ELÇİN
A­ZƏR­BAY­CAN ƏDƏ­Bİ PRO­SE­SİN­DƏ NƏ BAŞ VE­RİR?
(NƏ ET­MƏ­Lİ­YİK VƏ NE­JƏ ET­MƏ­Lİ­YİK?)

Nər­giz Cab­bar­lı­nın iki cil­də (Ye­ni nə­sil ədə­biy­ya­tı, 1-ci cild, "Elm", 2006; 2-ci cild, "Qa­nun", 2008) top­la­dı­ğı mə­qa­lə­lə­ri­ni oxu­maq mə­nim üçün ona gö­rə ma­raq­lı ol­du ki, müəl­li­fin özü də haq­qın­da yaz­maq is­tə­di­yi nəs­lin - ye­ni nəs­lin is­te­dad­lı nü­ma­yən­də­si­dir, di­gər tə­rəf­dən isə bu mə­qa­lə­lər an­caq ye­ni nəs­lin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan bəhs et­mir, bu­ra­da bir sı­ra yaş­lı nə­sil nü­ma­yən­də­lə­ri­nin də ye­ni ya­zı­la­rı təh­li­lə cəlb edi­lib, ən baş­lı­ca­sı isə, Nər­gi­zin mə­qa­lə­lə­ri müa­sir ədə­bi pros­e­sin və­ziy­yə­ti ba­rə­də tə­səv­vür ya­ra­dır və bu mə­qa­lə­lər­də elə bir el­mi-nə­zə­ri və me­to­do­lo­ji sə­viy­yə və ümu­mi eh­ti­va dai­rə­si var ki, on­la­rın uğur və qü­sur­la­rı, əs­lin­də, ədə­bi pro­se­si­mi­zin uğur və qü­sur­la­rı­dır. Ey­ni za­man­da, Nər­gi­zin iki­cild­li­yi dü­şün­dü­rür, ədə­bi pro­se­si­mi­zin bu­gü­nü və aqi­bə­ti haq­qın­da mü­la­hi­zə­lə­ri­mi­zi bil­dir­mə­yə mün­bit zə­min ya­ra­dır və əs­lin­də, bu iki­cild­lik mə­nim üçün bir bə­ha­nə (bəl­kə də sti­mul!) ol­du ki, ümu­miy­yət­lə Azər­bay­can ədə­bi pro­se­si­ni bir da­ha nə­zər­dən ke­çi­rim, bir sı­ra prob­lem­lər­lə bağ­lı yı­ğı­lıb qal­mış dü­şün­cə­lə­ri­mi oxu­cu ilə bö­lü­şüm.
Bu­ra­sı da, yə­qin, ma­raq­lı ol­du ki, mən bu ya­zı­nı iş­lə­yər­kən, mət­buat­da Nər­giz Cab­bar­lı­nın mə­nim ya­ra­dı­cı­lı­ğım haq­qın­da mə­qa­lə­si dərc edil­di və bu tə­sa­düf­də də, gö­rü­nür, bir ya­ra­dı­cı­lıq qa­nu­nauy­ğun­lu­ğu var. "Bu qa­nu­nauy­ğun­luq nə­dən iba­rət­dir?"- sua­lı­nın ca­va­bı isə, çox gü­man ki, "Bu gün bi­zim ədə­bi pro­ses­də nə var, nə yox?" - sua­lı­nın ca­va­bı ilə müəy­yən­lə­şir.
Nər­giz "Ön söz əvə­zi eti­raf­"ın­da ya­zır ki, "hər kəs öz hə­qi­qə­tin­də haq­lı­dır" (1-ci cild, səh.3) və be­lə bir me­to­do­lo­ji bu­caq al­tın­dan öz hə­qi­qə­ti­ni - təh­lil və mü­la­hi­zə­lə­ri­ni oxu­cuy­la bö­lü­şür, bu möv­qe, gö­rü­nür, onu, hər­gah bu cür de­mək müm­kün­sə (mən­cə, müm­kün­dür!), "ədə­bi komp­leks­lər­dən" azad edir, söz de­mək üçün əl­ve­riş­li şə­rait ya­ra­dır, sər­bəst­lik ve­rir: oxu­cu­lar, mən yal­nız öz hə­qi­qət­lə­ri­mi si­zə çat­dı­rı­ram, si­zin də öz hə­qi­qət­lə­ri­niz ola bi­lər...
An­caq bu­ra­da bir mə­sə­lə var: hə­min "hər kəs" tən­qid­çi­dir­sə, onun (o cüm­lə­dən, Nər­gi­zin özü­nün) hə­qi­qə­ti, yə­ni bə­dii əsə­rə ver­di­yi təh­lil və qiy­mət, təs­di­qi və in­ka­rı, təq­di­ri fi­kir və mü­la­hi­zə­lə­ri yal­nız onun özü­nə məx­sus ol­ma­ma­lı­dır, çün­ki "hər kəs­"in fik­ri bir fər­din fik­ri­dir, am­ma o fərd pro­fes­sio­nal tən­qid­çi­dir­sə, ar­tıq bu fi­kir ic­ti­mai fi­kir sə­viy­yə­si­nə qalx­ma­ğı ba­car­ma­lı­dır.
Bax, bu mə­qam bu gün Azər­bay­can ədə­bi pro­se­si­nin xəs­tə bir cə­hə­ti, bəl­kə də, ar­tıq xü­su­siy­yə­ti­dir, çün­ki bu gün ədə­bi pro­ses­də he­ge­mon - hə­vəs­kar sö­zü­dür.
Tən­qid­çi ilə oxu­cu­nun, pro­fes­sio­nal ilə hə­vəs­ka­rın fər­qi də, de­di­yim ki­mi, elə bun­da­dır və məhz bu he­ge­mon­lu­ğa gö­rə də bi­zim ədə­bi pro­ses­də ədə­bi diaq­noz­lar çox za­man də­qiq qo­yul­mur, sə­nət ilə an­tisə­nət ara­sın­da­kı ədə­bi sər­həd əri­yib yox olur. Be­lə bir ey­bə­cər he­ge­mon­lu­ğun əsas sə­bə­bi:
1. pro­fes­sio­nal tən­qi­din kə­miy­yət məh­dud­lu­ğu­dur;
2. mət­buat bol­lu­ğu­nun hə­min məh­dud­lu­ğu (boş­lu­ğu) hə­vəs­kar mü­la­hi­zə­lə­ri ilə dol­dur­ma­sı­dır;
3. an­tiə­də­biy­ya­tın küt­lə­nin mə­nə­vi dün­ya­sın­da özü­nə yer tap­ma­sı­dır;
4. bun­dan is­ti­fa­də edən ədə­biy­ya­tət­ra­fı adam­la­rın ədə­bi pro­se­sə mü­da­xi­lə­si, bə­zi hal­lar­da isə həm­lə­lə­ri­dir;
5. bü­tün bun­la­ra gö­rə də pro­fes­sio­nal tən­qi­din pes­si­miz­mə qa­pan­ma­sı, ge­ri­yə çə­kil­mə­si­dir.
Qə­ri­bə mən­zə­rə ya­ra­nır: pro­fes­sio­nal tən­qi­din son dörd-beş il­də­ki nə­zə­ri in­ki­şa­fı və es­te­tik eh­ti­va dai­rə­si­nin ge­niş­lən­mə­si ədə­bi pro­se­si­mi­zin fak­tı­dır, an­caq kə­miy­yət o qə­dər az­dır ki, hə­min in­ki­şaf bi­zim ədə­bi pro­se­si müəy­yən­ləş­di­rən ami­lə çev­ri­lə bil­mir və bu­na gö­rə də, de­di­yim ki­mi, he­ge­mon­luq - hə­vəs­ka­rın­dır. Ədə­bi şa­yiə­çi­lik, obı­va­tel özü­nüi­fa­də­si, çay­xa­na es­te­ti­ka­sı da bu he­ge­mon­lu­ğun tər­kib his­sə­si­nə çev­ri­lir və bu za­man pro­fes­sio­nal tən­qid, elə bil ki, şa­şı­rır, in­di dəb­də olan söz­lə de­sək, stres ke­çi­rir, pes­si­miz­mə qa­pı­la­raq, ge­ri çə­ki­lir və irə­li­də mən bu ba­rə­də ay­rı­ca da­nı­şa­ca­ğam.
