Ana səhifə Repressiya Qurbanları Qurultayların materialları Nəşrlər Fotoalbom

Firuzə MƏMMƏDLİ


Əlövsət Bəşirli
QANLA SUVARILAN AĞAC
Povest


Çingiz BAHADUROĞLU


Əlisəmid KÜR


Ay­dın TA­LIB­ZA­DƏ
XƏ­FİF TƏ­BƏS­SÜM­LÜ MAS­KA
Us­tad­na­mə


İltifat SALEH


Məlahət AĞACANQIZI


MusaYAQUB


Bayram İSGƏNDƏRLİ
Hekayələr


Firudin ŞAHBUZLU


Qəşəm NƏCƏFZADƏ


Dəh­nə­li MƏM­MƏD (HA­CI­ZA­DƏ)
Q O Z
Hekayə


Vəliş QARAGÖL


Bahadur FƏRMAN


Oqtay RZA


Va­qif YU­SİF­Lİ
ÖMRÜN ALTMIŞINCI PAYIZI, yaxud FƏHLƏLİKDƏN AKADEMİKLİYƏ


ELÇİN
A­ZƏR­BAY­CAN ƏDƏ­Bİ PRO­SE­SİN­DƏ NƏ BAŞ VE­RİR?
(NƏ ET­MƏ­Lİ­YİK VƏ NE­JƏ ET­MƏ­Lİ­YİK?)


TEATRAL FRESKALAR
 

Ay­dın TA­LIB­ZA­DƏ
XƏ­FİF TƏ­BƏS­SÜM­LÜ MAS­KA
Us­tad­na­mə


 

“Sil­si­lə” üçün ön söz. Bir teat­ro, bir us­tad, bir də mən. Və­ziy­yət çə­tin, adam­lar müəm­ma. Azər­bay­can teat­ro­su­nun “məx­mər əs­ri” ar­xa­da. Yə­ni “yax­şı ki­şi­lər yax­şı at­la­rı mi­nib ge­dib­lər”. Qa­pı­da isə XXI yü­zil. “A­zad­lıq” gö­rüş­dü­yü­müz mə­kan, ru­hun oyun­la­rı­nın tə­za­hür müs­tə­vi­si, bi­zi bir-bi­ri­mi­zə bağ­la­yan şə­rait çər­pə­lən­gi... və keç­miş teat­ro­nun sə­nət­çi pan­teo­nu qar­şı­sın­da duy­du­ğum mə­nə­vi borc­dan qis­mən qur­tul­maq şan­sı. Bu bir nos­tal­ji? Əs­la. Us­tad­na­mə yaz­maq hə­və­si? Bəl­kə də. Əs­lin­də, mən XX əsr Azər­bay­can teat­ro­su­nun son al­bo­mu­nu dü­zəlt­mək is­tə­yi­rəm. Şə­kil­lər yağ­lı bo­ya ilə iş­lə­nil­miş port­ret­lər yox, söz­lə çə­kil­miş “fres­ka­lar” ola­caq. Fres­ka­lar nöm­rə­lən­mə­yə­cək. Çün­ki bu da bir dam­ğa, bu da bir fərq. Us­tad isə hər cür əla­mət­dən, ni­şa­nə­dən üs­tün, yu­xa­rı­da.

* * *

Ca­van­lar ta­nı­maz, or­ta və yaş­lı nə­sil isə, yə­qin ki, hə­lə unut­ma­yıb İs­ma­yıl Os­man­lı­nı. Odur ki, ya­da sa­lı­ram, xa­tır­la­dı­ram, ta­nıt­dı­rı­ram. Bil­mə­yən­lər bil­sin­lər: İs­ma­yıl Os­man­lı dü­nə­nin bən­zər­siz bir teat­ro sə­nət­çi­si, us­tad akt­yo­ru, xə­fif tə­bəs­süm­lü mas­ka­nın sa­hi­bi. Be­lə­si­nin ye­ri səh­nə­də hə­mi­şə boş qa­lır: ona gö­rə ki, əvəz­siz, tək və tək­rar­sız olur, ye­ga­nə nüs­xə­də olur.
İs­ma­yıl Os­man­lı Şə­ki­də do­ğul­muş­du, “nux­lu”­lar­dan olub “nux­lu”­la­ra ox­şa­mış­dı. Duz­lu lə­ti­fə da­nış­maq, lağ elə­mək, şə­bə­də qoş­maq is­te­da­dı­nı Şə­ki ca­maa­tı­na Al­lah özü bəxş edib. Ba­mə­zə­lik nu­xa­lı olan ada­mın qa­nın­da­dır. Şüb­hə­siz, İs­ma­yıl Os­man­lı­ya da bu tan­rı ver­gi­sin­dən bir xey­li pay düş­müş­dü. İs­ma­yıl Os­man­lı­nın fak­tu­ra­sın­da “nux­lu”­la­rın məş­hur “Ha­jı da­yı­sı” rəs­mi mə­də­niy­yət üçün öz mo­di­fi­ka­si­ya təs­di­qi­ni ta­pır­dı. Yə­qin, elə ol sə­bəb­dən­dir ki, “Os­man­lı” so­ya­dı­nı da­şı­yan bir akt­yor (so­ve­tin no­menk­la­tur iş­çi­lə­ri bu so­yad­dan ey­mə­nib xof­la­na bi­lər­di­lər) öm­rü bo­yu səh­nə­də, ek­ran­da nə oy­na­mış­dı, bə­yə­nil­miş­di. Bə­yə­nib də ona xa­rak­te­rli rol­la­rın əla ifa­çı­sı de­miş­di­lər, ağız­do­lu­su tə­rif­lə­miş­di­lər, ürək­do­lu­su sev­miş­di­lər. Teatr­şü­nas olub da bu cür akt­yor­dan ne­cə yaz­ma­ya­san?
İs­ma­yıl Os­man­lı­nı səh­nə­də və kadr­da gö­rən­də mən hə­mi­şə be­lə bir hiss ya­şa­mı­şam ki, gu­ya za­val­lı­lar dün­ya­sı­na və ya han­sı­sa bir di­lən­çi­nin üs­tü­nə aram-aram qar ələ­nir və bu di­lən­çi qı­mıl­dan­ma­dan otu­rub “gər­di­şi-dövrani-kəc­rəf­ta­rə” sa­kit­cə ba­xır.
“Bə­ra­kə” sə­nəd­li fil­mi. Ya­po­ni­ya­nın qı­şı. Hər tə­rəf ağap­paq qar. So­yuq, sa­zaq, şax­ta. Ağac­lar­dan dü­şən ma­ka­ka­lar gə­lib is­ti göl­mə­çə­yə gi­rir­lər. Nə­zər­lə­ri bir nöq­tə­yə zil­lə­nir. San­ki me­di­ta­si­ya elə­yir­lər. Ya­xın­da Fud­zi da­ğı­nın zir­və­si gö­rü­nür.
Mən İs­ma­yıl Os­man­lı­nı Azər­bay­ca­nın “qar akt­yo­ru” bi­li­rəm.
Tu­mar­la­nıb əziz­lə­nə­si cı­lız xov­lu kuk­la­lar tim­sa­lın­da idi Os­man­lı­nın səh­nə və ek­ran ob­raz­la­rı. Bir ipək yum­şaq­lı­ğı var­dı bu adam­lar­da. Onun per­so­naj­la­rı, adə­tən, hə­lim, sa­kit, zə­if, utan­caq, naə­lac, kim­sə­siz və hə­pənd ye­tim təəs­sü­ra­tı oya­dır­dı­lar. Bu “ye­tim­lər” kost­yum­da da ola bi­lər­di­lər, pal­tar­da da, çu­xa­da da. Ma­hiy­yət də­yiş­mir­di. Am­ma, qə­ri­bə­dir, hə­min bu adam­lar bir anın için­də dö­nüb Os­man­lı­nın akt­yor mə­ha­rə­ti­lə ül­güc ki­mi kə­si­ci, şin­gi­lə ki­mi ya­pış­qan, ke­çi ki­mi tərs, tül­kü ki­mi bic ol­ma­ğı da ba­ca­rır­dı­lar. Yum­şaq­lı­ğın bu rəng­lə­ri Os­man­lı­nın için­dən, ru­hi dün­ya­sın­dan zü­hur edib onun plas­ti­ka­sı­nın hüs­nün­də ger­çək­lə­şir­di. Bu akt­yo­run oy­na­dı­ğı per­so­naj­la­rın dav­ra­nış mən­ti­qi­ni, ruh­sal qa­yə­si­ni isə folk­lor müəy­yən­ləş­di­rir­di: da­ha doğ­ru­su, Azər­bay­can folk­lo­ru­nun Bəh­lul Da­nən­də və “Ha­jı da­yı” adı ilə ta­nı­nan ti­paj­la­rı. Bu da tə­sa­dü­fi de­yil. Çün­ki Os­man­lı is­te­da­dı fa­ciə və ko­me­di­ya, ağı və di­rin­gə, tə­bəs­süm və qüs­sə sər­hə­din­də aş­kar­la­nıb üzə çı­xır­dı. Onun za­val­lı, da­na­baş Nov­ru­zə­li­si (“Poçt qu­tu­su” te­le­vi­zi­ya fil­min­də) hər qa­rı­şın­da la­tent bir fa­ciə giz­lən­miş ab­surd mə­ka­nın per­so­na­jı­dı. O, elə bil ki, mi­na­lı sa­hə­də mi­na­lar haq­qın­da dü­şün­mə­dən gə­zən hə­pənd bi­ri­si­dir. Os­man­lı­nın Nov­ru­zə­li­si əgər hə­ya­ta həd­dən zi­ya­də cid­di ya­naş­say­dı, gə­rək­dir ki, in­ti­har edəy­di. La­kin Nov­ru­zə­li bü­tün gü­nah­la­rı öz hə­pənd­li­yi­nin boy­nu­na yı­xıb, hə­pənd­li­yi­ni ağa­sı­na son­suz kö­lə sə­da­qə­ti­lə izah edib hər şe­yi tə­zə­dən baş­la­ma­ğa, yə­ni tə­zə­dən kən­də dö­nüb tə­zə­dən bə­yə to­yuq - cü­cə gə­tir­mə­yə, tə­zə­dən bə­yin mək­tu­bu­nu gö­tü­rüb onu göz bə­bə­yi ki­mi qo­ru­ma­ğa, bu mək­tub üçün da­laş­ma­ğa, öl­mə­yə, baş­qa söz­lə, tə­zə­dən hə­pənd ol­ma­ğa ha­zır­dır. Axı, o, Da­na­baş səl­tə­nə­ti­nin, ol­sun ki, Da­na­baş cə­hən­nə­mi­nin cırt­dan Si­zi­fi­dir. Da­na­baş səl­tə­nə­tin­də isə hər şey hə­mi­şə sı­fır nöq­tə­sin­də­dir və bu­ra­da hə­pənd­lər hər də­fə ge­dib ey­ni yer­də ey­ni mi­na­la­ra dü­şür­lər və qə­ri­bə­si bu­dur ki, öl­mür­lər, sağ qa­lır­lar. Nov­ru­zə­li­ni də ya­şa­dan onun xə­fif, gü­nah­sız, naə­lac kö­lə tə­bəs­sü­mü­dür. Çaş­qın kö­lə tə­bəs­sü­mü ilə müd­rik bir in­sa­nın tə­bəs­sü­mü ara­sın­da sər­həd şəf­faf­dır. Tə­bəs­sü­mü­nə gö­rə ki­min kö­lə, ki­min müd­rik ol­du­ğu­nu ayırd et­mək çə­tin. Kö­lə müd­rik ola bi­lər. Müd­rik adam da kö­lə­lik elə­yə bi­lər. Bax, elə bu föv­qəl tə­bəs­sü­mün müəl­li­fi­dir Os­man­lı; elə bir tə­bəs­sü­mün ki, ora­da dün­yə­vi zül­mün və dün­yə­vi kö­lə­li­yin ma­hiy­yət­cə bir ol­du­ğu güz­gü­lə­nir. Odur ki, İs­ma­yıl Os­man­lı­nın za­ra­fa­tı, mə­zə­si, ağ­rı­sı, is­teh­za­sı, riş­xən­di, rəh­mi və zəh­mi yal­nız ona xas tə­bəs­sü­mün­də aş­kar­la­nar­dı. Kip­rik­lə­ri­ni bir-bi­ri­nə ya­xın­laş­dı­rıb xır­da, gil­gi­lə göz­lə­ri­ni yı­ğar­dı, do­daq­la­rı “qa­çar­dı”, arıq üzü­nə bir nur ələ­nər­di: mə­lum elə­məz­di ki, için­də ağ­la­yıb gü­lüm­sü­nür, yox­sa se­vi­nib gü­lüm­sü­nür.
Za­val­lı da­na­baş Nov­ru­zə­li­nin “gü­nah­sız” tə­bəs­sü­mü “Yed­di oğul is­tə­rəm” fil­min­də ta­mam ay­rı cür “o­xu­na­caq”. Hal­bu­ki çu­xa də­yiş­mə­yə­cək, kənd­çi pa­pa­ğı də­yiş­mə­yə­cək, fak­tu­ra, qrim də­yiş­mə­yə­cək. Sa­də­cə, Os­man­lı­nın Kə­lən­tər da­yı­sı Os­man­lı­nın Nov­ru­zə­li­sin­dən bi­raz­ca­na yaş­lı gö­rü­nə­cək. Bur­dan o ya­na­sı isə çox ma­raq­lı yo­zum­lar cər­gə­si­dir. Akt­yo­run ifa­sın­da Kə­lən­tər da­yı, mən elə fi­kir­lə­şi­rəm ki, dün­ya iç­rə ri­ya­kar­lı­ğa ar­tıq vər­diş elə­miş, öz so­sial bas­qı­la­rı­na, ağ­rı­la­rı­na gö­rə baş­qa­la­rın­dan bir sa­dist ki­mi öc al­ma­ğa öy­rəş­miş və hət­ta bun­dan xoş­hal­lan­mış aq­res­siv təl­xək Nov­ru­zə­li va­rian­tı idi. Ora­da xə­fif tə­bəs­süm ada­mın qəl­bi­ni köv­rəl­dir­di, may­maq­lı­ğın, fa­ğır­lı­ğın, əlac­sız­lı­ğın sim­vo­lu­na çev­ri­lir­di, bu­ra­da isə xə­fif tə­bəs­süm seyr­çi­nin duy­ğu­la­rı­nı şax­ta ki­mi “kə­sir­di”, gün­də­lik hə­yat­da möv­cud adi fa­şiz­mi ey­ham­laş­dı­rır­dı. Əc­laf Kə­lən­tər, qə­bih Kə­lən­tər “gül ki­mi uşaq” kom­so­mol Cə­la­lı “uf” de­mə­dən, göz­lə­ri­ni qı­yıb gül­lə­lə­yən­də elə bil bü­tün dün­ya­dan ha­yı­fı­nı çı­xır­dı və hər atəş­dən son­ra qor­xunc bir cə­hən­nəm xort­da­nı ki­mi şit-şit iri­şir­di.
Heç vaxt heç kim bi­lə bil­məz ki, Ja­pon No(h) teat­rı­nın mas­ka­la­rı gü­lür, ya ağ­la­yır, qəm­lə­nir, ya şad­la­nır, ta mas­ka­nı akt­yor üzü­nə ta­xıb səh­nə­yə çıx­ma­yın­ca. Hər şey kon­teks­tə, akt­yo­run dav­ra­nı­şı­na ür­cah. Xə­fif tə­bəs­süm də İs­ma­yıl Os­man­lı­nın sə­nət­çi mas­ka­sı idi. Mət­nin, sö­zün, fil­min, ta­ma­şa­nın mə­na­sın­dan, hüs­nün­dən ası­lı şə­kil­də də­yi­şib gah be­lə olur­du, gah elə.
“Xə­fif tə­bəs­süm­lü mas­ka”­nı İs­ma­yıl Os­man­lı, ək­sə­rən, öz qo­ca per­so­naj­la­rı­nın üzü­nə ta­xır­dı. Bu tip rol­lar­da onun mis­li-bə­ra­bə­ri yox­du. “26-lar” fil­mi ek­ran­la­ra çı­xan ki­mi Os­man­lı­nın öz xə­fif tə­bəs­sü­mü­nü bic-bic mə­na­lan­dı­ran qo­ca Şah­ba­zov (gu­ya ki, Ha­cı Ze­yna­la­b­din Ta­ğı­ye­vin ob­ra­zı) mə­zə­li at­ma­ca­la­rı, za­ra­fat­ya­na mü­ra­ciət­lə­ri­lə ta­mam azə­ri türk­lə­ri­nin se­vim­li­si­nə çev­ril­di və Os­man­lı sə­nə­ti­nin sa­yə­sin­də dö­nüb ol­du folk­lor per­so­na­jı. Da­ha han­sı­la­rı­nı de­yim? Bir­dir, iki­dir, üç­dür, bə­yəm? Azər­bay­ca­nın te­atr və ki­no ta­ri­xin­də Os­man­lı­nın xə­fif tə­bəs­sü­mü­nün va­ria­si­ya­la­rı çox. Bar­maq gö­tü­rüb sa­da­la­maq­sa, mə­nim teatr­şü­nas şa­kə­rim de­yil. Am­ma hər hal­da bə­zi de­fi­ni­si­ya mə­qam­la­rı­nı işa­rə­lə­mək la­zım. İş bu ki, Os­man­lı­nın akt­yor ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan ke­çən bü­tün ob­raz­la­rı iki qütb ara­sı­na sı­ğış­dır­maq müm­kün. Qütb­lə­rin bi­rin­də Kə­lən­tər da­yı­dır ki, qor­xunc-qor­xunc da­ya­nıb­dır: ya­nın­da Nov­ru­zə­li gö­rü­kür, Şah­ba­zov gö­rü­kür, Mə­şə­di Oruc (“Ö­lü­lər” ta­ma­şa­sı) gö­rü­kür. Di­gər qütb­də isə Nəi­mi (“Nə­si­mi” fil­min­də) məs­kun­la­şıb: ət­ra­fın­da Əb­dül əmi (“Sol­ğun çi­çək­lər” ta­ma­şa­sı) var, Kə­rim Rə­him­li (“A­lov” ta­ma­şa­sı) var. Kə­lən­tər da­yı fa­ciə mə­ka­nı için­də təl­xək­lik elə­yən əfi ilan­dır, qo­ca əci­nə­dir, cə­hən­nə­min sər­sə­ri ka­bu­su­dur, Fəz­lul­lah Nəi­mi isə zülm, is­tib­dad, kin, əda­vət çö­lün­də yu­maq boy­da ağ mə­nə­viy­yat işı­ğı. Və qə­ri­bə­dir, hər iki­si­nin üzün­də xə­fif tə­bəs­süm­lü mas­ka. Bir ob­raz ki­mi Kə­lən­tər da­yı da gö­zəl­dir, Nəi­mi də... tə­bii ki, İs­ma­yıl Os­man­lı­nın ifa­sın­da. Di gəl ki, Os­man­lı­nın xəfif tə­bəs­süm­lü mas­ka­sı­nın sir­ri bə­ya­na gəl­məz. Çün­ki bu sir­ri aş­kar­la­yıb tap­maq və son­ra da gö­rük­dür­mək hə­ləm-hə­ləm hər şü­na­sa nə­sib ol­maz. Gər­çi ol­maz­sa, on­da XX əsr bu sir­ri özü ilə bə­ra­bər ta­ri­xə apa­ra­caq və min­lər­lə adi xro­no­lo­ji fakt­dan bi­ri­nə çe­vi­rə­cək.

SU­MO PƏH­LƏ­VA­NI



Sə­nət mey­da­nı­na gir­di­mi, heç kim ona qa­baq-qən­şər da­ya­na bil­məz­di. Azər­bay­can ci­va­rın­da əməl­li bir rə­qib çıx­ma­dı qar­şı­sı­na: nə teat­ro­da, nə də ki­no­da. Çün­ki bö­yük­dü, ağır­dı, fil­di. Tos­qun adam­dı, şiş­man bə­də­ni var­dı, or­ta bo­yu. Xü­su­si tə­lim, bəs­lən­mə sis­te­mi gör­səy­di, əti qat-qat Su­mo pəh­lə­van­la­rı­nı bir-bir di­zi­nin al­tı­na ba­sıb əziş­di­rər­di. Üzü nur­lu kök sa­mu­ray da de­yər­dim mən ona. Be­lə­lə­ri­ni ya­pon qra­vür­lə­rin­də gör­mü­şəm. Ayırd edə bil­mir­sən ki, dö­yüş­çü­dür, yox­sa Bud­da. Ba­şı­na şə­lə pa­paq qoy­say­dı əgər, ey­nən əli­nə domb­ra gö­tü­rüb səh­ra­nı do­la­şan türk­mə­nə bən­zər­di. Am­ma öm­rü bo­yu “düş­bə­rə” şlya­pa­da gəz­di, rus, Av­ro­pa zi­ya­lı­sın­dan heç nə­də ge­ri qal­ma­dı. Azər­bay­can mil­li teat­ro­sun­da ge­yi­mi­nə, sə­li­qə­si­nə və si­ya­sə­ti­nə gö­rə, nə az, nə çox, Uins­ton Çör­çil idi bu ki­şi: hər şe­yi qay­da­sın­ca dü­züb qoş­muş­du öz teat­rın­da, yer­bə­yer elə­miş­di. Onu Gən­cə qu­ber­ni­ya­sı və so­ve­tizm, so­vet ida­rəet­mə sis­te­mi ya­rat­mış­dı. Və bir də üs­tə­gəl özü­nün kü­bar­lı­ğı. Azər­bay­can mil­li teat­ro­su onun “ha­ki­miy­yə­ti” il­lə­rin­də (1938 – 1960) sa­at me­xa­niz­mi ki­mi iş­lə­yən Va­ti­kan tip­li bir döv­lət­di: öz hö­ku­mə­ti var­dı, öz ya­şam prin­sip­lə­ri, ana­ya­sa­sı var­dı, əx­laq ko­dek­si və es­te­tik plat­for­ma­sı var­dı. Be­lə ol­ma­say­dı, bu re­jis­sor za­ma­nın so­sial-si­ya­si la­bi­rin­tin­dən us­ta bir ma­nevr­lə si­vi­şib sə­nət zir­və­si­nə çat­maz­dı ki? Mil­lə­tin mə­nə­viy­yat proq­ra­mı­na, əda­lət güz­gü­sü­nə, inanc ye­ri­nə dön­məz­di ki? O, döv­lət­lə, hö­ku­mət­lə pi­şik si­çan­la, Su­mo pəh­lə­va­nı məşq gür­zü ilə oy­na­dı­ğı ki­mi oy­na­yır­dı; qorx­sa da, oy­na­yır­dı. Kom­mu­nist Par­ti­ya­sı­nın bü­tün di­rek­tiv­lə­ri­ni gö­zü­yu­mu­lu ye­ri­nə ye­ti­rir­di; di gəl ki, heç ki­mi gü­da­za ver­mir­di, Azər­bay­ca­nın xey­ri­nə iş­lə­yir­di, teat­ro­nu ya­şa­dır­dı, teat­ro­da mil­lə­tin özü­nü və di­li­ni ya­şa­dır­dı. Am­ma nə ol­sun? Biz hə­lə də, yə­ni XX yü­zi­lin so­nu­na­dək müəy­yən edə bil­mə­mi­şik ki, Azər­bay­can mil­li teat­ro­su­nun ən ağır çə­ki­li re­jis­so­ru­nun əsl adı Adil olub, yox­sa Ədil? Bi­ri be­lə ya­zır, bir baş­qa­sı elə. Hər­çənd ya­zıb da yaz­dı­ğı­na inan­mır: ye­nə şüb­hə­li qa­lır. De­səm ki, fakt­lar, sə­nəd­lər yox­dur, səhv olar. Fakt da var, sə­nəd də. Sə­nəd­lə­rin bir qis­mi adın “A­dil” ver­si­ya­sı­nın, di­gər qis­mi­sə “Ədil” ver­si­ya­sı­nın le­hi­nə iş­lə­yir. Ca­maat çaş­baş­dır, şü­nas­la­rın da kə­sər­li, ur­vat­lı sö­zü eşi­dil­mir. Çün­ki on­la­ra han­sı­sa konk­ret bir ver­si­ya sərf elə­mir. Nə­dən ki, kef­lə­ri­nə ne­cə dü­şüb, elə də ya­zıb­lar və yaz­dıq­la­rı­nı da mü­da­fiə elə­yib­lər. Lap dü­nə­nin, sra­ğa­gü­nün söh­bə­ti­ni da­nı­şı­ram: mu­zey iş­çi­lə­ri çə­ti­nə düş­müş­dü­lər ki, re­jis­so­run xa­ti­rə gün­lə­ri üçün dü­zəl­dil­miş fo­tos­tend­də re­jis­so­run adı­nı ne­cə yaz­sın­lar... Ki, həm tan­rı­ya xoş get­sin, həm bən­də­yə, həm də mər­hum sə­nət­ka­rın ru­hu­na. Tə­bii ki, adın hə­qi­qə­ti pas­port­dan, yə­ni baş­bi­let­dən gəl­mə­li­dir. Ora­da nə ya­zı­lıb­sa, doğ­ru­su odur. Hər­çənd mən so­vet döv­rü­nün pas­port­la­rı­na da sən de­yən bir o qə­dər inan­mı­ram. Çün­ki qa­pa­lı möv­cud­luq çər­çi­və­lə­rin­də dus­taq edil­miş, bu­xov­lan­mış rəs­mi dü­şün­cə, o za­man nə var­dı­sa, ha­mı­sı­nı so­vet-yə­hu­di mə­də­niy­yə­ti­nin ütü­lü stan­dart­la­rı­na uy­ğun­laş­dır­ma­ğa qa­bil idi. “Ə­dil­”i bir hər­fin kö­mə­yi­lə “A­dil” elə­mək də müş­kül mə­sə­lə, bə­yəm? Odur ki, hər şe­yi, qo­hum­la­rın, ta­nış­la­rın, sə­nət­çi­lə­rin de­dik­lə­ri­ni və sə­nəd­lə­rin açıq­la­dı­ğı­nı bir kə­na­ra qo­yub sı­fır­dan baş­la­maq və bir təd­qi­qat­çı sə­riş­tə­siy­lə is­tis­na me­to­dun­dan bəh­rə­lə­nib adi mən­ti­qə gü­vən­mək is­tə­yi­rəm. Bir­də­fə­lik müəy­yən­ləş­di­rib gö­rək bu ki­şi­nin adı nə olub?
De­mə­li, di­lem­ma bəl­li: Adil, yox­sa Ədil? Ön­cə onu bə­yan elə­yim ki, bu söz­lə­rin bil­dir­di­yi mə­na­lar ya­xın ol­sa da, tam bir-bi­ri­nin ey­ni de­yil. “A­dil” azə­ri türk­cə­sin­də “ə­da­lət­li, in­saf­lı, düz­gün iş gö­rən adam” mə­na­sın­da an­la­şı­lır. “Ə­dil” isə ərəb­cə­dən tər­cü­mə­də “bə­ra­bər­hü­quq­lu, tay, mü­sa­vi” de­mək­dir. Yə­ni ki, Adil­lə Ədil ara­sın­da qə­də­rin­cə mü­hüm mə­na fər­qi se­zi­lir. Bun­dan əla­və, o da mə­nə yax­şı mə­lum­dur ki, azər­bay­can­lı­lar heç və­də “A­dil­”i gö­tü­rüb “Ə­dil” elə­məz­lər. Çün­ki müm­kü­na­tı yox­dur: bu, aş­kar ko­bud səhv, tə­ləf­füz yan­lış­lı­ğı və bir cıq­qı­lı da sax­ta­kar­lıq olar. Ün­siy­yət mə­qam­la­rın­da azə­ri türk­lə­ri “A­dil­”i “Ə­dil­”ə də­yiş­mə­yə eh­ti­yac duy­maz­lar. La­kin bu­nun­la ya­na­şı... “Ə­dil­”in dö­nüb “A­dil” ol­maq eh­ti­ma­lı bö­yük. Əv­və­la ona gö­rə ki, “Ə­dil” adı­na azə­ri tür­kü­nün qu­la­ğı bir elə də alış­ma­yıb və bu ada Azər­bay­ca­nın həm pay­tax­tın­da, həm böl­gə­lə­rin­də hə­ləm-hə­ləm tə­sa­düf olun­maz. İkin­ci­si: Ba­kı­da rus di­li fak­to­ru da bu di­lem­ma­nın mey­da­na gəl­mə­sin­də az rol oy­na­ma­yıb. Nə­dən ki, o dövr­də ək­sər no­menk­la­tur iş­çi­lər, mə­mur­lar və­zi­fə sa­hib­lə­ri­nə, par­ti­ya boss­la­rı­na “fi­lan­kəs müəl­lim” yox, rus­lar ki­mi “fi­lan­kəs fi­lan­kə­so­viç” de­yə mü­ra­ciət edər­di­lər və bu, hər iki tə­rəf üçün pres­tij, eli­ta­ya mən­sub­luq əla­mə­ti da­şı­yar­dı. Mosk­va­dan qa­yıt­mış Ədi­lə, teat­rın rəh­bər­li­yi­nə tə­yin olun­muş Ədi­lə hər yer­də so­vet adət-ənə­nə­lə­ri­nə uy­ğun “A­dil Rza­ye­viç” de­yə mü­ra­ciət edir­di­lər. Bu da, öz növ­bə­sin­də, sə­nət­ka­rın adı­nın tə­ləf­fü­zü ilə bağ­lı prob­lem­lər or­ta­ya atır­dı, “Ə­dil­”in “A­dil­”ə trans­for­ma­si­ya­sı­nı şərt­lən­di­rir­di. Yə­ni, bi­zim ca­maat “Ə­dil­”i “A­dil” elə­yə bi­lər, “A­dil­”i isə “Ə­dil” - heç vaxt. Çün­ki on­da mən­tiq an­la­şıl­maz. Be­lə­lik­lə: “A­dil” və “Ə­dil” söz­lə­ri­nin ərəb li­sa­nın­dan sıç­ra­yıb XX yü­zil­də azər­bay­can­lı­la­rın et­nik-so­sial ger­çək­li­yi­nin ün­siy­yət qa­tın­da gə­liş­mə­si­nin hə­qi­qə­ti qı­sa­ca bun­dan iba­rət. Ona gö­rə də mən elə fi­kir­lə­şi­rəm ki, Ədil adı “İs­kən­də­rov fe­no­me­ni”­nə mü­na­si­bət­də ca­maa­tın fan­ta­zi­ya­sı­nın, xal­qın mif ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın nə­ti­cə­si ki­mi gö­tü­rü­lə bil­məz. Bu mü­la­hi­zə­lər mə­nə əsas ve­rir de­yim ki, re­jis­sor İs­kən­də­ro­vun əsl adı elə Ədil olub və onun folk­lor mən­şə­yi yox­dur; Adil isə top­lu­mun si­ya­si-ideo­lo­ji na­dan­lıq üzün­dən cə­nab İs­kən­də­ro­va sı­rı­dı­ğı ad­dır. İn­dən be­lə­si­nə və əbə­di ola­raq sə­nət mey­da­nı­nın pəh­lə­va­nı, Azər­bay­can ki­no­su­nun sa­mu­ra­yı və mü­səl­man teat­ro­su­nun Uins­ton Çör­çi­li­nin əsl is­mi-şə­ri­fi hər yer­də bir qay­da üz­rə ya­zıl­ma­lı­dır: ƏDİL İS­KƏN­DƏ­ROV. Bu­na nə pas­port, nə şa­hid? Adi mən­tiq­lə dü­şün­mək ki­fa­yət edir ki, hə­qi­qə­ti özün ta­pa­san.
P.S. Bu ba­la­ca mə­qa­lə ar­xiv­lər­də Ədil İs­kən­də­ro­vun pas­por­tu əvə­zi və ya pas­por­ta əla­və qis­min­də sax­la­nı­la bi­lər.

