Ra­fiq BA­BA­YEV
SA­BA­HA BİR GÜN QAL­MIŞ
hekaya

Xə­bər əlüs­tü ya­yıl­dı; ki­mi de­di te­req­ram gə­lib, de­di səh­vin var, zəng vu­rub­lar. Ki­mə gə­lib, kim da­nı­şıb, kim­nən da­nı­şıb-bir bu­nu so­ru­şan yox idi. Ka­rıx­maq­dan, öz­lə­ri­ni itir­mək­də­niy­di. Bil­mir­di­lər ha­ra get­sin­lər, ge­dib ney­lə­sin­lər. İn­di elə bi­lə­sən, bü­tün kənd bir ca­nıy­dı, bir adam idi - bu adam da yüz yo­lun bir ay­rı­cın­da qal­mış­dı, elə bi­lə­sən üst­dən sel gə­lir­di, onu haq­la­yır­dı. Bu adam da qa­çar­dı, sel­dən so­vu­şa bi­lər­di, an­caq otu­rub fi­kir­lə­şir­di ki, mə­ni apar­sa, da­şa çırp­ma­sa, bo­ğul­ma­sam, se­lin əlin­dən ha­yan­da qur­ta­ra­ram, qur­ta­rıb ney­lə­yə­rəm.
Yox, heç kim ya­lan­dan bu cür söz bə­zə­mə­di. Səi­din öl­mə­yi, yə­qin ki, düz idi. Kənd­dən o boy­da pro­fes­sor çı­xa, on­dan da be­lə xə­bər gə­lə-bu­nun dəh­şə­ti, va­hi­mə­si, tək­ba­şı­na çə­kil­məz ağ­rı­sı ev-ev, qa­pı-qa­pı ha­mı­nı bir ye­rə yığ­dı. Ne­çə il­lə­rin in­cik­li­yi, Səi­din bur­dan çı­xa­lı kən­də dön­mə­mə­yi­nin qəl­bə dəy­mə­si, göy­nət­mə­si, çox şey, elə bil, ol­ma­mış­dı. Gö­rə­sən, doğ­ru­dan­mı, Sə­id ölüm aya­ğın­da nə­yi­sə ya­dı­na sal­mış­dı, de­miş­di ki, onu bur­da-kənd­də bas­dır­sın­lar?
De­yər, müt­ləq de­yər - bir bu­na min şü­kür. Bəl­kə də heç be­lə de­mə­miş­di, xə­bə­ri qəs­dən be­lə çat­dır­mış­dı­lar, ya da kənd­də­ki­lər­dən bi­ri uy­dur­muş­du bu­nu? Ola bil­sin ki, bas­dır­ma­ğa heç kən­də də gə­tir­mə­sin­lər. Nol­sun ki, on­da öz­lə­ri ge­də­cək­di­lər. Gə­tir­mə­sə­lər, öz­lə­ri ge­də­si ol­sa­lar, in­di­dən də bi­lir­di­lər ki, yas ye­rin­dən qa­yı­dan­da kənd­də nə de­yə­cək­lər. Yə­qin ki, be­lə: düz­dü, ya­dı­na da sa­lıb, de­yib də. An­caq gə­ti­rəm­mə­yib­lər ney­lə­sin­lər, yol uzaq, ha­va da is­ti.
Lap ha­va sə­rin ol­say­dı da, be­lə de­yə­cək­di­lər, bu­na eşi­dən də ina­na­caq­dı, de­yən də. Bu elə bir şey­di ki, əs­lin­də ona bu baş­dan inan­ma­lı­san - ge­dən­lər get­mə­miş­dən, qa­yıt­ma­mış­dan, qa­yı­dıb o sö­zü de­mə­miş­dən. İn­di­dən, özü də hə­mi­şə­lik inan­ma­san, on­da bat­dın, on­da bu kənd göz­lə­ri­nə ya­man ba­şı­bə­la­lı gö­rü­nə­cək, elə bi­lə­cək­sən bur­da çox şey için­dən əri­yib tö­kü­lür, bur­da ya­şa­maq cə­hən­nəm­dən də be­tər gə­lə­cək sə­nə. Al­lah elə­mə­sin. Yax­şı ki, be­lə qa­ra-qu­ra şey­lər heç kə­sin ağ­lı­na gəl­mir­di. Bir də bu va­cib şe­yə ina­nan­dan son­ra ni­yə də ağ­lı­na gə­ləy­di? İna­nır­dı­lar, inan­dıq­la­rın­dan da tərs ki­mi in­di bir-bi­ri­nin üzü­nə ba­xam­mır­dı­lar. Çün­ki ina­nan­dan son­ra müt­ləq se­vin­mə­liy­din. Se­vi­nən­dən son­ra üz-gö­zün­də nə­sə ol­ma­lıy­dı. Üz­də-göz­də nə­sə ol­sun, on­lar da bax­sın­lar bir-bi­ri­nin üzü­nə, or­da­kı se­vin­ci gör­sün­lər - nə var ki, kənd­lə­rin­dən çı­xan bu­ra­nı bö­yük bir ma­tah bi­lib, qə­ri­bə iş­di. Öz­lə­ri­nin də bey­nin­dən bir də­qi­qə çıx­mır ki, or­da dağ boy­da ki­şi ölüb. Ta­mam sə­feh­lik­di. Bu­nu da öz­lə­ri fi­kir­lə­şir­di­lər, onu da.
Bir dəs­tə gə­lib çıx­mış­dı qəb­ris­tan­lı­ğın aya­ğı­na. Bəs in­di­dən bu­ra ni­yə yı­ğıl­mış­dı­lar? Öz­lə­ri də bi­lir­di­lər ki, Səi­di gə­ti­rən­lər in­di Ba­kı­dan çıx­sa­lar, sa­bah bu za­ma­na an­caq kən­də ça­tar­lar. Lap elə çat­dı­lar da: düz qəb­ris­tan­lı­ğa ki, gəl­mə­yə­cək­di­lər. Han­sı qa­pı­ya­sa düş­mə­liy­di­lər, dəf­nin yüz cür işi var - on­la­rı gör­mə­liy­di­lər.