Nər­giz ya­zır ki, "ye­ga­nə ar­zum Sö­zü duy­du­ğum qə­dər, Söz­də du­yul­ma­ğım­dır" (1; 3) və ara-sı­ra ədə­bi pro­ses­də rast­laş­dı­ğı­mız be­lə bir ar­zu (əs­lin­də, id­dia) o za­man ger­çək­li­yə çev­ri­lə bi­lər ki, tən­qid­çi­nin müt­tə­fi­qi - onun im­kan­la­rı­dır, yə­ni tən­qid­çi Sö­zü­nün el­mi-nə­zə­ri sə­viy­yə­si, mü­ta­liə­si­nin eh­ti­va dai­rə­si, hə­və­si, qə­lə­mi­nin sə­mi­mi­li­yi və, əl­bət­tə ki, is­te­da­dı­dır.
An­caq pro­fes­sio­nal tən­qi­din az, ya çox də­rə­cə­də əl­də et­di­yi və söy­kən­di­yi bu cə­hət də, təəs­süf ki, küll ha­lın­da bi­zim ədə­bi pro­se­si xa­rak­te­ri­zə edə bil­mir və bu­ra­da da əsas sə­bəb, ilk növ­bə­də, kə­miy­yət az­lı­ğı­dır, ey­ni za­man­da, gö­rü­nür (və elə acı­sı da bu­dur!), ədə­bi pro­ses­də­ki hə­vəs­kar qiy­mət­lə­rin­də­ki eks­taz­la­rın, ya­lan­çı və na­şı "men­ta­li­tet təəs­süb­keş­li­yin­"in, ara söh­bət­lə­ri­nin, "ədə­bi de­di-qo­du­nun" mət­buat­dan gen-bol is­ti­fa­də­si nə­ti­cə­sin­də obı­va­tel tə­lə­ba­tı oxu­cu­la­rın mə­nə­vi tə­lə­ba­tın­da özü­nə yer et­mək­də­dir. Bu­ra­sı­nı da qə­tiy­yən yad­dan çı­xar­maq ol­maz ki, ədə­bi pro­se­sin iş­ti­rak­çı­sı yal­nız pro­fes­sio­nal və qey­ri-pro­fes­sio­nal tən­qid de­yil, sə­nət və an­ti­sə­nət də ədə­bi pro­se­sin ey­ni də­rə­cə­də iş­ti­rak­çı­sı­dır və iş bu­ra­sın­da­dır ki, bu yer­də də kə­miy­yət çox­lu­ğu qat-qat ar­tıq ola­raq an­ti­sə­nə­tin gös­tə­ri­ci­si­dir.
Rüs­təm Ka­mal ədə­bi tən­qid­dən və çağ­daş ədə­bi pro­ses­dən bəhs edə­rək ya­zır: "Fəx­ri Xi­ya­ban Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın qut­sal mə­ka­nı­na çev­ri­lir. Fəx­ri Xi­ya­ba­na düş­mək YB-nin hər bir üz­vü­nün, hər bir ya­za­rın ən bö­yük ar­zu­su­dur. Ora­ya düş­mək ar­tıq klas­sik ol­ma­ğın qa­ran­tı­dır. Da­ha "o" dün­ya­da, "bu" dün­ya­da ra­hat ya­ta bi­lər­sən! Sə­ni heç bir ədə­bi mü­xa­li­fət bu sta­tus­dan məh­rum edə bil­məz." ("Klas­sik seç­mə za­ma­nı", Tən­qid.­net, ¹ 5, 2008, səh.218.)
Çox sür­rea­list bir mən­zə­rə­dir, an­caq hə­qi­qət bun­dan iba­rət­dir ki, bu mən­zə­rə­də, düz­dür, şi­şirt­mə, qro­tes var­sa da, ey­ni za­man­da bu, ədə­biy­yat mü­hi­tin­də­ki təh­təl­şüur psi­xo­lo­ji və­ziy­yə­tin, şüu­ral­tı mə­nə­vi xəs­tə­li­yin ədə­bi tən­qid­də­ki ini­ka­sı­dır. Bu­nu şər­ti ola­raq ədə­biy­ya­tı­mı­zın "Fəx­ri Xi­ya­ban xəs­tə­li­yi" ad­lan­dır­saq, o za­man bi­zim ədə­bi pro­ses­də bu xəs­tə­li­yin aş­kar simp­tom­la­rı­nı gör­mək müm­kün­dür: bir tə­rəf­dən özü­nü­tə­rif­lər, "ədə­bi nar­si­sizm", "Mə­nəm! Mə­nəm!" don­ki­xot­lu­ğu... o bi­ri tə­rəf­dən də or­ta­ya cild­lər, ro­man­lar, poe­ma­lar çı­xa­ran an­ti­sə­nə­tin qra­fo­man­la­ra xas olan şi­rin sə­nət xül­ya­la­rı. Yə­ni, im­kan­dan yox, id­dia­dan doğ­muş və da­xil­də giz­lən­miş sə­nət eh­ti­ra­sı sə­ni "Fəx­ri Xi­ya­ba­na" apa­ran, əs­lin­də isə sə­nin üçün ta­mam il­lü­ziar olan yo­la sü­rük­lə­yir... Ona gö­rə “il­lü­ziar” ki, or­ta­da əsər yox­dur.
O ki qal­dı, "ədə­bi mü­xa­li­fə­tin" aciz­li­yi mə­sə­lə­si­nə, bu yer­də mən Rüs­təm Ka­mal­la həm­fi­kir de­yi­ləm, çün­ki in­di­ki kon­tekstdə "ədə­bi mü­xa­li­fət" an­la­yı­şı­nı "ədə­biy­yat təəs­süb­keş­li­yi" mə­na­sın­da gö­tür­sək (və gü­man edi­rəm ki, elə bu cür­dür), gö­rə­rik ki, onun ən bö­yük müt­tə­fi­qi - za­man­dır. Ba­xın, qı­sa bir za­man va­hi­di - son 20 il - post­so­vet mə­ka­nın­da so­vet sis­te­mi­nin "klas­sik" və­zi­fə­si­nə tə­yin et­di­yi nə qə­dər "rəs­mi klas­sik­lər­"i hə­min sta­tus­dan məh­rum edib! Və mil­li mən­su­biy­yə­tin­dən, sis­tem­lər müx­tə­lif­li­yin­dən, epo­xa­lar an­ta­qo­niz­min­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, dün­ya ədə­biy­ya­tı­nın ta­ri­xi bo­yu hə­mi­şə də be­lə olub.
Tən­qid­çi pro­fes­sio­nal­dır­sa, onun qə­lə­mi­nin mü­hüm cə­hət­lə­rin­dən bi­ri də bu­dur ki, tən­qid­çi "mən­"i var və ən mü­hü­mü, bu "mən" onun özün­dən yox, ədə­biy­yat­dan da­nı­şır, ədə­bi pro­se­si iz­lə­yir, "mən­"in qə­bul et­di­yi­ni və qə­bul et­mə­di­yi­ni de­mək­dən çə­kin­mir.
Hər­gah "Mə­nim Fü­zu­lim" (Məm­məd Cə­fər), ya­xud "Mə­nim Puş­ki­nim" (M.Sve­ta­ye­va) var­sa, nə üçün ümu­mi­ləş­di­ril­miş şə­kil­də "mə­nim ədə­biy­ya­tım" ol­ma­sın?