SFİNKS VƏ KONT­RA­BAS
(kar­na­val şey­ta­nı üçün caz)

Ru­hun özü şıl­taq, də­cəl, qur­naz və oyun­baz olan­da sə­nət bə­ha­nə­dir və hət­ta Sfink­sin də uzan­dı­ğı Mi­sir tor­pa­ğın­dan di­kə­lib kont­ra­bas çal­ma­sı müm­kün­dür.
Kont­ra­ba­sı da­şı­maq çə­tin­dir: il­lah da bo­yun ba­la­ca ola. Tram­va­yın da, trol­ley­bu­sun da dar qa­pı­la­rın­dan güc­lə ke­çir. Am­ma Mə­lik lay bir di­var­dı, quş ki­mi gəz­di­rər­di kont­ra­ba­sı. Bir vaxt­lar, ço­xu bu­nu bil­məz, Ba­kı ca­zı­nın bir nöm­rə­li kont­ra­bas­çı­sı ol­muş­du Mə­lik Da­da­şov.

KONT­RA­BAS CAZ MU­Sİ­Qİ­Sİ­NİN ZOR­BA PƏL­TƏ­Yİ­DİR.

Hər ge­cə Sfinks ul­duz­lar­la kont­ra­bas sə­si ilə da­nı­şır.
Mən Mə­lik Da­da­şo­vu Azər­bay­can mil­li teat­ro­su ta­ri­xi­nin ən ekstra­va­qant akt­yo­ru, səh­nə­nin ən plas­tik rəqs elə­yən kont­ra­ba­sı sa­yı­ram. Yə­qin ki, onun ru­hu göy­lər­də də öz akt­yor­lu­ğun­dan əl çək­mə­yib. Bu fik­ri baş­qa cür də de­mək ca­iz: Mə­lik Da­da­şo­vun bə­də­ni dün­ya­ya gəl­mə­miş­dən ön­cə bu ada­mın ru­hu sə­ma akt­yo­ru idi.
Sfinks. Kont­ra­bas. Mə­lik. Kar­na­va­lın şey­tan mol­la­sı, bəl­kə də şey­xi. Azər­bay­can vi­zual mə­də­niy­yə­tin­də mol­la­lı­ğın ba­ti­ni­ni za­hir­də gö­rük­dü­rən, mol­la­lı­ğı təf­tiş edib kar­na­val­laş­dı­ran sə­nət­çi. Onun səh­nə­də və ek­ran­da oy­na­dı­ğı kont­ra­bas vü­cud­lu mol­la­lar dil­də Al­la­hı zikr elə­yir­di­lər, da­xil­də isə if­rit di­rin­gə­si­nə kök­lə­nib çi­yin atır­dı­lar. Şeyx Nəs­rul­lah bu tip ob­raz­la­rın “sər­kər­də­si” olub Mə­lik ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da. Onun Şey­xi (1966-cı ilin “Ö­lü­lər” ta­ma­şa­sın­da) din iç­rə kə­lək­baz­la­rın mür­şi­di, şə­riə­tin so­lo caz imp­ro­vi­za­to­ru və mü­səl­man alə­mi­nin ən şor­göz ki­şi­si idi. Əgər ki­no­re­jis­sor Or­son Uels səh­nə­də Mə­li­yin ifa­sın­da Nəs­rul­la­hı gör­müş ol­say­dı, Hol­li­vud­da hər şey­dən vaz ke­çib Ba­kı­ya tə­lə­sər­di ki, “Kar­na­va­lın din­dar şey­ta­nı” ad­lı ye­ni bir film çək­sin.
Le­nin... Nə­ri­ma­nov... Nəq­di bu. Xa­hiş elə­səy­di­lər lap Mark­sı da oy­na­yar­dı. On­lar da so­vet dö­nə­mi­nin öxü­nə­məx­sus mol­la­la­rı. Hər­çənd ta­ri­xi şəx­siy­yət­lər cər­gə­sin­də onun bo­yu­na bi­çil­miş ob­raz tünd göy şlya­pa­lı Du­ço idi, yə­ni dik­ta­tor Mus­so­li­ni, yə­ni fa­şiz­min mol­la­sı. Bu ide­ya yal­nız və yal­nız da­hi Fe­de­ri­ko Fel­li­ni­nin ki­no mə­ka­nın­da ger­çək­lə­şə bi­lər­di. Çün­ki məhz bu­ra­da Sfink­sin aya­ğa qal­xıb qır­mı­zı şal­var­da tvist oy­na­ma­sı müm­kün. Mus­so­li­ni, həq­qən ki, Mə­li­yə ya­ra­şar­dı, Mə­lik də - Mus­so­li­ni­yə. Bi­ca de­mi­rəm bu­nu. Kə­nar mü­şa­hi­də­çi­də Mə­lik Da­da­şov cod, sərt, ko­bud, da­xi­lən güc­lü, son­suz də­rə­cə­də özü­nə qür­rə­li, aq­res­siv və “boz” adam təəs­sü­ra­tı oya­dır­dı. İçi dü­yün­lü kö­tük ki­mi idi Mə­li­yin. Hət­ta hər­dən mə­nə elə gə­lir­di ki, o, at­lant bə­dən­li Də­li Dom­rul­dur, qur­naz­la­şıb Əz­rai­lin özü­nü də dö­yü­şə ça­ğı­ra bi­lər.
Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti­nin kon­sep­tual pa­ra­diq­ma­sı çər­çi­və­sin­də Du­ço məhz Qəm­lo (“A­xı­rın­cı aşı­rım” fil­mi) ki­mi zü­hur et­mə­liy­di, Də­li Dom­ru­lun bəd­hey­bət va­rian­tı ol­ma­lıy­dı. Qəm­lo tə­rəd­dü­dün so­nu­dur, hə­ya­sız­lıq tan­rı­sı­dır, tə­ca­vüz­də bu­lu­nan qor­xu­nun cə­sa­rət pa­ra­dok­su­dur, uçu­rum qar­şı­sın­da qı­zış­mış bu­ğa­nın çıl­ğın di­va­nə­li­yi­dir, hik­kə­nin qa­ra ener­ji­si­dir. Tə­bii ki, Mə­lik Da­da­şov be­lə ya­rat­mış­dı Qəm­lo­nu, göz­lə­rin­dən cin çı­xan üs­yan­kar xort­dan ki­mi. “26-lar” fil­mi­nin qəh­rə­ma­nı məs­cid­də buğ­da ax­ta­ran Mə­şə­di Əziz­bə­yov ya­dı­nı­za gə­lir­mi? Bax, elə o vaxt­dan Qəm­lo Mə­lik Da­da­şo­vun akt­yor dün­ya­sın­da özü­nə yer elə­miş­di; bir kün­cə qı­sı­lıb qal­mış­dı və ona ye­ti­şə­cək für­sə­ti, mə­qa­mı göz­lə­miş­di.


Çöl yal­qu­za­ğı Qəm­lo ilə in­qi­lab in­tel­li­gen­ti mü­səl­man Mə­şə­di Əziz­bə­yov Mə­lik Da­da­şo­vun meh­man­xa­na­sın­da qa­pı­bir qon­şu idi­lər.
Mən re­jis­sor ol­say­dım... xa­hiş elə­yər­dim ki, “Qətl gü­nü” (müəl­lif Y.Sə­mə­doğ­lu) ta­ma­şa­sın­da ölüm­süz mi­şo­vul KİR­Lİ­Kİ­Rİ oy­na­sın Mə­lik Da­da­şov. Bu za­man bir kont­ra­bas da gə­ti­rər­dim səh­nə­yə. Da­nış­ma­ğı ba­ca­rır­sa, ne­çin də kont­ra­bas çal­ma­sın Kir­li­kir? Am­ma də­qiq bi­li­rəm ki, im­ti­na edə­cək­di. Teat­rın Nə­ri­ma­no­vu, Şeyx Nəs­rul­la­hı dö­nüb teat­rın Kir­li­ki­ri ol­ma­ya­caq­dı ki? Ya­raş­dır­maz­dı özü­nə. Bir də axı Sə­di əfən­di­ni, yə­ni Ca­vi­di Kir­li­ki­rə də­yiş­mək nə de­mək? An­caq... bə­zən... şe­devr­lə­rə doğ­ru yol qə­ri­bə və göz­lə­nil­məz me­ta­mor­foz­lar­dan ke­çir. Azər­bay­can­da isə is­tək­lə­ri ger­çək­ləş­dir­mək çox müş­kül mə­sə­lə, cə­hən­nəm əza­bı.
Kont­ra­bas ca­zın rəq­qas di­vi­dir. Cüs­sə­li adam­la­rın gö­zəl rəqs­lə­ri da­ha ekspres­siv və da­ha ba­xım­lı olur. Mə­lik də rəq­sin xi­ri­da­rı və pad­şa­hı idi.
Dər­viş Məs­tə­li­şa­hın (1978-cı ilin “Müs­yö Jor­dan və Dər­viş Məs­tə­li­şah” ta­ma­şa­sı) Pa­ri­si “da­ğıt­dı­ğı” səh­nə... Mə­lik Da­da­şo­vun mil­li di­rin­gə­lər üs­tün­də son də­rə­cə “iş­və­li” müt­rib rəq­si, əl­bət­tə ki, Sə­li­xa, Mə­li­xa, Bə­li­xa ad­lı cin­lər üçün... Mən bu rəq­sə ba­xan­da mas­ka­sı­nı kə­na­ra tul­la­mış Şeyx Nəs­rul­la­hı, hik­kə­si­ni “i­ti­rib” ha­va­lan­mış Qəm­lo­nu, pe­şə­kar in­qi­lab­çı ol­maq­dan bez­miş Əziz­bə­yo­vu gör­düm. Mə­lik Məs­tə­li­şa­hı Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti üçün ye­ni­dən kəşf elə­miş­di; ba­mə­zə, şor­göz, və­lə­düz­na bir re­jis­sor və akt­yor ki­mi, dün­ya­nın ən za­ra­fat­cıl və şən ca­du­gər kont­ra­ba­sı ki­mi.
Sfinks ni­yə yat­mır? Əbə­di uzan­dı­ğı yer onun cən­nə­ti­dir, yox­sa cə­hən­nə­mi? Səh­nə Mə­li­ki Sfinks elə­miş­di, di gəl ki, axı­rı ölüm­lü ol­du. Cən­nət­lə cə­hən­nə­min həm­sər­həd düş­dü­yü mə­kan - səh­nə öl­dür­dü onu. Sfinks yı­xıl­dı, bə­də­ni­ni apa­rıb bas­dır­dı­lar, ru­hu isə qa­çıb çı­xıb get­di, yə­qin ki... yə­qin ki, di­gər şey­tan­mə­caz ruh­lar­la bir­gə bu­lu­nub ta­ma­şa oy­na­ma­ğa, əy­lən­mə­yə, rəqs elə­mə­yə.
Kim de­yə bi­lər ki, tan­rı öz şey­tan ba­la­la­rı­nı sev­mir?

HƏZ­RƏT AR­LE­KİN
(fəx­riy­yə)

“Təl­xək Or­ta əsr­lər­də ob­yek­tiv abstrakt hə­qi­qə­tin da­şı­yı­cı­sı olub.”

A.N.Ve­se­lovs­ki

Ay­şa­dın əl­lə­ri şair­dir, fi­lo­sof­dur, hey­kəl­tə­raş­dır, mu­si­qi­çi­dir, akt­yor­dur. Onun akt­yor­lu­ğu əl­lə­rin­dən baş­la­yır. Fik­rin bir ay­rı pa­ra­le­li də möv­cud: Ay­şa­dın əl­lə­ri per­so­na­jı özün­dən ön­cə ta­nı­yıb dərk edir. Ta­ma­şa za­ma­nı bu əl­lə­rin san­ki öz par­ti­tu­ra­sı olur və hə­min par­ti­tu­ra­nı təş­kil edən jest­lə­rin fo­to­şək­li­ni də­yiş­kən “stop­kadr” di­na­mi­ka­sın­da çə­kib on­lar­dan mo­dern üs­lub­lu sər­gi dü­zəlt­mək müm­kün. Çün­ki Ay­şa­dın hər jes­ti bir ro­man­tik fan­ta­zi­ya və ya li­rik-fəl­sə­fi dü­şün­cə, ya da psi­xi­ka­nın duy­ğu­sal port­re­ti. Ekspres­siv əl­lə­rin ya­rat­dı­ğı kom­po­zi­si­ya­lar­da me­mar­lıq mö­cü­zə­si giz­lə­nir. Mən bu sa­yaq əl­lə­ri Sət­tar Bəh­lul­za­də­nin fo­to­port­ret­lə­rin­də gör­mü­şəm, bir də Ömər El­da­ro­vun Sət­tar şə­rə­fi­nə ağac­dan yon­du­ğu hey­kəl­də. Port­ret gör­kə­min (üzün, qa­mə­tin) ək­si­dir, ciz­gi isə xa­rak­te­rin, ya­şan­tı­nın izi, iç dün­ya­nın zü­hu­ru. Boş səh­nə mə­ka­nın­da Ay­şa­dın əl­lə­ri gö­yər­çin qa­nad­la­rı­na bən­zər. Elə bil ki, onun bü­tün akt­yor ener­ji­si əl­lə­rin­də, arıq, na­zik, sü­mük­lü bar­maq­la­rın­da cəm­lə­nib. JEST akt­yor Ay­şad Məm­mə­do­vun sə­nət­çi fər­diy­yə­ti­nin konk­ret plas­tik ifa­də­çi­si olub onun özün­dən və üzün­dən, və di­lin­dən da­ha çox “da­nış­ma­ğa”, bil­dir­mə­yə qa­bil­dir. İtal­yan İn­ti­ba­hı­nın ən ün­lü rəs­sam­la­rın­dan bi­ri Mi­ke­lan­ce­lo­nun “A­də­min xəlq edil­mə­si” əsə­rin­dən əl­lə­rin “u­çu­şu” xa­ti­ri­niz­də­mi? Ay­şa­dın da jest­lə­ri mə­kan­da “qı­rıl­mır”, “nöq­tə­lən­mir”, san­ki son­suz­lu­ğa ün­van­la­nıb, səmt­lə­nib elə ora­da­ca “ə­ri­yir”, “kos­mik­lə­şir”. Əl­lə­ri səh­nə­də Ay­şa­dın ru­hu­nu oy­na­yır, onun ek­zis­ten­si­ya­sı­nın, is­te­da­dı­nın vi­zual konk­ret­li­yi­nə çev­ri­lir. Qə­ri­bə­dir, akt­yor Ay­şa­dın bar­maq­la­rın­dan bir mu­si­qi, bir poe­zi­ya, bir xa­ra­ki­ri mo­ti­vi da­mır səh­nə­yə. Səh­nə mə­ka­nın­da şe­ir Ay­şa­dın əl­lə­ri ki­mi olur.
Hün­dür, sa­rı­şın, ele­qant bir adam­dı Ay­şad, çöh­rə­sin­də tür­kün, mon­qo­lun, av­ro­pa­lı­nın ge­neo­lo­ji­si bir ara­ya gə­lir. Ha­ra­da­sa XX əsr fran­sız ya­zar­la­rı­nın ro­man və pyes­lə­rin­dən ta­nı­dı­ğım qəh­rə­man­la­rın ti­pa­jı var on­da: Al­ber Kam­yu­nun, Jan Pol Sart­rın per­so­naj­la­rı­na ox­şa­dı­ram mən bu akt­yo­ru. Ay­şad ki­no­re­jis­sor Mi­ke­lan­ce­lo An­to­nio­ni film­lə­ri­nin mə­ka­nın­da da gö­rü­nə bi­lər­di və boy­nu­na bir şərf do­la­yıb ora­nı iş­siz bi­ri­si ki­mi bi­ga­nə-bi­ga­nə, acı təəs­sü­rat­lar­la gə­zər­di.
Ay­şa­dın saç­la­rı aza­cıq dal­ğa­va­ri­dir: hə­mi­şə sə­li­qə ilə ar­xa­ya da­ran­mış olur. Üzü­nün də­ri­sin­də sa­rı bir işıl­tı var. Ol sə­bəb­dən si­fə­ti­nə ba­la­ca qrim də­yən ki­mi kloun gör­kə­mi alır. Əbəs de­yil ki, re­jis­sor Hü­sey­na­ğa Ata­ki­şi­ye­vin qur­du­ğu ta­ma­şa­la­rın ək­sə­riy­yə­tin­də təl­xək rol­la­rı­nı Ay­şad ifa edir. Ay­şad Hü­sey­na­ğa teat­rı­nın həm də qey­ri-rəs­mi Ham­le­ti­dir və ol­sun ki, həm də di­lən­çi şah­za­də­si­dir. Bu, Şə­ki teat­rın­da da be­lə idi, in­di də. Ay­şa­dın in­di­si Gənc­lər teat­rın­da. Təl­xək­lə kloun isə hə­qi­qə­tin hü­quq­suz car­çı­la­rı­dır. Mən akt­yor Ay­şad Məm­mə­do­vun te­atr sə­nə­tin­də ye­ri­ni təl­xək­lə kloun ara­sın­da müəy­yən­ləş­di­ri­rəm. Yə­ni nə təl­xək­dir, nə kloun. Am­ma Ay­şa­dın sə­nət­çi fak­tu­ra­sın­da, sə­nət­çi pa­lit­ra­sın­da on­dan da var, bun­dan da. Təl­xə­yin ye­ri sa­ray­dır, klou­nun ye­ri isə - ma­nej. Təl­xək top­lum üçün lak­mus ka­ğı­zı­dır, ey­bə­cər­li­yin bö­yü­dü­cü ki­na­yə güz­gü­sü­dür. Kloun isə sər­həd­siz za­ra­fat­dır, in­sa­nın ka­ri­ka­tu­ra­sı­dır, onun ənd­rə­ba­di tə­cəs­sü­mü­dür. Mən Ay­şa­dı “A­zər­bay­can teat­ro­su­nun Həz­rət Ar­le­ki­ni” ad­lan­dır­sam, heç də səhv et­mə­rəm. Hər­çənd ki, onun gö­rü­nü­şü Ar­le­kin­dir, içi isə Pye­ro. Ay­şad teat­ro­nun kü­rən yox, ağ­ca klou­nu­dur. Kloun­la­rın isə cin­si ol­mur: ənd­ra­ba­di ka­ri­ka­tu­ra və qrim ar­xa­sın­dan bi­lin­mir ki, kloun ki­şi­dir, ya qa­dın. Bu­nu mən­dən ön­cə da­hi Fe­de­ri­ko Fel­li­ni de­yib. Klou­nun ya­şı­nı da tə­yin et­mək müəm­ma. Onun şəx­sin­də ta­rix hə­mi­şə sı­fı­rın­cı il­də­dir və da­im ib­ti­dai ic­ma qu­ru­lu­şu­nu ya­şas­yır. Bu da mə­nim Fel­li­ni­yə əla­vəm. Di­gər əla­vəm isə bun­dan da­ha ma­raq­lı. İş bu ki, cin­siy­yət və ta­rix (həm də yaş) ara­dan gö­tü­rü­lən­də KLOUN TAN­RI ilə ey­ni­lə­şir. Bi­ri ka­ri­ka­tu­ra­dır, di­gə­ri - ideal. Bu, top­lum iç­rə in­sa­ni ma­hiy­yə­tin mo­di­fi­ka­si­ya qütb­lə­ri­dir. Kloun­la­rın bir qis­mi­nə “kü­rən kloun” de­yir­lər, di­gər qis­mi­ni isə “ağ­ca” adı ilə işa­rə­lə­yir­lər. Kü­rən kloun də­cəl uşaq­dır, şu­luq oğul­dur, sür­tüş­kən qi­yam­çı­dır, hik­kə­dir, dü­zü tər­sə çe­vi­rən, ipə-sa­pa yat­ma­yan hə­ya­sız­dır; ağ­ca isə - ək­si­nə: Sev­gi­li­dir, Ata­dır, Müəl­lim­dir, Sə­nət­kar­dır, ağ­lın, har­mo­ni­ya­nın, nə­cib­li­yin bil­di­ri­ci­si­dir. Oy­na­dı­ğı ta­ma­şa­lar­da Ay­şad, adə­tən, elə be­lə də olur: AĞ­CA KLOUN Kİ­Mİ. Onun cə­mi rol­la­rı­nın və sə­nət­çi fər­diy­yə­ti­nin təh­li­li bu mə­qam­dan, bu nöq­tə­dən, bu cöv­hər­dən ke­çir. Nə ge­yin­di­yi­nin, nə söy­lə­di­yi­nin, nə də nitq de­fek­ti­nin bu­ra ar­tıq dəx­li yox­dur. Ona gö­rə sa­pa dü­züb xro­no­lo­gi­ya bağ­la­ma­ğı və ar­le­kin Ay­şa­dın rol­la­rı­nı bir­cə-bir­cə təh­lil et­mə­yi te­atr ta­rix­çi­lə­ri­nin öh­də­si­nə bu­ra­xı­ram. Mən­sə... Ay­şa­dın akt­yor tə­biə­ti­nin es­ki­zi­ni cız­dım, onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın sxe­mi­ni gö­rük­dür­düm, kon­sep­tual ciz­gi­lə­ri­ni aş­kar­la­dım. Hər hal­da, mə­nə bəs elə­di, baş­qa­la­rı­nın adın­dan da­nı­şa bil­mə­rəm.

SƏDR
(aş və xu­ruş)

Azər­bay­can ad­lı məm­lə­kət hü­dud­la­rın­da ta qə­dim­dən ən əla dü­yü nö­vü ki­mi “səd­ri dü­yü­sü” ta­nı­nıb. Ney­çün ki, azər­bay­can­lı tə­fək­kü­rün­də sədr­dən o ya­na­sı, yə­ni sədr­dən bö­yü­yü, qüv­və­li­si, uca­sı, fə­ra­sət­li­si yox­dur. SƏDR zir­və bil­di­ri­ci­si­dir, mil­li key­fiy­yət ni­şa­nı­dır. Biz azə­ri türk­lə­rin­də səd­rin kəs­di­yi ba­şın sor­ğu-sua­lı ol­maz: çün­ki hör­mə­ti və iz­zə­ti öl­çü­süz. Sədr ca­maa­tın so­na­la­yıb seç­di­yi, hö­ku­mə­tin rəs­mən dəs­tək­lə­di­yi aşıq tə­biət­li bir el ata­sı­dır: döv­lət­lə xalq ara­sın­da da­ya­nıb bir ötü­rü­cü­yə çev­ri­lər, qay­da-qa­nun ya­ra­dar, iş­lə­ri sah­man­lar, yo­lu­na qo­yar, ağ­saq­qal funk­si­ya­sı­nı rəs­mən ye­ri­nə ye­ti­rər. Heç kim də onun bir sö­zü­nü iki elə­məz. Biz azə­ri türk­lə­ri sədr se­vən mil­lə­tik. Azər­bay­can­da sədr hə­mi­şə Də­də Qor­qu­dun, bu­ta­lı aşı­ğın so­vet mo­di­fi­ka­si­ya­sı ki­mi qav­ra­nı­lıb. Ona gö­rə də cə­mi sədr­lə­rin şə­rə­fi­nə dü­yü­lə­rin “gö­zəl­”i­ni, tam­lı­sı­nı və ar­tım­lı­sı­nı, dad­lı­sı­nı və ətir­li­si­ni biz cu­şa gə­lib “səd­ri” ad­lan­dır­mı­şıq.
“Sədr” ərəb di­lin­də tür­kün “qa­baq”, “ön”, “mə­mə” ifa­də­lə­ri­ni əvəz­lə­sə də, onun konk­ret ic­ti­mai-so­sial mə­na­sı biz­dən­di. İnan­ma­ram ki, bu­ra­da fars­lar, ya da ki, ərəb­lər bi­zi üs­tə­lə­yə. Am­ma, in­sa­fən, səd­ri dü­yü­sü əsl məc­lis dü­yü­sü­dür, qo­naq­lıq dü­yü­sü­dür, toy dü­yü­sü­dür, səd­rin süf­rə­si­nə la­yiq dü­yü­dür. Ol sə­bəb­dən ki, bu dü­yü­nün aşı qi­ya­mət çı­xar, ət­ri alə­mi gö­tü­rər, xu­ruş­suz da ada­ma nuş olar.
Səd­ri ta­nı­maq çox asan­dı, lap elə su iç­mək ki­mi bir şey­di. Üzü­nə bir bax­maq­la ha­lın­dan xə­bər tu­tur­san. Ni­yə­si də bu ki, onun fərq əla­mət­lə­ri aş­kar­dır və ha­mı­ya bəl­li­dir. Sədr­siz nə kol­lek­tiv, nə kol­xoz, nə el-oba, nə qövm-tay­fa? Heç adi pred­met­lər də sədr­siz ol­mur. Hət­ta mən bi­li­rəm ki, sim­fo­nik or­kest­rə han­sı mu­si­qi alə­ti sədr­lik edir. Lİ­TAVR! Çün­ki şiş­man­dı, səs qu­yu­su­du, da­nı­şı­ğı gur­du, “de­di­yi­nə” bü­tün or­kestr ça­lıb oy­na­yır. Mə­nim teatr­şü­nas tə­səv­vü­rüm­də li­tavr Sə­mən­dər Rza­yev ad­lı bir akt­yo­run sim­vo­lu­dur, abstrakt bil­di­ri­ci­si­dir, onun sür­rea­list şək­li­dir, sə­nət­çi cöv­hə­ri­nin və hüs­nü­nün konk­ret vi­zual for­ma­sı­dır. Li­tavr Sə­mən­də­rin SƏDR tə­biə­ti­nin ifa­də­çi­si­dir, rəm­zi işa­rə­si­dir.
Azə­ri türk­lə­ri­nin qav­ra­yı­şın­da özü­nə yer elə­miş İDEAL SƏDR ob­ra­zı­nın səh­nə ger­çək­li­yi, ki­no va­rian­tı idi Sə­mən­dər.
“Sədr” onun rol­la­rı­nın ha­mı­sı­na “dü­şən” açar­dır; akt­yo­run sə­nət amp­lua­sı­dır, möv­cud­luq tər­zi­nin ob­ra­zı­dır. Aşıq ola-ola sədr ki­mi qal­maq, sədr ola-ola aşıq­lıq elə­mək... Bu, Sə­mən­dər Rza­ye­vin ya­şa­maq, əy­lən­mək, kef çək­mək üs­lu­bu idi. Sə­mən­dər, pis, ya yax­şı, müs­bət ya mən­fi, nə oy­na­dı­sa, ora­da aşıq­xis­lət sədr tə­biə­ti zü­hu­ra gəl­di. Bəl­kə də bu­dur onun xal­qa ya­xın­lı­ğı­nın sir­ri? Bir də ki... Azər­bay­can ad­lı məm­lə­kət­də sədr aşıq qis­min­də məc­lis əh­li olub ye­yib-içən adam sa­yı­lar, süf­rə­yə ya­ra­şıq gə­ti­rər. Mə­gər tə­sa­düf­dür ki, hər məc­lis sa­hi­bi Sə­mən­də­ri “ö­zün­kü­ləş­dir­mək” is­tə­yir­di? Gö­rü­nür, elə bu sə­bəb­dən­dir ki, Sə­mən­dər çox qı­sa bir müd­dət için­də şə­hər folk­lo­ru­nun per­so­naj­la­rın­dan bi­ri ki­mi qav­ra­nı­lır və xalq onun ba­rə­sin­də lə­ti­fə­lər qoş­ma­ğa baş­la­yır.
Al­lah Sə­mən­də­rə mö­cü­zə­li bir bo­ğaz ver­miş­di ki, ila­hi səs­lər “ma­ğa­ra”­sı­na bən­zər­di. Am­ma bu “mi­fik” aşıq bo­ğa­zın­dan həm də dün­ya­nı üyü­düb içə­ri ötür­mək, ud­maq olar­dı. Be­lə bir bo­ğaz­la Tə­pə­gö­zün nə­rə­si­ni də çə­kə bi­lər­di Sə­mən­dər: “nə­ril­də­yib” də ta­mam “La Ska­la” seyr­çi­lə­ri­ni aya­ğa qal­dı­rar­dı. Mən ona əbəs­dən səh­nə­nin li­tav­rı de­mi­rəm ki...
İş bu ki, mən Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da Fər­ha­di-Ku­hi­kə­ni də sədr qis­min­də gö­rü­rəm. Sə­mən­dər isə dağ ça­pan Fər­had gör­kəm­li epos qəh­rə­ma­nı idi, ana­dan SƏDR do­ğul­muş­du. Sədr­lik is­te­dad­dır, hər ada­ma nə­sib ol­maz. Mən Sə­mən­də­ri Azər­bay­ca­nın “səd­ri akt­yo­ru” ad­lan­dı­rar­dım. Bu, onun ti­tu­lu­dur. O, ra­dio­nun “Bu­laq” ve­ri­li­şi­nə də gə­lib qa­ra mik­ro­fo­nun qu­la­ğı­na sö­zün səd­ri­si­ni söy­lə­yər­di, Də­dəm Qor­qu­dun sö­zü­nü söy­lə­yər­di, nə­rə­si­ni dün­ya efi­ri­nə ya­yı­la­caq pı­çıl­tı­ya çe­vi­rib aşıq sö­zü söy­lə­yər­di, SƏDR sö­zü söy­lə­yər­di...

