|
Yazar dostum - intellektdaşım Bəsti Əlibəylinin gizlin-gizlin hansısa ədəbi fəaliyyətlə məşğul olduğunu bilsəm də, Orxan Arasın "Son cənnət" adlı romanının türkcədən dilimizə bədii çevirməsindən ibarət "Vektor" nəşrlər evi tərəfindən bu günlərdə çap edilmiş kitabını - bəli, bəli, məhz öz əməyinin məhsulunu - mənə bağışlayanda, bu Tomris vüqarlı xanımın baxışlarında qəribə bir mənanın əks olunduğunu gördüm - fəxr olunası sənət zövqünə bürünmüş duyğularla zəngin kədərli hisslər... Bəsti Əlibəyli özünün məhsuldar, həm də dəyərli elmi-ədəbi yaradıcılığıyla mədəni gündəmdə qalmağı bacaran tək-tük xanımlardan - imza sahiblərindəndir. Qısqanıb eləmədən, onun ictimai-kulturoloji vəzifələrini yada salsam, - Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin tənqid və ədəbi publisistika seksiyasının rəhbəri, məmləkətimizin iki nüfuzlu nəşrinin, "Azərbaycan" dərgisi ilə "525-ci qəzet"in maraqla oxunan ədəbi-tənqidi, elmi-mədəni yazıların müəllifi, xarici ölkələrin, həmçinin respublikamızın bir sıra yazılı KİV-in yazarı, yerli nümayəndəsi... siyahını uzadıb oxucuları yormaq fikrindən uzağam. Son illər istər müxtəlif qəzet-jurnal səhifələrində peşəkar ədəbiyyatçılardan tutmuş, ta sıravi bədii söz sevərlərinə ünvanlanmış çoxsaylı filoloji-tənqidi materiallarını, istər şeirlərini (səmimiyyət xatirinə vurğulayım, onun yaradıcılığının bu qoluna qəti etirazım var: Bəsti xanım, bu şairlər diyarında bir tənqidçi qadın olmalıdır, ya yox?! ), esselərini, istərsə də "Bizim kimi olmayan adam", "Durna çırağı", "Onuncu portret" kimi dəyərli monoqrafiyalarını - araşdırmalarını xatırlatsam, zənnimcə, qəlbində bir azca vicdan hisslərini qoruyub saxlayan istənilən düşüncə adamı mənim gileyimlə razılaşar: görəsən, haçan biz canlı şəxslərimizə vaxtında qiymət verməyi bacaracağıq - söhbət ictimaiyyətimizin geniş təbəqələrindən gedir. İndi isə qayıdıram Bəsti xanımın yeni ədəbi məhsuluna - doğrudan da sözün hər mənasında, bu kitab məhz onun titanik zehni-intellektual zəhmətinin bəhrəsidir. Təsəvvür edin, qardaş dildən bədii çevirmənin ağırlığı bir tərəfdən, müəllifin üslubunu saxlamağa nail olmaq kimi əziyyətli iş digər yandan, mürəkkəb struktura malik irihəcmli nəsr nümunəsinin poetik ruhunu saxlamaq, sözlərin sıralanmasından tutmuş, dialoq və daxili monoloqları - Türkiyədə yaşayan hansısa adi şəxsin deyil, məhz mühacirətdə can saxlayan insanın hiss və həyəcanlarını, kədərini, düşüncəsini - olduğuna, orijinala yaxın vermək heç də asan başa gələn sənət işi deyil. Bu cəhətlərinə görə mən tam məsuliyyətlə deyirəm: əsərin müəllifi əgər tanınmış yazar Orxan Arasdırsa, onun azərbaycanca variantının bir o qədər də "sahib"i yazar-mütərcim xanım Bəsti Əlibəylidir. Nədənsə, kitabı vərəqləyəndə Bəsti xanımın "Cənnət görüntülü ilğım" adlı ön sözünü diqqət və maraqla oxuyanda, qəlbimdə-yaddaşımda qoşa polemik düşüncə qaynadı. Birincisi: XX əsrin əvvəllərində yazarlarımızın nə üçün çoxşaxəli yaradıcılıq fəaliyyətilə məşğul olduğunun, eyniliklə, həm də siyasi-mədəni, içtimai-sosial missiyalar yerinə yetirdiklərinin sirlərini özüm üçün aydınlaşdırmağa başladım. Bir neçə intellektual şəxsiyyətin həyat və yaradıcılığını yada salmaq istəyirəm: nasir-dramaturq-şair-felyetonçu-naşir-publisist-qəzetçi-baş redaktor-düşüncə adamı-ictimai xadim... Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə, şair-publisist-deputat-tədqiqatşı alim-düşüncə adamı-siyasi xadim-dövlət başçısı... Məmməd Əmin Rəsulzadə, yazıçı-publisist-bəstəkar-musiqişünas-ictimai xadim-qəzetçi-pedaqoq... Üzeyir Hacıbəyli, nasir-dramaturq-publisist-həkim-alim-düşüncə adamı-siyasi xadim-dövlət başçısı... Nəriman Nərimanov. Siyahını artırsam, demək olar, əksər milli intellektuallarımızın timsalında bu universallığı müşahidə etmək mümkündür. Ancaq, məsələn XIX əsrdə biz bu cür tendesiyanı müşahidə etmirik. Bəs bunun səbəbi nədir? Sualın hərtərəfli də olmasa, məntiqli cavabı bunlardır: Quzey və Qərbi - indiki Ermənistan, Gürcüstan və Dağıstandakı qədim torpaqlarımız - Azərbaycanımızın çar Rusiyası tərəfindən işğal olunmasından sonra bütün sahələrdə imperiyalaşma - ruslaşma - avropalaşma siyasətinin yeridilməsi, milli (Şərq-Azərbaycan) təhsil, elm, ədəbi-mədəni, ictimai-kulturoloji texnologiyaların fərqliləriylə (Qərb-sovet) əvəzlənməsi, bu qlobal proseslər nəticəsində yeni düşüncə standartlarına cavab verə biləcək intellektualların hələ formalaşmaması, böyük dəyişikliklərə, oyanışa apara biləcək beyin qüvvəsinə çevrilməməsi... Odur, ziyalılar-intelligentlər-intellektuallar bir sahədə deyil, müxtəlif istiqamətlərdəki boşluqları doldurmağa məcbur idilər. İndi də vəziyyət oxşardır: Rusiya imperiya siyasətini qloballaşma "sunami"ləri, xalqların inteqrasiyası "həmlə"ləri əvəzləyib. Bizdə indi vəziyyət daha da kəskindir, sərhədlər açılıb, insanlarımız bazar iqtisadiyyatının liberallıqlarını tətbiq edib, verilən azadlıqdan sona qədər yararlanaraq, bütün texnologiyaları Azərbaycana gətirir, bununla da bilərəkdən, ya da qeyri-şüurlu milli dəyərlər sistemimizi dağıdırlar... Bir qədər yaradıcı potensialı olan fərdlər daha tez tanınmaqdan ötrü asan vasitələrdən yararlanmağa üstünlük verirlər. Manıslaşma, teleulduz xəstəliyinin virus kimi hamını yoluxdurduğu bir vaxtda intellektual-kulturoloji ənənələrə sadiq qalan azsaylı istedad sahiblərindən biri kimi Bəsti Əlibəyli də yuxarıda adlarını çəkdiyimiz şəxslər kimi, Azərbaycan ədəbi-mədəni düçüncəsinin boşluqlara məruz qalmış istiqamətlərində (bayaq da vurğuladım, ədəbi-tənqidi materiallarıyla, elmi-publisistik yazılarıyla, müsahibələriylə, araşdırma əsərləri ilə müntəzəm olaraq ədəbi-mədəni ictimaiyyətimizi polemikalara, intellektual mübahisələrə çağırır) Fərhad kimi "külüng" çalır. Bu mənada, Orxan Arasın "Son cənnət" romanının çevirməsi məhz onun açdığı fərqli çığır sayıla bilər. Sadə formada aydınlaşdırmaq istəyirəm: Nazim Hikmətin şeirləri ilə, Rəşad Nuri Güntəkinin melodramatik romanlarıyla, Əziz Nesinin satirik novellalarıyla Türkiyə ədəbiyyatını tanıyan yaşlı və orta nəsil