Yax­şı ki, be­lə bir "mən­"i bu gün biz is­te­dad­lı (və ədə­bi pro­ses­də ak­tiv!) tən­qid­çi­lə­ri­miz­də - Teh­ran Əli­şa­noğ­lun­da, ya­xud Əsəd Ca­han­gir­də, ya­xud Ca­van­şir Yu­sif­li­də mü­şa­hi­də edi­rik və ba­xın, ad­la­rı­nı çək­di­yim bu pro­fes­sio­nal tən­qid­çi­lər fər­di üs­lub­la­rı­na gö­rə də, bə­dii-es­te­tik zövq­lə­ri­nə, nə­zə­ri təs­ni­fat­la­rı­na gö­rə də bir-bir­lə­rin­dən nə qə­dər fərq­li­dir­lər və bu çox yax­şı­dır, bu o de­mək­dir ki, on­la­rın hər bi­ri­nin "mə­nim ədə­biy­ya­tım" haq­qın­da de­dik­lə­ri ədə­bi pro­ses­də Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın hər­tə­rəf­li mən­zə­rə­si­nin gö­rün­mə­sin­də ef­fekt­li rol oy­na­ya bi­lər... "Oy­na­ya bi­lər" ona gö­rə ki, mə­sə­lə ye­nə gə­lib di­rə­nir kə­miy­yət az­lı­ğı­na - üç nə­fə­rin, beş nə­fə­rin yaz­dıq­la­rı­na.
Ya­zı­çı, şa­ir, dra­ma­turq "mən­"in­də sə­nət­ka­rın bə­dii təs­vir va­si­tə­lə­rin­də­ki, dün­ya­gö­rü­şün­də­ki dü­şün­cə­lər, gö­tür-qoy­lar alə­min­də­ki məx­su­si­lik mə­na­sın­da nə qə­dər fər­di­lik var­sa, tən­qid­çi "mən­"i də, yu­xa­rı­da de­di­yim ki­mi, qə­ləm sa­hi­bi­ni o qə­dər fər­di­ləş­di­rir, sa­də­cə ola­raq, hə­min "mən­"ə (nə­zə­ri-es­te­tik xa­rak­te­rə!) sa­hib ol­maq la­zım­dır. Tən­qid ta­ri­xi­mi­zə nə­zər sa­laq: Məm­məd Arif... Məm­məd Cə­fər... Cə­fər Cə­fə­rov... On­la­rın ara­sın­da tən­qid­çi "mən­"i­nin ifa­də­si ba­xı­mın­dan nə qə­dər müx­tə­lif­lik var, on­la­rı bir­ləş­di­rən cə­hət isə hə­min "mən­"ə sa­hib ol­maq­la­rı­dır.
Ba­xın, say­sız-he­sab­sız ədə­bi mə­mu­lat için­də biz Ni­za­mi Cə­fə­ro­vun, Ni­za­məd­din Şəm­si­za­də­nin, Arif Əm­ra­hoğ­lu­nun, ya­xud Ni­ya­zi Meh­di­nin, Şi­rin­dil Alı­şan­lı­nın, Va­qif Yu­sif­li­nin, Şa­mil Və­li­ye­vin, Ni­za­mi Ta­ğı­so­yun, ya­xud son­ra­kı nə­sil nü­ma­yən­də­lə­ri­nin - Bəs­ti Əli­bəy­li­nin, El­na­rə Aki­mo­va­nın, Nər­giz Cab­bar­lı­nın ya­zı­la­rı­na rast gə­lən­də, elə bil, hər tə­rə­fi bü­rü­müş mi­nor için­də bir­dən-bi­rə ma­jor səs­lə­nir. Mu­si­qi­də mi­nor şe­devr­lər də ya­ra­dır, an­caq in­di­ki hal­da söh­bət ümi­mi­ləş­di­ril­miş "hə­vəs­kar ya­ra­dı­cı­lı­ğı"n­dan ge­dir. Ol­sun, bu "ma­jor­la­rın" ha­mı­sı ey­ni yük­sək nə­zə­ri-es­te­tik sə­viy­yə­də de­yil, bə­dii zöv­qün da­xi­li mün­də­rə­ca­tı sə­ni ey­ni də­rə­cə­də ra­zı sal­mır, ça­tış­maz­lıq­lar var, an­caq bu za­man söh­bət pro­fes­sio­nal tən­qi­din ça­tış­maz­lı­ğın­dan ge­dir, bu - ar­tıq heç vəch­lə ədə­bi mə­mu­lat de­yil.
Teatr haq­qın­da, ta­ma­şa­lar haq­qın­da mət­buat­da nə qə­dər ya­zı­lar dərc olu­nur, nə qə­dər ki­tab­lar nəşr edi­lir, am­ma biz o sa­at im­za­ya ba­xı­rıq: bu İnqi­lab Kə­ri­mov­dur... bu Mər­yəm Əli­za­də­dir... bu İl­ham Rə­him­li­dir... Ay­dın Ta­lıb­za­də­dir... Ata­ba­ba İs­ma­yı­loğ­lu­dur... de­mə­li, bu və ya di­gər də­rə­cə­də te­atr söh­bə­ti ge­də­cək, çün­ki bu müəl­lif­lər bir küll ha­lın­da Azər­bay­can teatr­şü­nas­lı­ğın­da Cə­fər Cə­fə­rov və Ya­şar Qa­ra­yev ənə­nə­lə­ri­ni da­vam et­di­rən, "mən­"ə sa­hib sə­nət­şü­nas­lar­dır. Tən­qid­çi­ni məhz onun "mən­"i ey­bə­cər hə­vəs­kar­lar küt­lə­si­nin için­dən çı­xa­ra bi­lər...
Teh­ran Əli­şa­noğ­lu hə­lə ne­çə il bun­dan əv­vəl çap et­dir­di­yi "Ədə­bi tən­qi­din nə­zə­ri prob­lem­lə­ri­nə da­ir" mə­qa­lə­sin­də ("Ədə­biy­yat qə­ze­ti", 27 okt­yabr 2000) bi­zim ədə­bi pro­se­sə is­ti­nad edə­rək, ya­zır­dı ki, o, yə­ni ədə­bi pro­ses bu gün (2000-ci il­də) üç cə­hə­ti eh­ti­va edir və be­lə bir təs­ni­fat ve­rir­di:
1. Anar­xi­ya tən­qi­di.
2. Neo­maa­rif­çi tən­qid.
3. Tət­bi­qi tən­qid.
Ya­dı­ma gə­lir, bir sı­ra qeyd­lər­lə mə­nim də qə­bul et­di­yim bu ti­po­lo­ji təs­ni­fat ay­rı-ay­rı is­te­dad­lı tən­qid­çi və ədə­biy­yat­şü­nas­la­rın diq­qə­ti­ni cəlb et­miş­di, hət­ta El­na­rə Aki­mo­va­nın - bu is­te­dad­lı gənc tən­qid­çi­nin ya­xın­lar­da nəşr olun­muş "Azər­bay­can ədə­bi tən­qi­di müs­tə­qil­lik il­lə­rin­də" (Ba­kı, "MBM", 2009) ad­lı mo­noq­ra­fi­ya­sı bu təs­ni­fat əsa­sın­da (həm də uğur­la!) ye­kun­la­şır. An­caq in­di­ki hal­da mən bu­nu ona gö­rə xa­tır­la­yı­ram ki, ara­dan ke­çən 9 il ər­zin­də "anar­xi­ya" tən­qi­di ədə­bi pro­ses­də nəin­ki yox olub, bəl­kə, bir az da ar­tıb, "neo­maa­rif­çi tən­qid" də, "tət­bi­qi tən­qid" də, elə bil, yo­ru­lub, ruh­dan dü­şüb, kü­süb.