FUD­Zİ DA­ĞI­NIN SA­Kİ­Nİ VƏ YA BƏ­NÖV­ŞƏ­Yİ İÇƏ­Rİ­ŞƏ­HƏR

(bu­lud adam üçün port­ret)
“Qar ya­ğır ad­da-bud­da.
Bu da Bud­da.
Otu­rub bu­lud­da mə­nə ba­xır”.
Müəl­lif

GÜ­MÜ­ŞÜ SƏR­Gİ. Bu­lu­da nə port­ret, is­tə­di­yi şək­lə dü­şür. Bu­lud ada­mın port­re­ti də qey­ri-müm­kün və qey­ri-cid­di bir iş. Bu gün cil­di­ni də­yi­şər be­lə olar, sa­bah elə. Dün­ya­da­kı bü­tün for­ma­la­rın ül­gü­sün­dən bu­lud­da var. Göy üzün­dən asıl­mış şə­kil­lər­dir bu­lud­lar: uça-uça də­yi­şir­lər. Bir də gö­rür­sən də­və ke­çir göy üzün­dən, bir də gö­rür­sən ba­li­na, bir də gö­rür­sən pey­ğəm­bər da­ya­nıb ba­şı­nın üs­tün­də, bir də gö­rür­sən ha­ra­dan­sa Me­fis­to­fel göz­lə­ri ba­xır sə­nə...
BƏ­YAZ FAN­TA­Zİ­YA. Bir gün Fud­zi da­ğın­da onun­la rast­laş­dı­ğım za­man şa­ir Adil Mir­se­yid mə­nə de­di ki, mil­yon il­di bu­lud­du. Ha­ra get­sə, axır­da ye­nə qa­yı­dır Bud­da­nın ya­nı­na. Mən inan­dım və din­mə­dim. Çün­ki bi­lir­dim ki, Bud­da öz şeir­lə­ri­ni bu­lu­da ya­zır və bu şe­ir-bu­lud­lar­dan adam­lar dü­zəl­dib gön­də­rir yer üzü­nə. Və biz də hər­dən qə­fil ayı­lıb gö­rü­rük ki, ya­nı­mız­ca bu­lud adam­lar ye­ri­yir, ta­nış və na­mə­lum, Adil Mir­se­yid ki­mi. “BU­LUD ADAM” Adi­lin şe­ir ki­ta­bı­nın vir­tual qəh­rə­ma­nı­dır, Adi­lin bu­lu­da çə­kil­miş şək­li­dir, ger­çək­lik­lə xə­yal sər­hə­din­də ya­şa­yır. Mən onu bö­yük­lər üçün Karl­son ad­lan­dı­rar­dım. Adil Mir­se­yid ağ şei­rin elə Karl­so­nu ki­mi bir şey­dir.
AY İŞIQ­LI VİT­RİN­LƏR. Bu­lud adam şə­hər di­va­nə­si­dir. Ayaq­la­rı şə­hə­rin as­fal­tı­na to­xu­nan an­da­ca o, san­ki fran­sız­la­şır, pır­pız-pır­pız ge­yi­nir, imp­res­sio­nist rəs­sam ol­maq is­tə­yir; is­tə­yir ki, şə­hə­rin giz­li ro­man­ti­ka­sı­nı rəng­lər­də gö­rük­dü­rüb aş­kar­la­sın. Am­ma bu ona az­lıq elə­yir: odur ki, çev­ri­lir bəs­tə­çi­yə və uyur ax­şam park­la­rı­nın me­lo­di­ya­la­rı­na, qa­ran­lıq şə­hər kü­çə­lə­ri­nin eh­ti­ras­la­rı­na. Ça­lı­şır ki, bü­tün şə­hər için­də səs­lə­nən fa­si­lə­siz bir şe­ir ol­sun. An­caq ba­car­mır, yo­ru­lur, tün­lük onu xof­lan­dı­rır. Elə ona gö­rə də so­nuc­da, in­san ayaq­la­rı ax­şam­dan çə­ki­lən­də bu­lud adam boş kü­çə­lə­rin ay işıq­lı vit­rin­lə­ri­nə sı­ğı­nıb tən­ha­la­şır, qə­hə­ri­ni si­nə­sin­də ovuc­la­yıb da­ya­nır. Ha­va­nın çis­ki­ni­nə ba­xıb da­rı­xır. Da­rıx­dı­ğın­dan bir si­qa­ret yan­dı­rır... və son­ra da si­qa­re­tin tüs­tü­sü­nə bü­rü­nüb şə­rab şü­şə­lə­ri­nin ba­şı­na hər­lə­nir, ax­şam­dan ge­cə­yə ge­dir və yal­nız sə­hər bir gö­zəl­çə­nin qoy­nun­da gö­zü­nü gü­nə­şə açar­kən tə­zə­dən Bud­da­nı xa­tır­la­yır.
BOZ TƏN­HA­LI­ĞIN OYUN­CA­ĞI. Sev­gi­li­si­nin te­lin­dən as­dı­ğı dün­ya Adil Mir­se­yid üçün yol­ka oyun­ca­ğı ki­mi bir şey­dir. Bu­lud adam özü­nü də oyun­caq bi­lir, hə­ya­tı­nı da: yox­sa özü­nü gop­çu­lar kra­lı ba­ron Mün­hau­ze­nə ox­şa­dıb yaz­maz­dı ki, “bəl­kə mü­ha­ri­bə elan edim Pa­ri­sə”. Bu­lud ada­ma nə var ki... yə­qin otu­rub han­sı əsr­də­sə ba­ron Mün­hau­zen­lə ça­xır içib, Ro­bin­zon Kru­zo­nu sa­lam­la­yıb. Adil Mir­se­yid ya­şa­ya bil­məz, gər­çi öz bey­nin­də “fır­lat­dı­ğı” duy­ğu­sal təs­vir­lə­rə, epi­zod­la­ra, oyun­la­ra qa­pıl­ma­sa.
QA­RA SA­AT. Öm­rü ba­tan gə­mi­di Adil Mir­se­yi­din... və ha­mı­mız bi­ga­nə. Bu bi­ga­nə­lik­dən isə “qan iyi gə­lir”, cə­nab­lar. Odur ki, bu­lud adam öz-özü­nə biz­dən kü­süb in­ci­yir və ça­rə­siz­lik­dən üzü­nü tu­tur bi­ça­rə İçə­ri­şə­hə­rə, bə­növ­şə­yi il­ğım­la­ra qo­vuş­maq üçün. An­caq bu­lud adam ha­ra­dan bil­sin ki, tor­paq­dan pırt­la­mış me­mar­lıq düş­bə­rə­si­dir. Bu da bir oyun, bir hal, bir ya­şan­tı. Saa­tın mür­də­şir əq­rəb­lə­ri isə qay­çı ki­mi kə­sib doğ­ra­yır öm­rü­nü bu­lud ada­mın və Adil Mir­se­yi­də ölüm pal­ta­rı ti­kir bə­zək­li də­qi­qə­lər­dən. Di­ri ol­maz güz­gü­də­ki adam­lar. Güz­gü­də­ki adam elə bu­lud adam­dı, xə­yal adam­dı. Am­ma heç mən də qurd­la qi­ya­mə­tə qa­la­sı de­yi­ləm.
YA­ŞIL YED­Dİ. Mən Adil Mir­se­yi­di bir də Möv­la­nə xa­nə­ga­hın­da gör­müş­düm. On­da bu­lud adam çil­lə ke­çir­di. Mə­nə söy­lə­di ki, ya­şıl yed­di­nin so­nu­na ça­tıb, sə­ma elə­mə­yə ha­zır­la­şır, ul­duz­dan ul­du­za uça­caq. Te­le­fon nöm­rə­mi ona ver­dim; de­dim ki, ge­ri dö­nən­də mə­nə zəng elə­sin. Nə­dən­sə hə­lə­lik səs-sə­da yox­dur. Yə­qin han­sı pla­net­də­sə tram­vay göz­lə­yir.


AĞ SON­SUZ­LUQ. Be­şin­ci möv­süm Adil Mir­se­yi­din möv­sü­mü­dür. Bu vaxt se­yid möv­süm­süz­lü­yü­dür: nə is­ti yan­dı­rır, nə qar ya­ğır; nə so­yuq olur, nə də yaz ya­ğı­şı. On­da bu­lud adam el­gəz ki­mi do­la­nır alə­mi... və hər­dən­bir şe­ir ki­tab­la­rı da bu­rax­dı­rır öz ke­fi­nə. Adi­lin bü­tün mis­ra­la­rı­nın rən­gi var: ak­va­rel bə­növ­şə­yi üs­tü­nü­dür. Əs­lin­də, bu­lud adam şe­ir yaz­mır, ov­qa­tı­nın şək­li­ni çə­kir, rəng­siz duy­ğu­la­rı­nı bo­ya­yıb gö­rük­dü­rür. Adil Mir­se­yi­din əlin­də tut­du­ğu mol­bert onun ürə­yi­dir, gəz­di­rib ümid işı­ğı ki­mi hər yol­dan ötə­nə gös­tə­rir. Bi­ga­nə və eti­na­sız şə­hər ca­maa­tı isə da­yan­mır, təəc­cüb­lən­mir, Adi­lin ha­lı­nı xə­bər al­mır. Nə­ha­yət ki, Adil yo­ru­lub, üzü­lüb bu əca­yib mol­ber­ti asır bu­lud­la­rın boy­nun­dan və gi­rib araq şü­şə­si­nin için­də giz­lə­nir, göz­lə­ri­ni yu­mur: çün­ki “bü­tün pən­cə­rə­lər bağ­lı, bü­tün qa­pı­lar qa­pa­lı, bü­tün kö­nül­lər sı­nıq, bü­tün ürək­lər çat­daq, bü­tün bül­bül­lər di­va­nə, bü­tün mə­lək­lər suç­li”. Mən bi­li­rəm, bu yu­xu­sun­da Adil ye­nə də Fud­zi da­ğı­nı gö­rə­cək. Ona gö­rə gö­rə­cək bu yu­xu­nu ki, Adil dün­ya­nın ən qo­ca uşa­ğı­dır və ən kör­pə qo­ca­sı.



PİR VƏ BƏ­BİR
(söy­lə­mə)

“Pir mə­nəm, ca­van mə­nəm,
döv­lə­ti-ca­vi­dan mə­nəm”.

Nə­si­mi

Pir nə­dir, bə­bir bil­məz. Qar yağ­caq iz ör­tü­lər. Al­lah-al­lah de­mə­yin­cə iş­lər dü­zəl­məz. Tan­rı­nı göz ilə gör­müş kim­sə yox, əqllə bu­lu­nur. Söz tor­paq ki­mi­dir, eş­dik­cə hö­rü­lər, bu­ru­lar, uzat­dıq­ca uza­nar, mə­na­la­rı­nı ço­xal­dar. Pir bə­bir yu­va­sı ol­maz. Qış göy­də qış­la­maz, ye­rə en­di­yi var. Bə­bir pi­rə ya­xın dur­maz, sa­ray­la­ra ya­vuq gə­zər. Qa­dir tan­rı ver­mə­yin­cə ər ba­yı­maz. Ad­lı ki­şi adın­dan qor­xar, şə­rə to­xun­maz. Pir olan bir kim­sə dün­ya­dan uca du­rar: heç nə­yə bağ­lan­maz ki, gəl­di-ge­dər­di.

* * *

İs­mi şə­ra­fət­li Azər­bay­can akt­yo­ru Ra­sim Ba­la­yev isə XX əs­rə sığ­maz: ta­ri­xə va­rar, hər yü­zil­də bir ömür ya­şar, “sər-pa so­yu­lub”, yə­ni ba­şın­dan aya­ğı­na ki­mi so­yu­lub cild­dən cil­də dü­şər, za­man iç­rə dər­viş ki­mi özü ilə, ru­hu ilə, bə­şər ilə cəng elə­yər, qan-yaş tö­kər, am­ma ağ­rı­maz. Çün­ki akt­yor­dur. Özü də əsl pe­şə­ka­rın­dan. Sə­nə­ti də us­tad­dan gö­rən ön­məz. Bə­bir pi­ri-kə­bir ta­nı­maz. Şə­kər da­dın ye­yən bi­lər. Ra­sim Ba­la­yev də Də­də Qor­qud­dan bu­ta alıb oğuz akt­yo­ru olur, xa­nım hey...
Ra­sim Ba­la­yev öz akt­yor is­te­da­dı­nın şai­ra­nə qi­ya­fə­si­nə, zə­rif hüs­nü­nə, gö­zəl üzü­nə, Yu­sif­mi­sal gör­kə­mi­nə, ali­cə­nab qa­mə­ti­nə və çe­vik ozan di­li­nə gü­və­nib bir ax­şam ek­ran­dan de­yən­də ki, “gər­çi bu gün Nə­si­mi­yəm, Ha­şi­mi­yəm, qü­rey­şi­yəm”, su­fi ilə hü­ru­fi­yəm, həm Se­yi­dəm, həm Əli­yəm, Hü­sey­ni­yəm, “mən­dən ulu­dur ayə­tim”, cə­mi seyr­çi­lər Ra­si­min ay­dın və du­ru imam göz­lə­ri­nin içi­nə ba­xa-ba­xa ona ina­nar, bu vü­cu­du haq­qa bə­ra­bər tu­tar.
Am­ma üs­tün­dən heç bir­cə gün, heç bir­cə sa­at keç­məz ki, Ra­sim sö­zü­nü dəb­bə­lər. Akt­yor­du da. Nə­si­mi­dən üz dön­də­rər, Ba­bə­kə dö­nər, qı­lın­cı­nı qur­şa­nar, ha­şi­mi­ni, qü­rey­şi­ni, su­fi ilə hü­ru­fi­ni qır­dıq­ca qı­rar, an­caq “uf” de­məz, nif­rə­ti azal­maz, hir­si so­yu­maz. Ek­ran­dı da, bu gün bi­ri­ni gös­tə­rər, sa­bah bir öz­gə­si­ni. Bir də ba­xar­san ki, Ra­sim Qam Bö­rə oğ­lu Bam­sı Bey­rək olub, qo­puz gö­tü­rüb qa­ba ağa­ca ta­pı­nır, oğuz eli­nin ər igi­di­ni təq­lid edər. Dü­nən Nə­si­mi PİR idi, bu gün Bey­rək BƏ­Bİ­RƏ bən­zər: səs­siz-sə­mir­siz pu­sar, gü­dər, qə­fil gə­lib alar, ge­dər. Gö­rən­lər hey­ran olar, mat qa­lar. Bir in­san ne­çə cür si­fət çı­xa­ra bi­lir, ya­hu? Hər­çənd göz­lə­ri də­yiş­mək qey­ri-müm­kün...
Bə­bir ki­mi ya­ra­şıq­lı, bə­bir ki­mi ele­qant, bə­zən ami­ra­nə, bə­zən qıv­raq, şah­la­ra, sul­tan­la­ra la­yiq dav­ra­nış tər­zi akt­yor Ra­sim Ba­la­ye­vin sə­nət­çi vər­di­şi, onun hə­rə­kət par­ti­tu­ra­sı­nın ge­ne­tik ko­du, tə­bii cöv­hə­ri. Ra­sim Ba­la­ye­vin dav­ra­nış plas­ti­ka­sın­dan hə­mi­şə bir bə­bir­lik sı­zar. Arıq, na­zik, nə­cib bə­dən və ya­rı­yu­xu­lu ener­ji, mə­qa­ma mün­tə­zir. Şərq bə­bi­rə va­leh: sa­ray­la­rın bə­zə­yi, əyan­la­rın təh­lü­kə­li əy­lən­cə­si, nəq­qaş­la­rın hə­ya­sız se­vim­li­si, mi­nia­tür­lə­rin aman­sız, yır­tı­cı gö­zə­li. Mə­gər “Qa­tır Məm­məd” fil­min­də Ra­sim Ba­la­ye­vin ek­ran­dan gö­rük­dür­dü­yü za­bit Əzi­zi be­lə qə­şəng, kü­bür və məkr­li de­yil­di­mi? Bu ki­şi­nin ya­ra­şı­ğı ya­ra­şıq, ge­yi­mi şıq idi, niy­yə­ti do­la­şıq, əmə­li bu­la­şıq idi. Əziz qi­ya­fə­sin­də akt­yor təs­diq­lə­di ki, onun üzü­göy­çək qəh­rə­ma­nı bir gün çö­nər mən­fi olar, zülm edər, adam sa­tar, baş da kə­sər. La­kin... elə bir ob­raz, elə bir rol yox ki, Ra­si­min çöh­rə­sin­də­ki ali­cə­nab şa­ir zi­ya­sı­nı sön­dü­rə, he­çə en­di­rə, hət­ta Cə­fər Cab­bar­lı­nın Döv­lət bə­yi ol­sa be­lə...
Ra­sim Ba­la­ye­vi bir akt­yor ki­mi “sın­dır­maq” üçün, ye­ni­dən “kəşf elə­mək” üçün ya Pab­lo Pi­kas­so, ya da Sal­va­dor Da­li tə­fək­kü­rü­nə ma­lik ol­maq gə­rək. Yox­sa onun şa­ir gör­kə­mi­nin seh­rin­dən qur­tul­maq qey­ri-müm­kün. “Dil ba­zar­çı­sı ya­lan­dır, var­ma­zam ba­za­ri­nə”. Söz ədə­biy­ya­tın vəh­şi bə­bi­ri, ram elə­mə­yin­cə na­dinc olur. Sul­tan­lar bə­bi­ri əziz­lər. Bə­bir yük­sək tə­pə sa­ki­ni. Çün­ki ora­dan hər yer gö­rü­nər. Yük­sək tə­pə­yə çıx­maq çə­tin, am­ma ta­ma­şa­gah ki­mi əla. O da ola ki, al­tun üzü­yün ni­şa­nə­lə­ri­ni bi­lə­sən. Ca­ha­na sığ­ma­yan oğuz akt­yo­ru­nun Də­də Qor­qud ol­ma­sı yey. Ol sə­bə­bə ki, Azər­bay­can mə­də­niy­yə­tin­də Ra­sim Ba­la­ye­vin var­dı­ğı mə­kan uca­lar­dan uca, an­caq bə­ya­na gəl­məz. Bir ada­mı ki, tan­rı sev­sin, onun uğu­ru əs­kil­məz, şad gü­nü­nə köl­gə düş­məz. “A­min” de­yən­lər di­dar gör­sün. Ağ al­nın­da beş kəl­mə dua qıl­dıq, qə­bul ol­sun”.

BA­KI VƏ ZİM­BA­LA
(qə­deş-blyuz)

Ba­kı uzun müd­dət qə­deş ta­ma­şa­la­rı­nın teat­rı olub: ney­çün ki, mə­həl­lə sə­ki­lə­rin­də bü­tün rol­la­rı qə­deş­lə­rin öz­lə­ri ifa elə­yir­di­lər.
Zim­ba­la şə­hə­rin ba­la­ca, də­lə­duz av­to­mo­bi­li sa­yı­lır­dı. Sə­bə­bi də bu idi ki, Zim­ba­la kə­lə-kö­tür as­fal­tın üs­tün­də əsl “mam­ba” və “fokstrot” oy­na­ma­ğı ba­ca­rır­dı.
Kü­çə­lər cız­bız qo­xu­yur­du. Hə­lə heç kəs XX əs­rin so­nu ba­rə­də fi­kir­ləş­mir­di. Sər­xoş­lar gün­də bir ne­çə də­fə kos­mo­sa “u­çub” qa­yı­dır­dı­lar.
Qə­deş “qar­daş” sö­zü­nün Ba­kı dia­lek­tin­də əziz­lə­mə for­ma­sı­dır, bö­yük­lük, sa­hib­lik, ağa­lıq bil­di­rər və so­vet dö­nə­min­də ha­ra­da­sa “bəy” mü­ra­ciə­ti­nin əvə­zi qis­min­də iş­lə­nər, mil­li ənə­nə­yə söy­kə­nən eti­bar, nü­fuz şka­la­sın­da su­bor­di­na­si­ya­nı ey­ham­laş­dı­rar. Bir 40-50 il bun­dan əq­dəm mə­həl­lə­nin üzü hör­mət­li lo­tu­su­na, vu­ran əli­nə, sö­yən di­li­nə, əda­lət­li oğ­la­nı­na, qey­rət çə­kən ki­şi­si­nə, can­la­ra də­yən akt­yo­ru­na qo­hum-əq­rə­ba, dost-aş­na ara­sın­da “qə­deş” de­yər­di­lər. Mə­həl­lə­də ədəb-ər­kan gü­dük­çü­sü, yer­li şə­bə­də­lə­rə, za­ra­fat­la­ra, at­ma­ca­la­ra qey­ri-rəs­mi “qol qo­yan” müəl­lif, şə­ri­ki ol­ma­yan av­to­ri­tet idi qə­deş. Ba­kı şə­hə­rin­də qə­deş­lə­rin öz ge­yim­lə­ri, dav­ra­nış qə­lib­lə­ri, əx­laq ko­dek­si, əda­la­rı, re­per­tua­rı və folk­lo­ru var­dı.
El­də­niz Zey­na­lov mə­həl­lə akt­yo­ru­dur, mə­həl­lə­nin hay-küy­lü, da­va-da­laş­lı, an­caq doğ­ma və is­ti mü­na­si­bət­lər sis­te­min­dən “qo­pub” sə­nət­də pri­mus ki­mi gur­ha­gur­la od­la­nan su­per emo­sio­nal akt­yo­ru­dur, Azər­bay­can teat­ro­su­nun ba­rıt çəl­lə­yi­nə bən­zə­yən QƏ­DEŞ akt­yo­ru­dur.
Zim­ba­la san­ki qə­deş folk­lo­run­dan sıç­ra­yıb Ba­kı mə­həl­lə­si­nə düş­müş­dü. O vaxt­lar şə­hər­də elə bir adam ta­pıl­maz­dı ki, “ə­cəb ma­şın­dır bu ma­şın “Zim­ba­la” mis­ra­sı ilə baş­la­yan mey­xa­na­nı əz­bər bil­mə­sin. Bir cə­nub şə­hə­ri­nin mi­fik ma­şı­nı, hə­rə­kət emb­le­mi, sü­rət emb­le­mi idi Zim­ba­la. Əs­lin­də, heç bir za­vod bu ad­da ma­şın bu­rax­mır­dı. Zim­ba­la­nı Ba­kı qə­deş­lə­ri ya­rat­mış­dı­lar. On­lar bir gün yı­ğı­şıb “Mosk­viç” mar­ka­lı ma­şı­nı özün­kü­ləş­dir­miş­di­lər, mil­li­ləş­dir­miş­di­lər: qə­deş­lər köh­nə “Mosk­viç­”ə “Zim­ba­la” lə­qə­bi­ni qoş­muş­du­lar, bu xud­ma­ni şə­hər il­bi­zi­ni qa­ra, ye­kə, əj­da­ha “Zim­”ə qo­hum elə­yib də­bə, qiy­mə­tə min­dir­miş­di­lər, ka­sıb­lıq və əda­baz­lıq, qü­rur və mərd­lik sim­vo­lu­na çe­vir­miş­di­lər. Zim­ba­la­ya əy­ləş­mək çə­tin gə­lər­di uca­boy, tos­qun adam­la­ra. An­caq ca­maat bun­dan in­ci­məz­di. Çün­ki Zim­ba­la­nın qə­deş imi­cin­dən giz­li bir həzz du­yar­dı.
“Bir cə­nub şə­hə­rin­də” (1969-cu ilin fil­mi) ca­van El­də­ni­zin Zim­ba­la­ya sığ­ma­yan To­fiq ad­lı sa­də­dil, ba­ha­dır cüs­sə­li per­so­na­jı iri yel də­yir­ma­nı­na bən­zə­yir­di, ye­kə­xa­na-ye­kə­xa­na dav­ra­nır­dı, iri əl­lə­ri­ni öl­çə-öl­çə cu­şa gə­lib da­nı­şır­dı, na­ğıl qəh­rə­ma­nı Ağa Nə­zə­ri xa­tır­la­dır­dı; hər­çənd əlin­dən bir iş gəl­mir­di, mə­həl­lə­nin pri­mi­tiv de­di-qo­du­la­rı­na “i­li­şib” qa­lır­dı. İn­di­sə El­də­niz Zey­na­lo­vun yel də­yir­ma­nı ilə bi­ca vu­ru­şan sıs­qa cən­ga­vər Don Ki­xo­ta ox­şar­lı­ğı var. Mən onun rol­la­rı­nı tə­səv­vü­rüm­də can­lan­dı­ran­da gö­rü­rəm ki, bu akt­yor rəng­saz Əh­məd­dən (“Əh­məd ha­ra­da­dır?” fil­mi), uşaq ki­mi saf və na­dinc mə­həl­lə ca­yı­lı To­fiq­dən son­ra mə­lum fran­sız ro­ma­nı­nın dörd qəh­rə­ma­nın­dan bi­ri Por­to­su əla oy­na­ya bi­lər­di. Am­ma ney­lə­yə­sən ki, “bu­ra... və-tən-dir, a ba­lam” və heç kəs də Dü­ma­nın ro­ma­nın­dan film çək­mə­yə­cək, Ser­van­te­sin əsə­ri­ni ek­ran­laş­dır­ma­ya­caq, səh­nə­yə gə­tir­mə­yə­cək.
Qə­deş­lər uşaq­lıq də­cəl­li­yi­ni öz­lə­ri­lə gəz­di­rən çıl­ğın mə­həl­lə ki­şi­lə­ri­dir. On­lar Zim­ba­la­nı da ”də­cəl­li­yi­nə” gö­rə se­vər­lər. Sər­xoş­lar elə tez uşaq­la­şır ki...
El­də­niz Zey­na­lov qə­deş re­per­tua­rın­da ya­şa­yan akt­yor­dur. Akt­yor­la­rın ən sə­mi­mi­si­dir. Hət­ta be­lə də de­mək müm­kün­dür ki, Ba­kı mə­həl­lə­lə­ri­nin məhz qə­deş hə­ya­tı El­də­ni­zi akt­yor elə­yib. Onun şaq­qa­naq çə­kib gül­mə­si, lə­ti­fə­si, za­ra­fa­tı cız­bız ki­mi­dir; “so­yu­sa”, yə­ni mə­qa­mı keç­sə, da­dı qa­ça­caq. Cız­bız qə­deş de­li­ka­te­si­dir. Qə­deş­lər ya­şa­mır­lar, on­lar öz emo­si­ya­la­rı ilə bir­gə Ba­kı ad­lı bir ta­va­da cız­bız ki­mi qov­ru­lur­lar.
El­də­ni­zin yu­mo­ru­nun şər­ti av­to­mat­laş­dı­rıl­mış da­nı­şıq tər­zi­dir; tə­ki pau­za ol­ma­sın, tə­ki çə­nə iş­lə­sin və nə­sə de­sin. Be­lə ki, ani bir fa­si­lə gü­lü­şü hə­mən­cə ye­nə­cək. Bu yu­mo­run ikin­ci şər­ti isə ye­kə­pər bi­ri­si­nin küt, me­xa­ni­ki və ge­cik­miş reak­si­ya­sı­dır. Əgər onun per­so­naj­la­rı da­nı­şar­kən göz­lə­ri­ni qırp­ma­sa­lar, iki kəl­mə sö­zü dü­rüst söy­lə­yə bil­məz­lər, bir yer­də çaş­sa­lar, tək­rar­lar əlin­dən şa­şı­rar­lar və hər şe­yi əl-qol ata-ata, emo­sio­nal gər­gin­lik­də ba­şa sa­lar­lar. El­də­ni­zin sə­nət­çi üs­lu­bu­nun hüs­nü be­lə­dir, qə­deş­lə­rin ko­me­di­ya teat­rı­nın va­rian­tı­dır.
Zim­ba­la qə­deş­lər tə­rə­fin­dən nə qə­dər əziz­lən­sə də, rəs­mi mə­dəny­yət­də onun ye­ri hə­mi­şə ar­xa­da olub. El­də­niz də ikin­ci də­rə­cə­li rol­la­rın ifa­çı­sı­dır, hə­mi­şə epi­zod­dan epi­zo­da gö­rü­nər. Am­ma elə epi­zod var ki, fil­mə, ta­ma­şa­ya bə­ra­bər. Bu öz ye­rin­də. Hər­çənd El­də­ni­zi çox asan­lıq­la ko­me­di­ya ul­du­zu­na çe­vir­mək də müm­kün idi, əgər onun üs­lu­bu­na bab, onun is­te­da­dı­na he­sab­lan­mış film­lər çə­kil­səy­di. Bur­vil­dən, Lui de Fü­nes­dən, Pyer Ri­şar­dan El­də­ni­zin nə­yi pis­di? Di gəl ki, “bu­ra və-tən-dir, a ba­lam” və qə­deş­lər Fran­sa­da ya­şa­mır.
Ona gö­rə də bir gün gə­lir ki, qə­deş­lə­rin ha­mı­sı qu­ru xə­şəm ba­lı­ğı­na ox­şa­ma­ğa baş­la­yır. “Köh­nə ev” (2000-ci ilin ta­ma­şa­sı) bu­ra­da bə­ha­nə­dir.

