­rin­də 20 il iş­lə­di­yi işi ba­şa çat­dır­ma­dan və­fat edir. Mü­qəd­di­mə­də türk di­li­nin xü­su­siy­yət­lə­ri haq­qın­da mə­lu­mat ve­ri­lən bu lü­ğə­ti Əb­dül­cə­mil ta­mam­la­mış­dır. Lü­ğə­tin cı­ğa­tay söz­lə­ri­nin fars­ca izah edil­di­yi his­sə­si xü­su­si­lə diq­qə­tə­la­yiq­dir. Tər­tib­çi bu his­sə­də is­ti­fa­də et­di­yi Əli­şir Nə­vai əsər­lə­ri­nin, o cüm­lə­dən, "Mü­ha­ki­mə­tül-lü­ğə­te­yi" əsə­ri­nin adı­nı çək­miş­dir.
Cən­nət Na­ğı­ye­va­nın de­di­yi ki­mi, Fü­zu­li­dən son­ra­kı dövr­də Nə­vai şeir­lə­ri Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­na iki yol­la tə­sir et­miş­dir: 1)Fü­zu­li va­si­tə­si­lə; 2) Nə­vai­nin öz əsər­lə­rin­dən, ori­ji­nal­dan is­ti­fa­də va­si­tə­si ilə.
Nə­vai­dən son­ra türk­dil­li şei­rin ən bö­yük nü­ma­yən­də­si olan Fü­zu­li­nin da­hi şa­ir sə­viy­yə­si­nə yük­səl­mə­sin­də Nə­vai­nin də ro­lu ol­muş­dur. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, os­man­lı müəl­li­fi Qəs­tə­mon­lu Lə­ti­fi "Təz­ki­re­yi-Lə­ti­fi" əsə­rin­də Fü­zu­li­ni Nə­vai tər­zin­də şe­ir ya­zan şa­ir ki­mi təq­dim edə­rək ya­zır: "Nə­vai tər­zi­nə qə­rib bir tər­zi-dil­fi­rib və üs­lu­bi-əci­bi var­dır". Fü­zu­li Nə­vai­dən əv­vəl ya­şa­yıb-ya­ra­dan Əh­mə­di, Əmi­ri, Lüt­fi ki­mi öz­bək şair­lə­ri­nin də əsər­lə­ri­nə bə­ləd ol­muş, on­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan bəh­rə­lən­miş­dir. Fü­zu­li özün­dən son­ra gə­lən Azər­bay­can, Tür­ki­yə şair­lə­ri ilə bə­ra­bər öz­bək şair­lə­ri­nin, öz­bək ədə­biy­ya­tı­nın in­ki­şa­fın­da da mü­hüm rol oy­na­yıb. Bu ba­rə­də C.Na­ğı­ye­va ya­zır: "Fü­zu­li öz­bək ədə­biy­ya­tın­dan, Nə­vai­dən al­dı­ğı hər bir fik­ri, hər bir bə­dii ifa­də­ni, poe­tik pri­yo­mu iş­lə­yib, in­ki­şaf et­dir­mə­yə və ye­ni­dən həm öz­bək şair­lə­ri­nə, öz­bək ədə­biy­ya­tı­na, həm də Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­na qay­tar­ma­ğa ça­lış­mış­dır".
Fü­zu­li di­lin­də bə­zi cı­ğa­tay ele­ment­lə­ri­nə rast gəl­sək də, o, XV əsrdə ya­şa­mış Azər­bay­can şai­ri Kiş­və­ri ki­mi Nə­vai di­lin­də şeir­lər yaz­ma­yıb. Mə­lum ol­du­ğu ki­mi, or­ta əsr­lər­də, hət­ta son­ra­kı dövr­lər­də, XIX əsr­də, XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də bir sı­ra Azər­bay­can şair­lə­ri Nə­vai tə­si­ri ilə cı­ğa­tay­ca ­da şeir­lər ya­zır­dı­lar. Nə­vai­nin Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­na tə­si­ri­ni gör­mək üçün müx­tə­lif dövr­lər­də kö­çü­rül­müş əl­yaz­ma məc­muə­lə­ri­nə nə­zər ye­tir­mək ki­fa­yət­dir. Aka­de­mik H.A­ras­lı­nın de­di­yi ki­mi: "XVI-XIX əsr­lər­də Azər­bay­can­da ya­zıl­mış elə bir təz­ki­rə və cüng yox­dur ki, ora­da bö­yük Əli­şir Nə­vai­dən bəhs edi­lib nü­mu­nə­lər ve­ril­mə­sin".
Fü­zu­li­nin Nə­vai ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na mü­na­si­bə­ti da­ha də­rin­də­dir, özü­nə bö­yük us­tad say­dı­ğı Nə­vai ilə mə­nə­vi tel­lər­lə bağ­lı olan Fü­zu­li Nə­vai­ni tək­rar et­mə­miş, onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ən də­yər­li cə­hət­lə­ri­ni in­ki­şaf et­dir­miş­dir. Nə­vai ki­mi, Fü­zu­li də döv­rü­nün qa­baq­cıl, mü­tə­rəq­qi fi­kir­lə­ri­ni ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ifa­də edib. Fü­zu­li­nin də li­ri­ka­sı yal­nız mə­həb­bə­tin vəs­fi, gö­zə­lin təs­vi­ri ilə bağ­lı ol­ma­mış, ic­ti­mai, fəl­sə­fi fi­kir­lə­ri ifa­də et­miş­dir. Bu iki bö­yük şai­rin li­rik şeir­lə­rin­də, xü­su­si­lə də qə­zəl­lə­rin­də in­san azad­lı­ğı, in­sa­na qar­şı haq­sız­lıq­la­rın, əda­lət­siz­lik­lə­rin tən­qi­di ən önəm­li möv­zu­lar­dan­dır. Fü­zu­li də Nə­vai ki­mi ədə­biy­ya­tın ic­ti­mai və­zi­fə­si­ni, doğ­ma xal­qı, türk di­li qar­şı­sın­da­kı mə­su­liy­yə­ti­ni də­rin­dən dərk edir və əsər­lə­rin­də ifa­də edir. Ədə­biy­yat ta­ri­xi­miz­də Fü­zu­li­nin Nə­vai şeir­lə­ri­nin tə­si­ri ilə əsər­lər yaz­dı­ğı qeyd olun­muş­dur. Fü­zu­li­nin "Gör­gəc", "Kö­nül", "Bəhs", "Tut", "Tə­mə", "Şəm" və baş­qa qə­zəl­lə­ri­nin Nə­vai­yə ca­vab ki­mi ya­zıl­dı­ğı­nı qeyd edən C.Na­ğı­ye­va bu­ra­da yal­nız rə­dif, vəzn bir­li­yi­nin de­yil, ruh bir­li­yi­nin, hə­ya­ta, var­lı­ğa mü­na­si­bət bir­li­yi­nin ol­du­ğu­nu qeyd edir. Bu­nun­la bə­ra­bər, Fü­zu­li­nin Nə­vai qə­zəl­lə­ri­nə yaz­dı­ğı nə­zi­rə­lə­ri­nin ori­ji­nal şeir­lər ol­du­ğu­nu, bu əsər­lər­də Fü­zu­li­nin us­ta­dı­nın fi­kir­lə­ri­ni in­ki­şaf et­di­rib də­rin­ləş­dir­di­yi­ni də gös­tər­mək la­zım­dır.
Fü­zu­li özün­dən son­ra­kı Azər­bay­can poe­zi­ya­sı­na elə güc­lü tə­sir et­miş­dir ki, XVII əsrdə ya­zı­lan, mə­sə­lən, "Gör­gəc" rə­dif­li qə­zəl­lər ar­tıq Nə­vai­yə de­yil, Fü­zu­li­yə nə­zi­rə­dir. Bu döv­rün Zə­fər, Sa­ib, Və­hid Qəz­vi­ni, Qöv­si, Tə­sir Təb­ri­zi ki­mi şair­lə­ri "Gör­gəc" rə­dif­li qə­zəl­lə­ri­ni ya­zar­kən Fü­zu­li qə­zə­li­ni nü­mu­nə gö­tür­dük­lə­rin­dən, bu şeir­lər­də Azər­bay­can türk­cə­si ele­ment­lə­ri üs­tün­lük təş­kil edir. Ümu­miy­yət­lə, biz­də heç bir şüb­hə do­ğur­mur ki, XVI əsrdə Fü­zu­li ol­ma­say­dı, XVI, XVII və son­ra­kı dövr­lər Azər­bay­can və Tür­ki­yə poe­zi­ya­sı Nə­vai tə­si­ri­nə da­ha ar­tıq də­rə­cə­də mə­ruz qa­lar və bu­nun nə­ti­cə­sin­də ədə­bi dil­lə­ri­miz­də cı­ğa­tay ele­ment­lə­ri da­ha çox olar­dı.
Qeyd et­di­yi­miz ki­mi, Nə­vai ki­mi Fü­zu­li də türk di­li qar­şı­sın­da mə­su­liy­yə­ti­ni dərk edə­rək bu di­lin ərəb, fars dil­lə­ri ilə bə­ra­bər, Ya­xın və Or­ta Şərq klas­sik ədə­biy­ya­tın­da özü­nə la­yiq ye­ri­ni tut­ma­sı üçün əlin­dən gə­lə­ni et­miş­dir. "Hey­rə­tül-əb­rar" poe­ma­sı­nın baş­lan­ğı­cın­da Nə­vai fars di­li­nin poe­zi­ya di­li ki­mi ki­fa­yət qə­dər in­ki­şaf et­di­yi­ni, onun da türk­cə ya­za­raq ana di­li­ni in­ki­şaf et­dir­mək is­tə­di­yi­ni bil­di­rir:

Far­si ol­du çü olar­qa əda,
Tür­ki ila qıl­sa­nı anı ib­ti­da.
Far­si el tap­dı çü xür­sənd­lik,
Tür­ki də­xi tap­sa be­ru­mənd­lik.

Bö­yük us­ta­dı­nın ar­dın­ca Fü­zu­li də türk­cə şe­ir yaz­maq mə­sə­lə­si­nə to­xu­nur. Şa­ir qi­tə­lə­rin­dən bi­rin­də fars di­lin­də əruz vəz­ni­nin bü­tün tə­ləb­lə­ri­nə, in­cə­lik­lə­ri­nə uy­ğun gə­lən şeir­lə­rin çox ya­zıl­dı­ğı­nı, türk di­lin­də isə hə­lə çə­tin­lik­lə­rin ol­du­ğu­nu ya­zır. Fü­zu­li bu­ra­da ana di­lin­də əru­zun bü­tün tə­ləb­lə­ri­nə ca­vab ve­rə bi­lə­cək bir poe­zi­ya ya­rat­maq mis­si­ya­sı­nı öz üzə­ri­nə gö­tür­dü­yü­nü elan edir:

Ol sə­bəb­dən far­si ləf­zi­lə çox­dur nəzm kim,
Nəz­mi-na­zik türk ləf­zi­lə ikən düş­var olur.
Ləh­ce­yi-tür­ki qə­bu­lu-nəzmi-tər­kib et­mə­yib,
Ək­sə­rən əl­fa­zi na­mər­bu­tü na­həm­var olur.
Mən­də tov­fiq ol­sa bu düş­va­rı asan ey­lə­rəm.
Nov­ba­har ol­ğac ti­kən­dən bər­gi-gül iz­har olur.