Bir-bi­ri­nin üzü­nə ba­xam­mır­dı­lar, an­caq ço­xu da gö­zü­nü ey­ni yer­dən çə­kəm­mir­di - Səi­din də­də­si Mü­sir­za­nın qəb­rin­dən. Qə­bir lap baş tə­rəf­də idi, bu da o de­mək­di ki, kənd­də Mü­sir­za ki­şi­nin ye­ri mü­dam yu­xa­rı baş olub.
Ha­mı o qəb­rə ba­xır­dı, an­caq bi­ri dil­lən­di:
- Ni­ya­ran get­miş­di rəh­mət­lik, in­di də, yə­qin, na­ra­hat­dı.
- Hə, - de­di­lər.
Ki­şi ni­ga­ran -zad get­mə­miş­di; ha­mı ne­cə, o da elə. Ni­yə bəs hə de­di­lər? Bəl­kə ni­ga­ran ya­şa­mış­dı, bu cü­rə də get­miş­di, an­caq bu­nu hiss elə­yən ol­muş­du­mu? Bəl­kə bu­na da hə de­yər­lər? Hü­nər­lə­ri var­dı, bu­nu o vaxt bir­cə də­fə ki­şi­nin üzü­nə de­yəy­di­lər. Üzün­də-gö­zün­də bir­cə də­fə bu­nu de­dir­dən şey gör­müş­dü­lər­mi, ürək də elə­yəy­di­lər. Bəl­kə ol­muş­du, on­lar ba­şa düş­mə­miş­di­lər, baş­la­rı iş-güc­dən, qəh­ri-qə­zəb­dən ay­rıl­ma­mış­dı ki, ki­şi­yə diq­qət­nən bax­sın­lar?
Ar­va­dı ölən­dən, ta­mam tək qa­lan­dan son­ra da şax ya­şa­dı - hə­yə­ti­nin sə­li­qə­sin­dən üs­tü­nün sah­ma­nı­na­can heç nə də­yiş­mə­di.
O vaxt söz çıx­dı ki, Sə­id xə­bər yol­la­yıb, de­yib ha­zır­laş­sın, gə­lib kö­çü­rə­cə­yəm ya­nı­ma, Ba­kı­ya, gen-bol ev-eşi­yim, bir ar­vad­dı, bir özüm.
Çox göz­lə­di­lər, gör­dü­lər ki­şi heç tər­pə­nə­nə ox­şa­mır, bi­ri us­ta çıx­dı: mey­dan­da, adam için­də so­ruş­du:
- Sə­id xə­bər gön­dər­miş­di axı, de­miş­di sə­ni Ba­kı­ya kö­çü­rə­cək. Ni­yə get­mə­din?
Mü­sir­za ki­şi də: - Gə­lin - za­dam­mı, ə, mə­ni kö­çür­sün­lər, - de­miş­di. - Bəl­kə mən­nən bez­mi­siz, get­mə­yi­mi is­tə­yir­sən?
Ki­şi­nin, gör­müş­dü­lər, saç-saq­qa­lı dü­mağ­dı, göz­lə­ri də bir­tə­hər­di, elə bil do­lub.
- Bu nə söz­dü, - de­miş­di­lər, - o bir qə­lət­di elə­yib, be­lə de­yir, sən də baş qoş­ma.
… O vaxt Mü­sir­za ki­şi­nin göz­lə­ri­nin ya­şar­ma­ğı­nı gör­müş­dü­lər, bil­miş­di­lər ki, çox gül­mə­yin­dən­di, ta nə­dən ola bi­lər­di. İn­di dur de, qə­hər­dən hul­qu­mu da tit­rə­miş­di; ne­cə de­sin­lər, o vaxt bu­nu gör­mə­miş­di­lər axı - o vaxt ay­rı, in­di ay­rı.
Ki­şi ölən­də Sə­id özü həf­tə­si­ni ver­di, yed­di gün kənd­də otur­du, əlin­dən nə gə­lir­di elə­di. O vaxt da bir şe­yi din­məz-söy­lə­məz ba­şa düş­dü­lər ki, Səi­din Ba­kı­da qal­ma­ğı­nın, pro­fes­sor­lu­ğu­nun, nə bi­lim xa­ri­cə get­mə­yi­nin bu kən­də heç bir zi­ya­nı yox­dur. Sə­id bü­tün bun­la­rı elə­yir, an­caq kənd­li­li­yin­dən də özün­də bir şey sax­la­yır - elə bu da zor iş­di. Bax­dı­lar ki, bu kənd­də cə­mi də­də­si ölən­lə­ri gö­r, bu­nu gör; heç bir tə­fa­vü­tü yox­dur: hə­min dol­muş göz­lər, hə­min üzün­tü­lü, ça­rə­siz si­fət. Hə­lə rəhm­lə­ri də gəl­di, fi­kir­ləş­di­lər ki, bur­dan qa­yı­dan­dan son­ra bu­nun gün-dir­ri­yi ne­cə ola­caq - yə­qin da­rı­xa­caq, yə­qin kən­də tez-tez gə­lə­cək. Am­ma day gəl­mə­di, elə o ge­dən ol­du. Özün­dən ol­say­dı gə­lər­di, bi­lir­di­lər, kənd­də üç qo­tur şey­dən baş qa­şı­ma­ğa öz­lə­ri­nin vax­tı ol­mur. Sə­id ya­zıq o vur­çat­la­sın­da har­dan tap­sın? An­caq Mü­sir­za ki­şi­nin qa­pı­sın­da­kı qı­fı­lı gör­dü­lər, do­daq­la­rı­nı diş­lə­di­lər, qə­ri­bə bax­dı­lar, elə bil­di­lər, in­di kənd stan­si­ya­sın­da da­ya­nan - ge­dən qa­tar­lar gu­ya nə­yi isə ya­da sal­maq­dan ötə­ri­di.
An­caq hər hal­da Mü­sir­za ki­şi ni­ga­ran-zad get­mə­miş­di.
… Bu çaş­qın­lı­ğın için­də kim­sə us­ta çıx­mış­dı; bel­dən, qaz­ma­dan gö­tür­müş­dü, gör­dü ki, heç kə­sin tər­pən­mək xə­ya­lı yox­du, bel-qaz­ma­sı əlin­də qə­bir­lə­rə tə­rəf get­di.