QO­ĞAL
(top və gü­nəş üçün kar­na­val)

Yum­ru-yum­ru qa­ya­lar... Yum­ru­lu­ğun se­man­ti­ka­sı. İn­san və yum­ru­luq. İn­san yum­ru ola bi­lir; ana bət­nin­dən yum­ru­la­nıb dün­ya­ya gə­lir.
Top da yum­ru­dur, gü­nəş də. Do­lu si­fət­lə­ri var. Çöh­rə­lə­ri san­ki pər­gar­la çə­ki­lib. Gu­na­la­rı kop­puş­dur, ideal­dır. Am­ma onun da ba­şı daz­dır, bu­nun da... və hər iki­si fır­la­nır; bi­ri yer­də, o bi­ri göy­də qa­lak­ti­ka­lar­la bir­gə... Bi­zim ya­şa­dı­ğı­mız pla­net də yum­ru­ca­dır və öz oxu ət­ra­fın­da fır­fı­ra­dır. Top gü­nə­şin re­zin mik­ro­mo­de­li­dir. İn­san­lar onu ayaq­la­rı al­tı­na sa­lıb oy­na­dır­lar. Fut­bol fəl­sə­fə­dir: bu­ra­da in­san özü­nü kai­na­tın ta­cı sta­tu­sun­da duy­maq im­ka­nı qa­za­nır. Çün­ki dün­ya­nı, kos­mo­su top qə­dər ki­çil­dib öz aya­ğı­na gə­ti­rir və onun­la adi­cə top ki­mi dav­ra­nır. To­pun da, gü­nə­şin də qə­lən­dər ki­mi fərq­lən­di­ri­ci əla­mə­ti, ni­şa­nə­si yox. Hər­çənd ki, tük­süz baş Ke­çəl­dir, tük­süz üz - Ko­sa. Mey­da­nın da­hi məz­hə­kə per­so­naj­la­rı­nı xalq be­lə dü­şü­nüb, be­lə gö­rüb, be­lə ya­ra­dıb - gü­nəş ki­mi, top ki­mi... Mi­fo­lo­ji şə­cə­rə bu­nu elə bu cür təs­diq­lə­yir.
Ar­xaik tə­fək­kür­də gü­lüm­sər çev­rə gü­nə­şi ey­ham­laş­dı­rır. Bu, işıq və gü­lüş bir­gə­li­yin­dən tö­rə­miş bir ob­raz­dır ki, xe­yir­xah­lıq, nə­cib­lik, bə­rə­kət rəm­zi ki­mi yo­zu­lar, uşaq rəsm­lə­rin­də öz ger­çək­li­yi­ni ta­pıb zü­hu­ra gə­lər, pri­mi­tiv bir tərz­də aş­kar­la­nar. Hə­yat­da (və hə­yət­də) tə­kər, çarx, məc­mə­yi, nəl­bə­ki, qo­ğal şək­lin­də gir­də və yum­ru nə var­sa, ha­mı­sı GÜ­NƏ­Şİ xa­tır­la­dır. Bu­nun­la ba­həm hər bir dai­rə­vi for­ma ey­ni za­man­da GÜ­LÜŞ zo­na­sı­dır. Çev­rə gü­lüş yu­ma­ğı­dır. TOP İÇİ DO­LU GÜ­LÜŞ­DÜR. Çün­ki tə­biə­ti, qu­ru­lu­şu oyun­baz­lı­ğa meyl­li­dir, yün­gül­cə atı­lıb dü­şür, hər­lə­nib ma­yal­laq aşır, öz­xo­şu­na dı­ğır­la­nıb ya­şa­yır.
Lüt­fə­li Ab­dul­la­yev Azər­bay­can ko­me­di­ya teat­rı­nın, mey­dan teat­rı­nın Ko­sa­sı və Ke­çə­li­dir, mil­li te­atr sə­nə­ti­nin sim­vo­lu­dur. Azər­bay­can məz­hə­kə­si­nin vi­zual for­ma­sı, bə­dən ek­vi­va­len­ti Lüt­fə­li Ab­dul­la­yev­dir.
Fə­sə­li, yay­ma, kö­kə, yağ­lı fə­tir in­sa­nın gü­nəş sev­gi­si uc­ba­tın­dan yum­ru-yum­ru kün­də­lə­nib, gir­də-gir­də bi­şi­ri­lib. Un­dan ha­zır­la­nan bü­tün stan­dart çö­rək və qo­ğal­ki­mi­lər məi­şət­də gü­nəş bil­di­ri­ci­si sa­yı­lır. Üzü­nə un sürt­müş kloun po­ten­sial gü­nəş­dir. Tən­di­rin, kü­rə­nin ağ­zı yum­ru­dur, gü­nə­şə ox­şar. Kör­pə ana bət­nin­də yum­ru­la­nıb ya­tır. Qa­rın top­dur, mər­kə­zi olan çev­rə­dir, gü­nəş­dir. Gü­nəş gü­lən dai­rə­dir, gom­bul adam­sa - gü­lünc dai­rə.
Mən Azər­bay­ca­nın vi­zual mə­də­niy­yə­ti çər­çi­və­sin­də Lüt­fə­li Ab­dul­la­ye­vin teat­ral port­re­ti­ni gü­lüm­sər gü­nəş qis­min­də gö­rü­rəm. Özü top ki­miy­di, üzü çarx ki­mi: qo­ğa­la bən­zə­yir­di. Tos­qun, şiş­man və bəs­tə­boy adam ol­du­ğun­dan, ba­xa­na elə gə­lir­di ki, qol­la­rı və ayaq­la­rı bə­də­ni­nə gö­rə qı­sa­dır. Odur ki, bu ba­la­ca gom­bul ki­şi tən­di­rə ox­şa­yır­dı səh­nə­də, dağ kən­di­nin tən­di­ri­nə: odu azal­mır­dı, is­ti­si heç və­də tü­kən­mir­di. Lüt­fə­li Ab­dul­la­yev po­zi­tiv au­ra­ya ma­lik bir sə­nət­çi idi: ağap­paq süd ki­miy­di bu au­ra. Bəl­kə də bu au­ra­nın po­zi­tiv­li­yi onun­la şərt­lə­nir­di ki, akt­yor Lüt­fə­li­nin si­fə­ti hə­mi­şə köp­müş xə­mir ki­mi “se­vi­nir­di”, “nur­la­nır­dı”, “i­çə­ri­dən işıq­la­nır­dı”. Yə­qin bu sə­bəb üzün­dən­dir ki, Lüt­fə­li Ab­dul­la­ye­vin re­per­tua­rın­da bir də­nə də ol­sun zi­yan­kar, əc­laf, na­cins, bəd­xah per­so­naj ta­pıl­maz­dı. Onun oy­na­dı­ğı rol­la­rın ək­sə­riy­yə­ti­ni, bir qay­da ola­raq, şi­rin­dil tən­bəl­lər, ba­mə­zə əfəl­lər, gic-bic nö­kər­lər, yal­taq ava­ra­lar, hə­pənd­lər, tü­fey­li­lər təş­kil edər­di. Bu kim­sə­lər­sə bir kim­sə­ni cid­di şə­kil­də in­cit­mək iq­ti­da­rın­da de­yil­di­lər. Çün­ki Lüt­fə­li Ab­dul­la­ye­vin özü be­lə idi: tıx­sız ba­lıq ki­mi. Bil­mi­rəm, şa­hid si­fə­ti­lə han­sı per­so­na­jı çə­kim ara­ya: Və­li­ni (“Ar­şın mal alan” fil­mi), Zü­lü­mo­vu (“Əh­məd ha­ra­da­dır?” fil­mi), Mə­həm­mə­di (“Ul­duz” fil­mi)? An­caq bu­na nə ha­cət? On­suz da gü­nəş gü­lür, to­pa isə gü­lür­lər. Bu iki konk­ret plas­tik ob­raz, içi tən­dir, qo­ğal qa­rı­şıq, Lüt­fə­li Ab­dul­la­yev sə­nə­ti­nin mə­na­lar kont­ras­tı­nın tə­mi­nat­çı­sı. Müs­bət nə var­sa, GÜ­NƏŞ­DƏN­DİR, mən­fi - TOP­DAN. Lüt­fə­li­nin göz­lə­ri­ni qı­yıb, bur­nu­nu yı­ğıb pərt­lik­dən­mi, çaş­qın­lıq­dan­mı və ya bic­lik­dən­mi utan­caq-utan­caq gü­lüm­sə­yən per­so­naj­la­rı hər iki baş­lan­ğı­ca, hər iki gü­lüş qüt­bü­nə ey­ni də­rə­cə­də ya­xın idi­lər. Mən Lüt­fə­li Ab­dul­la­ye­vin sə­nə­ti­nin pa­ra­diq­ma­sı­nı yaz­dım, ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın və ko­me­di­ya is­te­da­dı­nın əsas düs­tu­ru­nu ver­dim. Gə­lə­cək­də kim on­dan ki­tab ya­za­caq­sa, müt­ləq bəh­rə­lən­sin. Ha­lal elə­yi­rəm.


KƏR­PİC VƏ XU­Lİ­QAN
(qum­sal­lıq ge­ne­ra­lı üçün rok-ope­ra)

Biz ha­mı­mız Təd­ris teat­rın­dan çıx­mı­şıq... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Biz azıq, ha­mı­mız arıq-arıq, am­ma va­rıq... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Bir­cə Fəx­rəd­din Ma­na­fov idi ara­mız­da id­man­çı... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Tom da­yı­nın ko­ma­sı­na bən­zə­yir­di “Təd­ris” o za­man: nə pis, nə ya­man; hə­rə­miz bir ro­man... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Biz zən­cir­lə­ri qır­maq is­tə­yir­dik, zən­cir­lər ümid­lə­ri­mi­zi qır­dı... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Və bir gün ayı­lıb gör­dük ki... “get­di, qa­yıt­ma­dı kör­pə Cə­la­lım”... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... “Boy, boy, ağ­la­ram”... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Va­qi­fin Fəx­rəd­di­ni... “Təd­ris”­dən uzaq­laş­dı... Va­qif­dən uzaq­laş­dı... Çə­kil­di film­lə­rə... Ki­no­da məş­hur­laş­dı... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də...
Nos­tal­ji və rok bir ya­na. Düz 30 il bun­dan ön­cə Fəx­rəd­din Ma­na­fo­vu kü­çə­də gö­rən­lər eə bi­lər­di­lər ki, bu or­ta­boy­lu, en­li­kü­rək, buz bal­ta­sı ki­mi ca­van oğ­lan ya yün­gül at­le­ti­ka, ya da boks üz­rə Azər­bay­can çem­pio­nu­dur. An­caq heç kəs ağ­lı­na gə­tir­məz­di ki, Fəx­rəd­din Təd­ris teat­rı­nın bir nöm­rə­li akt­yo­ru­dur. Ni­yə? Mən­cə, ca­va­bı gün ki­mi ay­dın. Məşq­dən son­ra id­man­çı­ya, adə­tən, nə qa­lır? Əl­bət­tə ki, po­lad bə­dən, yor­ğun üz və bir də... əzil­miş bu­run: müm­kün ki, yı­xı­lıb; ol­sun ki, dö­yü­lüb. Hər iki fər­ziy­yə məq­bul sa­yı­lır. Fəx­rəd­di­nin za­hi­rin­də bu əla­mət­lər ba­riz, yə­ni id­man­çı akt­yor­dan üs­tün. La­kin te­atr sə­nət­çi­sin­dən öt­rü əsas mə­sə­lə ba­tin: onu da mə­nə gö­rük­dür­mək çə­tin. Hər ada­ma qis­mət ol­mur.
Kər­pic dörd­künc bərk pred­met­dir, daş­dan, qən­bər­dən onun­la fərq­lə­nir ki, müəl­li­fi tan­rı yox, in­san­dır. Baş­qa söz­lə, KƏR­PİC sü­ni daş­dır, yə­ni tə­biət­də ol­mur, is­teh­sal edi­lir. Tə­bii ki, xü­su­si qə­lib­lə­rə tö­kü­lüb bi­şi­ril­mə­sə, kər­pic alın­maz. Çiy kər­pic nö­vü də mə­lum­dur, am­ma on­lar­dan az-az is­ti­fa­də edir­lər ti­kin­ti­də.
Fəx­rəd­din Ma­na­fo­vu re­jis­sor Va­qif İb­ra­hi­moğ­lu “ya­ra­dıb” və sə­nət dün­ya­sı­na gə­ti­rib at­let bir akt­yor ki­mi. Bu, ha­mı­mı­za çox­dan bəl­li. Va­qi­fin ta­ma­şa­la­rı­nın gü­mü­şü bə­də­ni idi Fəx­rəd­din. Hər­çənd re­jis­sor Va­qif akt­yor Fəx­rəd­di­nin “qəh­rə­man”, “qa­lib”, “çem­pion” bə­də­ni­ni “sın­dır­ma­ğı” ba­ca­rır­dı: ona hə­mi­şə elə rol­lar tap­şı­rır­dı ki, bu akt­yo­run id­man­çı im­kan­la­rı “pər­də­lə­nir­di”, bə­də­ni­nin güc­lü at­let ener­ji­si neyt­ral­la­şır­dı. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, Fəx­rəd­di­nin Təd­ris teat­rı­nın səh­nə­sin­də oy­na­dı­ğı per­so­naj­lar ya ax­saq olur­du, ya pəl­tək, gic­bə­sər, ya da tir­yək hə­ri­si. Bu de­fekt­lər, qü­sur­lar onun fi­zi­ki po­ten­sia­lı­nın po­zi­ti­vi­ni hə­mən­cə ye­nir­di. Məc­nun (1978-ci ilin ey­niad­lı ta­ma­şa­sı) bə­dən və ruh zid­diy­yə­ti­nin zü­hu­ru qis­min­də Fəx­rəd­din üçün ideal va­riant idi. Şüb­hə­siz ki, bu­ra­da da yo­zum və kon­sep­si­ya Təd­risn ideo­lo­qu Va­qi­fə mən­sub.
İd­man­çı ilə xu­li­qa­nı bir-bi­rin­dən iy­nə­ya­rım­lıq mə­sa­fə ayı­rır. Hər id­man­çı­da po­ten­sial xu­li­qan ya­şa­yır. Xu­li­qan öz cə­sa­rə­ti­nə gö­rə id­man­çı­dan ge­ri qal­maz. Sa­də­cə ola­raq, ener­ji ar­tıq­lı­ğı müəy­yən şə­rait­də bi­ri­ni id­man mey­dan­ça­sı­na, o bi­ri­ni isə kü­çə dö­yüş­lə­ri­nə tə­rəf sü­rük­lə­yib apa­rır. An­caq bö­yük mə­na­da bu­nun bir qı­rıq da fər­qi yox. Çün­ki hər iki­si­nin ki­şi si­fə­ti və ki­şi xa­siy­yə­ti on­la­rı mak­si­mal də­rə­cə­də QƏH­RƏ­MAN ob­ra­zı­na ya­xın­laş­dı­rır, da­ha doğ­ru­su, bu adam­la­rın imi­ci­ni “qəh­rə­man­laş­dı­rır”. Tə­bii ki, əda­lət his­si­nin nis­bə­tin­dən bu imic müs­bət də ola bi­lər, mən­fi də.
Qum­sal­lıq ge­ne­ra­lı da xu­li­qan­sa­yaq qəh­rə­man ti­pi­dir, şə­cə­rə­si Ku­ba ya­za­rı Jor­ji Ama­du­dan gə­lir. Xə­zə­rin sa­hi­lin­də ol za­man­lar­da bu ro­lu bir kim­sə Fəx­rəd­din­dən yax­şı oy­na­ya bil­məz­di. Qum­sal­lıq ge­ne­ral­la­rı ka­sıb­lı­ğa, ac­lı­ğa qar­şı üs­yan et­miş qəh­rə­man­lar­dır. On­lar hər yer­də di­ri qa­lır­lar: ya­şa­maq ira­də­si güc­lü olur bu in­san­lar­da.
Va­qif İb­ra­hi­moğ­lu get­di, “Təd­ris­”in kər­pic­lə­ri uç­du... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... as­ta-as­ta... Za­man ora­da mo­dern ti­ca­rət mər­kə­zi “plan­laş­dır­dı” bi­zim üçün. Elə on­da Azər­bay­ca­nın ki­no dün­ya­sı Fəx­rəd­di­ni gör­dü... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Gör­dü və bə­yən­di: Fəx­rəd­di­ni “ni­şan­la­dı”. Nə­dən ki, hə­min çağ­lar­da Azər­bay­can ki­no­su­na sö­zün­dən, ina­dın­dan dön­məz, od­da yan­maz, su­da bat­maz, qüv­və­si­nə ar­xa­yın, ira­də­si möh­kəm, qü­ru­ru boy­dan, qor­xu­suz, bir kim­sə­nin ya­nın­da quy­ru­ğu­nu qıs­ma­yan, hə­qi­qə­ti, mərd­li­yi ya­şa­maq­dan üs­tün tu­tan sa­də, ki­şi­si­fət, bir az xu­li­qan­sa­yaq müa­sir ca­van qəh­rə­man la­zım idi, ger­çək­li­yin özü ki­mi tə­zad­lı, am­ma nə­cib... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Be­lə­si­nə ha­mı­dan çox ox­şa­yır­dı Fəx­rəd­din... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də...
Ki­no­re­jis­sor­lar da, Va­qif İb­ra­hi­moğ­lu ki­mi, Fəx­rəd­din Ma­na­fo­vun id­man­çı ob­ra­zı­nı “yum­şalt­ma­ğa”, “di­na­mik­ləş­dir­mə­yə” ça­lış­dı­lar, di gəl ki, ta­mam fərq­li bir yol­la get­di­lər, onu sev­gi ma­cə­ra­la­rın­da sə­riş­tə­li dis­si­dent­li­yə meyl­li əda­lət­li xu­li­qan ti­pi­nə ya­xın rol­lar­da sı­na­ma­ğa baş­la­dı­lar. Və nə­ti­cə heç də pis alın­ma­dı. Fəx­rəd­di­nin ifa­sın­da Ma­rat (“Park” fil­mi), Ən­vər (“İş­gü­zar sə­fər” fil­mi), Ra­uf (“Qətl­dən yed­di gün son­ra” fil­mi), Ti­mur (“Əl­vi­da, ya­şıl yay” fil­mi), Yu­sif (“Öl­səm, ba­ğış­la” fil­mi) ci­na­yət­lə qa­nun ara­sın­da çə­kil­miş ip üzə­rin­də ad­dım­la­yan per­so­naj­la­rı xa­tır­la­dır­dı. Hət­ta onun gu­ya ki “ev uşa­ğı” Zau­ru (“Təh­mi­nə” fil­mi) be­lə kri­mi­nal çən­bə­ri­lə gə­zi­şən qum­sal­lıq “ge­ne­ral­”ı təəs­sü­ra­tı­nı oya­dır­dı seyr­çi­də. Kü­çə ölə­nə­cən bi­zim­lə­dir. Nə sə­nət, nə sa­vad onu biz­dən qo­pa­ra bil­mir. Di­ri­baş­lıq kü­çə­nin əla­mə­ti­dir. Elə ona gö­rə də ta­ma­şa­çı Fəx­rəd­di­nin “O­tel ota­ğı” fil­min­də ca­nı­nı tap­şı­ra­caq əfəl azər­bay­can­lı tür­ko­loq pro­fes­so­ru­na da ölü­mü heç cür yo­vuş­dur­mur­du.
Gər­çi mən re­jis­sor ol­say­dım və Fəx­rəd­din­lə bir­gə iş­lə­səy­dim, onu öz film­lə­rim­də mər­hə­lə-mər­hə­lə Sind­bad, Don Ju­an və Jan Valjan rol­la­rın­da sı­na­maq is­tər­dim. Alı­nar­dı­mı? Bil­mi­rəm. Bu ki, fan­tas­tik bir pro­yekt... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Bi­zə nə ya­ra­şar? An­caq nə­yi­miz var­sa, onun­la öyün­mək ca­iz. Fəx­rədd­din Ma­na­fov­la da o cüm­lə­dən... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də... Ge­niş miq­yas­da gö­tür­sək, keç­miş So­vet­lər Bir­li­yi­nin sə­nət mə­ka­nın­da Fəx­rəd­di­nin ki­no qəh­rə­ma­nı ha­ra­da­sa Vik­tor So­yun per­so­naj­la­rı­nı təq­ri­bən on il qa­baq­la­mış­dı... Xə­zə­rin sa­hi­lin­də...

Dİ­Şİ CA­NA­VAR VƏ YA TƏN­HA SKRİP­KA

Tar­la­da ya­ğış kə­sən­dən son­ra “ü­zü­nə da­ğıl­mış yaş saç­la­rı ara­sın­dan açıq sə­ma­ya ba­xıb da qı­mı­şan” SÜN­BÜL ki­mi­di Mü­həd­din Yu­su­po­va­nın qı­zı ŞÜ­KU­FƏ. Ol­duq­ca mi­nia­tür qa­dın­dı, nər­mə-na­zik, xır­da-mır­da. Mun­cuq-mun­cuq göz­lə­ri var mər­can rən­gin­də; par-par ya­nır. Uzaq­dan heç de­məz­sən azər­bay­can­lı­dı; elə bi­lər­sən ki, bu də­qi­qə Av­ro­pa­dan gə­lib. Akt­ri­sa Şü­ku­fə xa­nı­mın gör­kə­mi və ge­yim tər­zi XX yü­zi­lin əv­vəl­lə­ri üçün xa­rak­te­rik rus mo­der­ni üs­lu­bun­da­dır. Rus mo­der­ni ilə kom­mu­nizm ide­ya­la­rı­nın sin­te­zin­dən vax­ti­lə ya­ra­şıq­lı, ele­qant for­ma­lar ya­ra­nıb. Məhz bu məc­ra­da dü­şü­nən­də mən Şü­ku­fə xa­nı­mı be­lin­də re­vol­ver, da­ma­ğın­da uzun müş­tük­lü si­qa­ret, ağ köy­nək­li, qa­ra me­şin gö­dək­çə­li, baş yay­lı­ğı­nı al­nın­dan çə­kib bağ­la­mış, do­da­ğı tünd qır­mı­zı bo­ya­lı in­qi­lab­çı rus qa­dı­nı qi­ya­fə­sin­də tə­səv­vür edi­rəm. Nə­dən ki, onun za­hi­ri zə­rif­li­yi qra­fik ciz­gi­li, kəs­kin ekspres­siv kon­tu­ra ma­lik. Bu qra­fik xət­lə­rin xə­ya­li rəq­sin­də, say­rış­ma­sın­da gö­rü­nən plas­tik ob­raz psi­xo­lo­ji dis­kom­for­tun, da­xi­li gər­gin­li­yin, na­mə­lum mə­nə­vi sı­xın­tı­nın, “u­tan­caq” bas­qı­la­rın qar­şı­sın­da si­pər ki­mi da­yan­mış sərt­li­yin, öt­kəm­li­yin, cod­lu­ğun və son­suz qa­dın qü­ru­ru­nun ifa­də­çi­si. Be­lə qa­dın­lar­dan öt­rü hər yer­də bi­rin­ci SKRİP­KA ol­ma­ğın şə­rə­fi bəl­kə də hə­ya­tın özün­dən da­ha şi­rin. Akt­ri­sa Şü­ku­fə­ni mo­dern rus poe­zi­ya­sı­nın “gü­müş əs­ri”­nin qa­dın nü­ma­yən­də­lə­ri­nə də ya­xın­laş­dı­rır. Ol­sun ki, bu­ra­da rəq­qa­sə İda Ru­binş­teyn­lə də mü­qa­yi­sə ye­ri­nə düş­sün.
Tən­ha skrip­ka hə­mi­şə Dİ­Şİ CA­NA­VA­RIN me­lo­di­ya­sı­nı ça­lır. “Şü­şə hey­van­xa­na” (1985-ci ilin ta­ma­şa­sı) di­şi ca­na­var üçün ölüm qə­fə­si­dir. Bo­ğu­lan AZAD­LIQ Şü­ku­fə­nin sə­sin­də “pır­pız­la­şır”. Di­şi ca­na­va­rın hik­kə­si, cə­sa­rə­ti, ira­də­si və dö­yüş­kən­li­yi onun bə­də­nin­dən, qüv­və­sin­dən, ta­ma­hın­dan çox-çox bö­yük.
Qə­ri­bə­dir, bu­nun­la be­lə, Azər­bay­can teat­rı­nın səh­nə­sin­də Şü­ku­fə Yu­su­po­va bir tək “yar­paq sır­ğa”­ya bən­zər: in­cə və yün­gül. Us­tuf­ca əsən bir meh ki­fa­yət­dir ki, onu için­dən oy­nat­sın. Çün­ki Şü­ku­fə öz həs­sas və çıl­paq si­nir­lə­ri üs­tün­də “gə­zi­şən” bir qa­dın. ŞÜ­KU­FƏ­NİN SƏ­SİN­DƏ MƏN ONUN Sİ­NİR­LƏ­Rİ­Nİ EŞİ­Dİ­RƏM. Bu xa­nı­mın si­nir­lə­ri qa­pa­ğı gö­tü­rül­müş ro­ya­lın sim­lə­ri ki­mi aş­kar gö­rü­nür.
Şü­ku­fə xa­nım Ten­nes­si Uil­yams teat­rı­nın akt­ri­sa­sı, bu dra­ma­tur­qun qa­dın qəh­rə­man­la­rı­nın mil­li va­rian­tı: on­lar ki­mi id­dia­lı, məğ­rur, köv­rək. Köv­rək­li­yi sərt­li­yi­nə mü­sa­vi: “sı­nar”, “ov­xa­la­nar”, am­ma özün­dən dön­məz. Azər­bay­can akt­ri­sa­la­rı için­də ideal Blanş Dyü­bua sa­nı­ram mən onu. Uil­yam­sın “Ar­zu tram­va­yı” pye­si san­ki Şü­ku­fə xa­nı­mın “Köh­nə ev­”i (2000-ci ilin ta­ma­şa­sı). Azər­bay­ca­nın müa­sir pyes ya­za­rı Əli Əmir­li­nin “Köh­nə ev­”i­nin sa­kin­lə­ri ara­sın­da onun Zəh­ra xa­nı­mı Blan­şın mü­səl­man­sa­ya­ğı xoş­bəxt mo­di­fi­ka­si­ya­sı.
Tən­ha SKRİP­KA di­şi ca­na­va­rın ar­zu­la­rı­nın bəs­tə­çi­si­dir.
La­kin o, “Qa­ğa­yı”­nın da, “Al­ba­lı ba­ğı”­nın da, Van­ya da­yı­nın ma­li­ka­nə­si­nin də ef­fekt­li sa­ki­ni ola bi­lir. Bə­yəm, Şü­ku­fə xa­nım “Şah Edip­”in və “Bö­yük Ro­mul”­­un “Bül­lur sa­ray”­la­rın­da, “Bi­ga­nə­lər ote­li”n­də, “Hə­ya­tın di­bin­də” ya­şa­ma­mış­dı­mı? Yə­ni bir akt­ri­sa ki­mi onun üçün janr məh­du­diy­yə­ti, janr çər­çi­və­si yox. Janr isə möv­zu­nun pal­tar şər­ti­li­yi: pe­şə­kar sə­nət­çi­dən öt­rü fər­qi nə, ko­me­di­ya ol­sun, yain­ki fa­ciə? Heç sərv boy­lu Zü­ra­fə də (“Şir ev­dən get­di” ki­no­fil­mi) eti­raz do­ğur­maz: ona gö­rə ki, zoo­park da bir növ şə­hər teat­rı: TA­MA­ŞA­XA­NA.
Di­şi ca­na­var ölür, am­ma məğ­lub ol­mur. Şü­ku­fə­nin bü­tün rol­la­rın­da bu mo­tiv aş­kar. Lau­ra da be­lə idi, Lü­si də. Mən hə­lə “İn­san sə­si­”in­də­ki Qa­dı­nı de­mi­rəm. Bəl­kə “Müəm­ma­lı ölü­mün üç ver­si­ya­sı” ta­ma­şa­sın­da­kı ya­pon xa­nı­mı­nı xa­tır­la­dım? An­caq ki­fa­yət­dir, si­ya­hı tut­mu­ram ki...
XX əsr Azər­bay­can teat­rın­da si­nir­lə­ri­lə “da­nı­şan” ye­ga­nə akt­ri­sa Şü­ku­fə Yu­su­po­va­dır. Bu teatr­da ən ori­ji­nal pal­tar­la­rın sa­hi­bə­si odur: ən fü­sun­kar qa­dın jest­lə­ri­ni on­da gör­mək olar. Mü­həd­din qı­zı­nın sə­si də san­ki buz ma­ğa­ra­la­rın qa­ran­lı­ğın­da qə­ri­nə­lər­lə uyu­duq­dan son­ra gə­lib ça­tır səh­nə­yə, tən­ha skrip­ka­nın ürək yal­va­rı­şı ki­mi... əc­dad­la­rın pı­çıl­tı ilə söy­lə­di­yi dua­lar ki­mi... La­kin... Şü­ku­fə xa­nı­mın əsl akt­ri­sa ca­zi­bə­si on­da­dır ki, bu qa­dın son də­rə­cə çıl­ğın, əsə­bi, qur­naz, inad xa­rak­te­ri mü­qa­bi­lin­də öz emo­si­ya­la­rı­nı ba­ca­rıq­la, “də­mir le­di” ki­mi ida­rə edib hə­mi­şə “so­yuq ağ mas­ka”­da qa­la bi­lir. Bu mə­na­da Şü­ku­fə “YA­RI­Mİ­FA­DƏ­LƏR” akt­ri­sa­sı­dır: Ya­pon No(h) teat­rı­nın mas­ka gey­miş per­so­naj­la­rı­na ox­şar. “Ya­rı­mi­fa­də­lər” təh­lil et­mə­yə, ta­nı­ma­ğa im­kan ver­mir. On­la­rı yal­nız yoz­maq müm­kün­dür. Şü­ku­fə xa­nı­mın sə­nət­çi mə­la­hə­ti, sə­nət­çi gö­zəl­li­yi elə bu. Əl­bət­tə ki, mə­nim fik­rim­cə...