XVII əsr Azər­bay­can şair­lə­rin­dən türk­cə və fars­ca di­van müəl­li­fi, "türk nəz­mi, far­si ləf­zi ilə söz­lər söy­lə­dim" de­yən Qöv­si Təb­ri­zi də qar­şı­sı­na türk­cə şei­ri in­ki­şaf et­dir­mək, onun­la bü­tün dün­ya­nı tut­maq məq­sə­di qoy­du­ğu­nu bil­di­rir:

Et­mək üçün türk nəz­mi­lə mü­səx­xər alə­mi,
Tap­dı­lar ər­ba­bi-mə­ni bil­mə­nəm han­dan mə­ni.

Ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da Nə­vai­dən tə­sir­lən­miş şair­lə­ri­miz­dən bi­ri də təx­mi­nən XVI əs­rin or­ta­la­rın­da Təb­riz­də dün­ya­ya gəl­miş, Hin­dis­ta­na sə­fər edə­rək 1616-cı il­də ora­da və­fat et­miş Rəh­mə­ti Təb­ri­zi­dir. Təz­ki­rə­çi Tə­qi Əv­hə­di "Ərə­fa­tül-aşi­qin və ərə­sa­tül-ari­fin" ad­lı təz­ki­rə­sin­də onun Hin­dis­tan sə­fə­rin­dən əv­vəl (1605-ci il­dən ön­cə) 7-8 min beyt­lik di­va­nı­nı gör­dü­yü­nü qeyd et­sə də, şai­rin AMEA M.Fü­zu­li adı­na Əl­yaz­ma­lar İnsti­tu­tun­da sax­la­nı­lan şeir­lə­ri 2050 beyt həc­min­də­dir. Bu şeir­lə­rin ək­sə­riy­yə­ti fars­ca­dır, cə­mi 25 qə­zəl və 1 rü­bai (129 beyt) Azər­bay­can türk­cə­sin­də­dir. Şa­ir fars­ca yaz­dı­ğı fəx­riy­yə­lə­rin­də döv­rü­nün bir sı­ra sə­nət­kar­la­rı­nın, ərəb şair­lə­rin­dən Bux­to­ri və Bu fə­ra­sın, fars şair­lər­dən Ün­sü­ri, Ən­və­ri, Ru­də­ki, Əs­cə­di, Fü­tu­hi, Də­qi­qi və baş­qa­la­rı­nın adı­nı çə­kir, özü­nü on­lar­dan üs­tün sa­yır. Ad­la­rı­nı çək­mə­sə də, onun türk­cə şeir­lə­rin­də Nə­vai və Fü­zu­li­dən tə­sir­lən­di­yi­ni gör­mə­mək müm­kün de­yil. I Şah Ab­ba­sın döv­rün­də (1587-1629) Hin­dis­ta­na mü­ha­ci­rət edən şa­ir bu öl­kə­nin müx­tə­lif ədə­bi məc­lis­lə­rin­də çox yük­sək də­yər­lən­di­ri­lən Nə­vai şeir­lə­ri ilə da­ha ya­xın­dan ta­nış ol­maq im­ka­nı əl­də et­miş­di. C.Na­ğı­ye­va Rəh­mə­ti­nin Nə­vai ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na ya­xın­lı­ğı ba­rə­də ya­zır: "Rəh­mə­ti də Nə­vai ki­mi in­sa­nı hər şey­dən uca tut­muş­dur. Əgər Nə­vai­də "Məs­hə­fi-hüs­nün­də gör­düm bis­mil­la­hi­ni" oxu­yu­ruq­sa, Rəh­mə­ti "Məs­hə­fi-hüs­nün­də ol pey­vəs­tə bis­mil­lah­lər" de­yir. Hər iki şair­də za­hid və vaiz­lə­rin tən­qi­di ey­ni­dir. Rəh­mə­ti də Nə­vai ki­mi "Ka­fe­re-eş­qəm be­dəs­təm süb­he­ye mə­deh", "Mə­nəm Al­lah", "Mə­nə Mən­sur ki­mi dar ağa­cı la­zım­dır" de­yir, şə­ra­bı kö­nül açan ne­mət, gö­zə­lin üzü­nü Məş­həf (Qu­ran), xət­tü xa­lı­nı Qu­ran­da­kı e'rab­lar he­sab edir". Rəh­mə­ti­nin qə­zəl­lə­rin­də iş­lət­di­yi "niy əcəb" ("nə əcəb"), "gö­tür­gəc" ("gö­tür­cək") ki­mi cı­ğa­tay söz­lə­ri bir da­ha onun Nə­vai­dən bəh­rə­lən­di­yi­ni gös­tə­rir. Rəh­mə­ti­nin cı­ğa­tay söz­lə­rin­dən da­ha çox is­ti­fa­də et­di­yi "İtlər ilən süb­hə­dək hər ge­cə fər­yad ey­lə­rəm", "Dəhr əs­ba­bi­nə, ey dil, çox də­xi et­mə hə­vəs", "Bə­nim ye­rim fə­na bəh­ri­vü Məc­nun ye­ri sa­hil­dür" şeir­lə­rin­də Nə­vai ru­hu da­ha çox du­yu­lur.
XVI-XVII əsr­lər­də ya­şa­yıb-ya­rat­mış gör­kəm­li şa­ir, rəs­sam, xət­tat, alim, təz­ki­rə­çi Sa­diq bəy Sa­di­qi­nin (1533-1610) ya­ra­dı­cı­lı­ğı onun Azər­bay­can və os­man­lı türk­cə­sin­də, cı­ğa­tay­ca­da sər­bəst şə­kil­də əsər­lər yaz­dı­ğı­nı gös­tə­rir. Sa­di­qi Nə­vai­nin "Mə­ca­li­sün-nə­fais" ad­lı təz­ki­rə­si­ni nü­mu­nə gö­tü­rə­rək cı­ğa­tay­ca yaz­dı­ğı "Məc­məül-xə­vas" təz­ki­rə­sin­də Azər­bay­can, os­man­lı və cı­ğa­tay şair­lə­ri haq­qın­da mə­lu­mat ver­miş və əsər­lə­rin­dən nü­mu­nə gə­tir­miş, pro­fes­sor Tur­xan Gən­cəyi­nin söz­lə­ri ilə de­sək, "si­ya­si hü­dud­la­rı və sü­la­lə­lər ara­sın­da­kı ix­ti­laf­la­rı bir tə­rə­fə bu­ra­xa­raq, türk di­li və ədə­biy­ya­tı­nı bir bü­tün ha­lın­da gö­tür­müş­dür. Gör­kəm­li ədə­biy­yat­şü­nas alim M.Tər­bi­yə­tin de­di­yi ki­mi, əsər "Şah İsma­yıl Sə­fə­vi döv­rün­dən Şah Ab­bas döv­rü­nə­dək 480 söz us­ta­sı­nın tər­cü­me­yi-ha­lı­na həsr edi­lib­dir". Bun­dan əv­vəl Şah İsma­yıl Xə­tai­nin oğ­lu Sam Mir­zə (1517-1567) XV əs­rin so­nu, XVI əs­rin or­ta­la­rın­da ya­şa­mış şair­lər haq­qın­da mə­lu­mat ve­rən fars­ca yaz­dı­ğı "Töh­fe­yi-Sa­mi" təz­ki­rə­si­ni ya­zar­kən "Mə­ca­li­sün-nə­fais"­dən ör­nək ki­mi is­ti­fa­də et­miş­di. Nə­vai­də ol­du­ğu ki­mi, Sa­di­qi­nin də təz­ki­rə­si sək­kiz məc­lis­dən iba­rət­dir. Sa­diq bəy əsə­ri­ni tər­tib edər­kən Nə­vai təz­ki­rə­sin­dən əla­və Ca­mi­nin "Ba­ha­ris­tan", Döv­lət­şah Sə­mər­qən­di­nin "Təz­ki­rə­tüş-şüə­ra", Sam Mir­zə­nin "Töh­fe­yi-Sa­mi" və baş­qa əsər­lər­dən is­ti­fa­də et­miş­dir. S.Sa­di­qi ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın təd­qi­qat­çı­sı M.Mu­ra­do­va əsə­rin önəm­li cə­hət­lə­ri ba­rə­də ya­zır: "O, özü­nə­qə­dər­ki təz­ki­rə­çi­lər­dən fərq­li ola­raq, haq­qın­da fi­kir yü­rü­də­cə­yi sə­nət­ka­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı diq­qət­lə öy­rə­nir, onun haq­qın­da ye­ni söz söy­lə­mə­yə ça­lı­şır­dı. "Məc­məül-xə­vas" təz­ki­rə­si XVI-XVII əsr ədə­biy­ya­tın­dan bəhs edən də­yər­li abi­də olub, bir çox şair­lə­rin və elə­cə də Sa­diq bə­yin hə­ya­tı, el­mi-ədə­bi fəa­liy­yə­ti və ümu­miy­yət­lə, ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə bağ­lı mü­hüm mə­lu­mat­lar­la zən­gin­dir. Bu əsə­ri ilə Sa­di­qi or­ta əsr təz­ki­rə­çi­li­yi­ni döv­rün mə­də­ni-ədə­bi hə­ya­tı ilə bağ­la­ma­ğa cəhd et­miş­dir. "Məc­məül-xə­vas" təz­ki­rə­si­lə müəl­lif zə­ma­nə­si­nin gör­kəm­li ədə­biy­yat­şü­nas­la­rın­dan bi­ri ki­mi çı­xış edir".
Gənc yaş­la­rın­dan türk və fars dil­lə­rin­də şeir­lər ya­zan Sa­di­qi ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da Qət­ran Təb­ri­zi, Xa­qa­ni Şir­va­ni, Ni­za­mi Gən­cə­vi, Mü­ci­rəd­din Bey­lə­qa­ni, Əv­hə­di, Nə­si­mi, Nə­vai və Fü­zu­li əsər­lə­rin­dən tə­sir­lən­miş­dir. Xü­su­si­lə, Nə­vai və Fü­zu­li ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə ya­xın­dan bağ­lı olan Sa­di­qi hə­mi­şə bu iki bö­yük sə­nət­ka­rın ədə­bi ənə­nə­lə­ri­nə sa­diq qal­mış­dır. Nə­vai və Fü­zu­li ki­mi Sa­diq bəy də ge­niş oxu­cu küt­lə­si­nin mə­həb­bə­ti­ni qa­za­nan qə­zəl jan­rın­da çox­lu qə­zəl yaz­mış­dır.­Təd­qi­qat­çı­la­rın gös­tər­di­yi­nə gö­rə, onun mə­lum olan 587 qə­zə­li­nin 40-ı Azər­bay­can türk­cə­sin­də­dir. Sa­di­qi şeir­lə­ri­nə Nə­vai poe­zi­ya­sı­nın tə­si­rin­dən da­nı­şan C.Na­ğı­ye­va ya­zır: "Onun "Bul­ğay kaş ki", "Kaş ki", "Et­din", "Qal­ma­dı", "Sübh" və baş­qa qə­zəl­lə­ri də yal­nız rə­dif ba­xı­mın­dan de­yil, ide­ya, məz­mun və bə­dii ifa­də va­si­tə­lə­rin­dən is­ti­fa­də ba­xı­mın­dan Nə­vai ilə bir­lə­şir".
Us­ta­dı Nə­vai ki­mi en­sik­lo­pe­dik zə­ka sa­hi­bi olan Sa­di­qi də ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ic­ti­mai mo­tiv­lə­rə xü­su­si fi­kir ver­miş, for­ma müx­tə­lif­li­yi ilə se­çi­lən şeir­lə­rin­də di­lin sa­də ol­ma­sı­na ça­lış­mış­dır.
Nə­vai­nin "Bol­ma­sun" rə­dif­li 7 beyt­lik qə­zə­li­nə yaz­dı­ğı nə­zi­rə­si­ni oxu­duq­ca Sa­diq bə­yin us­tad şai­rin əsə­ri­nə çox diq­qət­lə ya­naş­dı­ğı­nı, ey­ni za­man­da, sa­də­cə nə­zi­rə de­yil, ori­ji­nal bir şe­ir yaz­dı­ğı­nı gö­rü­rük. Nə­vai­nin li­rik qəh­rə­ma­nı­nın qəl­bi sev­gi­li­si­nə ən sə­mi­mi, xoş duy­ğu­lar­la do­lu­dur. İstə­di­yi odur ki, kö­nül ver­di­yi gö­zə­lə heç bir xə­tər yet­mə­sin, bu dün­ya ba­ğın­da on­suz ba­har ol­ma­sın. Şa­ir ar­zu edir ki, sev­gi­li­si­nin sər­vi-qəd­di an­caq çeş­me­yi-hey­van­dan, əbə­diy­yət çeş­mə­sin­dən qi­da­lan­sın:

Ğam əli­din, ya rəb, ul qul­ğa ğu­bo­re bol­ma­sun,
Bal­ki on­siz dahr bo­ği­da ba­ho­re bol­ma­sun.

Qəd­di­nin sar­vi­ğa kim, bo­ği-la­to­fat nəx­li­dur,
Çaş­mai-hay­von­din uz­qa cuy­ba­re bol­ma­sun.

Bu qə­zə­lə Sa­di­qi­nin cı­ğa­tay­ca­da ey­ni rə­dif­li, ey­ni bəhr­də (rə­mə­li-müsəmməni-məx­zuf) yaz­dı­ğı 6 beyt­lik ca­vab­da gö­zə­lə həd­siz mə­həb­bət, sə­da­qət duy­ğu­la­rı ən çox li­rik qəh­rə­man­la bağ­lı şə­kil­də ifa­də edil­miş­dir:

Kö­zə ol şəh yo­li­din öz­ge ğu­ba­ri bol­ma­sun,
Mən­din öz­ge kim­se­ğe an­din gü­za­ri bol­ma­sun.

Gül­şə­ni-ku­yin­də kim, sər­vi-qə­di mə­va­si­dür,
Hər tə­rəf əş­kim­dən öz­gə cuy­ba­ri bol­ma­sun.

Sa­di­qi­nin qə­zə­lin­də müəl­li­fin fər­diy­yə­ti da­ha çox nə­zə­rə çar­pır. Li­rik qəh­rə­ma­nın is­tə­di­yi bu­dur ki, on­dan baş­qa heç kim sev­gi­li­si­nin yo­lu­nun üs­tün­də dur­ma­sın, fə­da­kar aşi­qin göz­lə­ri­nə yal­nız onun aya­ğı­nın to­zu dol­sun, sər­vi-qəd­di­ni yal­nız onun göz yaş­la­rı su­la­sın. Nə­vai sev­gi­li­si­nin sər­vi-qəd­di­nin çeş­me­yi-heyvan-di­ri­lik su­yu ilə su­lan­ma­sı­nı ar­zu­la­yır­sa, həm də Fü­zu­li­dən bəh­rə­lə­nən Sa­diq bəy mə­şu­qə­si­nin sər­vi-qəd­di­nin onun göz yaş­la­rı ilə qi­da­lan­ma­sı­nı is­tə­yir.
Nə­vai 8 beyt­dən iba­rət "Kaş ki" rə­dif­li qə­zə­lin­də ay­rı­lıq dər­di­ni çək­mək­dən­sə min cür möh­nət çək­mə­yə üs­tün­lük ver­di­yi­ni, eşq dər­din­dən də­li­lər ki­mi səh­ra­ya düş­dü­yü­nü, bu­na gö­rə də əv­vəl­dən gö­zəl­lər­lə ün­siy­yət bağ­la­dı­ğın­dan peş­man ol­du­ğu­nu bil­di­rir. Bir beyt­də qə­rib­lə­rin qür­bət­də acı çək­di­yi­ni, qür­bət sö­zü­nü di­lə gə­tir­mək be­lə is­tə­mə­di­yi­ni söy­lə­yən şa­ir, qə­zə­lin so­nun­da ar­zu­su­na, vü­sa­la çat­maq üçün ömür­dən möh­lət is­tə­di­yi­ni ya­zır:

Bul­ğay er­di yuz tu­man, min ran­cu meh­mat kaş ki,
Bul­ma­ğay er­di ba­lou dar­di fur­kat kaş ki...

Xo­si­yat çun tel­ba­rab sah­ro­ğa yuz­lan­mak emiş,
Tut­ma­ğay er­din pa­ri­lar bir­la ul­fat kaş ki...

Yuz ğa­rib ah­vol be­kas­lik­da har dam bor emiş,
Üt­ma­qay er­di ti­lim­qa laf­zi-ğur­bat kaş ki...

De­ma­kim con et fi­do ah­bob ila top­qaç vi­sol,
Ey Na­voiy, umr ber­qay on­ça muh­lat kaş ki...

Sa­di­qi­nin bu qə­zə­lə yaz­dı­ğı 6 beyt­lik ey­ni rə­dif­li nə­zi­rə­sin­də də bəhr (rə­mə­li-müsəmməni-məx­zuf) ey­ni­li­yi göz­lə­nil­miş­dir. Sa­di­qi Nə­vai şei­ri­nə bu ca­va­bın­da bö­yük öz­bək şai­ri­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na mə­həb­bət və diq­qə­ti­ni, cı­ğa­tay­ca­nı gö­zəl bil­mə­si­ni nü­ma­yiş et­dir­mək­lə bə­ra­bər, ori­ji­nal fi­kir­lə­r­lə çı­xış et­miş, li­rik şei­rə ic­ti­mai mo­tiv əla­və et­miş­dir. Əgər Nə­vai ay­rı­lı­ğın dərd­dən be­tər ol­du­ğu­nu ya­zır­sa, Sa­di­qi "hər şe­yin so­nu ay­rı­lıq ola­caq­sa, əv­vəl­dən ül­fət, mə­həb­bət ol­ma­sa yax­şı­dır" de­yir. Nə­vai qür­bə­tin ağır dərd ol­du­ğun­dan da­nı­şır­sa, Sa­diq bəy "əgər və­tən öv­lad­la­rı in­sa­nın qəd­ri­ni bil­mir­lər­sə, qür­bət bun­dan yax­şı­dır" de­yir. Zə­ma­nə­si­nin əda­lət­siz­lik­lə­rin­dən, özü­nə qar­şı olan haq­sız­lıq­lar­dan şi­ka­yət edən be­lə mis­ra­lar Sa­di­qi şeir­lə­rin­də az de­yil. Sa­diq bəy ki­mi çox­tə­rəf­li is­te­da­dın, döv­rü­nün en­sik­lo­pe­dik zə­ka­sı­nın "be­lə və­tən­dən­sə qür­bət yax­şı­dır" de­mə­si, əl­bət­tə ki, möv­cud qu­ru­lu­şa, döv­rə cid­di it­ti­ham­dır:

Bil­məs er­miş­lər ki­şi qəd­rin və­tən əb­na­sı çün,
Tut­qay er­di da­mə­nim­ni xa­ki-qur­bət kaş ki.

Beyt­lər­dən bi­rin­də şa­ir ona ağıl ver­mək is­tə­yən na­se­hə "kaş ki, bu kö­nül mə­nim nə­si­hə­ti­mi eşi­dəy­di" ca­va­bı­nı ve­rir. Yə­ni mə­gər aşi­qin ix­ti­ya­rı özün­də­dir­mi ki, ona nə­si­hət ve­rir­sən:

Der­sən, ey na­seh ki, mən­din tut nə­si­hət, aqil ol,
Tut­qay er­di bu kö­nül mən­din nə­si­hət kaş ki.