Ə­la­mət­dar bir mən­zə­rə­dir: pro­fes­sio­nal tən­qi­din nə­zə­ri sə­viy­yə­si art­dıq­ca, ax­ta­rış­la­rı­nın miq­ya­sı və es­te­tik eh­ti­va dai­rə­si ge­niş­lən­dik­cə, hə­vəs­kar tən­qid mə­mu­la­tı bu in­ki­şaf­dan qat-qat ar­tıq bir sü­rət­lə ço­xa­lır və onun kə­miy­yət gös­tə­ri­ci­lə­ri Azər­bay­can ədə­bi pro­se­si­nin si­ma­sı­na çev­ril­mə­yə baş­la­yır.
Rüs­təm Ka­mal "ni­yə ədə­biy­ya­tın müəy­yən bir döv­rü, ya­xud nəsr və poe­zi­ya­mı­zın beş-onil­lik və­ziy­yə­ti haq­qın­da ic­mal ya­zı­lar yaz­mır­sı­nız?"- sua­lı­na ca­vab ve­rə­rək, de­yir: "İc­mal ya­zı­lar yaz­ma­ma­ğı­mın bir ne­çə sə­bə­bi var. Bi­rin­ci­si, gə­rək ədə­bi pro­se­si tam və mün­tə­zəm iz­lə­yə­sən. Bi­zim ədə­biy­ya­tı­mız­da isə təəs­süf ki, otu­ruş­muş ədə­bi pro­ses yox­dur... ona gö­rə də ədə­bi pro­se­sin bü­töv­lük­də ob­ra­zı­nı gö­rə bil­mi­rəm. İkin­ci sə­bəb odur ki, ic­mal ya­zı­lar­da bir im­za küt­lə­vi­li­yi var. Mən isə heç bir sa­hə­də küt­lə­vi­li­yi sev­mi­rəm. Üçün­cü­sü, fi­zi­ki cə­hət­dən bü­tün ya­zı­la­rı oxu­maq və təh­lil et­mək hə­və­sim və im­ka­nım yox­dur." ("Mə­də­niy­yət" qə­ze­ti, 10 iyun 2009.)
Rüs­təm Ka­ma­lın hə­vəs­kar yox, pro­fes­sio­nal tən­qi­din təm­sil­çi­si ol­du­ğu­nu nə­zə­rə ala­raq, bu fi­kir­lə­ri ümu­mi­ləş­dir­sək, be­lə bir mən­zə­rə ya­ra­na­caq:
De­mə­li, tən­qi­di­miz (pro­fes­sio­nal tən­qi­di­miz!)
a) "otu­ruş­muş ədə­bi pro­ses" gör­mə­di­yi üçün, onu "tam və mün­tə­zəm iz­lə­mir", bü­töv­lük­də "ədə­bi pro­se­sin ob­ra­zı­nı gö­rə bil­mir";
b) ic­mal ya­zı­lar­da "im­za küt­lə­vi­li­yi" ol­du­ğu üçün, on­la­rı yaz­mır;
c) "bü­tün ya­zı­la­rı oxu­maq və təh­lil et­mək" üçün hə­və­si və im­ka­nı yox­dur.
Bu də­fə mən özüm özü­mə su­al ve­ri­rəm: hər­gah, ədə­bi tən­qid çağ­daş ədə­biy­ya­tı­mız haq­qın­da ümu­mi­ləş­di­ril­miş fi­kir və mü­la­hi­zə­lə­ri­ni bil­dir­mir­sə (yə­ni ic­mal mə­qa­lə­lər yaz­mır­sa), hər­gah, çağ­daş ədə­biy­ya­tı (yax­şı­nı da, pi­si də!) oxu­yub, təh­lil et­mə­yə hə­və­si və im­ka­nı yox­dur­sa, on­da o - ədə­bi tən­qid "ədə­bi pro­se­sin ob­ra­zı­nı" ne­cə gö­rə bi­lər?
Bu ob­ra­zı kim ya­rat­ma­lı­dır?
"Ə­də­bi pro­se­sin ob­ra­zı­nın" gö­rün­mə­mə­si­nin sə­bə­bi qra­fo­man­lar­da, hə­vəs­kar­lar­da de­yil, ilk növ­bə­də, pro­fes­sio­nal ədə­bi tən­qi­din özün­də­dir. Təq­sir (ədə­bi təq­sir! hət­ta ədə­bi gü­nah!) bi­zim o pro­fes­sio­nal, sə­riş­tə­li qə­ləm sa­hib­lə­ri­miz­də­dir ki, "ədə­bi pro­se­sin ob­ra­zı­nı" məhz on­lar (o cüm­lə­dən də Rüs­təm Ka­mal) ya­rat­ma­lı­dır­lar.
Rüs­təm Ka­ma­lın mü­la­hi­zə­lə­rin­də­ki "hə­vəs" sö­zü, an­la­yı­şı da bu kon­tekstdə mə­nim üçün əla­mət­dar gö­rü­nür, bu mə­na­da ki, hə­vəs­kar həm­lə­lə­rin­dən bık­mış pro­fes­sio­nal tən­qid ge­ri çə­ki­lir, bəd­bin­lə­şir və onun - pro­fes­sio­nal ədə­bi tən­qi­din - gör­dü­yü­nü və gö­rə bi­lə­cə­yi­ni gör­mək iq­ti­da­rın­da ol­ma­yan hə­vəs­kar ya­zı-po­zu­su kə­miy­yət üs­tün­lü­yü ilə ən ey­bə­cər şə­kil­də (yə­ni de­di-qo­du­lar­la, şayiə­çi­lik­lə, ara söh­bət­lə­ri və çay­xa­na qey­bət­lə­ri ilə bir­lik­də) ədə­bi pro­se­si ələ alır, onun "ob­ra­zı­nı" əri­dir (bəl­kə də bu yer­də "əri­dir" yox, "ya­ra­dır" de­mək la­zım­dır), he­ge­mon olur.
Qə­ri­bə­dir ki, Nər­giz Cab­bar­lı da bi­zim ədə­bi pro­ses­də özü­nü qa­ba­rıq gös­tə­rən bu yan­lış me­to­do­lo­ji ya­naş­ma prin­si­pi­ni özü­nün əsas­lan­dı­ğı "nis­bi for­mul" (1; 57) ki­mi qə­bul edir. Söh­bət Arif Əm­ra­hoğ­lu­nun söy­lə­di­yi bir fi­kir­dən ge­dir və hə­min fi­kir bun­dan iba­rət­dir: "Hər kəs öz is­te­da­dı qə­də­rin­də ya­za, öz ba­car­dı­ğı ki­mi ya­za bi­lir. Hər kə­sə də elə öz is­te­da­dı çər­çi­və­sin­də ya­naş­maq, on­dan is­te­da­dın­dan ar­tı­ğı­nı tə­ləb et­mə­mək la­zım­dır."
Əl­bət­tə, "hər kəs öz is­te­da­dı qə­də­rin­də, öz ba­car­dı­ğı ki­mi ya­zır" -- bu ay­dın mə­sə­lə­dir, an­caq "on­dan (yə­ni "öz is­te­da­dı qə­də­rin­də" ya­zan­dan- E.) is­te­da­dın­dan ar­tı­ğı­nı tə­ləb et­mə­mək" ça­ğı­rı­şı­nı mən kö­kün­dən yan­lış, hət­ta zə­rər­li he­sab edi­rəm və elə Ari­fin özü­nün də bir sı­ra "tə­ləb­kar" mə­qa­lə­lə­ri (təəs­süf ki, on­lar keç­miş za­man­lar­da qa­lıb), gü­man edi­rəm ki, bu mə­na­da mə­nim möv­qe­yi­mi təs­diq edir.

Rəh­mət­lik Sü­ley­man Rə­hi­mo­vun ko­lo­rit­li və yad­da­qa­lan ədə­bi bən­zət­mə­lə­ri olur­du. Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qın­da­kı ədə­bi məc­lis­lər­dən bi­rin­də onun is­te­dad an­la­yı­şı ilə bağ­lı de­di­yi be­lə bir bən­zət­mə ya­dım­da­dır: bir var ki­çik ka­libr­li, "cır" tü­fəng­dən atəş aça­san, bir də var ki, iri­çap­lı si­lah­dan atəş aça­san.