CA­HAN­GİR

XX yü­zil­də Azər­bay­can AKT­YOR­DAN bol olub, is­te­dad­lı­sı çox olub, da­hi­si tək-tük. Bu gün­sə Azər­bay­can teat­ro­su­nun da­hi akt­yo­ru, mən be­lə fi­kir­lə­şi­rəm ki, bir­də­nə­dir: CA­HAN­GİR NOV­RU­ZOV. Onun plas­ti­ka­sı da­hi­dir. Ba­kı­da pa­ris­li Fer­nan­de­li xa­tır­la­dır. Özü dün­ya­ya gəl­mə­miş­dən ön­cə ru­hu akt­yor idi Ca­han­gi­rin. Cüs­sə­si, boy-bu­xu­nu, kök­lü­yü mü­qa­bi­lin­də zə­rif və in­cə dav­ra­nı­şı var, hə­rə­kət­lə­ri yün­gül və yum­şaq­dır. Səh­nə­də heç vaxt akt­yor­luq elə­mir, öz­xo­şu­na ya­şa­yır: rol­la­rı­nı plas­ti­lin fi­qur­lar qis­min­də ya­pa bi­lir. Mən ona Azər­bay­can ko­me­di­ya us­ta­la­rı­nın za­də­ga­nı ki­mi ba­xı­ram. Am­ma, ha­yıf ki, şə­kər­bu­ra­ya dö­nüb Tür­ki­yə - Ba­kı marş­ru­tun­da bay­ram­dan-bay­ra­ma gö­rü­nür.

TA­CİR

Azər­bay­ca­nın mü­səl­man za­də­ga­nı hə­mi­şə ta­cir­dir. Ke­çən əs­rin or­ta­la­rın­dan üzü bə­ri azər­bay­can­lı tə­fək­kü­rü­nün zo­na gə­liş­di­yi “ta­cir” və “mol­la” an­lam­la­rı­nın ara­sı. Ha­ra­da­sa mən­də be­lə bir duy­ğu var ki, Ca­han­gir uzaq-uzaq qə­ri­nə­lər­də ta­cir­lik elə­yib. Onun gör­kə­mi, əda­la­rı, jest­lə­ri köh­nə Ba­kı ki­şi­lə­ri­ni, köh­nə Ba­kı­nın mil­yo­ner­lə­ri­ni gə­ti­rir göz önü­nə. Köh­nə Ba­kı ki­şi­lə­ri­sə bil­mər­rə ta­cir idi­lər və ye­mə­yə şə­kər­bu­ra xoş­lar­dı­lar. Nov­ruz ŞƏ­KƏR­BU­RA­SI­NIN müəl­li­fi isə Azər­bay­can mil­li mət­bə­xi­nin “zər­gər­”i olub. Məhz Ca­han­gi­rin akt­yor plas­ti­ka­sı da Azər­bay­can vi­zual mə­də­niy­yə­ti­nin şə­cə­rə­si­lə ili­şik­li­dir. Onun səh­nə dav­ra­nı­şı, ka­me­ra qar­şı­sın­da­kı oyu­nu mə­nə nə­dən­sə qa­lın xov­lu xal­ça­la­rı xa­tır­la­dır, ta­cir ev­lə­rin­də gur­ha­gur ya­nan di­var so­ba­la­rı­nı xa­tır­la­dır.

ŞƏ­KƏR­BU­RA VƏ ŞEKS­PİR

Şeks­pir ha­ra­dan bi­ləy­di ki, şə­kər­bu­ra nə­dir və ni­yə hər yer­də qiy­mə­ti üs­tün­də­dir? Şə­kər­bu­ra azər­bay­can­lı­la­rın bay­ram teat­ro­su­nun at­ri­bu­tu. Ca­han­gir isə uni­ver­sal bir sə­nət­çi, hər cür xa­rak­te­ri oy­na­ma­ğa, hər cür ifa­də­ni gö­rük­dür­mə­yə qa­dir akt­yor, son də­rə­cə ko­lo­rit­li bir fi­qur, sa­ray eti­ke­ti ilə mey­da­nın ru­hu­nu özün­də, şəx­siy­yə­tin­də, so­sial “mən­”in­də eh­ti­va elə­miş bir adam. Bu mə­na­da Şey­lok, Şeks­pi­rin yə­hu­di ta­ci­ri, Ca­han­gi­rin bo­yu­na bi­çil­miş bir ob­raz. Bəs ser To­bi, Fals­taf? Eh, hə­lə bun­lar nə­dir ki... Ca­han­gi­rin im­kan­la­rı­nın on­da bi­ri. Mən bu akt­yo­ra, nə qə­dər əca­yib və qə­ra­yib gö­rün­sə be­lə, Ya­qo ro­lu­nu ya­raş­dı­rı­ram. Cod, əs­gər Ya­qo­lar­dan dün­ya teat­ro­su zin­har. O, Ya­qo­nu in­san ta­le­lə­ri­ni di­ri-di­ri udan “nə­cib” ana­kon­da ki­mi oy­na­yar­dı. Qlos­te­ri də mən Ca­han­gi­rin re­per­tua­rın­da gö­rü­rəm və cə­nab Mol­ye­rin Qar­pa­qon, Tar­tüf, Sqa­na­rel ad­lı per­so­naj­la­rı­nı da. Ol­sun ki, Qa­yev, Sa­tin, Ba­ron, Firs, dok­tor Stok­man ki­mi ob­raz­lar da dü­şə bu si­ya­hı­ya. Ger­çək­lik­də isə bun­la­rın heç bi­ri yox: mən öz teatr­şü­nas fan­ta­zi­ya­la­rım­da onun yal­nız ideal­da müm­kün səh­nə ta­le­yi­ni ya­zı­ram. Sə­bəb də bu ki, Ca­han­gi­rin oy­na­dı­ğı rol­la­rın ha­mı­sı bu akt­yo­run is­te­da­dın­dan, ba­ca­rı­ğın­dan qat-qat aşa­ğı, əl­bət­tə, bir-iki­sin­dən sa­va­yı.

ŞEYX KƏ­BİR

Bu kim ol­sa yax­şı? Ün­va­ni Azər­bay­can dra­ma­tur­gi­ya­sı, is­mi Şeyx Nəs­rul­lah. Ca­han­gir Nov­ru­zov müa­sir Azər­bay­can teat­ro­sun­da şeyx Nəs­rul­la­hı ta­mam ye­ni, ori­ji­nal bir səp­ki­də səh­nə­yə gə­tir­mək im­ka­nı­na ma­lik bi­ri­si. Mən Ca­han­gi­rin ifa­sın­da Şeyx Nəs­rul­la­hı (“Ö­lü­lər” pye­si) mü­səl­man dün­ya­sı­nın Os­tap Ben­de­ri qis­min­də tə­səv­vür edi­rəm: bu Nəs­rul­lah məs­xə­rə­baz­dır, oyun­baz­dır, əmə­li­nin Ömər Xəy­yam qi­ya­fə­li fi­lo­so­fu­dur, şa­ir xis­lət­li fı­rıl­daq­çı­dır. Söz­süz ki, be­lə Şeyx teat­ro sə­nə­ti­nin lap ya­xın­lı­ğın­da məs­kun­laş­mış bir vü­cud. Əgər mən Ca­han­gi­rin ərəb şeyx­lə­ri­lə za­hi­ri ox­şar­lı­ğı­nı sez­mə­səy­dim, bu fik­ri söy­lə­mə­yə­cək­dim. Mi­sil­siz Əbu Übeyd­dir (“Od gə­li­ni” pye­si) Ca­han­gir. An­caq onu hind ra­ca­la­rı­na da bən­zət­mək müm­kün. Bu mü­qa­yi­sə­nin pers­pek­tiv­lə­ri­ni du­yur­su­nuz­mu? Son­ra da de­yi­rik ki, Azər­bay­can te­atr mə­də­niy­yə­ti ni­yə ka­sad­dır...

ŞƏ­Kİ VƏ MÜ­SA­FİR

Şə­ki qə­ri­bə bir yer­dir. Mü­sa­fir­lə hə­mi­şə do­lu­dur. Nə­dən ki, qə­dim­dir və ora­da aram­sız-fa­si­lə­siz Pİ­Tİ bi­şi­rir­lər. Mən bil­mi­rəm, Şə­ki Ca­han­gi­ri akt­yo­ra çe­vi­rib, ya Ca­han­gir Şə­ki­ni teat­ral­laş­dı­rıb? Hər nə isə, mən onu bi­li­rəm ki, Ca­han­gir bir akt­yor və mü­sa­fir ki­mi Şə­ki şə­hə­rin­dən baş­la­yır. Hət­ta o, öz akt­yor imi­ci üçün tə­məl ro­lu­nu oy­na­yan Ha­cı da­yı ob­ra­zı­nı və bu ki­şi­nin mə­zə­li lə­ti­fə­lə­ri­ni Şə­ki­dən gö­tü­rüb gə­tir­di Ba­kı­ya və rəs­mi te­atr mə­də­niy­yə­ti­nə da­xil elə­di. Ca­han­gir əla ko­me­di­ya akt­yo­ru­dur, Şə­ki­də bu­ta alıb, Şə­ki teat­rın­da ci­la­la­nıb, teat­ral amp­lua içi­nə gi­rib, mə­zə­li lə­ti­fə­lə­rin, ma­raq­lı si­tua­si­ya­la­rın hey­və­rə və hə­pənd per­so­naj­la­rı­nı oy­na­ma­ğa meyl­lə­nib. Onun ifa­sın­da mil­li hey­və­rə­lər “pad­şa­hı” Sal­man bəy (“Or­dan-bur­dan” te­le­ta­ma­şa­sı) hə­pənd­lər “kənd­xu­da”­sı Ta­rı­ver­di­nin (Şə­ki teat­rı­nın “He­ka­yə­ti xırs-qul­dur­ba­san” ta­ma­şa­sı) şə­hər­də qə­rar­laş­mış va­rian­tı idi ki, de­pu­tat olub Fi­til­bör­kə (Pe­ter­bur­qa) sə­fər et­mə­yə ha­zır­la­şır­dı: ac hə­rif­lə­rə görk ol­maq­dan öt­rü... 1993-cü ilin “Ac hə­rif­lər” te­le­ta­ma­şa­sın­da onun piy­li, şiş­man qo­ro­do­vo­yu köç edib Ba­kı­ya gəl­miş­di, dər­vi­şi, akt­yo­ru isə gə­zər­gi hə­yat tər­zi ke­çi­rir­di. Yə­ni de­di­yim bu ki, mü­sa­fir­lik Ca­han­gir ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da mü­tə­ma­di tək­rar­la­nan bir mo­tiv. Elə bir mo­tiv ki, ar­tıq onun şəx­si hə­ya­tın­da ger­çək­lə­şib. Dü­nən Şə­ki­də idi mü­sa­fir, bu gün Tür­ki­yə­də. Gö­rək ora­lar­dan nə gə­ti­rə­cək Ba­kı­ya mə­nim Azər­bay­can ko­me­di­ya teat­ro­su­nun, mil­li “AC HƏ­RİF­LƏR” teat­ro­su­nun Bö­yük Ro­mu­lu ad­lan­dır­dı­ğım CA­HAN­GİR... ca­han teat­ro­su­nu mən­gir­lə­mək is­tə­yən adam...


SƏ­NƏM

Ərəb di­lin­də BÜT “sə­nəm” sö­zü ilə bil­di­ri­lir. Klas­sik Şərq poe­zi­ya­sın­da hüs­nü gö­zəl xa­nı­mı ideal­laş­dı­rıb, ila­hi­ləş­di­rib ona SƏ­NƏM de­yib­lər. Am­ma heç qa­dın­dan da mə­bud olur­mu, ya­hu? Əgər Yer kü­rə­si­nin bü­tün ki­şi­lə­ri şai­rə dö­nüb şe­ir yaz­sa­lar, olar. SEV­Gİ­LƏR DÜN­YA­SI­NIN TAN­RI­SI QA­DIN. Cab­bar­li və Ca­vid teat­ro­su­nun ro­man­tik qa­yə­si bu im­pe­ra­ti­və kök­lən­mə­miş­di, bə­yəm? Mən də bu zi­ya sa­hib­lə­ri­nin va­ri­si. Ol za­man tə­sa­düf­mü ki, Azər­bay­can mil­li teat­ro­su ta­ri­xin­də mən BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA­NI bir SƏ­NƏM qis­min­də gö­rü­rəm? Xeyr, əs­la. Fik­rin bir baş­qa pa­ra­le­li də möv­cud: mil­li te­atr mə­də­niy­yə­ti kon­teks­tin­də “a­zər­bay­can­lı qa­dın” ob­ra­zı­nın re­al imic­mey­ke­ri Ba­rat xa­nım olub.
Qə­ri­bə­dir, mən rəs­sam Qəy­yu­run mü­səl­man­sa­ya­ğı “i­ko­na”­la­rın­da qa­dı­nüz­lü, quş­bə­dən­li mə­lək­lə­rə ba­xar­kən nə­dən­sə xə­ya­lım­da ara-sı­ra Ba­rat xa­nı­mın fo­to­şə­kil­lə­ri can­la­nıb. Nə­dən ki, mən bu akt­ri­sa­nı hə­mi­şə qum­ru qu­şu­na bən­zət­mi­şəm, boş, ge­niş səh­nə plan­şe­ti üzə­rin­də əda­lı-əda­lı, na­zə­nin-na­zə­nin vur­nu­xan qum­ru qu­şu­na. Ba­rat xa­nı­mın içə­ri­dən püs­kü­rən ener­ji­si mü­qa­bi­lin­də, yə­ni vul­kan mü­qa­bi­lin­də na­rın, xır­da ye­ri­şi var­dı, sə­sin­də - ecaz­kar cin­gil­ti, çöh­rə­sin­də - nur, göz­lə­rin­də şıl­taq, ər­kö­yün­sov sev­gi. Onu din­lə­yən­də adam­da elə təəs­sü­rat oya­nır­dı ki, san­ki bu səs­lə əf­sa­nə­vi, fü­sün­kar na­ğıl pə­ri­lə­ri da­nı­şır... və ya sehr­li, til­sim­li qum­ru­lar, gö­yər­çin­lər...
BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA - Azər­bay­can mil­li teat­ro­sun­da zə­rif və ür­kək yav­ru­lar, gü­nah­sız mə­sum mə­lək­lər ifa­çı­sı ki­mi təq­dim olun­ma­ğa la­yiq...
BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA - “Kü­lək­lə sov­ru­lan­lar” ki­no­fil­mi­nin fərz edi­lən qəh­rə­ma­nı.
BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA - Azə­ri xa­nım­la­rı ara­sın­da özü­nə­məx­sus Viv­yen Li.
BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA - səh­nə iç­rə boy at­mış zan­baq.
BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA - cən­nət­dən fa­ciə mə­ka­nı­na ad­la­yıb şər qən­şə­rin­də da­yan­mış hu­ri.
BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA - bir sap mir­va­ri.
BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA - Kə­pə­zin Sət­tar Bəh­lul­za­də tab­lo­sun­dan gö­rü­nən göz yaş­la­rı.
Bu göz yaş­la­rı için­dən Ba­ra­tın Xu­ra­ma­nı, Kor­de­li­ya­sı, Şi­ri­ni, Dez­de­mo­na­sı ba­xıb ruz­ga­ra na­ğıl­la­rın tac­lı qum­ru quş­la­rı ki­mi...
La­kin SƏ­NƏM qul­luq­çu gör­kə­min­də zü­hur elə­yən­də dün­ya alt-üst tər­si­nə çev­ri­lir, aləm kar­na­val­la­şır, cə­miy­yət gü­lüş­lə baş-ba­şa qa­lır, poe­zi­ya mət­bəx qa­pı­la­rı­na gə­lib boy­nu­nu bü­kür, hu­ri ön­lük bağ­la­yıb qab yu­yur. Çox adam qütb­lə­rin be­lə də­yiş­mə­sin­dən ça­şıb şa­şı­rır, hə­yə­can­la­nır, özü­nü iti­rir. Ba­rat xa­nım isə, ək­si­nə, əsl hal əh­li, kar­na­val ov­qa­tı­na ür­cah bir qa­dın. Səh­nə­də tra­ves­ti rol­la­rı­nı oy­na­ma­yıb, bə­yəm, oğ­lan pal­tar­tı ge­yi­nib seyr­çi­lə­ri qı­mı­şa-qı­mı­şa al­dat­ma­yıb, bə­yəm? Odur ki, o, fa­ciə çən­bə­rin­dən qo­pub gü­lüş için­də ra­hat­ca­na ya­şa­ya bi­lər­di. Məhz bu­na gö­rə də ki­şi­lə­rə şə­rab pay­la­maq­dan qı­sıl­ma­yan kef­cil, ər­kö­yün, kə­lək­baz, iş­və­kar, na­dinc meh­man­xa­na sa­hi­bə­si Mi­ran­do­li­na­nı oy­na­maq Kral Li­rin lütf­kar yav­ru­su Kor­de­li­ya­nı, uşaq sa­də­lövh­lü­yü ilə so­na­la­rın sev­gi gö­lün­də ba­tan Cül­yet­ta­nı mil­li teat­ro­nun səh­nə­sin­də uğur­la ”ya­şat­mış” akt­ri­sa­dan öt­rü heç bir psi­xo­lo­ji prob­lem ya­rat­mır­dı. Gü­nü­mü­zün pən­cə­rə­sin­dən keç­mi­şə ta­ma­şa elə­yən­də şey­tan Mi­ran­do­li­na “O ol­ma­sın, bu ol­sun” ki­no­fil­min­dən ta­nı­nan “ca­nı yel­li” qul­luq­çu Sə­nə­min Qərb va­rian­tı ki­mi “o­xu­nur”. An­caq önəm­li­si bu de­yil. Mə­sə­lə­nin məğ­zi on­da ki, adi dul qa­dın qul­luq­çu Sə­nəm kuk­la ki­mi qə­şəng Ba­rat xa­nı­mın sə­mi­miy­yə­ti, meh­ri, da­xi­li ener­ji­si və pe­şə­kar­lı­ğı he­sa­bı­na Azər­bay­can ki­ne­ma­toq­ra­fi­ya­sı­nın əsl ek­ran SƏ­NƏ­Mİ sə­viy­yə­si­nə yük­sə­lir.
Azə­ri türk­lə­ri­nin XX yü­zil mə­də­niy­yə­tin­də BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA sim­vo­la dön­müş bir akt­ri­sa­dır. Çün­ki onun şəx­sin­də ta­ri­xən for­ma­laş­mış azər­bay­can­lı qa­dın ti­pi öz səh­nə tə­cəs­sü­mü­nü, sə­nət ifa­də­si­ni ta­pır­dı. Əbəs de­yil ki, Azər­bay­can xalq mah­nı­la­rı­nın (“Bə­ri bax”, “Qa­ra­gi­lə”, “Hə­si­ri bas­ma, do­lan, gəl” və s. bu ki­mi) li­rik qəh­rə­ma­nı­nı mən Ba­rat Şə­kins­ka­ya ki­mi tə­səv­vür edi­rəm: göy­çək, emo­sio­nal, hə­ya­lı, şi­rin­dil, ener­ji­li və ev­dar. San­ki Azər­bay­can səh­nə­si­nə Mol­la Pə­nah Va­qif poe­zi­ya­sın­dan ya­şıl­baş so­na ki­mi düş­müş­dü BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA... Til­sim­li na­ğıl­lar­dan uçub gəl­miş­di zə­rif qum­ru qu­şu ki­mi... və se­vi­lib-se­vi­lib SƏ­NƏM ol­muş­du BA­RAT ŞƏ­KİNS­KA­YA...