Bu­ra­da Fü­zu­li­nin "Əql yar ol­say­dı, tər­ki-eşqi-yar et­məz­mi­dim? İxti­yar ol­say­dı, ra­hət ix­ti­yar et­məz­mi­dim?" mis­ra­la­rı ya­da dü­şür. Sa­di­qi­nin cı­ğa­tay­ca şeir­lə­rin­də Nə­vai ilə bə­ra­bər Fü­zu­li ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə səs­ləş­mə­ni mü­şa­hi­də et­mək bi­zi təəc­cüb­lən­dir­mə­mə­li­dir.
Türk dil­lə­ri ara­sın­da şi­və fərq­lə­ri­nin möv­cud­lu­ğu­nu gö­rən da­hi Fü­zu­li türk­cə di­va­nı­nın di­ba­çə­sin­də öz di­li­ni "türk­cə", os­man­lı şair­lə­ri­ni "bü­lə­ğa­yi-Rum", cı­ğa­tay şair­lə­ri­ni isə "fü­sə­ha­yi-ta­tar" ad­lan­dı­rır. Eh­ti­mal ki, "Ley­li və Məc­nun" poe­ma­sı­nı ya­zar­kən şai­rin "Ət­rak­də ol fə­sa­nə yox­dur" de­mə­si­nin sə­bə­bi də elə bu­dur. Fü­zu­li Nə­vai­nin "Ley­li və Məc­nun" poe­ma­sı­nı oxu­muş, sa­də­cə cı­ğa­tay­ca­da da­nı­şan­la­rı ta­tar ad­lan­dır­dı­ğın­dan ət­rak­da-türk­lər ara­sın­da bu möv­zu­da əsə­rin ya­zıl­ma­dı­ğı­nı söy­lə­miş­dir. XVI əs­rin son­la­rın­da-XVII əsrdə bu üç türk di­li ara­sın­da fərq­lər özü­nü da­ha ar­tıq də­rə­cə­də gös­tər­mək­də idi. Azər­bay­can türk­cə­si­ni ilk də­fə ola­raq "qı­zıl­baş­ca" da ad­lan­dı­ran Sa­di­qi "Məc­məül-xə­vas" təz­ki­rə­sin­də üç türk şi­və­sin­də asan­lıq­la şeir­lər yaz­dı­ğı­nı bə­yan et­miş­dir. Sa­diq bə­yin şeir­lə­ri­ni nə­zər­dən ke­çir­dik­cə, döv­rü­nün bu par­laq zə­ka­sı­nın söz­lə­ri­nin hə­qi­qət ol­du­ğu­nun, şai­rin hər üç şi­və­də mü­kəm­məl şeir­lər yaz­dı­ğı­nın şa­hi­di olu­ruq.
Cı­ğa­tay ədə­biy­ya­tı­nın, bi­rin­ci növ­bə­də Nə­vai­nin tə­si­ri al­tın­da əsər­lər ya­zan Mə­həm­məd Əma­ni­nin, de­mək olar ki, bü­tün şeir­lə­rin­də cı­ğa­tay di­li­nin ele­ment­lə­ri özü­nü qa­bar­dır. Təəs­süf ki, təd­qi­qat­çı­la­rı­mız in­di­yə qə­dər bu şai­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın cı­ğa­tay ədə­biy­ya­tı ilə əla­qə­si­nə ki­fa­yət qə­dər fi­kir ver­mə­miş­lər. XVI-XVII əsr­lər­də ya­şa­mış M.Ə­ma­ni (1536-?) həm də sər­kər­də, Yəzd vi­la­yə­ti­nin ha­ki­mi ol­muş, şeir­lə­rin­də qü­rur­la özü­nü qı­zıl­baş ad­lan­dır­mış­dır. Nə­vai­nin "Bar", "Bo­lub­dur", "Sən­siz", "Ləfz" və s. rə­dif­li qə­zəl­lə­ri­nə yaz­dı­ğı ca­vab­lar­da Əma­ni­nin Nə­vai ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı nə də­rə­cə­də yük­sək də­yər­lən­dir­di­yi­ni gö­rü­rük.

M.Ə­ma­ni­nin -

Ol pə­ri­vəş kim, qə­di-rə­na, rü­xi-zi­ba­sı bar,
Kön­lüm ilə eş­qi­nin yüz na­zü is­tiğ­na­sı bar

-mət­lə­li qə­zə­li Ə.­Nə­vai­nin -

Ol ki, yuz men­dek ca­hon­da vo­lay şay­do­si bor,
Ne­ça­kim bor­dur ni­yo­zim no­zu is­tiğ­no­si bor

-bey­ti ilə baş­la­yan şei­ri­nə nə­zi­rə­dir.
Li­rik məz­mun­da, ey­ni bəhr­də (rə­mə­li-müsəmməni-məq­sur) ya­zı­lan bu qə­zəl­lər­də eş­qi yo­lun­da hər cür fə­da­kar­lı­ğa ha­zır olan aşiq ob­ra­zı ya­ra­dıl­mış­dır.

Ə­ma­ni Əli­şir Nə­vai­nin "Ləfz" rə­dif­li, 7 beyt­lik qə­zə­li­nə yaz­dı­ğı ey­ni həcm­li nə­zi­rə­də bəhr (rə­mə­li-müsəmməni-məq­sur), rə­dif və qa­fi­yə ey­ni­li­yi­ni sax­la­maq­la bə­ra­bər, Nə­vai şei­ri­nin məz­mu­nu­na da, əsa­sən, sa­diq qal­mış­dır. Nə­vai qə­zə­li­nin diq­qə­tə­la­yiq cə­hət­lə­rin­dən bi­ri on­dan iba­rət­dir ki, söz­dən, onun in­san hə­ya­tın­da­kı ro­lun­dan, do­la­yı­sıy­la bə­dii sö­zün, şei­rin, ədə­biy­ya­tın ro­lun­dan bəhs olu­nan bu qə­zəl əv­vəl­cə li­rik şe­ir ki­mi səs­lə­nir. Gö­zə­lin ağ­zın­dan çı­xan söz­lə­ri şa­ir hər tə­rə­fə sa­çı­lan can ki­mi də­yər­lən­di­rir:

Riş­ta dik­kat­dur ka­lo­minq­da du­ri şax­vor lafz,
Riş­ta­ğa dur­lar çe­kar­sen çun to­par tak­ror lafz.

La­li-con­bax­şinq erur qu­ye­ki ru­hul­loh kim,
So­çi­lur con har ta­raf qil­ğon so­yi iz­hor lafz.

Nə­vai ki­mi Əma­ni də gö­zə­lin ağ­zın­dan çı­xan ləf­zi, sö­zü şah­la­ra la­yiq in­ci, dürr ad­lan­dı­rır, onun di­lin­dən eşi­di­lən sö­zün mö­cü­zə­sin­dən da­nı­şır:

Ləb­lə­rin­dən qıl­san iz­har, ey bü­ti-əy­yar, ləfz,
Ca­nı­mın gu­şı­ğə olur lö­lü­yi-şəh­var ləfz.

Za­hir ey­lər mö­ci­zi-İsiyyi-mər­yəm bi­gü­man.
Ey­lə­sə vəq­ti-tə­kəl­lüm gər ti­lin tək­rar ləfz.

Fik­ri­miz­cə, bö­yük Fü­zu­li sö­zün qüd­rə­tin­dən, söz sə­nə­tin­dən bəhs et­di­yi "Söz" rə­dif­li qə­zə­li­ni ya­zar­kən Nə­vai­nin məhz "Ləfz" rə­dif­li şei­rin­dən bəh­rə­lən­miş­dir. Nə­vai­nin "Söz" rə­dif­li qə­zə­li də var­dır. La­kin haq­qın­da da­nış­dı­ğı­mız bu iki qə­zəl həm məz­mun ba­xı­mın­dan bir-bi­ri­nə da­ha ya­xın­dır, həm də ey­ni bəhr­də ya­zıl­mış­dır. Ora­sı­nı da qeyd et­mək is­tər­dik ki, şai­rin sö­zü­nün ölü­mün­dən son­ra ona əbə­diy­yət bəxş et­mə­si ba­rə­də Fü­zu­li­nin fik­ri­nə nə Nə­vai­nin, nə də Əma­ni­nin qə­zə­lin­də rast gə­li­rik:

Ver sö­zə eh­ya ki, tut­duq­ca sə­ni xa­bi-əcəl,
E­də hər sa­ət sə­ni ol uy­qu­dan bi­dar söz.

Nə­vai­nin qə­ri­bin qür­bət­də­ki ha­lı­nın təs­vi­ri­nə həsr edil­miş bir rü­bai­si vax­tı ilə oxu­cu­lar­da ge­niş əks-sə­da do­ğur­muş­dur, bu şei­rə müx­tə­lif əl­yaz­ma məc­muə­lə­rin­də rast gə­lə bi­lə­rik:

Ğur­bat­da ğa­rib şod­mon bol­mas emiş,
El an­qa şa­fi­ku meh­ri­bon bol­mas emiş.
Ol­tun qa­fas iç­re qar gi­zil qul bit­sa,
Bul­bul­ğa ti­kan­dek oşi­yan bol­mas emiş .

Bu şe­ir Fü­zu­li­nin Təb­riz­də çap edi­lən ki­tab­la­rın­dan bi­ri­nə da­xil edil­miş, aka­de­mik Hə­mid Aras­lı da Fü­zu­li əsər­lə­ri­nin I cil­di­ni tər­tib edər­kən hə­min rü­bai­ni Azər­bay­can türk­cə­si­nə uy­ğun­laş­dı­rıl­mış şə­kil­də ki­ta­bın əla­və­lər his­sə­si­nə sal­mış­dır. Əma­ni­nin rü­bai­lə­rin­dən bi­rin­də söh­bət qür­bət­dən get­mə­sə də, bu­ra­da Nə­vai­nin sö­zü­ke­çən rü­bai­si­nin tə­si­ri­ni gö­rü­rük:

Heç kim­sə ca­han­da kam­ran bol­mas imiş-
Kim, axi­ri-ömr bağ­rı qan bol­mas imiş.
Əh­val bu yan­lığ ol­du­qi­sün, ey dil,
A­rif­lə­rə mey­li-xa­nə­man bol­mas imiş.

Şair rü­bai­nin əv­və­lin­də de­yir ki, dün­ya­da kam­ran ol­ma­ğın, ar­zu­ya çat­ma­ğın müm­kün­süz­lü­yü­nü bi­lən­lər öm­rün axı­rın­da pe­ş­man, bağ­rı­qan ol­maz­lar. Bu­nu bil­dik­lə­rin­dən­dir ki, arif­lər mey­li-xa­nə­man ol­mur­lar, ev­lə­ri­nə sı­ğış­mır­lar. Əgər Nə­vai­nin rü­bai­si qə­ri­bin qür­bət­də­ki əh­va­lı­nı təs­vir edir­sə, Əma­ni­nin şei­ri arif­lə­rin sə­fə­rə çıx­ma­la­rı­nın sə­bə­bin­dən bəhs edir.
Ma­raq­lı­dır ki, haq­qın­da çox az mə­lu­ma­tı­mız olan XVII əsr Azər­bay­can şai­ri Möv­ci Əhə­ri Nə­vai­nin bu rü­bai­si­nə ca­vab ola­raq ey­ni hə­zəc bəh­rin­dən, rə­dif və qa­fi­yə­dən is­ti­fa­də edə­rək qə­zəl yaz­mış­dır.