Qo­ca­lar­dan bi­ri:
- Ha­ra? - de­di, - bir göz­lə gö­rək nə xə­bər­di, ya­lan­dı, ger­çək­di. İn­di­dən qəb­ri ney­nir­sən?
Bə ney­lə­sin­lər, bir iş gör­mək la­zım­dı, ya yox? Bur­dan gö­rün­mə­sə də, bi­lir­di­lər ki, ca­maat in­di qa­pı­la­rın qa­ba­ğın­da­dı kom-kom, ha­mı da fi­kir­li, xə­yal­lı. On­lar kənd ada­mı idi­lər, bir yer­də dur­maq on­la­rın al­nı­na ya­zıl­ma­mış­dı, əl­lə­ri­nin için­də­ki qa­bar­lar da gi­ci­şir­di. Əli qoy­nun­da da­yan­maq lap ağır idi, kim­sə də bu ağır­lı­ğın xo­fu al­tın­da so­ruş­du:
- Özü­müz heç, özü­müz hər şe­yi bi­li­rik, Səid­nən yə­qin Ba­kı­dan bö­yük adam­lar gə­lə­cək, ya­sı har­da tu­taq ki, uya­rı ol­sun, utan­ma­yaq? Mü­sir­za ki­şi­nin qı­fı­lı qa­pı­sı­nın o tə­rə­fin­də yə­qin bir tir əyil­miş­di, bir di­var sız­mış­dı, bir daş, yə­qin, lax­la­yıb düş­müş­dü, yo­lu ot bas­mış­dı, yə­qin nə­sə toz-tor­pa­ğın için­də əp­ri­yib ge­dir­di… Ora heç, o qa­pı bağ­lı…
Üç-dörd qo­hum hə­rə­si bir yan­dan ba­şı­nı bu­la­dı, yə­ni ki, bu nə söh­bət­di, ev-eşi­yi­mi­zə nə gə­lib. Bu bi­ri­lə­rin də in­cik ba­xış­la­rı on­la­rı ki­rit­di: yə­ni söh­bət ev­də, eşik­də de­yil, qo­hum­da, yad­da da de­yil, ev-eşi­yin ne­cə­li­yin­də­di. Mə­lum­du ni­yə. Kən­din hö­ku­mə­ti­nin, mək­təb di­rek­to­ru­nun evi məs­lə­hət­di, son­ra… De­yə­sən, bu son­ra­la­rın uzan­ma­sı Əm­ra­lı ki­şi­nin əsəb­lə­ri­ni ye­rin­dən oynat­dı:
- Ə, bö­yük adam­dı, Ba­kı­dan gə­lib, sağ ol­sun, gu­ya Ba­kı­da­kı bil­mir kənd­də­ki nə kök­də­di. Ke­fə ki gəl­mir, ça­ğır­mı­şıq özü­mü­zü on­la­ra gös­tə­rək? Ya on­lar bi­zim­ki de­yil, ta­nı­mır­lar bi­zi? Ki­şi­lər uta­nır­lar, baş­maq­la­rı­nı çı­xar­mır­lar ki, co­rab­la­rı­nın cı­rı­ğı gör­sən­mə­sin; baş­maq­la­rı­nı çı­xar­ma­saz da, on­lar bi­lir­lər ki, co­rab­la­rı­nız cı­rıq­dı. Heç bi­lir­siz Sə­id ni­yə elə və­siy­yət elə­yib? Haqq yo­lu­na də­də oca­ğın­dan yol­lan­maq is­tə­yib. Öz evi var, ya­sın da or­da tu­ta­ca­ğıq.
Bir­dən-bi­rə ba­şa düş­dü­lər ki, Səi­din, kənd­li­li­yin­dən özün­də sax­la­dı­ğı şey­lər­dən bi­ri də elə bu imiş; o vaxt hiss elə­mə­yib­lər, kor olub­lar, gör­mə­yib­lər. İn­di gü­nah­kar-gü­nah­kar ba­şı aşa­ğı sal­maq­dan nə çı­xar - bəl­kə bu da la­zım­dı? Hə, la­zım­dı, bir də ba­şı­nı qal­dı­ran­da hər şe­yi gö­rə bi­lə­sən - nə­yi ne­cə var, elə­cə.
Bu qə­liz mə­sə­lə­ni be­lə­cə həll elə­yən Əm­ra­lı ki­şi:
- Səi­din uşaq­lı­ğı gö­zü­mü­zün qa­ba­ğın­da­dı, - de­di,- meh­ri­ban idi, bir az da şu­luq. Qay­nar çay­da­nı aşır­mış­dı üs­tü­nə, qar­nı fı­rıq get­miş­di. Yə­qin hə­lə də qar­nın­da ye­ri qa­lıb.
E­lə da­nış­dı ki, ölü­yu­yan Qa­sı­mın bar­maq­la­rı ke­yi­di; elə bil­di Səi­di yu­yur, əli də o ya­nıq ye­rin üs­tün­də­di. Bu­nu dəh­şət­dən qur­tar­maq üçün tə­lə­sik de­di:
- Ba­kı­dan kim­lər gə­lə­cək, gö­rə­sən?
- Kim ola­caq, - de­di­lər,- yə­qin özü ki­mi pro­fes­sor­lar.
- Sə­id nə­yin pro­fes­soru idi? - bu­nu da Qa­sım ki­şi so­ruş­du. Ca­van müəl­lim­lər­dən bi­ri:
- Ta­rix­çi idi, -de­di.
Qo­ca­lar­dan da bi­ri, baş­qa vaxt ol­say­dı, yə­qin ay­rı şey da­nı­şar­dı, an­caq in­di:
- Ta­rix ya­man şey­di, - de­di, - bu­nun ada­mı gə­rək lap baş­lı ol­sun.
On­lar­dan öt­rü ta­rix çox uzaq idi, qo­ca, əl­çat­maz idi, həm də qor­xu­luy­du - hər söz­dən son­ra lap bir­tə­hər olur­du­lar.