AR­FA VƏ QA­LA­TE­YA

Piq­ma­lion yu­nan idi, hə­lə ev­lən­mə­miş­di: qa­dın hey­kə­li yap­dı bir gün... fil sü­mü­yün­dən... buz ki­mi so­yuq, qar ki­mi ağ... Dü­zəlt­di­yi çıl­paq gö­zə­lə “Qa­la­te­ya” de­di bu su­bay ki­şi və an­la­dı ki, xə­ya­lın­da ya­rat­dı­ğı idea­lı öz “na­dinc” və əf­sun­çu bar­maq­la­rı­nın seh­ri­lə vir­tual yu­xu mə­ka­nın­dan “qo­pa­rıb” gə­ti­rib göz önü­nə. Piq­ma­lion ba­şa düş­dü ki, gün­də­lik hə­yat­da çı­raq­la ax­tar­sa da, be­lə­si­ni tap­ma­ya­caq. Ona gö­rə də azar­la­dı, eşq mə­rə­zi­nə tu­tul­du, ix­ti­ya­rı əl­dən get­di, yon­du­ğu hey­kə­li əsl qa­dın bi­lib onu sev­di...
Azər­bay­ca­nın mil­li teat­ro mə­də­niy­yə­ti ta­ri­xi yal­nız bir QA­LA­TE­YA ta­nı­yır: HÖ­KÜ­MƏ. Oy­na­dı­ğı bü­tün ta­ma­şa­la­rı öz in­tim yu­xu­su ki­mi qav­ra­yan bir AKT­Rİ­SA üçün MİF və SƏH­NƏ ara­sın­da heç bir sər­həd qal­mır. Hö­kü­mə Qur­ba­no­va Azər­bay­can səh­nə mi­fi­nin qəh­rə­ma­nı­dır. O, hə­ya­tı­nı bir te­atr mi­fi ki­mi ya­şa­yıb köç­dü dün­ya­dan... və san­dı ki, o, bu mif iç­rə Af­ro­di­ta­dır.
İde­ya o vaxt tü­kə­nir ki, ger­çək­lik müs­tə­vi­sin­də konk­ret for­ma ki­mi tə­za­hür edir. Qa­la­te­ya Piq­ma­lio­nun ki­şi fan­ta­zi­ya­la­rı­nın can­sız qi­ya­fə­si, dü­şün­cə­lər mə­ka­nın­da ya­şa­yan pə­ri­nin hə­ya­ti gör­kə­mi idi.
Teat­ro­nun səh­nə­sin­də AR­FA ki­mi da­ya­nar­dı Hö­kü­mə xa­nım: mə­sum, ca­zi­bə­dar, qə­şəng və öz gö­zəl­li­yi­nə ar­xa­yın. Onun sə­si də ar­fa­nın sə­si­nə bən­zə­yir­di və ada­ma əlüs­tü ro­man­tik bir cən­nət gu­şə­si­ni xa­tır­la­dır­dı. Yal­nız hu­ri­lər cən­nət­də bu səs­lə da­nı­şa bi­lər­di­lər. AR­FA be­hişt alə­ti­dir: okean­la­rın züm­zü­mə­si­ni, və bəl­kə də, lay­la­sı­nı imi­ta­si­ya elə­yir.
Hə­lə pe­şə­kar akt­ri­sa­lar sı­ra­sı­na qa­tıl­ma­mış­dan ön­cə qız­cı­ğaz Hö­kü­mə əs­rin ilk qa­dın təy­ya­rə­çi­lə­ri­nin cə­miy­yət­də təl­qin et­di­yi də­bə uy­ğun şə­kil­də bə­zə­nib dü­zə­nir­di, özü­nü on­la­ra ox­şa­dır­dı. Qı­sa saç dü­zü­mü, xə­fif ma­ki­yaj, cid­di ge­yim tər­zi, tünd pen­cək, ya­xa­lı­ğı bo­ğaz­dan düy­mə­lə­nən kof­ta­lar, yün­gül pu­lo­ver... öt­kəm üz ifa­də­si, emo­si­ya do­lu ba­xış­lar və məx­mə­ri hə­ya... Vi­zual kont­rast, tə­zad­la­rın ca­zi­bə­si. Hö­kü­mə xa­nı­mın şəx­siy­yə­tin­də zə­ma­nə­nin “di­ri­baş­lı­ğı” ilə zi­ya­lı təm­ki­ni, nə­ca­bət kü­bar­lı­ğı gö­zəl­lik müs­tə­vi­sin­də bir-bi­ri­nə qo­vu­şub müa­sir Azər­bay­can qa­dı­nı­nın ideal ob­ra­zı­nı gö­rük­dü­rür­dü. Am­ma elə ki, Hö­kü­mə Qur­ba­no­va mil­li teat­ro­nun qa­pı­la­rın­dan içə­ri gir­di, də­yiş­di, mif­ləş­di, düz “On ikin­ci ge­cə”­nin ta­ma­mın­da Şeks­pi­rin bül­lur Oli­vi­ya­sı cil­din­də səh­nə­yə çıx­dı və dö­nüb hə­mi­şə­lik teat­ral QA­LA­TE­YA ol­du.
Sim­fo­nik or­kestrdə AR­FA qa­dın hey­kə­li ki­mi bir şey­dir. Ona mu­si­qi sə­nə­ti­nin Qa­la­te­ya­sı da, qüs­sə­li gö­zəl də de­mək ca­iz. Müm­kün­dür ona: həm tən­ha­dı, həm də qü­rur­lu: na­zı-qəm­zə­si “a­da­mı yı­xır”.
Piq­ma­lion Af­ro­di­ta xa­nı­ma yal­va­rıb-ya­xar­dı ki, Qa­la­te­ya­nı di­rilt­sin. O da elə­mə­di tən­bəl­lik, hey­kə­lə qan ver­di, can ver­di, nə­fəs ver­di, səs ver­di. Fil sü­mük­lü bə­dən sev­gi tan­rı­sın­dan ruh alıb ya­şa­dı, Piq­ma­lio­na hə­qi­qi ar­vad olub onun ya­nın­da qal­dı. Çox çək­mə­di ki, bu ekstra­va­qant ai­lə­də bir qız uşa­ğı dün­ya­ya gəl­di: adı­nı qoy­du­lar PA­FOS.
Her­mio­na (“Qış na­ğı­lı” ta­ma­şa­sı) Hö­kü­mə Qur­ba­no­va­nın ifa­sın­da fil sü­mü­yün­dən ya­pıl­mış mü­qəd­dəs ila­hə və ya mə­lək təəs­sü­ra­tı oya­dır­dı seyr­çi­də: hət­ta bir çox­la­rı şüb­hə­lə­nir­di ki, gö­rə­sən, səh­nə mə­ka­nın­da tül pər­də­nin ar­xa­sın­da hey­kəl ki­mi tər­pən­məz da­ya­nan, hə­qi­qə­tən, can­lı akt­ri­sa­dır, ya yox. Hə­qi­qə­tən, bu ta­ma­şa­da müəy­yən müd­də­tə Hö­kü­mə xa­nım “hey­kəl olur­du” və seyr­çi­lə­ri inan­dı­rır­dı ki, on­la­rın səh­nə­də gör­dük­lə­ri Her­mio­na de­yil, məhz Her­mio­na­nın hey­kə­li­dir. Pe­şə­kar bir il­lü­zia­nizm. Hər­çənd ro­man­tik sev­gi pa­fo­su Hö­kü­mə xa­nı­mı asan­lıq­la ger­çək­lik­dən ayı­rıb qə­dim əsa­tir til­si­mi­lə ov­sun­la­ma­ğa qa­dir idi. Çün­ki bu akt­ri­sa öz iç dün­ya­sın­da, ruh dün­ya­sın­da özü­nü Qa­la­te­ya va­rian­tı ki­mi, Af­ro­di­ta va­rian­tı ki­mi qav­ra­yıb. Mən əmi­nəm ki, Hö­kü­mə Qur­ba­no­va KƏND­Çİ QI­ZI (1962-ci ilin ey­niad­lı ta­ma­şa­sı) Bə­növ­şə­də Qa­la­te­ya­nı (və ya Af­ro­di­ta­nı) gör­mə­səy­di, ta­nı­ma­say­dı, bu rol­dan im­ti­na edə­cək­di...
AR­FA sak­ral mən­şə­li alət­dir, sə­ma pə­ri­lə­ri­nin mu­si­qi­si­ni səs­lən­di­rir.
Şeyx Sə­nan ru­hun Piq­ma­lio­nu­dur. Hö­kü­mə xa­nı­mın na­zə­nin Xu­ma­rı, Sü­da­bə­si, Mər­yə­mi Azər­bay­can səh­nə­sin­də Qa­la­te­ya va­riant­la­rı ki­mi yo­zu­la bi­lər.
“Can­sız” za­man can­lı bə­də­nin düş­mə­ni­dir, AR­FA­DAN və fil sü­mük­lü Hey­kəl­dən öt­rü isə heç və­də qəd­dar ol­mur.
Hö­kü­mə qo­ca­lır­dı və əbə­di Qa­la­te­ya ki­mi qal­maq is­tə­yir­di... Bu fi­kir, bu ide­ya akt­ri­sa­nı göz önün­də­cə “can­sız­laş­dı­rır­dı”, kuk­la­laş­dı­rır­dı.
Azər­bay­can teat­ro­su­nun səh­nə­sin­də Hö­kü­mə xa­nı­mın 51 yaş­lı kök, ən­dam­lı Kleo­pat­ra­sı (1964-cü ilin “”An­to­ni və Kleo­pat­ra” ta­ma­şa­sı) ak­va­rium re­ji­min­də sax­la­nı­lan iri ba­li­na­nı xa­tır­la­dır­dı.
Qa­la­te­ya qo­ca­lan­da mif qur­ta­rır.
Mi­si­rin şa­ha­nə gö­zə­li Kleo­pat­ra er­kən yaş dö­nə­min­də in­ti­har elə­di: is­tə­mə­di ki, şux­lu­ğu­nu, ya­ra­şı­ğı­nı itir­sin, əf­sa­nə­ni kor­la­sın.
Yal­xı PA­FO­SU isə sev­mək müm­kün de­yil.
AR­FA sim­fo­nik or­kest­rin vi­zual pa­to­lo­gi­ya­sı­dır.
Fi­kir­lə­şi­rəm ki, So­mer­set Mo­ye­min “Teatr” ad­lı ro­ma­nı­nın akt­ri­sa qəh­rə­ma­nı Cu­li­ya Ləm­bert Hö­kü­mə xa­nı­mın yaş­ca bö­yük rə­fi­qə­si. Mən əkiz ruh­la­rın möv­cud­lu­ğu­na ina­nı­ram. Hö­kü­mə xa­nım Ba­kı­nın Cu­li­ya Ləm­ber­ti sa­yı­la bi­lər­di, tə­bii ki, öz kos­mik ar­fa sə­siy­lə və mə­sum teat­ral hə­ya­sı ilə bir­gə.
XX əsr Azər­bay­can teat­ro­su­nun mi­fik gö­zə­li, mi­fik akt­ri­sa­sı Hö­kü­mə Qur­ba­no­va­dır. Dün­ya­nın ən ro­man­tik və ən gü­lə­yən QA­LA­TE­YA­SI bi­zim səh­nə­nin ya­ra­şı­ğı olub.

QA­LOŞ VƏ ME­FİS­TO­FEL
(ö­lüm kəl­bə­ti­ni)

Qa­loş qa­ra, pa­rıl­tı­lı bir əş­ya­dır. Re­zin­dən ha­zır­la­nar. Ta­ri­xi fi­lan qə­dər. Ya­ğış­da, tu­fan­da, qar və çov­ğun­da ca­maat on­dan is­ti­fa­də edər ki, sü­rüş­mə­sin, ayaq­la­rı is­lan­ma­sın. Kən­dis­tan əh­li üçün mis­li yox­dur. Am­ma heç bir ev­də onu içə­ri bu­rax­maz­lar. Çün­ki yaş olar, pal­çıq olar. Ha­ra get­sə, alə­mi lə­kə­lər, bu­laş­dı­rar. Odur ki, qa­pı­da cüt­lə­nib qa­lar, mə­lul-mə­lul sa­hi­bi­ni göz­lər. Ba­xır­san ki, nə ayaq­qa­bı­dı, nə çək­mə­di, nə də baş­maq. Qa­loş elə qa­loş­du, so­vet dö­nə­min­də Azər­bay­ca­na gə­lib ça­rı­ğı “öl­dü­rən” qa­loş­du.
Me­fis­to­fel sə­ma sa­ki­ni­dir. Ge­yi­mi hə­mi­şə baş­dan-aya­ğa qa­loş ki­mi qa­ra tə­səv­vür olu­nur. Ta­rix­siz­dir. Tan­rı­ya ta­mar­zı, in­sa­na pa­xıl mə­lək­dir. Tən­ha­dır, tək­dir. Mü­səl­man mi­fo­lo­gi­ya­sın­da adı­nı İb­lis qo­yub­lar. Od­dan tö­rə­nib: kö­lə­li­yə nif­rə­ti var. Heç ki­mə ta­be ol­maz. Azad­lıq için­də üzər. Tan­rı ilə da­im düş­mən­çi­lik və­ziy­yə­tin­də­dir, acı­ğa is­tə­di­yi­ni elə­yib on­dan öc ala bi­lər. Bəl­kə də ilk de­mok­rat­dır Me­fis­to­fel, ya da əv­və­lin­ci üs­yan­kar ro­man­tik? Dü­zü­nü söy­lə­mə­yə kim­sə­nin fəh­mi çat­maz. Me­fis­to­fel-İb­lis, nə qa­pı ta­nı­yar, nə pən­cə­rə. Ke­fi bu­yur­du­ğu evə ba­ca­dan da gi­rər.
Müm­kün­dür ki, Azər­bay­can­da ada­ma da “qa­loş” de­sin­lər, əgər bu Al­lah bən­də­si sü­rü­nə-sü­rü­nə, mü­ti qul ki­mi, ba­şı­nı aşa­ğı sa­lıb hər əza­ba, çə­tin­li­yə, lap təh­qi­rə dö­zə-dö­zə ya­şa­yır­sa və əgər bü­tün bun­la­rın mü­qa­bi­lin­də uzun bir ömür ya­şa­yır­sa. “Qa­loş” aya­ma­sı hər za­man şə­bə­də ob­yek­ti­ni giz­li ener­ji­si, məx­fi gü­cü­nü də ey­ham­laş­dı­rır. “Şə­bə­də qoş­maq”­da, “Ved­rə bağ­la­maq”­da biz­lə­rin ta­yı-bə­ra­bə­ri var­mı mə­gər? Ata-ba­ba­la­rı­mız ol­ma­zın is­te­dad gös­tə­rib­lər bu iş­də. Elə elə­yib­lər ki, aya­ma (lə­qəb) xa­rak­te­rin güz­gü­sü­nə çev­ri­lib. “Meh­man” (1968) bə­dii fil­min­də Qa­loş “qa­loş­lu­ğu­na” şad­dır, şükr­lü­dür. Çün­ki ev­də, hə­yət-ba­ca­da qa­loş­luq elə­di­yi üçün ya­şa­yır, “qa­loş” imi­ci al­tın­da ya­şa­yır və bu aya­ma-mas­ka­nın ar­xa­sın­da öz keç­mi­şi­nin hə­qi­qə­ti­ni giz­lə­dir. Giz­lə­dir ki, onun bəy oğ­lu bəy ol­du­ğu­nu bil­mə­sin­lər. Bi­lib də qu­laq­la­ma­sın­lar. Qa­loş ki­mi qa­lıb şu­ra hö­ku­mə­ti­nə qar­şı təx­ri­bat apar­maq­sa qis­mən asan­dır.
Da­hi RZA TƏH­MA­SİB per­so­na­jın hə­yat mə­ra­mı­na söy­kə­nib də Qa­lo­şu Me­fis­to­fel ki­mi oy­na­mış­dı, cə­mi iki ba­la­ca buy­nu­zu ça­tış­mır­dı. Ek­ran­da köl­gə-işıq, say­rış­ma­la­rı za­ma­nı qə­fil gö­rü­nən əp­ri­miş üz, ay­dın eşi­di­lən mə­şum pı­çıl­tı Qa­lo­şu fil­min ölüm ka­bu­su­na, Me­fis­to­fe­li­nə, Əz­rai­li­nə çe­vi­rir­di. Və qə­ri­bə­dir, elə bu an He­rost­rat fak­to­ru iş­lə­di. Qa­lo­şu unu­dun! Yə­ni dün­ya­nın ən əc­laf ada­mı­nı unu­dun. Heç kəs Qa­lo­şu unut­ma­dı. He­rost­rat möh­tə­şəm Ar­te­mi­da mə­bə­di­ni yan­dı­rıb ne­cə əbə­di­ləş­di­sə, Rza Təh­ma­si­bin fe­no­me­nal is­te­da­dı da Qa­lo­şu elə­cə ölüm­süz­ləş­dir­di Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti üçün. Yal­nız mil­lə­tin fi­kir iş­çi­lə­ri bi­lir­lər ki, Rza Təh­ma­sib vax­ti­lə xal­qı vəc­də gə­tir­miş əsl “xalq film­lə­ri”­nin (“Ar­şın mal alan”, “O­nu ba­ğış­la­maq olar­mı?”) müəl­li­fi­dir. La­kin çox­mu adam Rza Təh­ma­si­bi bir ki­no­re­jis­sor ki­mi xa­tır­la­yır? Əl­bət­tə ki, yox. Di gəl ki, “Qa­loş” de­yən ki­mi ha­mı­nın ya­dı­na əlüs­tü Rza Təh­ma­sib dü­şür. Mən­dən ol­say­dı, Rza Təh­ma­si­bin şə­rə­fi­nə mən­fi rol­la­rın ən yax­şı ifa­çı­sı üçün “Gü­müş qa­loş” mü­ka­fa­tı tə­sis edər­dim və bu mü­ka­fa­tı ölü­mün­dən son­ra bi­rin­ci elə onun özü­nə ve­rər­dim 1932-ci ilə gö­rə. İmam­yar (“Ya­şar” ta­ma­şa­sı) Qa­lo­şun 36 il ön­cə səh­nə­də zü­hur et­miş va­rian­tı idi. El ara­sın­da Rza­nın fe­no­me­nal ifa­sı sa­yə­sin­də “İ­mam­yar” adı­nı “pis adam” an­la­mı­nın si­no­ni­mi elə­miş­di­lər, yə­ni İmam­ya­rı folk­lor müs­tə­vi­si­nə çı­xar­mış­dı­lar. Ma­hiy­yət­cə İmam­yar və Qa­loş bir cüt sır­ğa­ya bən­zər ki, on­la­rı da fərq­lən­dir­mək müş­kül mə­sə­lə, əgər zər­gər ma­hir us­ta isə.
Azər­bay­can teat­ro­su­nun bi­rin­ci hə­qi­qi in­tel­lekk­tual akt­yo­ru olub Rza Təh­ma­sib: PRO­FES­SOR VO­LAND. Kü­bar fə­dai və in­san psi­xo­lo­gi­ya­sın­dan, mü­na­si­bət­lə­rin­dən konf­likt­lər hör­gü­lə­yən oyun­baz sə­nət­çi, özü­nə­məx­sus Me­fis­to­fel. Qa­loş onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın fi­na­lı üçün ma­jor ak­kord ki­mi bir şey­dir, İb­lis isə ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın baş­lan­ğı­cın­da səs­lə­nən pa­te­tik mü­qəd­di­mə. Bu iki ob­raz ara­sın­da za­man mə­sa­fə­si, yu­var­laq­laş­dı­rıb de­yi­rəm, təq­ri­bən bir 50 il­dir. Bax, elə bu vaxt amp­li­tu­da­sın­da akt­yo­run “şər” ide­ya­sı­na ver­di­yi yo­zum və vi­zual bi­çim də­yi­şir. Əgər “İb­lis”­də dün­yə­vi şər konk­ret­ləş­di­ri­lib in­sa­ni for­ma alır­dı­sa, “Meh­man”­da Qa­loş in­san­lı­ğın to­tal bir mü­si­bə­ti ki­mi gös­tə­ri­lib kos­mik ən­da­zə­lər çər­çi­və­si­nə sa­lı­nır­dı. Ca­van Rza Təh­ma­sib İb­li­si mi­fo­lo­ji kon­teks­dən çı­xa­rıb ic­ti­mai dün­ya­nın prob­le­mi ki­mi təq­dim edir­di­sə, ahıl Rza Təh­ma­sib Qa­lo­şu ar­tıq adi, lo­kal konf­likt­dən, ba­ya­ğı si­ya­si qar­şı­du­rum müs­tə­vi­sin­dən qo­pa­rıb mi­fə doğ­ru apa­rır­dı.
Kuk­la teat­rın­da Me­fis­to­fe­li gös­tər­mək üçün ən ya­rar­lı və ef­fek­tiv pred­met­dir. Qa­loş can­sız dün­ya­nın Me­fis­to­fe­li­dir.
Rza Təh­ma­si­bin sə­nət hüc­rə­si: Hü­seyn Ca­vi­din fəl­sə­fi-ro­man­tik bə­ya­nat­lar və psi­xo­lo­ji say­rış­ma­lar teat­ro­su­nun mən­fi qəh­rə­ma­nı. Onun də­li Knya­zı­nın (1930-cu ilin “Knyaz” ta­ma­şa­sı) şə­cə­rə­si­ni Faus­ta da bağ­la­maq müm­kün, knyaz Mış­ki­nə də. Bəl­kə, Qan­ya İvol­gin və ya Ste­pan Tro­fi­mo­viç Ver­xo­vens­ki de­səm, da­ha dü­rüst olar? İb­li­sin üs­ya­nı onun ro­man­ti­ka­sın­dan do­ğub. Üs­yan və ro­man­ti­ka isə əzəl­dən məf­tu­ne­di­ci­dir. Ari­fi (1920-ci ilin “İb­lis” ta­ma­şa­sı) və İb­li­si (1921-ci ilin ey­niad­lı ta­ma­şa­sı) oy­na­mış akt­yor Fa­ust və Me­fis­to­fe­lin bir ad­dım­lı­ğın­da idi.
Rza Təh­ma­si­bi dün­ya ta­nı­ma­lıy­dı: fe­no­men bir akt­yor ki­mi. Qə­ri­bə­dir, mən hə­mi­şə inan­mı­şam ki, Rza Təh­ma­sib şəx­siy­yə­ti Azər­bay­can teat­ro­sun­dan bö­yük olub. Mən­ti­qə əsas­la­nıb ra­zı­la­şa­ram ki, səhv fi­kir söy­lə­yi­rəm. Nə et­mə­li ki, inam mən­tiq­dən güc­lü­dür. Elə isə, dü­şün­dü­yü­mün hə­qi­qə­ti­ni giz­lət­mə­yə sə­bəb yox...


KNYAZ

Ta­ri­xən elə gə­ti­rib ki, azə­ri türk­lə­ri kut­la­şıb Tif­li­sin ŞEY­TAN­BA­ZAR mə­həl­lə­sin­də ya­şa­yıb­lar. Müm­kün ki, məhz azər­bay­can­lı­lar qə­dim gür­cü şə­hə­ri­nin bu böl­gə­si­ni təd­ri­cən şey­ta­nın ba­za­rı­na dön­də­rib­lər və cə­mi əh­li Qaf­qa­za “sa­ta­şıb, gü­lüb, mey­dan oxu­yub­lar”. Də­yir­ma­nın ağ­zın­dan di­ri çı­xıb baş­dan tük apa­ran, dil­dən “i­ti”, əl­dən “pər­gar”, fı­rıl­da­ğı, də­lə­duz­lu­ğu za­ra­fat­ya­na oyu­na çe­vir­miş baq­qal­la­rın, us­ta­la­rın, məs­xə­rə­baz­la­rın, al­ver­çi­lə­rin, mey­xa­nə sa­hib­lə­ri­nin ye­ri olub Şey­tan­ba­zar və bil­mər­rə qut­lu mə­kan sa­yıl­ma­yıb: ca­maat bu­ra gə­lib-get­mək­dən çə­ki­nib, eh­ti­yat­la­nıb ki, ama­nın gü­nü­dür, al­da­dar­lar. Dün­ya­nın gür­cü rəs­sa­mı ki­mi ta­nı­dı­ğı əl­van pri­mi­tiv rəsm­lər müəl­li­fi Pİ­ROS­MA­Nİ də bu mə­həl­lə­də ömür sü­rüb. Am­ma mə­nim onun gür­cü­lü­yü­nə də­xi bö­yük şüb­həm var. Əl­bət­tə ki, ön­cə so­ya­dı­na gö­rə. Çün­ki “pir”, “os­man” söz­lə­ri mü­səl­man dün­ya­sı­nın bil­di­ri­ci­lə­ri və bi­zim xaç­pə­rəst qon­şu­la­rın adət­lə­ri, inanc­la­rı ilə heç uyuş­maz. Bir sı­ra sə­nət­şü­nas­la­ra qo­şu­lub mən də bu fik­rə tam ina­nar­dım, gər­çi qar­şım­da uşaq­lı­ğı Şey­tan­ba­zar­da keç­miş “bi­co” Möh­sün Sə­na­ni ol­ma­say­dı. Nə­dən ki, mən onu Azər­bay­can mil­li teat­ro­su­nun GÜR­CÜ KNYA­ZI ki­mi bul­dum. Bu akt­yo­run bü­tün rol­la­rın­dan bir “gür­cü­lük” və “knyaz­lıq” boy­lan­maq­da... bax­ma­ya­raq ki, özü xa­lis azə­ri tür­kü. Yə­ni bu­ra­da əsas mə­sə­lə mil­li mən­su­biy­yət yox, in­sa­nın ba­ti­ni­nə ha­kim ov­qat­dır, onun duy­ğu­la­rı­nın tə­biə­ti­dir, ya­şa­dı­ğı top­lu­mun mə­də­ni mü­hi­ti­dir: qa­lan nə var­sa, ha­mı­sı yal­xı for­ma­dır.
Mə­nim tə­səv­vü­rüm­də GÜR­CÜ KNYA­ZI özü­nə­məx­sus Qaf­qaz Dio­ni­si­dir, ta da ki mey­nə yar­paq­la­rı ara­sın­dan gö­rü­nən Ba­xus. Dün­ya mə­də­niy­yə­ti onu hə­mi­şə kef, şə­rab, şad­lıq məc­li­si­nin rəm­zi ki­mi, ideal ta­ma­da nü­mu­nə­si ki­mi qav­ra­yıb, şən, di­rin­gə­li folk­lor züm­zü­mə­lə­ri­nin, qı­sa, şi­rin xalq mə­səl və rə­va­yət­lə­ri­nin ya­ra­dı­cı­sı, si­nə­dəf­tər ifa­çı­sı bi­lib.
XX yü­zi­lin 70-ci il­lə­rin­də bir lə­ti­fə “do­la­şır­dı” Ba­kı şə­hə­rin­də. Sü­je­ti qo­yu­ram bir kə­na­ra: mə­qa­mı de­yil. Mə­nim üçün ma­raq­lı­sı nə­ti­cə­dir: son­da mə­lum olur­du ki, Al­lah qa­nu­nu rus­la­ra ve­rib, ke­fi - gür­cü­lə­rə, cən­cə­li - azər­bay­can­lı­la­ra. Ki­mi­si qə­bul edər, ki­mi­si yox. Lə­ti­fə­dir də, da­nı­şıb­lar. Rus­lar­la azər­bay­can­lı­lar ba­rə­sin­də and iç­mək yax­şı düş­məz və bəl­kə də doğ­ru ol­maz, an­caq... gür­cü­lər ya­ra­nış­dan kef əh­li. Akt­yor Möh­sün Sə­na­ni­nin də gür­cü­lə­rə ox­şar­lı­ğı çox idi. Göz­lə­ri, sə­si, bü­tün vü­cu­du qay­na­yır­dı bu ada­mın. Onun ər­kö­yün­sov, ye­kə­xa­na, bə­zən­sə hət­ta da­va­kar, əda­baz jest­lə­ri, özün­dən­ra­zı tə­bəs­sü­mü, hiy­lə­gər, çox­bil­miş ba­xış­la­rı, tem­pe­ra­ment­li, lo­tu­sa­yaq, gü­cü­nə qür­rə­li, ar­xa­yın dav­ra­nı­şı, kük­rə­yən eh­ti­ras­lar için­də çaş­ma­dan bir­nə­fə­sə da­nı­şı­ğı, qə­zə­bi, mə­zə­si, nə­si­hə­ti də san­ki gür­cü ye­mək­lə­ri ki­mi “is­tiot­lan­mış­dı”. Gü­man ki, elə bu­ra­dan gə­lir­di Möh­sün Sə­na­ni­nin qo­çaq, qa­çaq, qo­çu tip­li, am­ma xa­riz­ma­sı yük­sək, ba­mə­zə, şi­rin­dil rol­lar­da qa­zan­dı­ğı uğu­run şə­cə­rə­si. Yal­nız be­lə bir akt­yor Ko­roğ­lu­ya bə­ra­bər Həm­zə oy­na­ya bi­lər­di. Möh­sün Sə­na­ni­nin Ke­çəl Həm­zə­si na­dinc və də­cəl uşaq ki­mi Ko­roğ­lu (1960-cı ilin ey­niad­lı fil­mi) ilə san­ki za­ra­fat­la­şır­dı, onun emo­si­ya­la­rı­nı, in­tel­lek­ti­ni, huş­yar­lı­ğı­nı, bir növ, sı­na­ğa çə­kir­di, özü üçün əy­lə­nir­di, şıl­taq­lıq elə­yir­di və heç də bu qo­lu qüv­vət­li igi­din qa­nı­na ba­is ol­maq is­tə­mir­di. Onun Ke­çəl Həm­zə­si şıl­taq, qur­naz cin ki­mi, şey­tan ki­mi idi və heç kəs­də nif­rət oyat­mır­dı.
Möh­sün Sə­na­ni əy­ni­nə frak ge­yi­nir­di, ba­şı­na si­lindr qo­yur­du, olur­du sehr­baz İqor Kio va­rian­tı; mo­tal pa­paq onu və­lə­düz­na, də­lə­duz kənd­çi­yə ox­şa­dır­dı, ya­pın­cı və be­şa­tı­lan - qa­ça­ğa, çər­kə­zi pal­tar - gür­cü mey­xa­nə­çi­si­nə, nef­tə bu­la­şıq may­ka, boz kep­ka - qə­deş Ba­kı fəh­lə­si­nə, pens­ne - ali­mə. Pe­şə­kar bir sə­nət­çi ki­mi Möh­sün Sə­na­ni də­yi­şib baş­qa­laş­ma­ğı nə qə­dər ba­ca­rır­dı­sa, ye­nə bü­tün rol­la­rın­da ma­ya­sın­da ŞEY­TAN­BA­ZAR KNYA­ZI ola­raq qa­lır­dı.
Bi­zim mil­lə­tin çox­say­lı gö­zəl naz­la­ma­la­rın­dan bi­rin­də be­lə bir bən­zət­mə var: “ə­mi­si - ilan zə­mi­si, da­yı­sı - dağ­lar ayı­sı”. Ni­yə be­lə de­yib­lər, hə­lə tam dərk elə­mə­mi­şəm. Hər­çənd bu­ra­da giz­li bir hə­qi­qə­tin möv­cud­lu­ğu­na əmi­nəm. Bəl­kə də elə bu­na gö­rə­dir ki, mən “ə­mi” sö­zü­nü Möh­sün Sə­na­ni­yə heç cür ya­raş­dı­ra bil­mi­rəm. Azər­bay­can səh­nə­sin­də əbə­di və şə­rik­siz DA­YI idi MÖH­SÜN SƏ­NA­Nİ...
Mən­cə, ar­tıq əla­və­yə eh­ti­yac yox­dur.