Bi­ma­ri-qəmi-eş­qə də­va ol­maz imiş,
Bu dərd mə­ri­zi­nə şə­fa ol­maz imiş

-bey­ti ilə baş­la­nan qə­zə­lin­də şa­ir eşq dər­di­nə dü­şən­lə­rin sa­ğal­ma­sı­nın müm­kün­süz ol­du­ğun­dan, gö­zəl­lə­rin aşiq­lə­rə bi­ga­nə­li­yin­dən, hic­ran ge­cə­si­nin bi­tib-tü­kən­mə­di­yin­dən şi­ka­yət edir. Son­da şa­ir gös­tə­rir ki, ya­şa­dı­ğı cə­miy­yət­də azad­lıq müm­kün­dür, la­kin bu, yox­sul, çıl­paq in­sa­nın azad­lı­ğı­dır. Məq­tə bey­tin­də Möv­ci bi­ça­rə­lə­rin əlin­dən tut­maq, on­la­ra yar­dım et­mək zə­ru­rə­tin­dən da­nı­şır.
"Zə­fər" tə­xəl­lü­sü ilə şeir­lər yaz­mış Mür­tə­za­qu­lu xan Şam­lu təx­mi­nən 1591-ci il­də dün­ya­ya gəl­miş, Sə­fə­vi hökm­dar­la­rın­dan Şah Sə­fi (1629-1642) və II Şah Ab­ba­sın (1642-1666) ha­ki­miy­yə­ti döv­rün­də yük­sək döv­lət və­zi­fə­lə­rin­də iş­lə­miş, eşi­ka­ğa­sı­ba­şı, di­van­bə­yi, qor­çu­ba­şı, Ker­man vi­la­yə­ti va­li­si, Seyx Sə­fiəd­din tür­bə­si­nin mü­tə­vəl­li­si ol­muş­dur. Özü­nün yaz­dı­ğı ki­mi, yüz min bey­tə ya­xın fars­ca şeir­lə­ri olan şa­ir, ya­şı­nın ix­ti­yar ça­ğın­da, 1669-cu il­də Azər­bay­can türk­cə­sin­də şeir­lə­rin­dən iba­rət di­va­nı­nı ta­mam­la­mış­dır. Onun türk­cə şeir­lə­rin­də Ə.­Nə­vai, Ş.İ.Xə­tai və M.Fü­zu­li tə­si­ri gö­rü­nür.
Zə­fər di­va­nı­nın di­ba­çə­sin­də, de­mək olar ki, Nə­vai di­va­nı di­ba­çə­si­nin əv­və­li­ni tək­rar edir. Nə­vai di­ba­çə­sin­də in­sa­nı di­gər məx­lu­qat­dan üs­tün ya­ra­dıb ona nitq, şe­ir yaz­maq qa­bi­liy­yə­ti ve­rən ya­ra­da­na şü­kür­lər oxu­yur: "Şükr va si­pas ol qo­dir­ğa kim, çün adam oso­yiş-qo­hi­din vu­cud oro­yi­şi oqoh­la­ri­ğa cil­va ber­di. İnson­ni so­yir max­lu­qot­din nutq şa­ra­fi bi­la mum­taz qil­di.

Rü­bai:

­Ul kim, çü ca­hon xil­qə­tin oğoz et­ti,
Sü­ni kil­mi­ni naqş par­doz et­ti.
İnson xay­lin nutq ila mum­taz et­ti,
Nutq ah­li­ni nazm ila sa­naf­roz et­ti".

Zə­fər di­va­nı­nın di­ba­çə­sin­də bə­zi söz və ifa­də­lə­ri də­yiş­sə də, mət­ni Azər­bay­can türk­cə­si­nə uy­ğun­laş­dır­sa da, onun Nə­vai­dən bəh­rə­lən­mə­si şüb­hə­siz­dir. "Şük­rü si­pa­si na­mü­tə­na­hi ol qa­di­ri-bi­çu­nə kim, çün adəm asa­yiş­ga­hi­din məx­lu­qat­din bər­gü­zi­də edib nit­qi-şə­ri­fi­nə müm­taz qıl­dı.

Rü­bai:

­Ol kim, cə­han xil­qə­tin ağaz et­di,
Sü­ni­ni kilk­lə nəqş­pər­daz et­di.
İnsa­nı qa­mu nitq ilə müm­taz et­di,
Nitq əh­li­ni nəzm ilə sə­rəf­raz et­di."

Zə­fər di­va­nı­nın da­ha qı­sa olan di­ba­çə­sin­də Nə­vai di­ba­çə­si ilə uy­ğun gə­lən di­gər yer­lər də var­dır.

Nə­vai qi­tə­lə­rin­dən bi­ri­ni Mə­həm­məd pey­ğəm­bə­rə həsr et­miş­dir. Bu­ra­da de­yi­lir ki, qey­ri xalq­la­rın onun di­ni­nə eti­qad et­mə­si on­la­ra xe­yir­dir. Pey­ğəm­bə­ri gü­nə­şə, in­san­la­rı isə onun şüa­la­rı­na bən­zə­dən şa­ir de­yir ki, zər­rə­lər nə qə­dər çox ol­sa­lar da, gü­nə­şə ma­ne ola bil­məz­lər.

Mu­ham­ma­di ara­bi şa­ni on­din azam erur
Ki, nuqs bol­ğay ulus bol­sa naf­yi­ğa go­yil.
Qu­yaş aşa­si­ğa la­ma an­din or­tuq erur
Ki, zar­ra kas­ra­ti bol­ğay zi­ya­si­ğa qo­yil.

Zə­fər bu şei­rə yaz­dı­ğı nə­zi­rə­si­nə əla­və et­di­yi bir beyt­də de­yir ki, yal­nız pey­ğəm­bə­rin yo­lun­da fə­na müt­ləq olan­lar onun bü­tün ya­ra­dı­lı­şın sə­bə­bi ol­du­ğu­nu bi­lir­lər:

Mə­həm­mə­di-ərə­bi şa­nı on­dan ar­tıq­dır
Ki, qeyr mil­lət əgər ol­ma­ya ona qail.
Gü­nəş ki­mi bu ca­ha­nı tu­tub­dur ən­va­rı,
­Hə­qir zər­rə nə­dir kim, ola ona hail.
O­nun yo­lun­da fə­na müt­ləq ol­ma­yan nə bi­lir
Ki, ol­dur sə­bə­bi kül­li-afə­ri­niş gil.

XVII əs­rin ən gör­kəm­li Azər­bay­can şair­lə­rin­dən bi­ri olan Sa­ib Təb­ri­zi­dən (1601-1676) gü­nü­mü­zə ça­tan ədə­bi ir­si­nin bö­yük ək­sə­riy­yə­ti, yüz iyir­mi min bey­ti fars­ca­dır. Onun Azər­bay­can türk­cə­sin­də yaz­dı­ğı şeir­lə­rin­dən cə­mi 18-i əli­miz­də­dir.
Sai­bin Nə­vai ədə­bi ir­si­nə mü­na­si­bə­ti mə­sə­lə­si­nə to­xu­nan C.Na­ğı­ye­va hər iki şai­rin Ni­za­mi əsər­lə­rin­dən, onun hu­ma­nist ide­ya­la­rın­dan bəh­rə­lən­di­yi­ni, Sai­bin Nə­vai əsər­lə­ri­ni diq­qət­lə oxu­du­ğu­nu vur­ğu­la­yır. C.Na­ğı­ye­va Sai­bin Nə­vai­dən ən çox fəl­sə­fi məz­mun əxz et­di­yi­ni gös­tə­rir: "Sa­ib Təb­ri­zi Nə­vai əsər­lə­ri­nin for­ma və bə­dii xü­su­siy­yət­lə­rin­dən da­ha ar­tıq fəl­sə­fi məz­mu­nun­dan is­ti­fa­də et­miş və müəy­yən in­ki­şa­fa na­il ol­muş­dur".
Saib Təb­ri­zi­nin azər­bay­can­ca şeir­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti Fü­zu­li qə­zəl­lə­ri­nə nə­zi­rə ol­sa da, şa­ir bu­ra­da möv­cud for­ma­lar da­xi­lin­də ye­ni mə­na­lar or­ta­ya qoy­ma­ğa na­il ol­muş­dur. Onun "Gör­gəc" rə­dif­li qə­zə­li Fü­zu­li­nin ey­ni rə­dif­li qə­zə­li­nə nə­zi­rə­dir­sə, mə­lum ol­du­ğu ki­mi, Fü­zu­li də Nə­vai­nin hə­min rə­dif­li qə­zə­lin­dən il­ham­lan­mış­dır. Rə­dif sö­zü­nün məhz cı­ğa­tay­ca "gör­gəc" ki­mi iş­lə­dil­mə­si bu­nu sü­but edir. Ora­sı­nı qeyd edək ki, Fü­zu­li­nin "Gər­gəc" rə­dif­li iki qə­zə­lin­dən heç bi­ri­ni Nə­vai­nin "Kön­qul­lar no­la­si zul­funq ka­man­din no­qa­hon kör­qaç" mis­ra­sı ilə baş­la­nan ey­ni rə­dif­li qə­zə­li­nə tam mə­na­sı ilə nə­zi­rə ad­lan­dır­maq ol­maz. Vəzn və qa­fi­yə fərq­li­dir.
Saib bə­zi türk­cə qə­zəl­lə­ri­ni bir­ba­şa Nə­vai şeir­lə­ri­nə ca­vab ola­raq yaz­mış­dır. Onun 8 beyt­lik "Bar" rə­dif­li qə­zə­li Nə­vai­nin ey­ni bəhr­də olan (rə­mə­li-müsəmməni-məh­fuz) 9 beyt­lik qə­zə­li­nə nə­zi­rə­dir. Hər iki şei­rin bi­rin­ci beyt­lə­rin­də qa­fi­yə­lər ey­ni, məz­mun ya­xın­dır. Nə­vai sev­gi­li­sin­dən ay­rı düş­müş aşi­qin var qüv­və­si ilə eş­qi yo­lun­da yan­ma­sın­dan da­nı­şır. Sev­gi­li­si­ni İsa ilə mü­qa­yi­sə edən şa­ir onun nə­fə­si­nin ölü­yə can ver­mək qüd­rə­ti­ni mədh edir:

Bor­di ul­kim, sen­din ay­rıl­ğay kön­qul to co­ni bor,
Cov­rin­qa köy­düm kön­qül, qil on­ça­kim, im­ko­ni bor.

Ey Ma­si­him, men qa­ti­li işk­men, tir­quz me­ni,
Bir na­fas,-dedim,-qa­bul et­kim, na­fa­sinq co­ni bor.

Saib də aşi­qin müm­kün qə­dər sev­gi­si yo­lun­da ca­nın­dan keç­mə­li ol­du­ğu­nu de­yir. Əgər Nə­vai sev­gi­li­si­nin nə­fə­si­ni can bəxş edən İsa nə­fə­si­nə bən­zə­dir­sə, Sa­ib mə­şu­qə­nin üzün­dən axan tə­ri çeş­me­yi-hey­van, di­ri­lik su­yu ad­lan­dı­rır:

Gül ki­mi hər kim ki, gül­zar iç­rə nəq­di-ca­nı bar.
Səy elər tök­sün sə­nin yo­lun­da, ta im­ka­nı bar...

İçmə­miş can bəxş­lər nəz­za­rə­dən üş­şaq­la­ra,
Tər­lü rüx­sa­run əcaib çeş­me­yi-hey­va­nı bar.

Sai­bin 9 beyt­lik "Üçün" rə­dif­li qə­zə­li Nə­vai­nin ey­ni həcm, bəhr (rə­mə­li-müsəmməni-məh­fuz) və qa­fi­yə­li qə­zə­li­nə nə­zi­rə ola­raq ya­zı­lıb. Nə­vai özü­nün in­cə li­rik şei­rin­də hər za­man bu dün­ya­da hic­ran qə­mi çək­di­yi­ni, Tan­rı­nın onu hic­ran çək­mək üçün ya­rat­dı­ğı­nı de­yir. Şa­ir növ­hə­gə­rə (növ­hə oxu­yan, ağı­çı) üz tu­ta­raq de­yir ki, onun hic­ran qə­mi çək­mək­də ha­lı təs­vir edi­lər­sə, bir das­tan olar:

Yuz ba­lo hic­ron to­par har dam bu mah­zun con uçun,
Tenq­ri qu­ya­kim ya­rat­miş­tur me­ni hic­ron uçun...