İn­di biz nə et­mə­li­yik? Nər­gi­zin əsas­lan­dı­ğı bu "nis­bi for­mu­la" (Ari­fin mü­la­hi­zə­lə­ri­nə) gö­rə, gə­rək "cır" tü­fən­gin atə­şi ilə ki­fa­yət­lə­nək və de­mə­yək ki, bu - zə­if atəş­dir? Və ədə­bi pro­ses­də iri­çap­lı si­la­hın təəs­sü­bü­nü çək­mə­yək?
Hə­lə mən ora­sı­nı de­mi­rəm ki, bu gün bi­zim ədə­biy­ya­tı­mız­da (küt­lə ədə­biy­ya­tın­da) nəin­ki "cır" tü­fəng­dən atəş açır­lar, bə­zən ucu kor­şal­mış ox atır­lar, bə­zən də gö­rür­sən ki, bu heç ox da de­yil, sa­də­cə, daş atı­lıb. Ne­cə ol­sun? Biz de­mə­li­yik ki, atom, kos­mik ra­ket­lər döv­rün­də yer­dən daş gö­tü­rüb atır­san, bun­dan ar­tı­ğı­na qa­dir de­yil­sən, ona gö­rə də pri­mi­tiv ba­ca­rı­ğın­la elə be­lə­cə də da­vam et? Yox­sa de­mə­li­yik ki, dos­tum, qar­da­şım, ba­cım, sə­nin is­te­da­dı­nın or­ta­ya qoy­du­ğu ya­zı ədə­biy­yat de­yil, sən get, baş­qa iş­lə məş­ğul ol?
Lap bu ya­xın­lar­da mən Arif Əm­ra­hoğ­lu­nun Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi ilə "Azər­bay­can" qə­ze­ti­nin ke­çir­di­yi də­yir­mi stol­da ədə­bi tən­qi­din müa­sir və­ziy­yə­tin­dən şi­ka­yət edən­lə­rə be­lə bir ca­va­bı­nı oxu­dum: "Mə­nə elə gə­lir ki, in­di ədə­bi tən­qid elə öz ye­rin­də­dir. Gə­rək san­bal­lı, qüd­rət­li, gö­zəl əsər­lər ya­zı­la ki, onu da təh­lil süz­gə­cin­dən ke­çi­rə­sən." ("Azər­bay­can" qə­ze­ti, may 2009)
Bu yer­də də mən Arif­lə ta­mam əks möv­qe­də­yəm.
Əl­bət­tə, "san­bal­lı, qüd­rət­li, gö­zəl əsər­lər" tən­qi­din "təh­lil süz­gə­cin­dən" keç­mə­li­dir ki, hə­min əsər­lə­rin san­ba­lı, qüd­rə­ti və gö­zəl­li­yi sü­but olun­sun və doğ­ru­dan da, uğur­lu bir əsər mey­da­na çıx­dıq­da, tən­qid­də can­lan­ma ya­ra­nır, əsər, elə bil, tən­qi­di sil­kə­lə­yir, onun, yə­ni tən­qi­din po­ten­si­ya­sı oya­nır. Be­lə bir ha­di­sə­ni, "əsər sil­kə­lə­mə­si­ni" ara-sı­ra bi­zim ədə­bi pro­ses­də də mü­şa­hi­də edi­rik, mi­sal üçün, Ka­mal Ab­dul­la­nın "Ya­rım­çıq əl­yaz­ma", ya­xud Aqil Ab­ba­sın "Do­lu" ro­man­la­rı tən­qi­di­mi­zi əməl­li-baş­lı tər­pət­di və mə­lum ol­du ki, biz, yax­şı­nı sə­viy­yə­li şə­kil­də qiy­mət­lən­dir­mə­yi ba­ca­rı­rıq, - bu­ra­da mən Arif Əm­ra­hoğ­lu ilə müt­tə­fi­qəm, am­ma, dos­tum Arif, nə üçün biz pi­si be­lə­cə sə­viy­yə­li şə­kil­də qiy­mət­lən­dir­mə­yək? San­bal­sız, qüd­rət­siz və ey­bə­cər ya­zı­lar da tən­qi­din "təh­lil süz­gə­cin­dən" keç­mə­li­dir ki, san­bal­sız­lı­ğı, qüd­rət­siz­li­yi və ey­bə­cər­li­yi sü­but olun­sun, hər­gah be­lə de­mək müm­kün­sə, bə­dii-es­te­tik hə­yə­can tə­bi­li ça­lın­sın, bə­dii fə­la­kə­tin qar­şı­sı alın­sın.
Mən yu­xa­rı­da Ka­mal Ab­dul­la­nın "Ya­rım­çıq əl­yaz­ma" ro­ma­nı­nın adı­nı çək­dim və bu əsə­rin xa­ri­ci öl­kə­lər­də, bu ya­xın­lar­da isə Bra­zi­li­ya­da nəşr olun­ma­sı fak­tı­nı mən müa­sir ədə­biy­ya­tı­mız üçün ol­duq­ca fə­rəh­li bir ha­di­sə he­sab edi­rəm - müs­tə­qil Azər­bay­ca­nın ədə­bi so­ra­ğı - həm də ro­man ki­mi san­bal­lı bir janr­da - ar­tıq La­tın Ame­ri­ka­sın­dan gə­lir. Bu, əs­lin­də, yal­nız ədə­biy­ya­tı­mı­zın de­yil, müs­tə­qil­li­yi­mi­zin əl­də et­di­yi uğur­dur. Ka­mal bir mü­sa­hi­bə­sin­də de­yir ki, onu se­vin­di­rən bu ro­man va­si­tə­si­lə Də­də Qor­qu­dun ge­dib Bra­zi­li­ya­ya çıx­ma­sı­dır və, əl­bət­tə, bu - la­yiq­li bir se­vinc his­si­dir, an­caq in­di­ki kon­tekstdə şəx­sən mə­ni se­vin­di­rən müa­sir Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın ge­dib Bra­zi­li­ya­ya çıx­ma­sı­dır.
An­caq biz möv­zu­muz­dan uzaq­laş­ma­yaq.
Tən­qi­din və­zi­fə­si heç vəch­lə yal­nız o de­yil ki, yük­sək bə­dii-es­te­tik sə­viy­yə­li əsər­lə­ri təh­lil et­sin və el­mi-nə­zə­ri, ic­ti­mai-fəl­sə­fi nə­ti­cə­lər əl­də edə­rək, tək­cə ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı, es­te­ti­ka­nı yox, ümu­miy­yət­lə, ic­ti­mai fi­kri in­ki­şaf et­dir­sin; tən­qi­din və­zi­fə­si həm də bə­dii-es­te­tik ba­xım­dan zə­if əsər­lə­ri də təh­lil edə­rək, elə­cə el­mi-nə­zə­ri və ic­ti­mai-si­ya­si nə­ti­cə­lər əl­də et­sin, bu­nun­la da ye­nə hə­min işi gör­sün - ic­ti­mai fik­ri in­ki­şaf et­dir­sin.
Ə­də­biy­ya­tın təəs­sü­bü­nü çək­mək - yax­şı­ya yax­şı de­mə­yi, ey­ni də­rə­cə­də də pi­sə pis de­mə­yi ba­car­maq­dır.
Da­ha son­ra Arif be­lə bir "şe­ir" par­ça­sı­nı mi­sal gə­ti­rə­rək:

Əs­li ilə Kə­rəm göl­də kef­də­di­lər,
Bir-bi­ri­nə sar­ma­şıb­lar.
E­lə bil küf­tə­dir­lər.

ya­zır: "İn­di bu bəd­bəxt tən­qid­çi ener­ji­si­ni, ağ­lı­nı, gü­cü­nü, dü­şün­cə­si­ni sərf edib, bu müəl­li­fə de­mə­li­dir ki, sən "idiot"­san?".