SİM­VOL VƏ MƏ­ŞƏ­Dİ
(tunc qəh­rə­man)

... Gün­lə­rin bir gü­nü... bir şəxs Əb­dür­rəh­man Ca­mi­dən, fars-ta­cik ədə­biy­ya­tı­nın da­hi şai­rin­dən, xə­bər alır ki, şe­ir mül­kü­nün pey­ğəm­bər­lə­ri kim­lər­dir. Söz us­ta­dı tə­rəd­düd­süz-fi­lan­sız beş möh­tə­şəm ad çə­kir: Fir­dov­si, Sə­di, Xəy­yam, Ru­mi, Ha­fiz. Eşit­di­yi­nin mü­qa­bi­lin­də hə­min şe­ir xi­ri­da­rı co­şub da tək­ra­rən su­al elə­yir: “Bəs Ni­za­mi?”. Ca­mi təm­ki­ni­ni poz­ma­dan de­yir: “Sən “pey­ğəm­bər” so­ruş­dun, Al­lah so­ruş­ma­dın ki?” Bil­mi­rəm, bu, rə­va­yət­dir, na­ğıl­dır, azər­bay­can­lı­la­rın XIX-XX əsr­lə­rin şe­ir məc­lis­lə­rin­də uy­dur­du­ğu əf­sa­nə­dir, rö­ya­dır, ya nə­dir, mü­səl­man Şər­qi­nin nəzm dün­ya­sı­nın rəs­mən bə­yan edil­mə­miş hə­qi­qə­ti­nin dü­rüst ifa­də­çi­si­dir: Nİ­ZA­Mİ POE­Zİ­YA­NIN AL­LA­HI­DIR.
Mən də Azər­bay­can teat­rı­nın in­ki­şaf ta­ri­xin­də qut­sal çox pey­ğəm­bər gör­düm və yal­nız bir tan­rı bul­dum: ƏLƏS­GƏR ƏLƏK­BƏ­ROV.
Tan­rı di­nin ma­ya­sı və sim­vo­lu­dur, sug­ges­tiv mər­kə­zi ob­ra­zı­dır, abstrakt port­re­ti­dir. Sim­vol bil­dir­di­yi nəs­nə­nin qa­nu­nu­dur, struk­tu­ru­dur, em­pi­rik konk­ret­li­yi­dir, onun ide­ya­sı­nın qi­ya­fə­si­dir və su­per işa­rə­si­dir.
ƏLƏS­GƏR ƏLƏK­BƏ­ROV da sim­vo­la dön­müş sə­nət­çi; pa­fos və pa­te­ti­ka teat­rı­nın, ba­rok­ko teat­rı­nın ən sə­mi­mi fa­ciə akt­yo­ru.
ƏLƏS­GƏR ƏLƏK­BƏ­ROV - səh­nə­də də­mi­ra­ğac; çiy­ni ya­pın­cı­lı XAN ço­ban; mil­li ZEVS; adil HÖKM­DAR; ideal AŞIQ; san­ki qü­reyş tay­fa­sın­dan olan şa­ir ruh­lu qa­ra SƏR­KƏR­DƏ; akt­ri­sa­lar üçün Mi­si­rin sul­ta­nı Yu­sif pey­ğəm­bər; Mü­həm­mə­din azan­çı Bi­la­lı; mis­tik ba­ri­to­nal səs; gu­rul­da­yan so­ba; ali­cə­nab “Şah­na­mə” pəh­lə­va­nı; ya­ra­şıq­lı, ele­qant Ba­kı mil­yon­çu­su, nö­yüt­lü qu­yu­lar sa­hi­bi; Or­ta­çağ mə­də­niy­yə­tin­də QƏSR; Azər­bay­can ki­no­su­nun Sta­li­ni; müd­rik, tə­kəb­bür­lü so­vet mə­mu­ru və ya par­ti­ya təş­ki­la­tı rəh­bə­ri; mi­fik ATA; bey­nəl­mi­ləl ko­mis­sar; dün­ya par­ti­zan­la­rı­nın za­də­ga­nı.
Bəl­kə də ar­tıq heç kim bil­mir ki, mil­li səh­nə­nin TUNC QƏH­RƏ­MA­NI vax­ti­lə “O ol­ma­sın, bu ol­sun” (1956) fil­mi­nə də­vət al­mış­dı Mə­şə­di İbad ro­lu­na. Bu fak­tın üç önə­mi var­dı... və ya ola­caq­dı mə­də­niy­yət ta­ri­xi­miz üçün, təd­qi­qat­lar, araş­dır­ma­lar üçün... Bi­rin­ci: film çə­ki­lər­kən Ələk­bə­ro­vun özü 50 yaş hü­du­du­na ya­xın­laş­mış­dı və Mə­şə­di­lə bu ba­xım­dan tən­ləş­miş­di. İkin­ci: akt­yor hə­lə ca­van ikən Rza Təh­ma­si­bin bir­ba­şa hi­ma­yə­si al­tın­da Mə­şə­di­nin səh­nə hə­ya­tı­nı ya­şa­mış­dı, yə­ni bu as­pekt­də müəy­yən təc­rü­bə top­la­mış­dı. Və nə­ha­yət, üçün­cü: tunc qəh­rə­man­la ar­vad­baz Mə­şə­di­nin kar­na­val “kör­pü­sü”n­də gö­rüş­mə­si Azər­bay­can ki­no sal­na­mə­sin­də fan­tas­ma­qo­ri­ya qa­pı­la­rı­nı aça­caq­dı, ye­ni dü­şün­cə sə­viy­yə­si or­ta­ya qo­ya­caq­dı. An­caq mə­sə­lə bu ki, tunc qəh­rə­ma­na is­tə­di­yin­dən və la­yiq ol­du­ğun­dan az pul ver­di­lər, o da rol­dan im­ti­na elə­di. Şe­devr əl­dən get­di. Bir də bu­ra­da hər şey tək­cə qo­no­rar mə­sə­lə­si­nə bağ­lan­mır­dı. Qəh­rə­man, doğ­ru­dan da, “tunc­laş­mış­dı” və Mə­şə­di­ni, gü­man ki, özü­nə ya­raş­dır­mır­dı. Nə isə... iti­rən ye­nə Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti ol­du. Təəs­süf və bir də təəs­süf.
İnan­cın son zir­və­si tan­rı ilə za­ra­fat­dır. Onun za­ra­fa­tı, gü­lü­şü isə kar­na­va­la ür­cah. Tan­rı­dan öt­rü fa­cə mə­ka­nın­dan kar­na­val dün­ya­sı­na ad­la­maq su iç­mək ki­mi bir şey. Tunc qəh­rə­ma­nın da ko­me­diant­lı­ğı bir sə­nət əf­sa­nə­si. “Vul­kan üzə­rin­də ev” (1928) ki­no­fil­min­də gənc Ələk­bə­rov bir rol oy­na­mış­dı ki, de­yər­din ca­du­gə­rin əfəl nö­kə­ri­dir, Qu­la­mə­li va­rian­tı­dır, kuk­la­ya bən­zər fa­ğır kö­lə­dir və ya mü­səl­man məm­lə­kə­ti­nin ba­şı­lə­çək­li adam-gö­bə­lə­yi­dir. Məhz bu akt­yor son­ra­dan teatr­da və ki­no­da Va­qif, Fə­tə­li xan, Otel­lo, Ca­van­şir, El­xan, Rüs­təm ki­şi, par­ti­zan Fer­re­ro olub bü­tün Azər­bay­ca­na səs sa­la­caq­dı, sim­vo­la çev­ri­lə­cək­di və uni­kal bir ko­me­diant ki­mi unu­du­la­caq­dı: heç kim də xa­tır­la­ma­ya­caq­dı ki, o, vax­ti­lə Mol­yer­dən təb­dil edil­miş pye­sin əsas qəh­rə­ma­nı Can­cur Sə­mə­di əla oy­na­yıb... Gü­lüş hə­mi­şə sim­vo­la ça­tıb da­ya­nır.
TUNC QƏ­HRƏ­MAN mil­li te­atr mə­də­niy­yə­ti­nin əbə­di sim­vo­lu­dur. Onu ya­ra­dan­sa Azər­bay­can akt­yor sə­nə­ti­nin tan­rı­sı ƏLƏS­GƏR ƏLƏK­BƏ­ROV...

QUL­YA­BA­NI VƏ PA­Pİ­ROS
Onun bo­ğuq, xı­rıl­tı­lı sə­si var­dı.

Ast­rov rus ya­za­rı An­ton Pav­lo­viç Çe­xo­vun “Qul­ya­ba­nı” pye­si­nin qəh­rə­ma­nı idi; son­ra­dan müəl­lif bu əsə­ri­ni bir də iş­lə­yə­cək və onu “Van­ya da­yı” ad­lan­dı­ra­caq, yə­ni Ast­ro­vu bir qə­dər ar­xa pla­na ke­çi­rə­cək.
KAZ­BEK Qaf­qaz sı­ra dağ­la­rı­nın “a­ta­man­”ı­dır, “mər­da­ne­yi”, “ya­pın­cı­lı” zir­və­si­dir.
Adi in­san ov­cu­na güc­lə sı­ğı­şan en­li, dörd­künc, yas­tı, qa­pa­ğı san­dıq qis­min­də açı­lıb-ör­tü­lən kar­ton pa­pi­ros qu­tu­su­nun üzə­rin­də də iri qa­ra hərf­lər­lə ya­zıl­mış­dı “KAZ­BEK”. Ca­ni­lə­rin, lo­tu­la­rın, qə­deş­lə­rin, ata­man və ge­ne­ral­la­rın, bir də ədə­biy­yat, sə­nət xi­ri­dar­la­rı­nın xoş­la­dı­ğı müş­tük­lü ki­şi­ya­na pa­pi­ro­sa be­lə bir ad qoy­muş­du­lar So­vet­lər Bir­li­yi­nin tü­tün ba­za­rın­da. “Kaz­bek” qu­tu­su Odes­sa, Ba­kı, Mosk­va ki­mi şə­hər­lər­də ji­qan hə­ya­tı­nın emb­le­mi qis­min­də qav­ra­nı­lır­dı.
Ono­re de Bal­za­kın pol­kov­nik Şa­be­ri­ni oy­na­ya bi­lər­di. Şa­ber qul­ya­ba­nı­ya ox­şa­yır­dı.
Boz qurd hə­mi­şə türk­lə­rin iç dün­ya­sın­da, can­la­rı­nın için­də ya­şa­yır.
Mən akt­yor Yu­sif Və­li­ye­vin port­re­ti­ni bu mar­ka­lar ara­sın­dan tap­maq və ya bu mar­ka­la­rın kö­mə­yi­lə qu­raş­dır­maq is­tə­yi­rəm. Nə­dən ki, onun akt­yor fər­diy­yə­ti­ni Azər­bay­can te­atr mə­də­niy­yə­ti ta­ri­xi üçün “şə­kil­ləş­di­rib”, “ob­raz­laş­dı­rıb”, vi­zual ciz­gi­lər­də konk­ret­ləş­di­rib təs­vir et­mək çə­tin və­zi­fə. Kə­nar­dan ba­xan­da əlüs­tü de­yər­din ki, bu in­san sı­ra­vi so­vet və­tən­da­şı­dır, sı­ra­vi so­vet fəh­lə­si­dir, sı­ra­vi so­vet müəl­li­mi­dir və məx­su­si heç nə ilə se­çil­mir. Di gəl ki, Yu­sif Və­li­ye­vin pa­pi­ros, si­qa­ret tüs­tü­sün­dən “ca­dar­lan­mış” sə­si onun “sı­ra­vi so­vet və­tən­da­şı” gör­kə­mi­nin üs­tü­nə san­ki “eh­ti­yat­lı olun, tür­mə­dən çı­xıb!” mö­hü­rü­nü otuz­du­rur­du. Yu­sif Və­li­ye­vin sə­si­nin ta­le­yi var­dı və bu səs onun fak­tu­ra­sı­nın ener­ge­ti­ka­sı­nı də­yi­şir­di, onun üzü­nə və iç dün­ya­sı­na əla­və ye­ni ciz­gi­lər ya­zır­dı.
Bəl­kə elə bur­dan, yə­ni müs­bət­lə mən­fi­nin, od­la su­yun bir ara­ya gəl­di­yi in­fer­nal dün­ya­dan ya­ran­mış­dı Yu­sif Və­li­ye­vin Göy­göz Ko­sa­sı (Gənc Ta­ma­şa­çı­lar Teat­rı­nın “Çi­çək­li dağ” ta­ma­şa­sı, 1955-ci il); yə­ni acıq­lı-kin­li bi­ri­si, ilan ki­mi qıv­rı­lan bi­ri­si, ca­duy­la, sehr­lə fı­sıl­da­ya-fı­sıl­da­ya oy­na­yan bi­ri­si ki­mi. Mən ol za­man­lar­da hə­lə ca­han­da yox idim. Am­ma de­yi­lən­lər­dən be­lə bir nə­ti­cə çı­xa­rı­ram ki, Yu­sif Və­li­yev seyr­çi­lə­ri na­ğıl alə­min­də şər qüv­və­ni, qa­ra eh­ti­ra­sı, od­dan da is­ti ta­ma­hı sim­vol­laş­dı­ran qor­xunc Göy­göz Ko­sa ol­du­ğu­na inan­dır­mış­dı. İnan­dır­mış­dı ki, Göy­göz Ko­sa na­ğıl səl­tə­nə­tin­də İb­li­sin sə­fi­ri­dir. Çün­ki onu bu­na qa­ta bi­lir, bu­nu da ona.
Mən əmi­nəm ki, bu akt­yo­run Rüs­təm Za­lı (1973-cü ilin “Söh­rab və Rüs­təm” ta­ma­şa­sı) rəs­sam Mir­ca­va­dın “mif­göz­lü” tab­lo­la­rın­dan qo­pub düş­müş­dü səh­nə­yə və bu­nun nə Əbül­qa­sım Fir­dov­si­yə dəx­li var­dı, nə də İs­kən­dər Coş­qu­na. Yu­sif Və­li­ye­vin o vaxt xə­bə­ri yox­du ki, Tey­mur­ləng ad­lı da­hi fa­te­hin ob­ra­zı bu akt­yo­run sə­nət ta­le­yi­nin qa­pı­la­rı­nı dö­yəc­lə­yir.
“KAZ­BEK” tünd pa­pi­ros­dur, sə­si yax­şı “hi­sə ve­rir”, “qa­ral­dır”.
Ata­man Max­no rus əks-in­qi­la­bı­nın QUL­YA­BA­NI­SI idi və Yu­sif Və­li­yev ona ox­şa­yır­dı. Yer üzü­nün bi­rin­ci anar­xi­ya­çı­sı Qul­ya­ba­nı­dır. Yu­sif Və­li­ye­vin için­də Max­no­ya la­yiq öl­çü­süz bir anar­xi­ya mür­gü­lə­yir­di və yal­nız onun ifa­sı­na ba­xan­da bu­nu an­la­maq olur­du. Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti kon­teks­tin­də bu iki şəx­si heç kim səh­nə­də və ki­no­da gö­rüş­dü­rə bil­mə­di. Əvə­zin­də qis­mə­ti­nə Tey­mur­ləng çıx­dı. Max­no­dan ta­mam fərq­li da­hi sər­kər­də, xa­qan. Onun “Nə­si­mi” (1973) fil­mi­nin uzun bir epi­zo­du “zəbt elə­miş” Tey­mur­lən­gi öt­kəm, sərt, ki­şi­si­fət, yaş­lı fa­teh və yor­ğun, əməl­lə­rin­dən peş­man fi­lo­sof təəs­sü­ra­tı oya­dır­dı mən­də. İlk də­fə məhz bu akt­yo­run Tey­mur­ləng ob­ra­zın­da mən gör­düm ki, da­şa dön­müş tən­ha­lıq, bi­ga­nə­lik və ölüm qor­xu­su nə­dir və ne­cə olur.
Mə­nim tə­səv­vür mə­ka­nım­da akt­yor YU­SİF VƏ­Lİ­YEV: to­pal və acı­dil tak­si şo­fe­ri.
YU­SİF VƏ­Lİ­YEV - mi­lə­mil köy­nək­li əy­yaş, qu­mar­baz bos­man.
YU­SİF VƏ­Lİ­YEV - Kli­man­ca­ro qa­rı­nı mü­şa­hi­də edən tər­lə­miş ov­çu.
YU­SİF VƏ­Lİ­YEV - Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti kon­teks­tin­də ya Ste­pan Ra­zin, ya da ata­man Max­no va­rian­tı.
YU­SİF VƏ­Lİ­YEV - Mi­xail Bul­qa­kov ver­si­ya­sın­da ro­ma­lı pro­ku­ra­tor.
YU­SİF VƏ­Lİ­YEV - özü­nə­məx­sus Şeyx Şə­ban, tür­mə­lər­dən sağ qa­yıt­mış azan­çı.
YU­SİF VƏ­Lİ­YEV - sa­hil­də yır­ğa­la­nan sı­nıq gə­mi.
YU­SİF VƏ­Lİ­YEV - kü­çə­lə­ri gə­zib do­la­şan cır-cın­dır al­ver­çi­si, keç­miş re­si­di­vist.
YU­SİF VƏ­Lİ­YEV - “PA­XAN” aya­ma­lı kri­mi­nal av­to­ri­tet və ya an­bar qa­ro­vul­çu­su.
YU­SİF VƏ­Lİ­YEV - cə­sur ge­ne­ral: ol­sun ki, Lev Tols­to­yun sər­kər­də Ku­tu­zo­vu.
Caiz­dir ki, onu Jan Qa­ben­lə mü­qa­yi­sə edə­sən, Rod Stay­ge­rə tay tu­ta­san. Jan Val Ja­nı fran­sız ya­za­rı Vik­tor Hü­qo Qul­ya­ba­nı ki­mi ya­rat­mış­dı. Əgər bu ob­raz Yu­sif Və­li­ye­vin re­per­tua­rı­na düş­səy­di, akt­yo­run ən ya­ra­şıq­lı ro­lu ola bi­lər­di.
QUL­YA­BA­NI me­şə­lər sa­ki­ni­dir, Si­bi­ri çox se­vir; prob­le­mi ün­siy­yət­dir, tək­lik­dən əziy­yət çə­kir. Jan Valjan, Ku­tu­zov, Vaq­ner, Mon­ta­nel­li, Gə­ray bəy, Rüs­təm Zal ti­pin­dən olan bə­dii per­so­naj­lar və ta­ri­xi şəx­siy­yət­lər da­hi qul­ya­ba­nı­lar cər­gə­sin­də möv­qe­lə­nir­lər. Bir za­man­lar Gənc Ta­ma­şa­çı­lar Teat­rın­da bu cür rol­la­rın ha­mı­sı­nı Yu­sif Və­li­ye­və tap­şı­rır­dı­lar.
QUL­YA­BA­NI tən­ha in­sa­nın vir­tual mo­di­fi­ka­si­ya­sı­dır.
BEŞ­BAR­MAQ so­yuq si­lah­dır, bir-bi­ri­nə le­him­lən­miş beş “diş­li” də­mir üzük-həl­qə­dən iba­rət­dir. Yum­ruq zər­bə­si­lə baş­qa­sı­na ye­ti­ri­lən xə­sa­rə­ti da­ha da ağır­laş­dır­maq məq­sə­di­ni gü­dür. Ək­sə­rən sağ ələ ge­yi­lir. So­la­xay­lar­dan öt­rü xü­su­si si­fa­riş­lə dü­zəl­di­lir. Ta­tar süf­rə­si­nin çox lə­ziz mil­li xö­rək­lə­rin­dən bi­ri də məhz “beş­bar­mak(q) ad­la­nır.
Yu­sif Və­li­yev, hə­qi­qə­tən, qurd ürə­yi ye­miş bir akt­yor idi ki, Azər­bay­can te­atr sə­nə­ti­nin qey­ri-rəs­mi Me­fis­to­fe­li Rza Təh­ma­sib­dən son­ra qol­ço­maq İmam­ya­rı (1954-cü ilin “Ya­şar” ta­ma­şa­sı, Gənc Ta­ma­şa­çı­lar Teat­rı) səh­nə­də oy­na­ma­ğa ra­zı­lıq ver­miş­di.
İmam­yar Qurd Cəb­ra­yı­lın ədə­bi əc­da­dı ola bi­lər­di.
Bir­mər­tə­bə­li evin zir­zə­mi­si. So­yuq. Ölə­zi­yən işıq hər­dən ya­vaş­ca “tit­rə­yir” ma­sa­nın üs­tün­də. Araq. Ucuz qa­lın stə­kan­lar. Yu­yu­lub arın­mış bir dəs­tə göy so­ğan. Ba­la­ça dol­ma qa­za­nı. Və kül­qa­bı­da tüs­tü­lə­nən pa­pi­ros kö­tü­yü. Ca­ni­nin so­nun­cu yu­va­sı: gö­zət­çi üçün dal­da­lan­ma ota­ğı. Qa­til və fə­ra­ri­nin qo­ca­lıq aqi­bə­ti. Uşaq­lıq­dan tür­mə­yə ge­dən yol: ac­lıq, mü­ha­ri­bə, nə­za­rət­siz­lik. İn­di­sə sö­zü yox­dur ki, da­nış­sın. Hər­dən sü­kut­dan hövl­lə­nib qı­rıq-qı­rıq nə­sə de­yir. Qa­lan vax­tı su­sur. Kadr də­yiş­məz­dir və kad­rın mər­kə­zi­ni Yu­sif Və­li­ye­vin əy­ni buş­lat­lı fi­qu­ru tu­tub. Oğ­ru-av­to­ri­tet və ya de­zer­tir ki­mi şər­lən­miş köh­nə hərb­çi. Onun akt­yor is­te­da­dı üçün ideal bir rol, tə­bii ki, mə­nim şü­nas ver­si­yam­da. Əgər pau­za “da­nı­şır­sa”, de­mə­li, akt­yor sə­nə­ti­nin zir­və­sin­də­dir.
On­da təəc­cüb­lü­dür ki, QURD CƏB­RA­YIL (“Ar­xa­dan vu­ru­lan zər­bə” fil­mi, 1977-ci il) Yu­sif Və­li­ye­vin ki­no­be­ne­fi­si və ba­la­ca şe­dev­ri? Beş­bar­maq ki­mi ağır və çə­tin adam.


XU­DA­YAR BƏY VƏ XƏ­FİY­YƏ

Əgər Ələs­gər Məm­mə­doğ­lu şə­və saq­qal sax­la­yıb, əy­ni­nə çu­xa ge­yi­nib, ba­şı­na qa­ra bu­xa­ra pa­paq qo­yub bu pa­pa­ğı göz­lə­ri­nin üs­tü­nə bərk-bərk bas­sa, on­da ey­nən ox­şa­ya­caq Da­na­baş kən­di­nin kat­da­sı Xu­da­yar bə­yə. Ərz elə­yim ki, bu per­so­naj kef­li İs­kən­dər, Şeyx Nəs­rul­lah və Mol­la Ab­bas­dan heç də ge­ri qa­lan ob­raz de­yil, bir azər­bay­can­lı bəd­hey­bət­dir. Am­ma çi­fay­da ki, Xu­da­yar bəy Ələs­gə­rin oy­na­ma­dı­ğı bir rol. Ha­yıf, yüz də­fə ha­yıf. Düz­dür, bu cüm­lə­lə­ri oxu­yub da söy­lə­yə­cək­si­niz ki, Ələs­gər qu­zu ki­mi­di, içi pak­dı, yu­xa­dı, in­san­lı­ğı bö­yük­dü, niy­yə­ti, əmə­li xe­yir­xah­dı, fa­ğır­dı, bir ba­la­ca sa­də­lövh­dü, yə­ni xort­dan Xu­da­ya­rın tam ək­si­di və bu ro­la ya­ra­mır. Mən də əvə­zin­də de­yə­cə­yəm ki, hə, nə ol­sun, zə­rə­ri nə, bi­ri di­gə­ri­nə ma­ne olur, bə­yəm? Bu ki, da­ha il­gi­li, akt­yor sə­nə­ti­nin “yax­şı­da pi­si, pis­də yax­şı­nı ara” ma­gist­ral təh­lil prin­si­pi­nə də tam uy­ğun. Hə­qi­qə­tən, ƏLƏS­GƏR əsl pe­şə­kar ki­mi XU­DA­YAR bə­yi elə “RƏSM” edər­di ki, be­lə bir SU­RƏT ələ düş­məz­di hər gəz Çi­nü-Ma­çin­də.
Mil­li te­atr mə­də­niy­yə­ti­nin is­te­da­dın­dan, fak­tu­ra­sın­dan bəh­rə­lə­nə bil­mə­di­yi çox­say­lı akt­yor­lar­dan bi­ri­si­dir Ələs­gər Məm­mə­doğ­lu. Nə ya­zıq! Azər­bay­ca­nın ki­no­re­jis­sor­la­rı da heç və­də onun akt­yor pa­lit­ra­sı­nı nə­zə­rə alıb film çək­mə­yib­lər. Bu sə­nət­çi­nin şan­sı ol­ma­yıb ki, Bur­vil, Fer­nan­del, Çe­len­ta­no ki­mi öz na­dir və bən­zər­siz fər­diy­yə­ti­nin im­kan­la­rı­nı ger­çək­ləş­di­rib məş­hur­laş­sın. Hal­bu­ki Ələs­gə­rin da­xi­li tem­pe­ra­men­tin­də Bur­vil “giz­lə­nib”, za­hi­rin­də Fer­nan­del “gö­rü­nür”: bi­ri may­maq­la­rın pad­şa­hı idi ek­ran­da, di­gə­ri - sa­man alt­dan su ye­ri­dən bic xid­mət­çi­lə­rin, nö­kər­lə­rin, şo­fer­lə­rin. Yə­ni Ələs­gər­də on­dan da var, bun­dan da, hə­lə bir az da Çe­len­ta­no­dan.
Yay vaxt­la­rın­da yo­lum Ra­ma­na, Ba­la­xa­nı və Bi­nə­qə­di­nin neft mə­dən­lə­ri­nə tə­rəf dü­şən­də zənn edi­rəm ki, is­ti cə­hən­nə­mə gəl­mi­şəm. Bu­ruq­lar ye­ral­tı dün­ya­nın zəhm­li qa­pı­çı­la­rı­nı, quy­ruq­suz kor şey­tan­la­rı­nı, div­lə­ri­ni xa­tır­la­dır mə­nə. San­ki ölü­lər səl­tə­nə­ti­nin gi­rə­cə­yin­də­yəm. MAN­CA­NAQ bu cə­hən­nə­min sim­vo­lu­dur, Ab­şe­ron tor­pa­ğı­nın AÇA­RI­DIR, neft mə­dən­lə­ri­nin QA­CA­RI­DIR; “qa­ni­çən” na­ta­raz, də­mir AG­CA­QA­NAD­DIR. Xu­da­yar bəy bu kon­tekstdə Qa­ca­rın, gü­man ki, ögey qar­da­şı­nın so­nun­cu tö­rə­mə­si ki­mi gə­lir ada­mın ağ­lı­na. Ey­bə­cər­li­yin fa­ciə­si Qa­car­dır, me­lod­ra­ma­sı - Kva­zi­mo­do: Xu­da­yar bəy isə dit­di­li­dir. Hər­çənd on­la­rın üçü­nə də ey­ni də­rə­cə­də doğ­ma olan fi­qur TƏL­XƏK­DİR. Be­lə­lik­lə, se­mio­lo­ji cər­gə: MAN­CA­NAQ, QA­CAR, KVA­Zİ­MO­DO, AĞ­CA­QA­NAD, TƏL­XƏK. Akt­yor Ələs­gər Məm­mə­doğ­lu­nun port­re­ti­ni bu ara­da ax­ta­rın.
Akt­yor­la­rın şa­kə­ri­dir, ça­lı­şır­lar ki, çöh­rə­lə­ri hə­mi­şə qə­şəng ol­sun. Qri­mə nə gə­lib? Yax, yax­ma­lan. Da­hi fran­sız Fer­nan­del isə bu­nu is­tə­mir­di, qrim­dən im­ti­na elə­yir­di: de­yir­di ki, üzü onun ka­pi­ta­lı­dır. Çün­ki at si­fə­ti, ye­kə diş­lə­ri, qa­ra də­ri­li in­san­la­ra xas iri bu­run pə­rək­lə­ri, dom­ba­lan göz­lə­ri, iki met­rə­lik bo­yu, tos­qun göv­də­si bu akt­yo­run adı­nı Fran­sa­nın ən döv­lət­li adam­la­rı­nın si­ya­hı­sı­na sal­mış­dı. Ələs­gər isə hə­lə də min bir eh­ti­yac için­də. Neft mə­dən­lə­ri də lap ya­xın. An­caq xey­ri nə? On­suz da 30-cu il­lə­rin Fran­sa­sı ye­nə biz­dən irə­li­də. Kİ­FİR Fer­nan­de­li GÖ­ZƏL Pa­ris “ya­ra­dıb” alə­mə sev­dir­miş­di. Bəs ni­yə BA­KI Ələs­gə­rə bun­ca bi­ga­nə­dir? Fer­nan­del ki­fir­li­yin­dən utan­mır­dı, ək­si­nə, bu ki­fir­lik­dən qü­rur du­yur­du, onun­la mə­zə­lə­nir­di Ad­ria­no Çe­len­ta­no ki­mi. Ələs­gər isə qə­şəng gö­rün­mək üçün diş­lə­ri­ni dü­zəlt­di­rir azər­bay­can­lı psi­xo­lo­ji­si­nin dik­tə­si­lə.
Re­jis­sor­lu­ğu ba­car­say­dım, Ələs­gər Məm­mə­doğ­lu­nu Tar­tüf ob­ra­zın­da səh­nə­yə çı­xar­dar­dım, fı­rıl­daq­çı ke­şiş elə­yər­dim mən onu, ya da əfəl din­dar cən­ga­vər, ya da ki, ava­ra mə­həl­lə quş­ba­zı. Ber­told Brex­tin sə­fil per­so­naj­la­rı da bu akt­yo­ra ya­ra­şan rol­lar. Mən Ələs­gə­ri uzun bir de­tek­tiv se­ria­lı­nın təm­kin­li, qə­ri­bə, qa­ra­din­məz, as­ta­gəl, hər­dəm­xə­yal, la­kin tərs və bic azər­bay­can­lı xə­fiy­yə­si ki­mi də gə­ti­ri­rəm tə­səv­vü­rü­mə. Ona “ab­surd teat­rı­nın akt­yo­ru” da de­mək ca­iz. Əgər Ejen İo­nes­ku və Se­muil Bek­ket azər­bay­can­lı ol­say­dı­lar, on­la­rın ab­surd pyes­lə­ri­nin mü­səl­man per­so­naj­la­rı müt­ləq Ələs­gə­rə bən­zə­yə­cək­di­lər. Hər hal­da, mə­nim uy­dur­du­ğum mil­li te­atr mi­fin­də Ələs­gər Məm­mə­doğ­lu son də­rə­cə uğur­lu bir sə­nət­çi. Da­ha ger­çək­li­yə dön­mək is­tə­mi­rəm. İs­tə­mi­rəm onun ek­ran­da və səh­nə­də oy­na­dı­ğı üç və beş ma­nat­lıq epi­zo­dik rol­la­rı sa­da­la­yım, bir-bi­ri­nə ca­la­yım və ge­dib Bi­lə­cə­ri­yə çı­xım. İs­tə­mi­rəm, atam-atam!
Mən bu ya­zı­nı Ələs­gə­rə ba­ğış­la­dım: oxu­sun və mə­nim ya­rat­dı­ğım te­atr mi­fin­də xoş­bəxt ol­sun, çöh­rə­si tə­bəs­süm­lə dol­sun!