Hacr aro ho­lim­ni yoz­dim yod tut, ey nav­ha­gar
Kim, ba­se lo­yiq­du­rur­sen soz etar das­ton uçun.

Saib Təb­ri­zi­nin qə­zə­lin­də nə­si­hə­ta­miz məz­mun, dost­luq­da sə­da­qə­tə, əyil­məz­li­yə, fə­da­kar­lı­ğa, min­nət­siz ya­şa­ma­ğa ça­ğı­rış da­ha qa­ba­rıq nə­zə­rə çar­pır. Şeir­də "hind üs­lu­bu"­nun ən gör­kəm­li nü­ma­yən­də­lə­rin­dən olan Sai­bin bir sı­ra beyt­lə­rin­də təm­sil poe­tik fi­qu­run­dan is­ti­fa­də edi­lir, bir mis­ra­da de­yi­lən fi­kir di­gər mis­ra­da hə­yat­dan bir nü­mu­nə ilə təs­diq­lə­nir:

Yol­daş ol­dur kim, qa­ra gün­lər­də yol­dan çıx­ma­sın,
Keş­mə yol­daş­dan Xı­zır tək çeş­me­yi-hey­van üçün...

Hüs­ni-cov­la­nın­dan əl kəs­mək­dir ar­vad­lar işi,
Kəs özün­dən mərd­lər tək Yu­si­fi-Kə­nan üçün.

Bu beyt­lər­də həm də təl­mih poe­tik fi­qu­run­dan is­ti­fa­də edil­miş­dir. Mə­lum ol­du­ğu ki­mi fik­rin, his­sin oxu­cu­nun zeh­nin­də da­ha da can­lan­dı­rıl­ma­sı üçün əsər­də ta­ri­xi ha­di­sə­lə­rə, əsa­tir və əf­sa­nə­lə­rə, ayə və hə­dis­lə­rə, məş­hur alim və fi­lo­sof­la­rın hik­mət­li söz­lə­ri­nə, di­ni-ta­ri­xi və ya əf­sa­nə­vi şəx­siy­yət­lə­rə, xalq içə­ri­sin­də çox iş­lə­di­lən mə­səl və ata­lar söz­lə­ri­nə işa­rə edil­mə­si təl­mih ad­la­nır. Sai­bin nə­zər­dən ke­çir­di­yi­miz bi­rin­ci bey­tin­də İskən­dər­lə Xı­zı­rın di­ri­lik su­yu ax­tar­ma­sı ba­rə­də rə­va­yə­tə işa­rə olu­nur. Xı­zı­rın di­ri­lik su­yu­nu ta­pıb İskən­də­ri tək qoy­ma­sı əh­va­la­tı­nı ya­da sa­lan şa­ir de­yir ki, yol­daş­lar bir-bi­ri­nə sə­da­qət­li ol­ma­lı­dır­lar, hət­ta əbə­diy­yət su­yu­na gö­rə be­lə yol­dan çıx­maq, yol­da­şı tərk et­mək ol­maz. İkin­ci beyt­də məş­hur rə­va­yət­dən Zü­ley­xa­nın aşiq ol­du­ğu qu­lu Yu­si­fin li­ba­sın­dan bir par­ça qo­par­ma­sı­na işa­rə olu­nur. Eşqdə fə­da­kar­lı­ğı təb­liğ edən şa­ir de­yir ki, əsl aşiq öz­gə­sin­dən de­yil, özün­dən kəs­mə­li, sev­di­yi şəx­sin nə­yi­sə itir­mə­si­nə yol ver­mə­mə­li­dir.
XVII əsrdə ya­şa­mış ən gör­kəm­li Azər­bay­can şair­lə­rin­dən Əli­can Qöv­si Təb­ri­zi bu dövr­də türk­cə ən iri həcm­li di­van (4700 beyt) müəl­li­fi­dir. Qöv­si­nin əsər­lə­ri­ni oxu­duq­ca onun türk di­li­nin in­ki­şa­fı və da­ha ge­niş ya­yıl­ma­sı sa­hə­sin­də şüur­lu su­rət­də ça­lış­dı­ğı­nı, bu mə­sə­lə­də türk­dil­li poe­zi­ya­nın bö­yük us­tad­la­rın­dan nü­mu­nə gö­tür­dü­yü­nü gö­rü­rük.
Qöv­si Nə­vai, Fü­zu­li, Və­hid Qəz­vi­ni, Sa­hir və baş­qa­la­rı­nın qə­zəl­lə­ri­nə yaz­dı­ğı nə­zi­rə­lə­rin­dən ço­xun­da bu şair­lə­rin əsər­lə­rin­dən bir mis­ra nü­mu­nə gə­ti­rə­rək on­la­rın ad­la­rı­nı çək­miş­dir. Ən çox Fü­zu­li şeir­lə­ri­nə ca­vab­lar ya­zan şai­rin Əli­şir Nə­vai qə­zəl­lə­ri­nə də nə­zi­rə­lə­ri var­dır. Qöv­si­nin -

Biz ki­miz? Ku­yin­də ya­rın, bir bö­lük ava­rə­lər,
Xəs­tə­lər, sər­gəş­tə­lər, bi­tab­lər, bi­ça­rə­lər
-mət­lə­li 8 beyt­lik qə­zə­li Nə­vai­nin
Ne acab, har yon me­ni Mac­nun bo­şi­da yo­ra­lar
Baş ki, yoğ­di us­ti­ğa at­fol eli­din xo­ra­lar

-mət­lə­li, 7 beyt­lik, ey­ni bəhr­də olan (rə­mə­li-müsəmməni-məh­zuf) qə­zə­li­nə nə­zi­rə­dir. Bi­rin­ci bey­tin­dən görün­dü­yü ki­mi, Q.Təb­ri­zi hət­ta Nə­vai­yə nə­zi­rə­sin­də be­lə Fü­zu­li tə­si­rin­dən kə­nar­da qa­la bil­mə­miş, da­hi Azər­bay­can şai­ri­nin tər­ci­bən­di­nin baş­lan­ğı­cın­da­kı

­Mən ki­məm? -Bir bi­kə­sü bi­ça­rə­vü bi­xa­ni­man,
Ta­leim aşuf­tə, iq­ba­lım ni­gun, bəx­tim ya­man
- bey­ti­nin for­ma­sın­dan is­ti­fa­də et­miş­dir.
Nə­vai qə­zə­li­nin -
O­ra­zinq at­ro­fi­da qul­dur kö­rün­qan, ey pa­ri,
Ya qa­mar dav­ri­da saf torn­tib­du­rur say­yo­ra­lar
-bey­tin­də gö­zə­lin üzü­nün, ya­na­ğı­nın ət­ra­fın­da­kı gül­lər­lə Ay ət­ra­fın­da­kı ul­duz­la­rı mü­qa­yi­sə edir. Nə­vai­yə yaz­dı­ğı ca­va­bın­da Qöv­si onun ahü-na­lə ox­la­rın­dan göy­lə­rin də­lik-de­şik ol­du­ğu­nu, in­san­la­rın yan­lış­lıq­la bun­la­rı pla­net və ul­duz­lar ad­lan­dır­dı­ğı­nı söy­lə­yir:

A­hu na­ləm na­və­kin­dən göz-göz ol­muş­dur fə­lək
Kim, de­yər xalq on­la­ra sa­bit­lə­rü səy­ya­rə­lər.

Bu beyt­də Qöv­si hüs­ni-tə­lil sö­ziş­lət­mə üsu­lun­dan uğur­la is­ti­fa­də et­miş­dir. Hər­fi mə­na­sı əsas­lan­dır­ma­nın gö­zəl­li­yi de­mək olan hüs­ni-tə­lil poe­tik fi­qu­run­dan is­ti­fa­də za­ma­nı bir əla­mət və ya key­fiy­yət baş­qa bir əla­mət və ya key­fiy­yə­tin mey­da­na gəl­mə­si­nə sə­bəb olur, nə­ti­cə­də iki­qat təs­vir özü­nü gös­tə­rir. Bu­ra­da da şai­rin ah-na­lə­si­nin göy­lə­ri də­lik-de­şik et­mə­si in­san­la­rın bun­la­rı sə­ma cism­lə­ri he­sab et­mə­si ilə nə­ti­cə­lən­miş­dir. Qöv­si­nin bu bey­tin­də də - "De­gil bi­hu­də gər yağ­sa fə­lək­dən ba­şi­mə daş­lar, Bi­na­sı ti­şe­yi-ahim­lə vi­ran et­di­gim­dən­dir" söz­lə­ri ilə göy­lə­rin bi­na­sı­nı ahı ilə vi­ran et­di­yi­ni, bu­na gö­rə də göy­lər­dən ba­şı­na daş­lar yağ­dı­ğı­nı id­dia edən Fü­zu­li­nin tə­si­ri­ni gör­mə­mək müm­kün de­yil.

Mə­həm­mə­di-ərə­bi şa­nı on­dan ar­tıq­dır
Ki, qeyr mil­lət əgər ol­ma­ya ona qail.
Gü­nəş ki­mi bu ca­ha­nı tu­tub­dur ən­va­rı,
­Hə­qir zər­rə nə­dir kim, ola ona hail.
O­nun yo­lun­da fə­na müt­ləq ol­ma­yan nə bi­lir
Ki, ol­dur sə­bə­bi kül­li-afə­ri­niş gil.