Hiss elə­yir­di­lər ki, itir­dik­lə­ri­nin ye­ri­ni dol­dur­maq müm­kün­süz­dü. İtir­dik­lə­rin­dən bi­ri, yə­qin Sə­id idi. Bəs in­di­yə qə­dər ni­yə ta­nı­ma­mış­dı­lar onu? Ha­mı köv­rəl­sin - köv­rə­lən­də is­tər-is­tə­məz ay­rı şey­lə­ri xa­tır­la­yır­san, elə şey­lər ki, baş­qa vax­tı özü­nü hə­lak elə­sən də, ağ­lı­na gəl­məz, elə şey­lə­ri ki, on­dan müt­ləq ay­rı cür da­nı­şır­san, sə­sin elə olur ki, da­ha şüb­hə­yə, gü­ma­na, so­yuq­lu­ğa yer qal­mır. Hiss elə­yir­sən ki, doğ­ma­lı­ğın, yad­lı­ğın və sə­nin aran­da ay­rı­lıq heç nə­di, müm­kün­süz şey itir­mək­di.
Mü­sir­za ki­şi­nin qı­fıl­lı qa­pı­sı­nın ağ­zı­na ar­vad­lar ko­ma­laş­mış­dı­lar - qəb­ris­tan­lı­ğın aya­ğı­na yı­ğı­şan­la­rın ana­la­rı, ba­cı­la­rı, qız­la­rı idi.
Kən­din ki­şi­lə­ri, bəl­kə də bu ar­vad­la­ra gö­rə öz­lə­ri­ni Al­la­hın bə­la­sı bi­lir­di­lər - ar­vad­lar on­la­rı din­məz-söy­lə­məz ba­şa düş­mə­yə, ləz­zət­dən məst ola-ola itaət­lə­rin­də dur­ma­ğa ya­ran­mış­dı­lar. Ru­si­ya­nın ba­zar­la­rı­nın, Tür­ki­yə­də­ki iş yer­lə­ri­nin iyi­ni, qo­xu­su­nu ki­şi­lər öz­lə­riy­lə kən­də gə­ti­rir­di­lər, bu iy dü­kan­lar­da­kı borc dəf­tər­lə­rin­dən ad­lar si­li­nə­nə­cən qa­lır­dı, ta ye­ni­dən ad­lar ora ya­zı­la­na­can get­mir­di. Bu iy­dən, ad ya­zı­lıb-po­zul­ma­dan ar­vad­lar qə­ri­bə-qə­ri­bə na­ğıl­lar uy­dur­ma­ğı öy­rə­nir­di­lər.
İn­di də ay­rı yer­də yox, Mü­sir­za ki­şi­nin qa­pı­sı qa­ba­ğın­da ko­ma­laş­ma­la­rı sir­ri-xu­da de­yil­di; içi pas tut­muş qı­fı­lın müt­ləq in­di açı­la­ca­ğı­nı hiss elə­miş­di­lər, son­ra isə bu qa­pı­dan içə­ri­də on­lar­lıq iş çox ola­caq­dı. Uzun il­lər adı yad­la­rı­na da düş­mə­yən Səid­dən da­nı­şa-da­nı­şa nə­yi­sə apa­ra­caq­dı­lar, nə­yi­sə gə­ti­rə­cək­di­lər, vur­çat­la­sın qo­pa­caq­dı. Elə sə­li­qə-səh­man ya­ra­da­caq­dı­lar ki, sa­bah ki­şi­lər Ba­kı­dan gə­lən­lə­rin qa­ba­ğın­da boy­nu­bü­kük da­yan­ma­sın­lar: bun­lar heç, bun­la­rı elə­yə­cək­di­lər; hə­lə ax­şam­tə­rə­fi da­var gə­lə­cək­di, na­xır gə­lə­cək­di, mal-hey­va­nı da yo­la ve­rə­cək­di­lər, son­ra ye­nə Mü­sir­za ki­şi­nin hə­yə­ti­nə qa­yı­da­caq, sə­hə­rə­cən bur­da əl­lə­şə­cək­di­lər. Bun­lar da heç, an­caq nə isə bir hiss on­la­rı tut­muş­du, ömür­lə­rin­də bi­rin­ci də­fəy­di be­lə olur­du­lar. Bir-bi­ri­nin sə­si­ni eşi­dir­di­lər, si­fə­ti­ni gö­rür­dü­lər, an­caq hər bi­ri özü­nü an­la­şıl­maz bir yer­də bi­lir­di, elə bi­lə­sən, gün vur­muş­du heç cür bun­dan çı­xa bil­mir­di­lər. Sa­bah ne­cə ola­caq? Sə­id uşaq vax­tı bur­da­kı ar­vad­lar­dan ki­min­sə qu­ca­ğı­na dır­man­mış­dı, ki­mi­sə ça­ğır­mış­dı: ay xa­la, ay bi­bi… bü­tün bun­lar ol­muş­du, an­caq in­di ar­vad­la­ra elə gə­lir­di ki, bü­tün bun­lar ol­ma­yıb, öz­lə­ri­ni inan­dır­maq is­tə­yir­lər ki, olub. Yox­sa sa­bah Səi­di bu qa­pı­dan çı­xar­dan­da, hə­mi­şə­lik apa­ran­da onu ox­şa­yıb - əziz­lə­mə­yə söz tap­maz­lar - bu­na gö­rə də öz­lə­ri­ni inan­dı­rır­lar. Sə­nəm xa­la­nın dörd oğ­lu Ba­kı­da olur­du, ona gö­rə də bur­da­kı­la­rın bil­mə­dik­lə­ri çox şey ona agah­dı.
- Bi­zim­ki­lər de­yir, Ba­kı­da Səi­din dəm - dəst­ga­hı ay­rı şey­di - var-döv­lə­ti, ev-eşi­yi, - Sə­nəm be­lə de­yən­də ar­vad­la­rın ço­xu­na Mü­sir­za ki­şi­nin ev-eşi­yi, hə­yət-ba­ca­sı ya­man ba­şı­bə­la­lı gəl­di, göz­lə­ri­nə bu­ra ya­man ya­zıq gör­sən­di. Sa­bah bu hə­yət­də ar­vad­lar dil de­yib ağ­la­şa­caq­dı­lar.