LORD

Hə­lə bir fi­kir­lə­şir­si­niz də ki, bu, kim ola? Əl­bət­tə ki, ƏLİ ZEY­NA­LOV, yə­ni səh­nə­mi­zin za­də­ga­nı, kü­bar əsil­za­də­si, ali­cə­nab im­pe­ra­to­ru sa­yı­la­caq bir akt­yor, pa­fos və pa­te­ti­ka teat­rı­nın eser-men­şe­vi­ki. Azər­bay­can te­atr mə­də­niy­yə­tin­də baş­qa be­lə­si­ni mən ta­nı­mı­ram. “LORD” rüt­bə­si bir­cə ona ya­ra­şır, bir­cə ona la­yiq. Əgər Azər­bay­can teat­rın­da in­gi­lis­lə­rin lord­lar pa­la­ta­sın­da lord ki­mi əy­lə­şə bi­lə­cək bi­ri­si var­dı­sa, o da Əli Zey­na­lov idi. Bu akt­yo­run şəx­siy­yə­ti­nin, çar or­du­su za­bi­ti­ni xa­tır­la­dan zi­ya­lı gör­kə­mi­nin, əda­la­rı­nın, da­xi­li ov­qa­tı­nın, dav­ra­nış tər­zi­nin, sə­nət­çi ru­hu­nun, sə­nət­çi üs­lu­bu­nun cöv­hə­ri­ni, ma­hiy­yə­ti­ni və bə­dii plas­tik ob­ra­zı­nı “lord” sö­zü ilə bil­dir­mək da­ha asan.
Gö­rə­sən, igid par­ti­zan Mi­xay­lo­nu (“U­zaq sa­hil­lər­də” ki­no­fil­mi, 1958-ci il) azə­ri ta­ma­şa­çı­la­rın­dan öt­rü əf­sa­nə­vi ki­şi idea­lı­na çe­vi­rən No­dar Şa­şı­qoğ­lu­nun qa­mə­ti, ya­ra­şı­ğı olub, yox­sa Əli Zey­na­lo­vun sə­si? Çox za­man mif­lə­ri, dü­şün­cə “il­ğım­la­rı”­nı, tə­səv­vür­lə­ri səs ya­ra­dır. Fan­ta­zi­ya üçün səs gö­rün­tü­dən əf­zəl­dir. Qə­ri­bə­dir, “Te­le­fon­çu qız” (1962) fil­min­də də Şa­şı­qoğ­lu­nu qəh­rə­man elə­miş­di­lər, Əli Zey­na­lov isə bu də­fə də kadr ar­xa­sın­da qa­lıb onun əvə­zi­nə dia­loq və rep­li­ka­la­rı söy­lə­miş­di. Bu film­də Əli Zey­na­lo­vun sə­si işıq­lar için­də nur­la­nan iri sə­na­ye şə­hə­ri­nin ro­man­tik sev­gi­lə­ri­ni, in­tim sir­lə­ri­ni və acı xə­ya­nət­lə­ri­ni “port­ret­ləş­di­rir­di”. Bü­töv­lük­də onun sə­lis, ay­dın, “ha­mar”, ami­ra­nə da­nı­şı­ğı gah pa­yız yar­paq­la­rı­nın pı­çıl­tı­sı­nı xa­tır­la­dır­dı, gah ge­cə də­ni­zi­nin hə­zin nəğ­mə­lə­ri­ni, gah da şa­hə qalx­mış ilan­la­rın hü­cum­qa­ba­ğı hə­də­li fı­sıl­tı­sı­nı.
Azər­bay­can te­atr akt­yor­la­rı­nın mö­cü­zə­li səs­lə­ri kon­teks­tin­də mən Əli Zey­na­lov sə­si­nin ça­lar­la­rı­nı fran­sız bəs­tə­ka­rı Klod De­büs­si mu­si­qi­si­nin “rəng­lə­ri”­lə tu­tuş­du­rar­dım. Te­le­fon­çu qız­la­rın da adə­ti­dir, ön­cə SƏ­SƏ aşiq olar­lar. Yə­ni Əli Zey­na­lo­vun sə­si bu ki­no­film­də də Şa­şı­qoğ­lu­nun qə­şəng si­ma­sı­nı, ba­xım­lı vü­cu­du­nu, də­bə uy­ğun şıq ge­yi­mi­ni üs­tə­lə­miş­di, keç­miş­di bi­rin­ci pla­na. Hər­çənd bu akt­yor za­hi­ri ki­şi ya­ra­şı­ğı eti­ba­rı ilə də öz da­ğıs­tan­lı həm­ka­rın­dan ar­tıq idi ki, əs­kik de­yil­di. San­ki TAN­RI APOL­LON qə­dim yu­nan pan­teo­nun­dan enib Az­sər­bay­can səh­nə­si­nə Əli Zey­na­lov qi­ya­fə­sin­də çıx­mış­dı. Şüb­həm yox­dur ki, əgər onun ya­şı vax­ti­lə bir qə­dər az ol­say­dı, No­dar Şa­şı­qoğ­lu­nun hər han­sı bir fil­mə çə­kil­mək şan­sı xey­li aşa­ğı dü­şə­cək­di. Mil­li ki­no ta­ri­xi­miz­də özü­nə­məx­sus Si­ra­no de Ber­je­rak ta­le­yi ya­şa­yıb Əli Zey­na­lov: o, da­nı­şıb, ca­maat­sa baş­qa­sı­nı gö­rüb, baş­qa­sı­na aşiq olub, baş­qa­sı­nı se­vib.
Am­ma bir gün tə­sa­düf elə gə­ti­rir ki, bu akt­yor­la­rın hər iki­si ey­ni bir fil­mə, - “Ley­li və Məc­nun” (1961) fil­mi­nə, - də­vət alır. Hər­çənd bu­na bax­ma­ya­raq, “üz”­lə “səs” ye­nə heç cür gö­rü­şə bil­mir: Ley­li­nin ağa­ya­na, zəhm­li, acı­dil, tə­kəb­bür­lü ata­sı­nı Əli Zey­na­lov oy­na­yır, sa­də­lövh, sə­mi­mi, yum­şaq xa­siy­yət­li, di­va­nə şa­ir Qey­si isə No­dar Şa­şı­qoğ­lu. Bu də­fə məhz Əli Zey­na­lo­vun per­so­na­jı “Məc­nun de­yə tən edir xə­la­yiq, Məc­nu­na mə­nim qı­zım nə la­yiq?” söy­lə­yib No­dar Şa­şı­qoğ­lu­nun qəh­rə­ma­nı­nı aşa­ğı­la­yır: “səs” “üz”­dən üz dön­də­rir, elə bil ki, da­hi Fü­zu­li­nin kö­mə­yi­lə on­dan ha­yı­fı­nı çı­xır. Həq­qən ki, teat­ral ro­man üçün ma­raq­lı bir si­tua­si­ya.
LORD İn­gil­tə­rə­də za­də­gan­lar za­də­ga­nı de­mək­dir, za­də­gan­lıq­da ən uca rüt­bə­dir.
Azər­bay­can te­atr ta­ri­xin­də yal­nız Əli Zey­na­lo­vun məx­mər səs­li, xə­fif tə­bəs­süm­lü, si­ma­sı xoş, si­ma­sı kü­bar, nəf­si tox, hə­ya­lı, nə­cib Hə­sən­za­də­si (1964-cü ilin “Sən hə­mi­şə mə­nim­lə­sən” ta­ma­şa­sı­nın qəh­rə­ma­nı) sev­gi və si­ta­yi­şin qo­vu­şub bir­gə­ləş­di­yi mə­kan­da ül­vi­ləş­mək, mə­nə­vi ideal nü­mu­nə­si­nə çev­ril­mək, pla­to­nik mə­həb­bə­tin LOR­DU ol­maq hü­qu­qu qa­zan­dı.
Da­ha heç kim bu ro­lu onun ki­mi oy­na­ma­ğı ba­car­mır.
Gün­də­lik­lə­rin məhv ol­du­ğu yer­də KEÇ­MİŞ qur­ta­rır. Ora bir də qa­yıt­maq müm­kün­süz.
Am­ma LORD müs­bət şəx­siy­yət də ola bi­lər, mən­fi də. Bu yön­də rüt­bə nə zə­ma­nət ve­rir, nə sı­ğor­ta­la­yır.
Əli Zey­na­lo­vun ifa et­di­yi rol­la­rı se­vir­di­lər.
Əli Zey­na­lo­vun ifa et­di­yi rol­la­ra ik­rah­la ya­na­şır­dı­lar.
Əli Zey­na­lo­vun ifa et­di­yi rol­la­ra heç kim heç vaxt gül­mür­dü.
Bu akt­yo­run əla fak­tu­ra­sı var­dı: Azər­bay­can teat­rı­nın ki­şi­lə­ri sı­ra­sın­dan fo­to­mo­del ki­mi bə­yə­ni­lə bi­lər­di.
La­kin... bu­nun­la be­lə... Əli Zey­na­lo­vun na­zik, kip bi­ti­şik do­daq­la­rı­nın künc­lə­rin­də riş­xənd­cil, is­teh­za­lı, “pa­xıl” bir gü­lüş, bir tə­kəb­bür giz­lən­miş­di, qa­ra, düz qaş­la­rı­nın al­tın­da­kı oyuq­lar­dan pa­rıl­da­yan göz­lə­rin­də isə bir ağıl, huş­yar­lıq, bic­lik işa­rır­dı.
Ma­raq­lı­dır, Əli Zey­na­lo­vun kost­yum­la­rı da özü ki­mi idi: şax, tə­zə, ele­qant, sə­li­qə­li... və san­ki bir ba­la­ca “ö­zün­dən­ra­zı”. Səh­nə ge­yi­min­də qə­şəng dav­ran­ma­ğın şər­ti akt­yor mə­də­niy­yə­ti­dir. Bu yön­də Əli Zey­na­lo­va tay tu­tu­la­sı ay­rı bir sə­nət­çi ol­ma­yıb və in­di­nin özün­də də yox. Bi­ca de­yil ki, Azər­bay­can teat­rı­nın səh­nə­sin­də Əli Zey­na­lov hə­mi­şə kral olub, əyan, sər­kər­də, xan olub, şeyx olub, türk, rus zi­ya­lı­sı olub. Qı­sa­sı, əsil­za­də­lər onun bo­yu­na bi­çil­miş ob­raz­lar: rol­la­rı­nın si­ya­hı­sın­da fəh­lə, nö­kər, kənd­çi, ço­ban çə­tin ta­pı­la. Yə­qin ki, Əli Zey­na­lo­vun akt­yor fak­tu­ra­sı­nın kod­laş­dır­dı­ğı “ro­man­tik qəh­rə­man bə­də­ni”­ni “sın­dır­ma­ğa”, sın­dı­rıb ye­ni­dən “yığ­ma­ğa”, yə­ni ko­du də­yiş­mə­yə re­jis­sor­la­rın, sa­də­cə, “gü­cü”, ener­ji­si, is­te­da­dı çat­ma­yıb.
KO­RA­MAL sa­kit, so­yuq, sü­rüş­kən, gö­zəl və zə­hər­siz ilan­dır; nə­miş­li­yi se­vir. Çox vaxt da öz o­vu­nu di­ri-di­ri udur.
“Sə­hər” (1960) bə­dii fil­min­də Əli Zey­na­lo­vun mil­yon­çu Əbu­zər bə­yi də ey­nən ko­ra­ma­la bən­zə­yir­di və sa­man alt­dan su ye­ri­dir­di.
Əli Zey­na­lo­vun za­hi­ri bir Ro­ma se­na­to­ru­nu xa­tır­la­dır­dı, ba­ti­nin­də isə bir ko­ra­mal uyu­yur­du. Şəx­si təəs­sü­ra­tım­dır: mü­za­ki­rə­yə çı­xa­rıl­mır.
Dün­ya te­atr mə­də­niy­yə­tin­də əsil­za­də­lər, LORD­LAR, za­də­gan­lar pa­ra­dı ke­çi­ril­səy­di, bu pa­rad­da Əli Zey­na­lov müt­ləq Lou­rens Oliv­ye ilə bir cər­gə­də ad­dım­la­ya­caq­dı.

DOL­MA
(tür­kə­sa­ya qa­dın)

Mü­səl­man mə­də­niy­yə­ti­nin son də­rə­cə ekspres­siv vi­zual bil­di­ri­ci­lə­rin­dən bi­ri də ÇAR­ŞAB. Nə­dən? Çün­ki is­la­mın məi­şət es­te­ti­ka­sı­nın sim­vo­lu; mü­səl­man alə­min­də ki­şi və qa­dın mü­na­si­bət­lə­ri­nin se­mio­zi­si üçün gə­rək­li açar; Ya­xın Şər­qin qa­pı­la­rın­dan asıl­mış pər­də; yum­şaq par­ça ilə ak­tual­la­şan, qa­nu­ni­lə­şən qa­da­ğa, ya­saq; önün­də in­tim bas­qı­la­rın aciz­ləş­di­yi “di­var”; ger­çək­lik­lə sek­sual xə­yal­lar ara­sın­da qa­ra rəng­li tə­səv­vür ek­ra­nı; ic­ti­mai əx­laq və təh­lü­kə­siz­lik qəs­ri.
ÇAD­RA ört­müş qa­dın san­ki is­lam şə­hər­lə­ri­nin kü­çə­lə­rin­də gə­zi­şən di­ri qa­ra matr­yoş­ka­dır, və ya tut yar­pa­ğı­na bü­rün­müş ba­ra­ma­dır. Çar­şab­lı qa­dın fərq ni­şa­nə­lə­ri­ni iti­rib öz­gə göz­lə­rin­dən giz­lə­nir, məx­fi­lə­şir, ta­nın­maz olur və yad (na­məh­rəm) ki­şi­lə­rin ya­nın­da vir­tual “da­mı­nın” al­tın­dan il­biz ki­mi çıx­mır. Odur ki, mü­səl­man dün­ya­sı­nın hər bir bu­ca­ğın­da on­lar üçün “ya­şıl işıq” yan­dı­rı­lır. ÇAR­ŞAB MÜ­SƏL­MAN QA­DIN­LA­RI­NIN DİP­LO­MA­TİK TO­XU­NUL­MAZ­LIQ VƏ­Sİ­QƏ­Sİ­DİR; ün­siy­yə­tin müm­kün hü­dud­la­rı­nı gö­rük­dü­rən ni­şan­dır.
NƏ­Yİ­SƏ NƏ­YƏ­SƏ BÜR­MƏ­LƏ­MƏK İs­lam mə­də­niy­yə­ti­nin ənə­nə­lə­ri­nə pər­çim. Qə­ri­nə­lər­dən bu cür gə­lib: uşaq bə­lə­nir, me­yit kə­fə­nə tu­tu­lur, pen­dir yay­ma­ya bür­mə­lə­nir, qa­dın çad­ra­ya, dö­yül­müş ət yar­pa­ğa. Mü­səl­man es­te­ti­ka­sı­nın hüs­nü be­lə­dir.
DOL­MA Azər­bay­can mət­bə­xi­nin çar­şab­lı­sı­dır.
Mil­li mət­bə­xin ör­pək­li “pə­ri­si” qis­min­də mən do­şab­lı KƏ­LƏM DOL­MA­SI­NI bi­li­rəm. Bi­ri gənc qız­dır,“sür­mə­li” gö­zəl­dir, mir­va­ri ki­mi ha­mar və ya­ra­şıq­lı­dır. Di­gə­ri­sə bər-bə­zək­li bəy ar­va­dı­dır: şi­rə­si, ya­ğı da­mır. Mü­səl­man dün­ya­sı­nın mət­bəx kon­teks­tin­də qa­dın baş­lan­ğı­cı özü­nü dol­ma­da rəmz­ləş­di­rir.
Çad­ra ilə dav­ran­maq xü­su­si bir mə­də­niy­yət­dir, mə­ha­rət, zə­rif­lik, in­cə­lik, zövq tə­ləb edir. Azər­bay­can akt­ri­sa­la­rı cər­gə­sin­də heç kəs bu­nu MÜ­NƏV­VƏR KƏ­LƏN­TƏR­Lİ ki­mi ba­car­ma­yıb. Onun sə­nət­çi plas­ti­ka­sı­nı müəy­yən­ləş­di­rən əsas at­ri­but­lar­dan bi­ri çar­şab olub, ör­pək olub.
Mü­nəv­vər Kə­lən­tər­li Azər­bay­ca­nın ən is­ti­qan­lı, ən şi­rin, ən məh­rəm akt­ri­sa­sı idi, san­ki mət­bəx­dən çı­xıb bir­ba­şa səh­nə­yə, ki­no­ya gəl­miş­di: üz, bə­dən qu­ru­lu­şun­da bir dol­maki­mi­lik var­dı.
Çar­şab Ya­xın və Or­ta Şərq­də ki­mo­no va­rian­tı­dır; qa­dın­la­rın ye­ri­şi­ni, rəf­ta­rı­nı, jes­ti­ni dav­ra­nış qə­li­bi, dav­ra­nış üs­lu­bu ki­mi for­ma­laş­dı­rır. Döv­rün es­te­ti­ka­sı çox­say­lı üs­lub­lar­da sər­gi­lə­nir. Şər­qin mü­səl­man öl­kə­lə­rin­də qa­dın plas­ti­ka­sı­nın gö­zəl­li­yi, ey­de­tik­li­yi çad­ra ilə şərt­lə­nir. Bir də ki, qor­xu­dan ero­ti­ka­ya, nif­rət­dən sev­gi­yə qə­dər nə var­sa, ha­mı­sı­nı çar­şab­la ifa­də et­mək müm­kün.
Mü­nəv­vər Kə­lən­tər­li çad­ra­sız oy­na­dı­ğı rol­la­rın­da da çar­şab­lı gö­rü­nür­dü. Be­lə ki, Mü­nəv­vər xa­nım HƏ­YA­DAN özü­nə çad­ra dü­zəlt­mə­yə qa­bil akt­ri­sa olub. Hər­çənd bu hə­ya heç də onun mə­nə­vi və fi­zi­ki güc­süz­lü­yün­dən irə­li gəl­mir­di. Bəl­kə də ək­si­nə... hə­ya onun az­man da­xi­li ener­ji­si­ni ci­lov­la­yır­dı və elə ona gö­rə də akt­ri­sa hər­dən hə­ya­nın özü­nə aş­kar bir iro­ni­ya ilə ya­na­şır­dı.
Azər­bay­can­lı­lar sa­də­lövh, sa­də­dil ada­ma “tür­kə­sa­ya” de­yir­lər: bu söz bə­sit, pri­mi­tiv mən­ti­qi, küt qav­ra­yı­şı da ni­şan ve­rir.


Mü­nəv­vər Kə­lən­tər­li­nin Ca­han xa­la­sı (1945-ci ilin “Ar­şın mal alan” fil­mi) Azər­bay­ca­nın cə­mi tür­kə­sa­ya qa­dın­la­rı­nın pri­ma­don­na­sı idi. Bu akt­ri­sa mil­li te­atr və ki­no sə­nə­ti­miz­də “TÜR­KƏ­SA­YA XA­LA” mas­ka­sı­nın, amp­lua­sı­nın müəl­li­fi­dir. Səh­nə­də, ek­ran­da Mü­nəv­vər xa­nım “tür­kə­sa­ya xa­la”­nı çar­şab­la hü­dud­lan­mış hə­ya çər­çi­və­sin­də də­cəl, şıl­taq, ər­kö­yün, bic, iş­gü­zar, sə­mi­mi və im­pul­siv mü­səl­man qa­dı­nı ki­mi rəsm edir­di. Onun “xa­la” za­ra­fat­la­rı da dol­ma qis­min­də naz­lı, zə­rif əda­la­rın, hə­lim ov­qa­tın içi­nə “bü­kül­müş­dü”: im­kan düş­dük­cə san­ki çar­şab al­tın­dan epi­zod fraq­men­ti ki­mi gö­rü­küb göz­dən itir­di. Mü­nəv­vər Kə­lən­tər­li­nin ya­ra­dı­cı­lıq al­bo­mu “XA­LA” ob­raz­la­rı­nın çox­say­lı qi­ya­fə­lə­ri, şə­kil­lə­ri (Gül­zar, yen­gə) ilə do­lu­dur. On­la­rın sı­ra­sın­da bir­cə Da­yə­nin (U.­Şeks­pi­rin “Ro­meo və Cül­yet­ta” fa­ciə­si) fo­to­port­re­ti ça­tış­mır. Bu da ar­tıq bi­zim te­atr mü­hi­ti­nin gü­na­hı.
Mən­sə dün­ya­nın heç bir məm­lə­kə­tin­də elə bir akt­ri­sa bul­ma­dım ki, onu öz hə­yat ener­ji­si­nin ti­pi­nə, plas­ti­ka­sı­nın, jest mə­də­niy­yə­ti­nin, dav­ra­nış tər­zi­nin hüs­nü­nə gö­rə Mü­nəv­vər Kə­lən­tər­li­yə bən­zə­də bi­lim.

OX­LOV VƏ QALS­TUK
(xor rəh­bə­ri üçün kan­ta­ta)

İL­HAM (ƏH­MƏ­DOV) NA­MİQ KA­MAL. Xas bəy. Xa­ri­ci gör­kə­mi­nə ba­xan­da de­yər­sən ki, bu, ya na­zir­di, ya və­kil­di, uza­ğı hə­kim­di, ya da apa­rat iş­çi­si: kom­fort ka­bi­ne­tin­dən in­di­cə çı­xıb gə­lir. Tə­miz, sə­li­qə­li ge­yi­nir. Sa­çı hə­mi­şə dən-dən, əyin-ba­şı qu­tu ki­mi. Ədəb-ər­kan, nə­za­kət, qa­na­caq bo­yu­na bi­çi­lib. Dav­ra­nış ma­ne­ra­sın­da bir əsil­za­də­lik, bəl­kə də az­ca­na vas­va­sı­lıq var. San­ki XIX yü­zi­lin kü­bar sa­lon­la­rın­da nə­fə­si­ni dər­mə­dən in­qi­la­bi nitq­lər söy­lə­mə­yə adət­kər­də ol­muş rus za­də­ga­nı­dır və ya fran­sız dil­man­cı, bir növ hə­ki­mi-nə­ba­tat. Hər bir rus za­də­ga­nı isə so­nuc­da bir ba­la­ca cə­nab PLYUŞ­Kİ­NƏ ox­şa­yır. Mə­mim­sə onun­la bağ­lı şəx­si fik­rim be­lə­dir ki, bu adam san­ki ba­ron Mün­hau­zen ki­mi, kə­ki­lin­dən tu­tub dar­tıb... dar­tıb... dar­tıb akt­yor elə­yib, əl­bət­tə ki, Azər­bay­can ta­ma­şa­çı­la­rı­nın te­leek­ran zöv­qü­nə uy­ğun. İl­ham mü­tə­ma­di məşq­lə­rin, güz­gü ilə üzü­cü şə­rik oyun­la­rın akt­yo­ru­dur, yax­şı him-cim us­ta­sı­dır. Göz, qaş, dil və do­daq­lar onun bığ­sız si­fə­ti­nin gü­lüş “par­ti­tu­ra”­sın­da əsas “not”­lar­dır.
OX­LOV yun çu­bu­ğu­nun ideal mo­de­li­dir, kün­də-kün­də kə­sil­miş xə­mi­ri ya­yıb is­tə­ni­lən for­ma­ya sal­maq­dan öt­rü­dür. On­suz bü­tün Azər­bay­can mət­bə­xi ye­tim qa­lar, bü­tün bi­şir-dü­şür­lə­rin tem­pi ya­va­şı­yar. La­kin mil­li mə­də­niy­yət kon­teks­tin­də ox­lov həm də ne­qa­tiv mə­na­lar qa­za­nıb ey­ha­ma, işa­rə­yə çev­ri­lir, düz, şax, arıq, tax­ta qə­dər qu­ru və uzun qa­mət­də vi­zual­laş­mış ya­lan­çı bəy­li­yin, özün­dən ra­zı­lı­ğın, lov­ğa­lı­ğın gü­lünc ob­ra­zı ki­mi qav­ra­nı­lır.

İL­HAM NA­MİQ KA­MAL MO­NO­LOQ­LAŞ­DI­RIL­MIŞ SÖH­BƏT­LƏ­RİN PE­ŞƏ­KAR İFA­ÇI­SI­DIR.

Çox­söz­lü, “pa­laz­boy­lu” mətn­lər onu yor­mur, qor­xut­mur, ək­si­nə, da­ha da qı­zış­dı­rır, coş­du­rur, “mo­tor­laş­dı­rır”, MO­NO­LOQ İl­ha­mın sə­nət hüc­rə­si­dir. Bu ye­ri onun üçün məd­dah, qis­sə­xan və naq­qal­la­rın ənə­nə­si qo­ru­yub sax­la­yıb. An­caq İl­ha­mın özü də dil­dən pər­gar bir vü­cud. Məhz bu ciz­gi onun rol­la­rı­nın xa­rak­te­rik əla­mə­ti. Odur ki, re­jis­sor Hü­sey­na­ğa Ata­ki­şi­yev Spu­ri Tit Mam­ma (1985-ci il­də Mil­li Teat­rın “Bö­yük Ro­mul” ta­ma­şa­sı) ad­lı per­so­na­jı İl­ha­ma tap­şır­mıış­dı. İs­tə­yir­di ki, əv­və­la, MAM-MA sö­zün or­foe­pi­ya­sı­na uy­ğun səh­nə­dən av­to­mat kuk­la ki­mi gö­rün­sün; ikin­ci­si, akt­yor İl­ha­mın “ra­hat” dik­si­ya­sı­nı, ma­neə­siz tə­ləf­fü­zü­nü, da­nı­şıq sə­lis­li­yi­ni “sın­dı­rıb” onun sə­nət­çi ba­ca­rı­ğı­nı ye­ni bir ra­kurs­dan işıq­lan­dır­sın. Bu as­pekt­də pəl­tək, ax­saq xor di­ri­jo­ru Ən­tər­za­də qə­dim Ro­ma və­tən­da­şı Mam­ma­nın pri­mi­tiv va­rian­tı. Hər­çənd bu akt­yo­ru də­yiş­dir­mək bir zülm. Nə elə­yirsə-elə­sin, İl­ham yed­di ağac­lıq mə­sa­fə­dən ta­nı­nır. Bu­ra­da ge­yim, qrim kö­mə­yə çat­maz.
QALS­TUK Qərb mə­də­niy­yə­tin­də rəs­miy­yət və cid­di­lik rəm­zi ki­mi qə­bul olu­nub. Ki­şi­lər onu öz­lə­ri­nə ya­ra­şıq bi­lər­lər. Bu­nu­la ya­na­şı so­sial və tib­bi araş­dır­ma­lar aş­kar­la­yıb ki, qals­tuk ta­xan adam­la­rın əq­li fəa­liy­yə­ti­nin in­ten­siv­li­yi zəif­lə­yir; çün­ki in­sa­nın bo­yun na­hi­yə­sin­dən ke­çən da­mar­lar yün­gül­cə sı­xı­lır və bey­nin qan­la nor­mal təc­hi­za­tı po­zu­lur. Hə­lə bu, nə imiş ki... Sən de­mə, QALS­TUK ma­son­la­rın ölüm sim­vo­lu­dur, il­gək­dir, xal­ta­dır, dar ağa­cı­dır, hər bir xris­tia­nın öm­rü­nün so­nu­na qə­dər boy­nun­da da­şı­ma­lı ol­du­ğu XAÇ əvə­zi­dir. Müa­sir cə­miy­yət­lə­rin ha­mı­sı əbə­di­lik qals­tu­ka ür­cah. On­dan im­ti­na et­mək müm­kün­süz.
Mə­nim alə­mim­də İl­ham Na­miq Ka­ma­lın sə­nət­çi imi­ci elə qals­tuk­dan baş­la­yır. Ol­sun ki, öz şəx­si qals­tuk­la­rı­nın sa­yı sa­rı­dan İl­ham Azər­bay­can zi­ya­lı­la­rı cər­gə­sin­də çem­pion­dur. Nə­dən ki, İl­ham ca­maat qar­şı­sı­na hə­mi­şə əla qals­tuk­lar­da çı­xır. Onun akt­yor port­re­ti­nin, plas­ti­ka­sı­nın ma­ya­sı da, mən­cə, bur­da. Ək­sə­rən İl­ham Na­miq Ka­ma­lın ob­raz­la­rı­nı kar­na­val­laş­dı­ran va­cib ele­ment­lər­dən bi­ri, bəl­kə də bi­rin­ci­si olub QA­LS­TUK, ala­bə­zək, əl­van, sa­ya, en­li, en­siz, uzun, qı­sa... Çün­ki na­dan adam qals­tuk vu­ran ki­mi OX­LO­VA dö­nür və gü­lüş ob­yek­ti­nə çev­ri­lir. İs­te­dad sa­hi­bi üçün bu­nu se­zib duy­ma­ğa nə var ki...