İn­di mən Ari­fə su­al ve­ri­rəm: Bəs ne­cə ol­sun?
Bu, hə­lə "poe­tik" idio­tizm­dir. Dərd bu­ra­sın­da­dır ki, be­lə bir "poe­tik", elə­cə də "nəsr" idio­tiz­mi­ni sı­xış­dı­rıb, ədə­bi pro­ses­dən çı­xar­maq (qov­maq!) əvə­zi­nə, mət­buat bol­lu­ğu için­də bu­nun şa­hi­di olur­san ki, ədə­bi tən­qi­din özü "tən­qid" idio­tiz­mi­nin tə­cəs­sü­mü­nə çev­ri­lir, "şa­yiə tən­qi­di", "fər­zi­yə tən­qi­di", "əda­vət tən­qi­di" və s., və i.a­.ə­də­bi pro­se­si obı­va­tel do­nu­na bü­rü­yür, onu ib­ti­dai, pri­mi­tiv dü­şün­cə məh­su­lu sə­viy­yə­si­nə sa­lır.
Dos­tum Arif, "ədə­bi idio­tizm" baş alıb get­sin?
A­rif ya­zır: "De­yi­lən sö­zün də tə­si­ri ol­ma­lı­dır. Rəh­mət­lik Ay­dın Məm­mə­dov söy­lə­yir­di ki, da­nı­şı­ram, da­nı­şı­ram, gö­rü­rəm ki, sö­züm in­san­la­rın ara­sı ilə ge­dir, son­ra di­va­ra də­yə­rək, ye­nə də özü­mə qa­yı­dır. Şap­pıl­tı ilə üzü­mü­zə də­yən sö­zü tək­rar­la­ma­ğa eh­ti­yac var­mı?".
Doğ­ru­su, Ari­fin bu söz­lə­rin­də, Ay­dı­nı be­lə bir kon­tekstdə xa­tır­la­ma­sın­da (elə yu­xa­rı­da­kı sua­lın­da da) mən çox cid­di ədə­bi pə­ri­şan­lıq, ümid­siz­lik, küs­gün­lük hiss edi­rəm və Ari­fi ba­şa dü­şü­rəm, am­ma heç vəch­lə onun­la ra­zı­laş­mı­ram.
Ə­də­biy­yat nə­dir? - Xe­yir ilə Şə­rin əzə­li və əbə­di mü­ba­ri­zə­sin­də Xe­yi­rin müt­tə­fi­qi olan, in­san­la­rı Şər­dən (qan tök­mək­dən, xə­ya­nət­dən, ri­ya­kar­lıq­dan, ya­lan­dan, sat­qın­lıq­dan, yal­taq­lıq­dan, ikiüz­lü­lük­dən və s., və i.a.) çə­kin­dir­mək is­tə­yən və bə­şə­riy­yə­ti dai­ma Xe­yi­rə səs­lə­yən bə­dii tə­fək­kür ifa­də­si.
Bəs nə ol­du? Xe­yir ilə Şə­rin mü­ba­ri­zə­sin­də Xe­yir qa­lib gə­lib­mi?
Yox.
On­da nə üçün min il­lər bo­yun­ca ədə­biy­yat müx­tə­lif dil­lər­də ya­zı­lır, ya­zı­lır və ya­zı­lır?
A­xı, Ari­fin de­di­yi hə­min "de­yi­lən sö­zün" bö­yük mə­na­da heç bir tə­si­ri yox­dur - min il­lər bun­dan əv­vəl­ki ki­mi, Şər öz işi­ni gör­mək­də­dir və be­lə gö­rü­nür ki, nə qə­dər bə­şə­riy­yət ya­şa­ya­caq, elə be­lə də da­vam edə­cək.
Ə­də­biy­yat nə et­mə­li­dir? "Şap­pıl­tı ilə üzü­nə də­yən sö­zü" (Ho­mer, Fir­dov­si, Ni­za­mi, Rab­le, Şeks­pir, Ser­van­tes, Tols­toy...) tək­rar­la­ma­sın? Yə­ni qə­lə­mi sın­dır­maq və heç nə yaz­maq la­zım de­yil?
İn­di­ki hal­da elə­cə də tən­qid.
Məş­hur prit­ça ya­dı­ma dü­şür (vax­ti­lə bu prit­ça­nın əsa­sın­da bir he­ka­yə də yaz­mış­dım): ni­yə fi­lan­kəs pis­lik elə­mək­dən yo­rul­mur, am­ma sən yax­şı­lıq et­mək­dən yo­ru­lur­san?
Nə üçün qra­fo­man yaz­ma­ğı­na cidd-cəhd­lə da­vam et­mə­li­dir, tən­qid­çi isə onun qar­şı­sın­dan ge­ri çə­kil­mə­li­dir?
Mən bu ya­xın­lar­da har­da­sa oxu­dum ki, Mi­çi­qan uni­ver­si­te­ti­nin pro­fes­sor­la­rı müəy­yən edib­lər ki, de­di-qo­du, qey­bət bə­dən­də pro­qes­te­ro­nu ar­tı­rır və stre­si ara­dan gö­tü­rür, an­caq gü­man et­mi­rəm ki, ədə­bi qey­bət­çi­lik, ədə­bi de­di-qo­du bi­zim ədə­bi pro­se­si stres­dən qo­ru­sun. Na­şı öz pri­mi­tiv ar­şın öl­çü­lə­ri­ni ədə­bi pro­se­sə çı­xar­ma­lı­dır, Arif Əm­ra­hoğ­lu və baş­qa pro­fes­sio­nal tən­qid­çi­lə­ri­miz bəd­bin­li­yə qa­pı­lıb sus­ma­lı­dır?
Ə­də­biy­yat tə­ba­bət de­yil və hə­lə ki, hə­vəs­kar­lıq tə­za­hür­lə­ri­nə - qra­fo­man­lı­ğa, ədə­bi təx­ri­ba­ta, çay­xa­na söh­bət­lə­ri­nin ədə­bi pro­se­sə gə­ti­ril­mə­si­nə, pri­mi­tiv təq­dir və tək­dir­lə­rə, ya­lan­çı hay-kü­yə qar­şı vak­si­n kəşf olun­ma­yıb, bu­na gö­rə də pro­fes­sio­nal tən­qi­din ədə­bi pro­ses­dən küs­mə­yə haq­qı yox­dur, çün­ki "hə­vəs­kar" ədə­bi pro­se­si eko­lo­ji çir­kə sü­rük­lə­yib və tən­qi­din mis­si­ya­sı tə­ləb edir ki, ədə­bi pro­se­si hə­min eko­lo­ji çirk­dən tə­miz­lə­sin.
Rüs­təm Ka­mal ya­zır: "Qərb­dən, Ru­si­ya­dan da­xil olu­nan nə­zə­riy­yə­lər, cə­rə­yan­lar (mark­sizm, psi­xoa­na­liz, poststruk­tu­ra­lizm, post­mo­der­nizm, se­mio­ti­ka, struk­tu­ra­lizm və s.- K.R.) ədə­bi-es­te­tik fi­kir mə­ka­nı­mız­da qə­rar tut­mur. Ya bi­zim qa­fa­mız, ümu­miy­yət­lə, ana­dan­gəl­mə ana­li­tik-mü­cər­rəd dü­şün­cə sti­xi­ya­sı­nı, təh­lil-şərh mo­del­lə­ri­ni qav­ra­mır, ya da psev­do­poe­tik, sa­də­lövh dü­şün­cə tər­zi bi­zim al­nı­mı­za ya­zı­lıb..." ("Mif za­ma­nı, ya­xud Don Ki­xot komp­lek­si", Tən­qid.­net, 2008, ¹ 5, səh. 223.)
İ­ki əli­mi­zi də qal­dı­rıb, təs­lim olaq ki, bi­zim ge­ne­tik si­ma­mız be­lə­dir?