XVII əs­rin ən gör­kəm­li Azər­bay­can şair­lə­rin­dən bi­ri olan Sa­ib Təb­ri­zi­dən (1601-1676) gü­nü­mü­zə ça­tan ədə­bi ir­si­nin bö­yük ək­sə­riy­yə­ti, yüz iyir­mi min bey­ti fars­ca­dır. Onun Azər­bay­can türk­cə­sin­də yaz­dı­ğı şeir­lə­rin­dən cə­mi 18-i əli­miz­də­dir.
Sai­bin Nə­vai ədə­bi ir­si­nə mü­na­si­bə­ti mə­sə­lə­si­nə to­xu­nan C.Na­ğı­ye­va hər iki şai­rin Ni­za­mi əsər­lə­rin­dən, onun hu­ma­nist ide­ya­la­rın­dan bəh­rə­lən­di­yi­ni, Sai­bin Nə­vai əsər­lə­ri­ni diq­qət­lə oxu­du­ğu­nu vur­ğu­la­yır. C.Na­ğı­ye­va Sai­bin Nə­vai­dən ən çox fəl­sə­fi məz­mun əxz et­di­yi­ni gös­tə­rir: "Sa­ib Təb­ri­zi Nə­vai əsər­lə­ri­nin for­ma və bə­dii xü­su­siy­yət­lə­rin­dən da­ha ar­tıq fəl­sə­fi məz­mu­nun­dan is­ti­fa­də et­miş və müəy­yən in­ki­şa­fa na­il ol­muş­dur".
Saib Təb­ri­zi­nin azər­bay­can­ca şeir­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti Fü­zu­li qə­zəl­lə­ri­nə nə­zi­rə ol­sa da, şa­ir bu­ra­da möv­cud for­ma­lar da­xi­lin­də ye­ni mə­na­lar or­ta­ya qoy­ma­ğa na­il ol­muş­dur. Onun "Gör­gəc" rə­dif­li qə­zə­li Fü­zu­li­nin ey­ni rə­dif­li qə­zə­li­nə nə­zi­rə­dir­sə, mə­lum ol­du­ğu ki­mi, Fü­zu­li də Nə­vai­nin hə­min rə­dif­li qə­zə­lin­dən il­ham­lan­mış­dır. Rə­dif sö­zü­nün məhz cı­ğa­tay­ca "gör­gəc" ki­mi iş­lə­dil­mə­si bu­nu sü­but edir. Ora­sı­nı qeyd edək ki, Fü­zu­li­nin "Gər­gəc" rə­dif­li iki qə­zə­lin­dən heç bi­ri­ni Nə­vai­nin "Kön­qul­lar no­la­si zul­funq ka­man­din no­qa­hon kör­qaç" mis­ra­sı ilə baş­la­nan ey­ni rə­dif­li qə­zə­li­nə tam mə­na­sı ilə nə­zi­rə ad­lan­dır­maq ol­maz. Vəzn və qa­fi­yə fərq­li­dir.
Saib bə­zi türk­cə qə­zəl­lə­ri­ni bir­ba­şa Nə­vai şeir­lə­ri­nə ca­vab ola­raq yaz­mış­dır. Onun 8 beyt­lik "Bar" rə­dif­li qə­zə­li Nə­vai­nin ey­ni bəhr­də olan (rə­mə­li-müsəmməni-məh­fuz) 9 beyt­lik qə­zə­li­nə nə­zi­rə­dir. Hər iki şei­rin bi­rin­ci beyt­lə­rin­də qa­fi­yə­lər ey­ni, məz­mun ya­xın­dır. Nə­vai sev­gi­li­sin­dən ay­rı düş­müş aşi­qin var qüv­və­si ilə eş­qi yo­lun­da yan­ma­sın­dan da­nı­şır. Sev­gi­li­si­ni İsa ilə mü­qa­yi­sə edən şa­ir onun nə­fə­si­nin ölü­yə can ver­mək qüd­rə­ti­ni mədh edir:

Bor­di ul­kim, sen­din ay­rıl­ğay kön­qul to co­ni bor,
Cov­rin­qa köy­düm kön­qül, qil on­ça­kim, im­ko­ni bor.

Ey Ma­si­him, men qa­ti­li işk­men, tir­quz me­ni,
Bir na­fas,-dedim,-qa­bul et­kim, na­fa­sinq co­ni bor.

Saib də aşi­qin müm­kün qə­dər sev­gi­si yo­lun­da ca­nın­dan keç­mə­li ol­du­ğu­nu de­yir. Əgər Nə­vai sev­gi­li­si­nin nə­fə­si­ni can bəxş edən İsa nə­fə­si­nə bən­zə­dir­sə, Sa­ib mə­şu­qə­nin üzün­dən axan tə­ri çeş­me­yi-hey­van, di­ri­lik su­yu ad­lan­dı­rır:

Gül ki­mi hər kim ki, gül­zar iç­rə nəq­di-ca­nı bar.
Səy elər tök­sün sə­nin yo­lun­da, ta im­ka­nı bar...

İçmə­miş can bəxş­lər nəz­za­rə­dən üş­şaq­la­ra,
Tər­lü rüx­sa­run əcaib çeş­me­yi-hey­va­nı bar.

Sai­bin 9 beyt­lik "Üçün" rə­dif­li qə­zə­li Nə­vai­nin ey­ni həcm, bəhr (rə­mə­li-müsəmməni-məh­fuz) və qa­fi­yə­li qə­zə­li­nə nə­zi­rə ola­raq ya­zı­lıb. Nə­vai özü­nün in­cə li­rik şei­rin­də hər za­man bu dün­ya­da hic­ran qə­mi çək­di­yi­ni, Tan­rı­nın onu hic­ran çək­mək üçün ya­rat­dı­ğı­nı de­yir. Şa­ir növ­hə­gə­rə (növ­hə oxu­yan, ağı­çı) üz tu­ta­raq de­yir ki, onun hic­ran qə­mi çək­mək­də ha­lı təs­vir edi­lər­sə, bir das­tan olar:

Yuz ba­lo hic­ron to­par har dam bu mah­zun con uçun,
Tenq­ri qu­ya­kim ya­rat­miş­tur me­ni hic­ron uçun...

Hacr aro ho­lim­ni yoz­dim yod tut, ey nav­ha­gar
Kim, ba­se lo­yiq­du­rur­sen soz etar das­ton uçun.

Saib Təb­ri­zi­nin qə­zə­lin­də nə­si­hə­ta­miz məz­mun, dost­luq­da sə­da­qə­tə, əyil­məz­li­yə, fə­da­kar­lı­ğa, min­nət­siz ya­şa­ma­ğa ça­ğı­rış da­ha qa­ba­rıq nə­zə­rə çar­pır. Şeir­də "hind üs­lu­bu"­nun ən gör­kəm­li nü­ma­yən­də­lə­rin­dən olan Sai­bin bir sı­ra beyt­lə­rin­də təm­sil poe­tik fi­qu­run­dan is­ti­fa­də edi­lir, bir mis­ra­da de­yi­lən fi­kir di­gər mis­ra­da hə­yat­dan bir nü­mu­nə ilə təs­diq­lə­nir:

Yol­daş ol­dur kim, qa­ra gün­lər­də yol­dan çıx­ma­sın,
Keş­mə yol­daş­dan Xı­zır tək çeş­me­yi-hey­van üçün...

Hüs­ni-cov­la­nın­dan əl kəs­mək­dir ar­vad­lar işi,
Kəs özün­dən mərd­lər tək Yu­si­fi-Kə­nan üçün.

Bu beyt­lər­də həm də təl­mih poe­tik fi­qu­run­dan is­ti­fa­də edil­miş­dir. Mə­lum ol­du­ğu ki­mi fik­rin, his­sin oxu­cu­nun zeh­nin­də da­ha da can­lan­dı­rıl­ma­sı üçün əsər­də ta­ri­xi ha­di­sə­lə­rə, əsa­tir və əf­sa­nə­lə­rə, ayə və hə­dis­lə­rə, məş­hur alim və fi­lo­sof­la­rın hik­mət­li söz­lə­ri­nə, di­ni-ta­ri­xi və ya əf­sa­nə­vi şəx­siy­yət­lə­rə, xalq içə­ri­sin­də çox iş­lə­di­lən mə­səl və ata­lar söz­lə­ri­nə işa­rə edil­mə­si təl­mih ad­la­nır. Sai­bin nə­zər­dən ke­çir­di­yi­miz bi­rin­ci bey­tin­də İskən­dər­lə Xı­zı­rın di­ri­lik su­yu ax­tar­ma­sı ba­rə­də rə­va­yə­tə işa­rə olu­nur. Xı­zı­rın di­ri­lik su­yu­nu ta­pıb İskən­də­ri tək qoy­ma­sı əh­va­la­tı­nı ya­da sa­lan şa­ir de­yir ki, yol­daş­lar bir-bi­ri­nə sə­da­qət­li ol­ma­lı­dır­lar, hət­ta əbə­diy­yət su­yu­na gö­rə be­lə yol­dan çıx­maq, yol­da­şı tərk et­mək ol­maz. İkin­ci beyt­də məş­hur rə­va­yət­dən Zü­ley­xa­nın aşiq ol­du­ğu qu­lu Yu­si­fin li­ba­sın­dan bir par­ça qo­par­ma­sı­na işa­rə olu­nur. Eşqdə fə­da­kar­lı­ğı təb­liğ edən şa­ir de­yir ki, əsl aşiq öz­gə­sin­dən de­yil, özün­dən kəs­mə­li, sev­di­yi şəx­sin nə­yi­sə itir­mə­si­nə yol ver­mə­mə­li­dir.
XVII əsrdə ya­şa­mış ən gör­kəm­li Azər­bay­can şair­lə­rin­dən Əli­can Qöv­si Təb­ri­zi bu dövr­də türk­cə ən iri həcm­li di­van (4700 beyt) müəl­li­fi­dir. Qöv­si­nin əsər­lə­ri­ni oxu­duq­ca onun türk di­li­nin in­ki­şa­fı və da­ha ge­niş ya­yıl­ma­sı sa­hə­sin­də şüur­lu su­rət­də ça­lış­dı­ğı­nı, bu mə­sə­lə­də türk­dil­li poe­zi­ya­nın bö­yük us­tad­la­rın­dan nü­mu­nə gö­tür­dü­yü­nü gö­rü­rük.
Qöv­si Nə­vai, Fü­zu­li, Və­hid Qəz­vi­ni, Sa­hir və baş­qa­la­rı­nın qə­zəl­lə­ri­nə yaz­dı­ğı nə­zi­rə­lə­rin­dən ço­xun­da bu şair­lə­rin əsər­lə­rin­dən bir mis­ra nü­mu­nə gə­ti­rə­rək on­la­rın ad­la­rı­nı çək­miş­dir. Ən çox Fü­zu­li şeir­lə­ri­nə ca­vab­lar ya­zan şai­rin Əli­şir Nə­vai qə­zəl­lə­ri­nə də nə­zi­rə­lə­ri var­dır. Qöv­si­nin -

Biz ki­miz? Ku­yin­də ya­rın, bir bö­lük ava­rə­lər,
Xəs­tə­lər, sər­gəş­tə­lər, bi­tab­lər, bi­ça­rə­lər

-mət­lə­li 8 beyt­lik qə­zə­li Nə­vai­nin

Ne acab, har yon me­ni Mac­nun bo­şi­da yo­ra­lar
Baş ki, yoğ­di us­ti­ğa at­fol eli­din xo­ra­lar

-mət­lə­li, 7 beyt­lik, ey­ni bəhr­də olan (rə­mə­li-müsəmməni-məh­zuf) qə­zə­li­nə nə­zi­rə­dir. Bi­rin­ci bey­tin­dən görün­dü­yü ki­mi, Q.Təb­ri­zi hət­ta Nə­vai­yə nə­zi­rə­sin­də be­lə Fü­zu­li tə­si­rin­dən kə­nar­da qa­la bil­mə­miş, da­hi Azər­bay­can şai­ri­nin tər­ci­bən­di­nin baş­lan­ğı­cın­da­kı

­Mən ki­məm? -Bir bi­kə­sü bi­ça­rə­vü bi­xa­ni­man,
Ta­leim aşuf­tə, iq­ba­lım ni­gun, bəx­tim ya­man

- bey­ti­nin for­ma­sın­dan is­ti­fa­də et­miş­dir.
Nə­vai qə­zə­li­nin -

O­ra­zinq at­ro­fi­da qul­dur kö­rün­qan, ey pa­ri,
Ya qa­mar dav­ri­da saf torn­tib­du­rur say­yo­ra­lar
-bey­tin­də gö­zə­lin üzü­nün, ya­na­ğı­nın ət­ra­fın­da­kı gül­lər­lə Ay ət­ra­fın­da­kı ul­duz­la­rı mü­qa­yi­sə edir. Nə­vai­yə yaz­dı­ğı ca­va­bın­da Qöv­si onun ahü-na­lə ox­la­rın­dan göy­lə­rin də­lik-de­şik ol­du­ğu­nu, in­san­la­rın yan­lış­lıq­la bun­la­rı pla­net və ul­duz­lar ad­lan­dır­dı­ğı­nı söy­lə­yir:

A­hu na­ləm na­və­kin­dən göz-göz ol­muş­dur fə­lək
Kim, de­yər xalq on­la­ra sa­bit­lə­rü səy­ya­rə­lər.