Ü­rə­yi daş­dan ola­nı da mu­ma dön­də­rə­cək­di Mü­sir­za­dan son­ra yi­yə­si­ni göz­lə­yən bu ev-eşik. Ar­vad­lar bi­lir­di­lər, hə­yət­də, ar­xın qı­ra­ğın­da al­ça ağa­cı var­dı, di­var tə­rəf ta­mam nar kol­la­rı idi; turş nar­lar, turş al­ça­lar-ar­vad­la­rın elə vaxt­la­rı ol­muş­du ki, bu hə­yət­də­ki turş nar­la­rın, turş al­ça­la­rın gör­müş­dü­lər ət­ri gə­lir, bu qo­xu­dan can qur­tar­maq üçün bu­run­la­rı­nı tut­muş­du­lar, ev­lə­rə tə­pil­miş­di­lər, yüz oyun­dan çıx­mış­dı­lar, gör­müş­dü­lər yox ey, be­lə­də ətir lap bərk gə­lir. Ney­lə­sin­lər, ürək­lə­rin­də "yox­du-de­miş­di­lər, -nə Mü­sir­za­nın hə­yə­ti, nə ağac, nə kol, gö­zü­mü­zə gör­sə­nir, şey­tan al­da­dır" - de­miş­di­lər; is­tə­miş­di­lər bu ya­lan­la öz baş­la­rı­nı qat­sın­lar, turş nar, turş al­ça yad­la­rın­dan çıx­sın. An­caq gör­müş­dü­lər yox, dün­ya­nın ha­ra­sı­na qaç­sa­lar, o ətir əl çək­mə­yə­cək. Nə iş­di, Mü­sir­za­dan son­ra, de­yə­sən, bu hə­yət­də nar kol­la­rı, al­ça ağa­cı qa­rı­şıq nə var­dı­sa, lal-din­məz ol­muş­du, yə­qin dam-di­var da əp­ri­yib-ge­dir­di, ovu­lub tö­kü­lür­dü. Ge­də­ni gəl­mə­yən adam­lar var- ba­xır­san içi­nə qı­sı­la-qı­sı­la, səs­siz-sə­mir­siz qu­ru­yur, xır­da­la­nır, göz gö­rə-gö­rə qa­xa­ca dö­nür. Ar­vad­lar bi­lir­di­lər bu hə­yət in­di o gün­dəy­di; bir ge­cə­yə ki­şi­lər bur­da çox iş gö­rə­cək­di­lər - çə­pə­rin sö­kü­yü­nü tu­ta­caq­dı­lar, qa­pı­nın əy­ri­si­ni dü­zəl­də­cək­di­lər, ağa­cın qu­ru­su­nu kə­sə­cək­di­lər, an­caq nool­sun ki, nə isə də­yiş­mə­yə­cək­di. Bu ev elə köh­nəl­miş­di, köh­nəl­mə­yə ta heç nə­yi qal­ma­mış­dı. Sa­bah ar­vad­la­rı bu evin özü ağ­la­da­caq­dı.
-Ki­mə qal­dı o var-döv­lət, bir zür­yə­ti də yox­du. İn­di ar­va­dı ye­sin, kef elə­sin, - bu­nu da Sə­nəm xa­la de­di. Ar­vad­lar ona çox in­cik bax­dı­lar, yə­ni ki, bu nə söz­dü, nə­yi­mi­zə gə­rək Səi­din var-döv­lə­ti, ki­min ye­yib kef elə­mə­yi, bir ya­sı­dı - onu da ki­şi­lər yo­la ve­rə­cək­lər. An­caq ço­xu­nun da ürə­yin­dən keç­di ki, sa­bah ar­va­dı da gə­lə­cək­mi? O vaxt de­yir­di­lər ki, Səi­din ar­va­dı bi­zim dil­də da­nı­şam­mır - kənd ar­vad­la­rı Sə­lib yü­rüş­lə­rin­dən xə­bər­siz ol­sa­lar da, bi­zim dil­də da­nı­şam­ma­yan­la­ra na­ğıl qo­şa bi­lir­di­lər. Gö­rə­sən gəl­sə, Səi­din ar­va­dı ne­cə ağ­la­ya­caq, Səi­di ne­cə ox­şa­ya­caq. Yə­qin ki, hə­min gün qa­ra don­lu ar­vad ya­man gö­zəl gör­sə­nə­cək - lap dərd­li mə­lək ki­mi.. gün­lə­rin bi­rin­də qa­yı­dıb Ba­kı­ya ge­dən­də on­la­ra nə de­yə­cək?
Ar­vad­lar­dan bi­ri han­dan-gec­dən dil­lən­di:
- Sə­id ki qa­yı­dıb-gə­lib, bu bə­si­miz­di.
Bun­dan son­ra çox şey ya­da düş­dü - kim ha­yan­da Səi­də süd ve­rib, Sə­id ki­min qu­ca­ğı­na ne­cə dır­ma­şıb, ki­mi ne­cə ça­ğı­rıb, gəl­mə­yi, get­mə­yi ne­cə idi. Bu söz Hə­cə­ri dik­sin­dir­di - yed­di uşaq ana­sı hər də­fə oğ­lan do­ğan­da be­lə­cə dik­sin­miş­di, doğ­du­ğu­nun adı­nı Sə­id ça­ğır­maq is­tə­miş­di, an­caq ona çö­rək ve­rən, evi­ni isi­dən əri ya­dı­na düş­müş­dü, utan­mış­dı, fik­rin­dən vaz keç­miş­di. Yə­qin ki, uşaq­la­rı­nın bi­ri­nin adı­nı Sə­id qoy­say­dı, heç ki­min ağ­lı­na bir şey gəl­məz­di, əri­nin də. Özü özün­dən utan­mış­dı, qoy­ma­mış­dı.
Hə­cər in­di ba­şa düş­dü ki, ki­şi­lər Səi­di son də­fə bu qa­pı­dan çı­xa­ran­da, hə­mi­şə­lik apa­ran­da özü­nü sax­la­ma­ğa ta­qə­ti çat­ma­ya­caq, müt­ləq hön­kü­rə­cək ki:
- Sə­id, sən ni­yə be­lə elə­din?
Gəl in­di ba­şa düş; bur­da "ni­yə be­lə elə­din", "ni­yə öl­dün" de­mək­di.