oxucularımıza, Orxan Pamukun "qloballaşma" proseslərinin əks-sədasının obrazlı ifadəsi sayılan irihəcmli nəsr nümunələrini, Kiçik İskəndər kimi postmodern şairin poetik axtarışlarını şövqlə dəyərləndirən yeni nəsil mütaliəçilərə sürpriz ola biləcək təzə bir əsəri uğurla dilimizə çevirməklə, doğrudan da Bəsti Əlibəyli növbəti yeniliyə imza atmış oldu... Düşüncələrimin ikinci qanadı, əslində, yuxarıdakı mülahizələrimin məntiqi, ardıcıl davamı da sayıla bilər. Türkün iki qədim məmləkəti - çağdaş Türkiyə Cümhuriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası: tarixən və xüsusən də XX əsrdə, eləcə də indi yaşadığımız İyirmi birinci yüzilliyin əvvəllərində çox mürəkkəb, ağır proseslər içində çabalayan, fəqət, ilkinliyini, böyüklüyünü unutmayan, ruhunu ölməyə qoymayan bu millətin iki dövlətindəki problemlər, dərindən nəzər salanda, oxşardır, ağrılıdır. Türkiyənin də, bizim də mənasız, böyük başağrı verən problemimiz, demək olar ki, eynidir: "erməni" bəlası. Qardaş ölkədə bu, PKK terror "oyunları", "erməni soyqırımı" formasındadır, Azərbaycanda isə Dağlıq Qarabağ, "Sumqayıt-Bakı hadisələri" şəklində - müxtəlif cür adlansa da, hər iki bəlanı yayan "virus"un mənbəyi eyni yerdən qaynaqlanır... Bütün bu məsələlərə əslən Azərbaycandan olan, Türkiyənin İqdır vilayətində doğulmuş, 1990-cı ildə Avropaya - Almaniyaya mühacirət etmiş, ədəbiyyata da elə o illərdə gəlmiş, indiyə qədər dünyanın müxtəlif yerlərində, həmçinin qardaş məmləkətdə, bizdə və Qərbdə işıq üzü görmüş "Qarabağın göz yaşları", "Azərbaycan davamız", "Eşqlər daha ölmədi", "Ayrılığın rəngi hüzn", "Almaniya, mənə bir az sevgi ver", "Xoş gördük, gözəl yurdum" kitablarından sonra "Son cənnət" əsəri ilə yaradıcılığının növbəti mərhələsinə qədəm qoyan Orxan Aras adaşı, Beynəlxalq Nobel mükafatının sahibi Orxan Pamuka rəğmən, daha ağrılı, kəskin ədəbi reaksiya verir. Özünün də mühacir həyatı yaşadığındandır ki, yazar çağdaş dünyanı daha çox düşündürən bu qlobal problemin müxtəlif tərəflərinə işıq salmağa müvəffəq olub. Türkiyə cəmiyyətində sollarla sağlar, bir qədər də türkəsillilərlə kürdkökənlilər (Azərbaycanda "iqtidar"-"müxalifət" tərəfdarları) arasındakı çoxillik münaqişənin, Qərb dünyasına rəğmən, düşüncədə, ictimai-siyasi müzakirələrdə, parlament çəkişmələrində, seçki proseslərində, texnoloji hadisələdrə deyil, məhz küçələrdə, savaş meydanlarında çözməyə çalışanların aqibətini, fərdi dərdin ictimai-sosial, bəzən də milli-bəşəri problemlərə çevrilən insanların acı taleyini ədəbiyyata gətirmək asan başa gələn sənət işi deyil. Hələ üstəlik bunları da əlavə etmək lazım gəlir ki, tərəflərin bir hissəsi doğma vətənlərini tərk edib mühacir ömrü çürütməyə məcbur olursa, bu məsələləri bir romanda verməyin ağırlığını duyaraq, daha sonra başqa dilə çevirmədə onları olduğu kimi saxlamağın çətinliyini anlayaraq Bəsti xanıma bir oxucu kimi təşəkkürlərimi ünvanlayıram... "Yayından çıxan ox kimi geridönməz və intensiv şəkil alan mühacirət (miqrasiya, - A.X.) prosesinin nəticəsi olaraq bu