Ya da özü­mü­zü gör­mə­məz­li­yə vu­raq?
Ö­mər Sey­fəd­di­nin ha­çan­sa oxu­du­ğum "Hün­dür kab­luk­lar" ad­lı bir he­ka­yə­si ya­dı­ma dü­şür və xa­ti­rim­də­dir, əv­vəl­lər də han­sı­sa ya­zım­da (de­yə­sən, "Tən­qid və nəsr" mo­noq­ra­fi­ya­sın­da), nə mü­na­si­bət­lə­sə o he­ka­yə­ni ya­da sal­mış­dım. Yaş­lı və zən­gin bir qa­dın olan Xə­di­cə xa­nım bö­yük vil­la­sın­da ra­hat və xoş­bəxt bir hə­yat sü­rür. Onun xid­mət­çi­lə­ri sə­da­qət­li, vic­dan­lı, tə­miz, yük­sək əx­laq­lı nö­kər və qul­luq­çu­lar­dır. Xə­di­cə xa­nı­m bo­yu gö­dək ol­du­ğu üçün ev­də də hün­dür kab­luk­lar­da gə­zir. Nə­ha­yət, bu hün­dür kab­luk­lar onu yo­rur və Xə­di­cə xa­nım ev­də yün­gül və yum­şaq məst ge­yir. Hər şey də bun­dan son­ra baş­la­yır: Xə­di­cə xa­nım mət­bəx­də aş­pa­zı oğur­luq elə­di­yi yer­də ya­xa­la­yır, bir otaq­da nö­kər­lə qul­luq­çu qı­zın ma­zaq­laş­ma­ğı­nın şa­hi­di olur, o bi­ri otaq­da kü­çə sö­yüş­lə­ri­nin üs­tü­nə gə­lib çı­xır və s. Mə­lum olur ki, hün­dür kab­luk­lar gə­zən­də səs sal­dı­ğı üçün, ha­mı bi­lir­di ki, Xə­di­cə xa­nım gə­lir və öz­lə­ri­ni yı­ğış­dı­rır­dı­lar. Yün­gül və yum­şaq məst­lər isə səs sal­mır və heç kim də Xə­di­cə xa­nı­mın ya­xın­laş­ma­ğın­dan xə­bər tut­mur, bu­na gö­rə də suç ba­şın­da ya­xa­la­nır. Xə­di­cə xa­nım nə qə­dər nö­kər-qul­luq­çu də­yi­şir, nə qə­dər cə­za ve­rir­sə də, bir şey çıx­mır və nə­ha­yət, əsəb­lə­ri döz­mə­yən, yo­rul­muş Xə­di­cə xa­nım ye­ni­dən hün­dür kab­luk­la­ra ke­çir və bun­dan son­ra onun ra­hat və xoş­bəxt hə­ya­tı bər­pa olu­nur, onu əha­tə edən in­san­lar ye­nə də tə­miz, yük­sək əx­laq­lı, sə­da­qət­li xid­mət­çi­lər­dir.
Mən bu he­ka­yə­ni nə üçün xa­tır­la­dım?
Sen­zu­ra­nın, bə­dii-es­te­tik qa­da­ğa­la­rın, in­zi­ba­ti-ideo­lo­ji tə­ləb­lə­rin, etik-əx­la­qi ta­bu­la­rın tim­sa­lın­da biz ədə­bi pro­ses­də "hün­dür kab­luk­lar­dan im­ti­na et­mi­şik və nə­zə­ri-es­te­tik qa­dir­siz­lik­lə, bə­zən ədə­bi çir­kab­la rast­la­şı­rıq.
Ye­ni­dən "hün­dür kab­luk­lar­"ı gey­mək la­zım­dır?
Bəl­kə doğ­ru­dan da bü­tün bun­lar "al­nı­mı­za ya­zı­lıb"?
Düz­dür, ədə­biy­ya­tın mü­hər­ri­ki per­pe­tuum-mo­bi­le­dir və onu, yə­ni ədə­biy­ya­tı min il­lər bo­yu qey­ri-ədə­biy­ya­tın için­dən çə­kib apa­rır, an­caq hə­min mü­hər­ri­kin yü­kü­nü nis­bə­tən azalt­maq üçün, ona kö­mək et­mək la­zım­dır.
Mə­ni bu cür "hökm­ra­nə" da­nış­ma­ğa sövq edən, əs­lin­də, pro­fes­sio­nal tən­qi­di­mi­zin po­ten­sial im­kan­la­rı­dır, o im­kan­lar ki, biz onun ədə­bi pro­ses­də, yu­xa­rı­da yaz­dı­ğım ki­mi, ifa­də­si ilə rast­la­şı­rıq və onun kə­miy­yət az­lı­ğın­dan şi­ka­yət edi­rik. Teh­ran Əli­şa­noğ­lu­nun, şüb­hə­siz ki, min bir əzab-əziy­yət­lə çı­xar­dı­ğı "Tən­qid.­net" məc­muə­si­ni xa­tır­la­yaq. Bu məc­muə, mə­nim fik­rim­cə, ədə­bi fə­da­kar­lıq nü­mu­nə­si­dir və ədə­biy­yat adam­la­rı­nın (o cüm­lə­dən də mə­nim) bu məc­muə­nin mün­də­rə­ca­tı­na ay­rı-ay­rı irad­la­rı­mız ola bi­lər, an­caq fakt bu­dur ki, bu gün cə­mi 300 ti­raj­la çı­xan bu məc­muə bi­zim ədə­bi pro­ses­də son də­rə­cə cid­di və əhə­miy­yət­li bir iş­lə məş­ğul­dur: o, sə­viy­yə­li, pro­fes­sio­nal ədə­biy­yat söh­bə­ti apa­rır, elə bir söh­bət ki, onun həm­söh­bə­ti, tə­rəf-mü­qa­bi­li də adi oxu­cu yox, pro­fes­sio­nal­dır. Bu məc­muə pro­fes­sio­na­lın pro­fes­sio­nal­lar­la apar­dı­ğı söh­bət­dir və be­lə söh­bət bə­diiy­ya­tı da, ic­ti­mai fik­ri də irə­li apar­maq işin­də çox ef­fekt­li əhə­miy­yə­tə ma­lik­dir.
A­zər­bay­can ədə­bi tən­qi­di­nin ta­ri­xi­nə nə­zər sal­saq, bir ma­raq­lı, bəl­kə də pa­ro­dok­sal cə­hə­tin şa­hi­di ola­ca­ğıq: tən­qi­din zə­if tə­rəf­lə­ri, ça­tış­maz­lıq­la­rı dai­ma tən­qid olu­nub, an­caq bu tən­qi­di kim edib? - tən­qi­din özü! Ke­çən əs­rin 30-40-50-60-70-80-ci il­lə­rin­də ədə­bi pro­se­sin, tən­qi­di­mi­zin tən­qid­çi­lə­ri, həm də sə­viy­yə­li tən­qid­çi­lə­ri hə­min tən­qi­din öz nü­ma­yən­də­lə­ri - Əli Na­zim, Meh­di Hü­seyn, Əmin Abid, Məm­məd Arif, Məm­məd Cə­fər, Cə­fər Cə­fə­rov, Hi­da­yət Əfən­di­yev, Ək­bər Ağa­yev, İs­lam İb­ra­hi­mov, H.O­ru­cə­li, Əziz Mi­rəh­mə­dov, Ka­mal Ta­lıb­za­də, Mə­sud Əlioğ­lu, Qu­lu Xə­li­lov, Ya­şar Qa­ra­yev və b. idi.
De­mə­li, bir tə­rəf­dən tən­qi­din zəif­li­yi, ədə­biy­ya­tın in­ki­şa­fın­dan ge­ri qal­ma­sı yük­sək el­mi-nə­zə­ri sə­viy­yə­də tən­qid edi­lir­di, o bi­ri tə­rəf­dən isə hə­min yük­sək el­mi-nə­zə­ri sə­viy­yə­ni məhz Azər­bay­can tən­qid­çi­lə­ri əl­də et­miş­di­lər.