Bu beyt­də Qöv­si hüs­ni-tə­lil sö­ziş­lət­mə üsu­lun­dan uğur­la is­ti­fa­də et­miş­dir. Hər­fi mə­na­sı əsas­lan­dır­ma­nın gö­zəl­li­yi de­mək olan hüs­ni-tə­lil poe­tik fi­qu­run­dan is­ti­fa­də za­ma­nı bir əla­mət və ya key­fiy­yət baş­qa bir əla­mət və ya key­fiy­yə­tin mey­da­na gəl­mə­si­nə sə­bəb olur, nə­ti­cə­də iki­qat təs­vir özü­nü gös­tə­rir. Bu­ra­da da şai­rin ah-na­lə­si­nin göy­lə­ri də­lik-de­şik et­mə­si in­san­la­rın bun­la­rı sə­ma cism­lə­ri he­sab et­mə­si ilə nə­ti­cə­lən­miş­dir. Qöv­si­nin bu bey­tin­də də - "De­gil bi­hu­də gər yağ­sa fə­lək­dən ba­şi­mə daş­lar, Bi­na­sı ti­şe­yi-ahim­lə vi­ran et­di­gim­dən­dir" söz­lə­ri ilə göy­lə­rin bi­na­sı­nı ahı ilə vi­ran et­di­yi­ni, bu­na gö­rə də göy­lər­dən ba­şı­na daş­lar yağ­dı­ğı­nı id­dia edən Fü­zu­li­nin tə­si­ri­ni gör­mə­mək müm­kün de­yil.
Ge­niş mü­ta­liə dai­rə­si­nə, yük­sək bə­dii zöv­qə ma­lik Q.Təb­ri­zi Nə­vai­nin ən gö­zəl, həm də öz ya­ra­dı­cı­lıq üs­lu­bu­na uy­ğun gə­lən qə­zəl­lə­ri­ni se­çib, on­la­ra nə­zi­rə ya­zıb. Şa­ir öz ya­ra­dı­cı­lıq ma­ne­ra­sı­na uy­ğun ola­raq haq­qın­da da­nış­dı­ğı­mız Nə­vai qə­zə­li­nin "Bəs ki, tof­rağ ol­du eş­qin dəş­ti­də ava­rə­lər" mis­ra­sı­nı ol­du­ğu ki­mi nü­mu­nə gə­ti­rib. Hə­min qə­zəl­də Nə­vai­nin yük­sək bə­dii­li­yi ilə se­çi­lən di­gər beyt­lə­ri də var­dır. Mə­sə­lən:

Ey Na­voi, işq aro öl­mak­tin öz­qa ço­ra yok,
Bas ğa­lat bol­ğay de­mak uş­şak­ni be­ço­ra­lar.

Nə­vai de­yir ki, eşq yo­lun­da öl­mək­dən baş­qa bir ça­rə yox­dur. Be­lə ümid­siz bir fik­ri söy­lə­dik­dən son­ra isə şa­ir bu­nun da, əs­lin­də, bir ça­rə ol­du­ğu­nu, bu­na gö­rə də aşiq­lə­rin ça­rə­siz­li­yi­ni id­dia et­mə­yin səhv ol­du­ğu­nu bil­di­rir. Hə­yat­da­kı pa­ra­dok­sal mə­qam­la­rın ta­pı­la­raq, kəşf edi­lə­rək on­la­ra poe­tik don ge­yin­di­ril­mə­si və bu­nun yük­sək bə­dii zövq­lə edil­mə­si Fü­zu­li­nin də ya­ra­dı­cı­lıq üs­lu­bu­na xas­dır. Nə­vai qə­zə­li­nə ca­vab ya­zan Qöv­si bə­dii üs­lu­bu for­ma­laş­mış us­tad sə­nət­kar­dır. O, nə­zi­rə ya­zar­kən Nə­vai­nin elə qə­zəl­lə­ri­ni seç­miş­dir ki, on­lar Fü­zu­li üs­lu­bu­na da ya­xın­dır­lar.
Qöv­si 10 beyt­lik "Göz" rə­dif­li qə­zə­li ilə Ə.­Nə­vai­nin 9 beyt­lik, ey­ni rə­dif­li və ey­ni bəhr­də olan (rə­mə­li-müsəmməni-məq­sur) şei­ri­nə ca­vab yaz­mış­dır. Nə­vai qə­zə­li­nin baş­lan­ğı­cın­da ya­rı­nın göz­lə­ri­ni açan ki­mi onun qa­nı­nı tök­mə­sin­dən da­nı­şır. Ona gö­rə bu­ra­da təəc­cüb­lü bir şey yox­dur: o qa­til göz­lə­rin pe­şə­si qan tök­mək­dir. Son­ra­kı beyt­lər­də də aşiq gö­zə­lin göz­lə­ri­nin onun kön­lü­nü dəl­mə­sin­dən məm­nun ol­du­ğu­nu bil­di­rir:

Tök­ti-qonimni-me­ninq so­ri çu oç­ti yor köz,
Tük­ma­yin qon nay­la­sun ul qo­ti­li xun­xor köz...

Bir yuz oçib, çok etib könq­lum­ni, kö­zunq ur­di neş,
Bol­di bu iş­tin kön­qül mam­nu­nu min­nat­dor köz.

Mən­bə­lər XVII əsrdə ya­şa­mış bir sı­ra di­gər Azər­bay­can şair­lə­ri­nin də Əli­şir Nə­vai sə­nə­tin­dən bəh­rə­lən­di­yi­ni söy­lə­yir. Mə­sə­lən, Və­li­qu­lu bəy Şam­lu "Qi­sə­sül-xa­qa­ni" təz­ki­rə­sin­də Mir­zə Sa­leh Təb­ri­zi haq­qın­da ya­zır ki, "O, bə­zən Fü­zu­li tə­biət­li­dir və Nə­vai kə­la­mı­nın ar­dın­ca ge­dir". Hə­min döv­rün Azər­bay­can şair­lə­rin­dən Mə­lik bəy Av­cı­nın əsər­lə­ri­ni ça­pa ha­zır­la­yan pro­fes­sor Əh­məd Cə­fə­roğ­lu şai­rin "Şah İsma­yıl Xə­tai ki­mi cı­ğa­tay ədə­biy­yat və di­li­nin tə­si­ri al­tın­da qa­la­raq cı­ğa­tay di­li­nin qram­ma­ti­ka­sı­nı təq­lid et­mə­sin­dən" da­nı­şır. La­kin əl­də olan ma­te­ria­lın həc­mi bu şair­lə­rin Nə­vai ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın məhz han­sı cə­hət­lə­rin­dən bəh­rə­lən­mə­si ba­rə­də ət­raf­lı da­nış­ma­ğa im­kan ver­mir. Mir­zə Sa­le­hin şei­rin­də is­min yön­lük ha­lın­da sö­zü "kəş­tim­ğə" ki­mi yaz­ma­sı, Mə­lik bəy Av­cı­nın "tor­pağ" sö­zü­nü "tof­rağ" ki­mi iş­lət­mə­si, is­min tə­sir­lik ha­lın­da sö­zü "biz­ni" yaz­ma­sı hə­min şair­lə­rin di­lin­də cı­ğa­tay di­li ele­ment­lə­ri­nin möv­cud­lu­ğun­dan da­nış­ma­ğa im­kan ve­rir ki, bu da, fik­ri­miz­cə, Nə­vai­nin poe­zi­ya­mı­za tə­si­ri ilə izah edil­mə­li­dir.
A­zər­bay­can poe­zi­ya­sın­da Nə­vai tə­si­ri son­ra­kı dövr­lər­də də da­vam edir­di və bu tə­si­ri yal­nız nə­zi­rə­lər­də de­yil, şair­lə­ri­mi­zin poe­tik fi­kir tər­zin­də, dün­ya­gö­rü­şün­də be­lə mü­şa­hi­də edə bi­lə­rik. XVIII əsrdə ya­şa­mış Azər­bay­can şai­ri Fə­tə­li bəy Ha­lı Zi­ya­doğ­lu Gən­cə­vi­nin ədə­biy­yat hə­vəs­kar­la­rı­nın ən çox ya­dın­da qa­lan bir bey­ti var:

Ol­du gö­zəl ömr sərf, heyf ki, na­dan­lı­ğa,
­Hər nə qa­lır sərf olur in­di də pe­şi­man­lı­ğa.

(F.Kö­çər­li "Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı" adı ilə ikin­ci də­fə nəşr olu­nan əsə­rin­də bu bey­ti yan­lış ola­raq Fə­tə­li xan Müş­tə­ri­yə aid et­miş­dir).
Nə­vai şeir­lə­ri­ni diq­qət­lə nə­zər­dən ke­çir­dik­də gö­rü­rük ki, Ha­li Gən­cə­vi bö­yük öz­bək şai­ri­nin qə­zəl­lə­rin­dən bi­rin­də de­yil­miş fik­ri baş­qa şə­kil­də ifa­də et­miş­dir. Nə­vai ya­zır:

Keç­di öm­rüm naq­di ğaf­lat bir­la no­don­liğ­da, hayf,
Qol­ğo­ni sarf ol­di an­du­hu pe­şi­mon­liğ­da, hayf.

Şüb­hə­miz yox­dur ki, gə­lə­cək araş­dır­ma­lar klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­zın or­ta əsr­lər öz­bək ədə­biy­ya­tı, xü­su­si­lə də Əli­şir Nə­vai ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə əla­qə­lə­ri­nə da­ir ye­ni, ma­raq­lı fakt­lar üzə çı­xa­ra­caq.