gün Avropa ölkələrində (Rusiyada, Türkiyədə, Avropa və ABŞ-da - A.X.) üç milyona qədər türk (bir o qədərdən də çox azərbaycanlı, - A.X.) yaşayır. Sözügedən dövrdə Türkiyədəki (elə bizim özümüzdə də, - A.X.) işsizlik problemlərini müəyyən qədər səngidən kütləvi köç (insafən, vurğulayım ki, indi Azərbaycanda bu problemin həlli ilə bağlı ciddi işlər aparılır, - A.X.) az sonra bədii ədəbiyyatın problemlərindən biri kimi qabardı. Qısaca demək olar ki, KÖÇ Fazil Hüsnü Dağlarca, Fakir Baykurt, Bəkir Yıldız kimi tanınmış yazarlar öndə olmaqla (bizim bədii söz sənətində isə, Ümbülbaninin "Qafqaz günləri", Qurban Səid - Məhəmməd Əsəd bəyin bəzi əsərləri, eləcə də xalq yazışısı Anarın "Otel otağı" povestini yada sala bilərik, - A.X.), son qırx illik Türkiyə ədəbiyyatının mütəmadi izlədiyi problemlər sırasındadır..." - "Cənnət görüntülü ilğım" adlı ön söz əvəzi məqaləsində Bəsti xanım bizim filoloqlarımızın o qədər də əhəmiyyət vermədiyi ağrılı məsələlərə - başqa məkanda yaşamağın əziyyətləri probleminə toxunur. Bütün dünyada olduğu kimi, obyektiv və subyektiv səbəblərdən bizdə bir qədər də məsələ qəliz və mürəkkəbdir - oxumağı yadırğamış sıravi Azərbaycan oxucusunu indi yeni ədəbiyyat nümunələriylə təəccübləndirmək çox çətindir. "Xeyir ola, xaricdə çoxsaylı dəyərli yazıçıların, bədii söz sənəti sahəsində Beynəlxalq ödüllər, o cümlədən Nobel, Buker, Qonkur kimi mükafatlar alan tanınmış sənətkarların, dəbdən düşməyən Umberto Eko, Den Braun, Poelo Koelu tək müxtəlif ədəbiyyat "brend"lərin oxunması vacib maraqlı əsərləri, əlbəəl gəzən romanları qalan yerdə, mən nə üçün nəinki Avropada, heç öz doğma məmləkəti sayılan Türkiyədə o qədər də şöhrət tapmayan cavan bir müəllifin əsərini alıb oxumalıyam: yenə Orxan Pamuk olsaydı..." - deyə bəhanələr tapan ədəbiyyat həvəskarını başa düşmək elə də çətin deyil. Əslində, bu cəhəti çox gözəl anlayan tərcüməçi - Bəsti xanım Əlibəyli də məhz bu cür ictimai fikrə qarşı etiraz əlaməti olaraq doğrudan da çox problematik, uğurlu, qlobal dünyanın, sivilizasiyalararası münaqişələrin içində başını itirmiş XXI əsr insanını düşündürə, qayğılandıra biləcək "Son cənnət" romanını şirin dilimizə uyğunlaşdırmış, sözün həqiqi mənasında, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı məhsuluna çevirmişdir. Romanın Azərbaycancamızdakı nəşri barədə dövri mətbuatda maraqlı məqalələrlə çıxış edən tanınmış şair-publisit Tofiq Abdin, yazıçı-dramaturq Elçin Hüseynbəyli və başqalarının, eləcə də Bəsti Əlibəylinin fikirlərini ümumiləşdirsək, bu əsər son illərdə mühacir, diaspor, ya da necə istəyirsiz onları adlandırın, bir sözlə, doğma Vətənindən ayrı düşmüş insanların taleyi barədə kədərli balladanı xatırladır. Mən isə öz növbəmdə əlavə edərdim ki, bu əsər "yadlar içində doğma ola bilməyən" insanların iç aləmi ilə çöl dünyası arasındakı qıl körpüsü kimi ağrılı münasibətlərdən - kövrək bağlantılardan, fərqli mədəniyyətlərin, ayrı-ayrı dünyagörüşlərin, müxtəlif sivilizasiyaların, iki böyük dinin, hətta əks kultur-psixologiyaların