Gu­ya ölüm Səi­din öz əlin­dəy­di, is­tə­yib; ölüb, axı Hə­cər bi­lir­di ki, Sə­id hər şe­yi elə­yib. Bir is­tə­di­yi­ni yox.
"Sən ni­yə be­lə elə­din, Sə­id". Or­da - dib­lə­ri­nin otu bi­çil­miş ağac­la­rın al­tın­da; ağac­lar ki çox sıx idi - is­tə­yir­sən bir qo­şun giz­lət; or­da ki qu­ru­ma­ğa sə­ril­miş ot­la­rın ara­sın­da sər­çə­lər vur­çat­la­sın kef­də idi­lər, bir ay­rı qo­xu var­dı, ada­mı nə­sə de­mə­yə, elə­mə­yə ça­ğı­rır­dı, sən bur­da otun, çi­çə­yin, ağa­cın bir his­sə­siy­din, arı­lar sə­nin üs­tün­də dı­zıl­da­şır­dı - or­da heç nə gü­nah de­yil­di. 16-17 yaş­la­rın­da Sə­id idi, bir də Hə­cər. Bur­da ne­cə ta­pış­mış­dı­lar - Al­la­hın özü baş­la­rın tu­mar­la­ya-tu­mar­la­ya on­la­rı bur­da rast sal­mış­dı. Sə­id qu­ru­muş ot­la­rı bağ­la­yır­dı, Hə­cər gəl­di. Son­ra, de­yə­sən, Sə­id kom­lan­mış ot­la­rın üzə­rin­də dir­sək­lən­di, Hə­cər də, de­yə­sən, otur­du onun ya­nın­da. Sə­id qı­zın əli­ni al­mış­dı əli­nə, ov­cu­na ba­xır­dı, Hə­cə­rin ov­cu­nun içi bu­rul­muş kən­di­rə ox­şa­yır­dı - ta­mam qa­bar.
- Də­dən çox in­ci­dir, hə, sə­ni, - Sə­id de­di, - iş­lə­dir.
- Də­dəm ney­lə­sin, ai­lə bö­yük, iş çox, o tək - bu­nu da Hə­cər de­di.
Səid bu­rul­muş kən­di­rə ox­şa­yan ovu­cu do­daq­la­rı­na tə­rəf apar­mış­dı, qı­zın göz­lə­ri yu­mul­muş­du, öpə­cək, ov­cu­mu öpə­cək - həm qor­xur­du, həm uta­nır­dı. Sə­id əli­ni eh­mal­ca apa­rıb onun di­zi­nin üs­tü­nə qoy­du. Vəs­sə­lam. Heç nə de­mə­di. Nə­sə de­mə­li idi, is­tə­mə­di de­sin.
"Sən ni­yə be­lə elə­din, Sə­id"; hər şey ay­rı cür ola bi­lər­di - bü­tün öm­rü­müz. Ni­yə is­tə­mə­dik­lə­ri­ni elə­din?
O ni­yə o cür fi­kir­lə­şir, bəl­kə Sə­id an­caq is­tə­dik­lə­ri­ni elə­yib? Bax elə bi­ri bu: is­tə­yib ki, onu kənd­də bas­dır­sın­lar, nə­sə ya­dı­ma dü­şüb, bəl­kə də Hə­cə­ri xa­tır­la­yıb? O vaxt­kı Hə­cə­rin ov­cu­nu - qa­ral­mış, içi bu­rul­muş kən­di­rə ox­şa­yan ov­cu­nu. Hə­cə­rin nə­fə­si tən­ti­yir­di, göz­lə­ri su­la­nır­dı, su dam­cı-dam­cı üzüa­şa­ğı yu­va­la­nır­dı. İn­di­cə ki­şi­lər­dən bi­ri gəl­mə­liy­di, içi­ni pas tut­muş qı­fı­lı aç­ma­lıy­dı.
Ki­şi­lər­sə qəb­ris­tan­lı­ğın aya­ğın­day­dı­lar. Göz­lə­yir­di­lər, öz­lə­ri də bi­lir­di­lər ki, bu gün heç nə ol­ma­ya­caq, ki­min­sə gəl­mə­yi­nə gü­man da yox­du; bi­lir­di­lər, an­caq göz­lə­yir­di­lər. Be­lə­cə ya­va-ya­va göz­lə­mə­yin yüz cür adı var­dı; o yüz cür adın elə bi­ri­ni ürə­yin­də­cə çək­mək bəs idi ki, özü­nü dün­ya­nın ən mur­dar məx­lu­qu­nun qa­ba­ğın­da bia­bır­ca­sı­na, aciz-ava­ra da­yan­mış ki­mi hiss elə­yə­sən. Çox pis hiss idi. Özü­nü ka­sıb­lı­ğı­na, bir ti­kə ya­van çö­rək­dən ya­na ora-bu­ra çırp­ma­ğı­na bax­ma­ya­raq, Al­la­hın bə­la­sı bi­lə­sən, gün­lə­rin bi­rin­də də gö­rə­sən ki, əlin­dən heç nə gəl­mir. Hə­lə de­yir­lər hə­mi­şə möh­kəm ol­mu­şuq; be­lə möh­kəm?
Qə­zet­də nek­ro­loq­lar da oxu­muş­du­lar, bəd xə­bər­lər də eşit­miş­di­lər. Elə vaxt­la­rı, düz­dü, ölə­nin ca­va­lı­ğı­na yan­mış­dı­lar, düz­dü, onu ta­nı­ma­mış­dı­lar, bir bu­nu bil­miş­di­lər ki, bö­yük adam­mış, he­yif olub. An­caq nə­dən­sə ölə­nin doğ­ma­la­rı­nı, ta­nı­yan­la­rı, on­la­rın dərd­li si­fət­lə­ri­ni, yaş­lı göz­lə­ri­ni fi­kir­ləş­miş­di­lər: bun­lar ta­nı­ma­ya-ta­nı­ma­ya be­lə olan­da, gör on­lar nə çə­kir. Hə­lə bə­zi­si nek­ro­loq­da­kı şək­lə ba­xıb ölə­nin si­fət­dən ki­mə ox­şa­ma­ğı­nı da de­yir­di. Yə­qin in­di kim­lər­sə har­da­sa Səid­dən da­nı­şır, fi­kir­lə­şir­lər ki, onu ta­nı­yan­la­rın, doğ­ma­la­rın mü­si­bə­ti bö­yük­dü. Ağıl­la­rı­na da gə­tir­mir­lər ki, bu­ra - qəb­ris­tan­lı­ğın aya­ğı­na top­la­şan­la­rın ço­xu in­di bi­lib Sə­id nə pe­şə yi­yə­si­di. Ya­man­ca ta­nı­maq­dı.