toqquşmasını açıq-aşkar təsvir edən maraqlı ədəbi nümunələrdəndir. Diqqətli oxucu əsərlə tanış olan zaman romanın bir neçə qatına enə bilər. "Son cənnət" romanındakı hadisələrin əsas axarı belədir: Türkiyənin yaxın keçmişindəki solçu və sağçılar arasındakı - indi isə Atatürkçü və dinçi, yaxud da kürd-türk, milliyyətçilərlə qərbpərəstlərin mübarizəsi - kəskin siyasi-sosial, ictimai-mədəni münaqişə zəminində baş vermiş çox mürəkkəb siyasi olaylar nəticəsində öz məktəb dostunu öldürən yeniyetmə gənc İrandan keçməklə Avropanın mərkəzinə, yerdəki cənnət saydığı Almaniyaya üz tutur. Şərq siaysi rejimlərinin irticasını Qərb cəmiyyətinin biabırçı irqi ayrı-seçkilik, mühacirlərin aşağılanması, onlara yad nəzərlə baxılması kimi xoşagəlməz baxışlar əvəzləyir və romanın qəhrəmanı Canın axtardığı cənnət əvəzinə əsl cəhənnəmə düşməsi ustalıqla təsvir olunur. Əsərin müəllif tərəfindən oxunaqlı, rəngarəng bir üslubda yaradılması ilə yanaşı, tərcüməçi kimi Bəsti xanımın məharəti bu romanın birnəfəsə, qəlb ağrısıyla oxunmasını stimullaşdıran əsas cəhətlərdən sayıla bilər. Canın taleyini İrandan baş götürüb qaçan güneyli, sabiq SSRİ dağılandan sonra ağır sosial bataqlığa düşmüş Azərbaycandan xaricə üz tutmuş quzeyli soydaşlarımızın aqibətinin obrazlı ifadəsi kimi də qəbul etmək mümkündür... Sonda tərcümənin səviyyəsi və bədii xüsusiyyətləri barədə fikrimi bölüşmək istəyirəm: çevirmən xanım Bəsti Əlibəyli Orxan Arasın bir yazıçı kimi estetik-üslubi, sənətkarlıq-leksik tərəflərindən tutmuş, ta əsərin müxtəlif qatlarına qədərki ümumi ruhunu bütün incəliklərinə kimi tuta bilmiş, əsl yaradıcı həvəslə "Son cənnət" romanını dilimizdə yenidən canlandıra bilmişdir. İlk baxışdan da qısa vaxt ərzində bu tərcümə əsəri araya-ərsəyə gətirildiyi sezilsə belə, hətta bəzi nüansları daha da keyfiyyətlə işləmək imkanı qalsa da, bu roman nəinki doğma-qardaş türkcədən, hətta digər dillərdən Azərbaycancamıza olunmuş bədii çevirmələrin arasında xüsusi çəkisi, ədəbi səliqəsiylə fərqləndiyini vurğulamaq lazım gəlir. Bu mənada Bəsti xanım Əlibəylinin ədəbi zəhmətini xüsusi qeyd etmək istəyir, ədəbiyyatsevər oxucuların əksəriyyəti kimi mən də qələmdaşımdan yeni-yeni tərcümə əsərləri gözləyirəm. Bu yazımızı yekunlaşdırarkən, ümumiləşdirici fikirlərimi də bildirməyi lazım gördüm. Həm əsərin müəllifi olan Orxan Aras, həm də onun azəri türkcəsində işləyəni - Bəsti xanım Əlibəyli sözün ilahi, eləcə də böyük və fəlsəfi mənasında "Son cənnət" romanıyla bir daha sübut etdilər ki, insan cənnət deyilən məkanı yerdə, öz qəlbində axtarmalı, yaxud yaratmalı, son nəfəsinə qədər yaşatmalı, taleyi ilə birgə gəzdirməli, ruhunu ona keşikçi hazırlamalı, lazım gələndə, başqalarına da göstərməli, hamıya sübut etməli, Göylərə uçandan sonra isə Uca Tanrıya təhvil verməlidir: yazıçının əsas vəzifəsi isə ayrı-ayrı şəxslərin içindəki "cənnət"ləri, bəlkə də "cəhənnəm"ləri ümumiləşdirib, bədii söz, müqəddəs ədəbiyyat adlı zaman arxivinə çökürməklə gələcək nəsillərə çatdırmaqdır...
|
|