Pis hiss, açıq-aş­kar pərt­lik bəl­kə də bu­na gö­rə idi. Son­ra iki ma­şın gəl­di, ma­şın­da­kı­la­rı ra­yon­da an­caq fa­mi­li­ya­la­rı ilə ça­ğı­rır­dı­lar. On­lar ni­yə gə­lib­lər? Gə­lən­lər "Dər­di­ni­zə şə­rik­lik" de­di­lər. Xə­bər elə bun­lar­da imiş ki…
- Bö­yük it­ki­di, - de­di­lər, - rəh­mət­lik fəx­ri­miz­di. Ba­kı­dan xə­bər gə­lib ki, sa­bah sə­hər bur­da ola­caq­lar. Hər şe­yi in­di­dən ha­zır­la­ma­lı­yıq, adı­na la­yiq ol­ma­lı­dı hər şey …
- Müt­ləq ola­caq, - bu­nu da kən­din hö­ku­mə­ti de­di. Bu nə vaxt özü­nü ye­ti­rib? Üz-gö­zü də ta­mam tər, dəs­ma­lı da əlin­də. Tər apa­rır, sil­mir,­nə­yi göz­lə­yir, bəl­kə ya­dın­dan çı­xıb ki, dəs­ma­lı əlin­də­di. Za­lı­mın ba­la­sı­nın üz-gö­zün­dən axan tər, onun da sel-su­ya elə­cə mü­ti­lik­lə döz­mə­yi bur­da­kı­la­rı yor­du. Bi­ri əli­ni ba­şı­na apar­dı, bir üzü­nə, bi­ri qol­tu­ğu­na. Bir Əm­ra­lı ki­şi əv­vəl­ki qə­rar­da idi, özü də elə qo­ca gör­sə­nir­di, is­tə­sən də, is­tə­mə­sən də gö­zü­nü on­dan çə­kəm­mir­din.
- Heç nə la­zım de­yil, ha­zır­dı hər şey, - de­di. Bi­lir­di ki, heç nə ha­zır de­yil, özü də de­yir­di ha­zır­dı. İn­di Əm­ra­lı ki­şi elə qo­ca gör­sə­nir­di, sö­zü­nü qay­tar­maq ol­maz­dı.
Gə­lən­lər­dən bi­ri : - Rəh­mət­lik, - de­di,- mə­nə or­da dərs de­miş­di. Xə­bə­ri eşi­dən­dən özü­mə gə­ləm­mi­rəm. Yə­qin hə­lə qə­zet al­ma­mı­sız, nek­ro­loq ve­rib­lər.
Ə­lin­də­ki qə­ze­ti gös­tər­di - Səi­din qa­ra ha­şi­yə­də şək­li, ya­nın­da da söz­lər, kənd­lə­ri­nin adı da or­da idi, o söz­lə­rin için­də. Qə­ri­bə ca­maat­dı, kə­dər­dən bo­ğu­lur­du­lar, kənd­lə­ri­nin adı­nın or­da ol­ma­ğı­na se­vin­mə­yə də vaxt ta­pır­dı­lar. Qa­ra ha­şi­yə­də­ki şək­lə min­nət­dar­lıq­la bax­dı­lar. Bəl­kə han­sı­nın­sa ürə­yin­dən keç­di ki, bu nə gic­lik­di biz elə­yi­rik.
Əm­ra­lı ki­şi bir köh­nə dos­tu­nun - Mü­sir­za­nın qəb­ri­nə tə­rəf bax­dı, bir bu şək­lə; yə­qin ürə­yin­də de­di ki, gö­rür­sən, ay dost, oğ­lun­du, gö­rür­sən… Yox, yax­şı ki, gör­mür­sən, biz dö­zəm­mi­rik, sən har­dan dö­zər­din.
Ö­zü ilə qə­zet gə­ti­rən:
- Rəh­mət­lik­nən gə­lən­lər, - de­di, - ax­şam qa­ta­rıy­nan qa­yı­da­caq­lar. Sa­kit bir yer ha­zır­la­ma­lı­yıq, dəfn­dən son­ra din­cəl­sin­lər, elə yer ki, xə­ca­lət­li qal­ma­yaq.
Bu nə da­nı­şır? Sə­id dərs de­miş­di ona, o da Səi­din şək­li olan qə­ze­ti gə­tir­miş­di - bun­dan ke­çəm­mir­di­lər, qəl­bi­nə dəy­mə­di­lər. İnan­ma­dı­lar ki, sa­bah aləm bir-bi­ri­nə qa­rı­şan­da Səid­nən gə­lən­lə­rin ya­dı­na din­cəl­mək dü­şə. Bu da hə­lə du­rub evin yax­şı­sı-pi­si­ni ax­ta­rır. Əm­ra­lı ki­şi hiss elə­di ki, qor­xur - bir­dən dəfn­dən son­ra bun­lar or­dan gə­lən­lə­ri apa­rar kənd bö­yük­lə­rin­dən bi­ri­nin evi­nə, ney­lə­mək olar? Heç nə, hör­mət­di, de­yə­cək­lər, kən­din adı­na­dı… Gö­zü­nün qa­ba­ğı­na da gəl­di: qəb­ris­tan­lıq­dan qa­yı­dır­lar - Mü­sir­za, bir də Sə­id, də­də-ba­ba qa­lır or­da, baş­daş­la­rı qa­yı­dan­la­rın ar­xa­sın­ca ba­xır, kim­sə də ya­vaş­ca Səi­di gə­ti­rən­lə­rə him-cim elə­yir ki, ay­rı­lın, biz bu ya­na get­mə­li­yik. Bu yan­da baş­qa kənd­li­lə­rin evi­nə ox­şa­ma­yan bir ev­də hər şey arəs­tə­di. Olar ki, gə­lən­lər bu­na heç mə­həl qoy­ma­sın­lar, qo­şul­sun­lar ca­maa­ta. Bu da olar ki, qo­naq­dı­lar, söz de­yəm­mə­yib, ca­maat­dan ay­rıl­sın­lar. Qə­zet gə­ti­rən, elə bil, qa­baq­ca­dan hər şey boy­nu­na gö­tür­müş­dü:
- Ya­xın yer­lə­rə, qəb­ris­tan­lı­ğın yan-yö­rə­si­nə gə­rək əl gəz­di­rək. Gə­lən­lər bu­ra­la­rı gö­rüb, al­lah bi­lir, nə fik­rə dü­şər­lər. Elə qə­bir də in­di­dən qa­zıl­sa yax­şı­dır.
Əm­ra­lı ki­şi döz­mə­di:
- Nə da­nı­şır­san? Kim gö­rüb bu gün­dən sa­ba­ha qə­bir qa­zı­la - be­lə şey yox­du. Qaz­san da, ax­şa­ma gə­rək boş sax­la­ma­ya­san, tə­zə­dən tor­paq­la­ya­san.
Son­ra da hə­rə bir söz de­di: qəb­ri ni­yə boş sax­la­maz­lar, sax­la­yan­da nə olur? Hə­rə bir söz de­yir­di, Əm­ra­lı ki­şi də alt­dan-alt­dan qə­zet gə­ti­rə­nə göz qo­yur­du. De­yə­sən, nə­yi­sə ürə­yi­nə ya­tır­dı - gö­zəl-göy­çək oğ­lan, üst-ba­şı ay­rı aləm, bax, ta­ma­şa­sın­dan doy­ma, bir çə­nə­si­ni be­lə boş qoy­ma­yay­dı. Özün be­lə gö­zəl ola­san, be­lə sa­vad­lı, üst-ba­şın da be­lə sah­man­lı ola, şal­var-köy­nə­yin­dən adam iy­rə­nən Əm­ra­lı ki­şi də du­ra sə­nə dərs de­yə.
Bir­dən-bi­rə Əm­ra­lı ki­şi­yə elə gəl­di ki, üst-ba­şın­da­kı­lar əy­ni­nə ya­man lort­du, tö­kü­lüb-ge­dir, lap pərt ol­du. An­caq ma­şın­lar­da gə­lən­lər qıs-qıv­raq idi­lər - ba­xan­da se­vi­nir­din. On­lar sa­bah Ba­kı­dan gə­lən­lə­ri məx­su­si ha­zır­lan­mış evə apa­ra bi­lər­di­lər. Bəl­kə be­lə yax­şıy­dı - be­lə­də bu lort­luq, hər şe­yin tö­kü­lüb-get­mə­yi, kən­din üs­tü­nə qa­yı­dıb gəl­miş oğ­lu­nu baş­qa­la­rı­nın göz­lə­ri qa­ba­ğın­da dəfn elə­mə­yə aciz­li­yi - çox şey bir o qə­dər hiss olun­maz­dı.
Kaş elə bir­dən bi­ri­si­gün olay­dı, sa­ba­hın bu əzab­lı fi­kir­lə­rin­dən can qur­ta­ray­dı. Bir də ağ­lı­na gəl­di ki, ta­mam qor­xaq­lıq­dı bir sa­ba­hın nə­yi­nə gö­rə­sə sa­bah ol­ma­dan bi­ri­si­gü­nün gəl­mə­yi­ni be­lə­cə ar­zu­la­maq. Nə­sə ol­ma­lı­dı, bir­də­fə­lik ayırd edil­mə­li­di.
… Sa­bah bəl­kə də o qəb­rin ya­nın­dan ha­mı ilə bir yer­də qa­yıt­ma­ğa Əm­ra­lı ki­şi özün­də ta­qət tap­ma­ya­caq­dı; bəl­kə onun Mü­sir­za ki­şi­yə nə­sə bir sö­zü var­dı, ne­çə il­lər ürə­yin­də giz­lət­miş­di; ha­mı çı­xıb-ge­dən­dən, ta­mam tək qa­lan­dan son­ra üzü­nü tu­ta­caq­dı dos­tu ya­tan ota­ğa.
Nə bil­mək olar, bəl­kə sa­bah Hə­cər ara­nı xəl­və­tə sa­lıb o qəb­rin ya­nı­na tək gə­lə­cək­di, bur­da bir­dən-bi­rə ba­şa dü­şə­cək­di ki, ne­çə il­lər qorx­du­ğu metr­ya­rım­lıq tor­pa­ğın ən əziz ada­mı üçün be­lə­cə bir qəb­rə çev­ri­lə­cə­yi gün olub; day ca­nın­da heç bir qor­xu yox­du.
Yə­qin ar­vad­lar da hə­lə xey­li vaxt o qə­bir­də ya­ta­nın ana­sı­nın de­mə­li ol­du­ğu söz­lə­ri de­yə­cək­di­lər. Bü­tün bun­lar ol­ma­lı idi, müt­ləq ola­caq­dı. Hə­lə ki, bir şe­yi bi­lir­di­lər: bü­tün ge­cə­ni kənd­də heç kim yat­ma­ya­caq­dı, sə­hə­rə ki­mi Mü­sir­za ki­şi­nin evin­də işıq­lar ya­na­caq­dı, sə­hə­rə ki­mi ev, hə­yət do­lub-bo­şa­la­caq­dı - ki­min əlin­dən nə gə­lir, elə­yə­cək­di. Bəl­kə be­lə yax­şıy­dı - baş­la­rı qa­rı­şa­caq­dı, sa­ba­hın əzab­lı-üzün­tü­lü fi­kir­lə­rin­dən az da ol­sa can­la­rı qur­ta­ra­caq­dı, öz­lə­ri­nin aciz­lik­lə­ri ilə bağ­lı hiss ani də ol­sa can­la­rın­dan çı­xa­caq­dı.
Sa­bah nə olar-olar…
Hə­lə ki, sa­ba­ha bir gün qa­lır­dı…