Bu gün biz pro­fes­sio­nal tən­qid­dən da­nı­şı­rıq­sa, onun son il­lər­də­ki in­ki­şa­fı, ar­tıq de­di­yim ki­mi, şək­siz­dir, an­caq prob­lem ora­sın­da­dır ki, tək­rar edi­rəm, an­titən­qid mə­mu­la­tı­nın kə­miy­yət üs­tün­lü­yü bu in­ki­şa­fın üzə­ri­nə köl­gə sa­lır, onu bəd­bin­ləş­di­rir, onun ədə­bi mü­ca­di­lə eh­ti­ra­sı­nı sön­dü­rür.
Ey­ni za­man­da, bi­zim pro­fes­sio­nal tən­qi­di­mi­zin özün­də də bir sı­ra ümu­mi sə­ciy­yə­li qü­sur və ça­tış­maz­lıq­lar var ki, on­la­rın bir qis­mi­ni diq­qə­tə çat­dır­maq is­tə­yi­rəm.
Mə­nim müa­sir ədə­bi pro­ses­də mü­şa­hi­də et­di­yim qü­sur­lu (ey­ni za­man­da, xa­rak­te­rik!) cə­hət­lər­dən bi­ri ya­rım­çı­lıq, qal­dı­rı­lan mə­sə­lə­nin so­na çat­dı­rıl­ma­ma­sı­dır: fi­kir, mü­la­hi­zə, hət­ta, bə­zən, ümu­mi­ləş­di­ril­miş və də­qiq fi­kir və mü­la­hi­zə irə­li sü­rü­lür, söy­lə­nir, an­caq bu mü­la­hi­zə, bu fi­kir diq­qət mər­kə­zi­nə keç­mir, təh­lil və təd­qiq ilə sü­but edil­mir, ədə­bi əta­lət, elə bil ki, Azər­bay­can ədə­bi pro­se­sin­də mü­tə­ma­di "Fer­ma teo­rem­lə­ri" ya­rat­maq­la məş­ğul olur.
Mi­sal üçün, Ni­za­mi Cə­fə­ro­vun hə­lə 4-5 il bun­dan əv­vəl söy­lə­di­yi bir fi­kir ma­raq­lı ədə­bi diaq­noz idi, an­caq xəs­tə­li­yi o vaxt müa­li­cə et­mək müm­kün­dür ki, onu əmə­lə gə­ti­rən sə­bəb­lər də­qiq öy­rə­nil­sin, bu sə­bəb­lə­rin al­ter­na­tiv­lə­ri müəy­yən edil­sin, təd­qiq olun­sun.
Ni­za­mi Cə­fə­rov ya­zır­dı: "De­məz­dim ki, gənc nə­sil - XX əs­rin son­la­rı­nın gənc­li­yi heç nə vəd et­mir. Sa­də­cə, mə­ni na­ra­hat edən hə­min nəs­lin öz içi­nə qa­pıl­ma­sı, içi­ni ye­mə­si, ge­niş mə­nə­vi-psi­xo­lo­ji alə­mə çı­xa bil­mə­mə­si­dir."
Sə­nət­kar, əl­bət­tə, Ni­za­mi­nin söz­lə­ri ilə de­səm, "öz içi­ni", yə­ni şəx­si var­lı­ğı­nı ifa­də edir, an­caq o, elə bu­ra­da da qa­pı­lıb qa­lır­sa, onun özü­nüi­fa­də­si xal­qı­nın, da­ha ge­niş mə­na­da isə bə­şə­riy­yə­tin özü­nüi­fa­də­si­nə apa­rıb çı­xar­ma­ya­caq­sa, be­lə bir bə­dii-mə­nə­vi ma­gist­ral­da de­yil­sə, bu məh­du­diy­yə­tin mey­da­na çı­xa­ra­ca­ğı əsər mə­həl­li xa­rak­ter da­şı­ya­caq, şəx­si ah-uf­lar­dan, gi­ley-gü­zar­dan, özü­nə bab oxu­cu­nun pri­mi­tiv eks­ta­zın­dan uza­ğa ge­də bil­mə­yə­cək.
Mən bi­zim ədə­bi pro­ses­də bu mü­hüm və nə­zə­ri-prak­ti­ki ba­xım­dan xır­da­laş­dı­rıl­ma­ğa, de­tal­laş­dı­rıl­ma­ğa eh­ti­ya­cı olan prob­le­mə həsr edil­miş bir ya­zı­ya rast gəl­mə­dim, nə Ni­za­mi­nin özü son­ra­kı ya­zı­la­rın­da bu cid­di mü­şa­hi­də­si­nin or­ta­ya çı­xar­dı­ğı nə­zə­ri-prak­ti­ki sual­la­rı araş­dır­dı, nə də ədə­bi pro­se­sin hər han­sı baş­qa bir iş­ti­rak­çı­sı bu ba­rə­də bir söz de­di.
Doğ­ru­dur, Nər­giz Cab­bar­lı­da "müa­sir şair­lə­ri və "ye­ni nə­sil" poe­zi­ya­sı­nı ki­fa­yət qə­dər re­al xa­rak­te­ri­zə edən" (Nər­giz "edə bi­lən" ya­zır, (1; 19) bu fik­rə is­ti­nad var, an­caq onun təh­li­li və prak­ti­ki təd­qi­qi yox­dur.
Bə­zən də bi­zim ədə­bi tən­qid bə­dii əsə­rə ver­di­yi qiy­mə­ti öz dü­şün­cə­lə­ri ilə yox, asan yol­la ge­də­rək, ədə­bi av­to­ri­tet­lə­rin fi­kir­lə­ri ilə əsas­lan­dır­maq is­tə­yir və de­yə bil­mə­rəm ki, bu, hə­mi­şə özü­nü doğ­rul­dur; bə­zən isə ta­mam yan­lış hökm­lə­rə gə­ti­rib çı­xa­rır. Bə­diiy­ya­ta bu cür yün­gül nə­zə­ri-me­to­do­lo­ji yol­la qiy­mət ver­mək, bə­zi mə­qam­lar­da av­to­ri­tet qar­şı­sın­da kor­-ko­ra­nə səc­də­yə gə­ti­rib çı­xa­rır və bu cür hal­la­ra mən Nər­giz Cab­bar­lı­nın mə­qa­lə­lə­rin­də də rast gəl­dim.
Nər­giz El­xan Zal Qa­ra­xan­lı­dan be­lə bir bənd mi­sal gə­ti­rə­rək:

Kef­li ba­xış­la­rın nə­mi
­Yer gə­zir pal­tar sər­mə­yə,
Bu­ra­da kö­nül şos­se­si yox
­Üs­tün­də ma­şın sür­mə­yə

- ya­zır: "Kef­li ba­xış­la­rın nə­mi yer gə­zir pal­tar sər­mə­yə", "üs­tün­də ma­şın sür­mək üçün kö­nül şos­se­si­nin ol­ma­ma­sı" ifa­də­si is­tə­ni­lən hal­da (kur­siv mə­nim­dir- E.) qü­sur­lu­dur." (1; 55)
Cid­di it­ti­ham­dır.
Nə üçün "is­tə­ni­lən hal­da" be­lə­dir? Sə­bəb nə­dir?
Fi­ruz Mus­ta­fa də­qiq ya­zır ki, "ədə­bi tən­qid, həm də ədə­bi mən­tiq­dir" ("Ul­duz" jur­na­lı, 2009, ¹ 3.).
Nər­giz hə­min cid­di it­ti­ha­mı­nı han­sı "ədə­bi mən­ti­qə" əsas­la­na­raq söy­lə­yir?
Və Nər­giz bu də­fə bu hök­mü­nü Yu­ri Lot­ma­nın bir mü­la­hi­zə­si­nə is­ti­nad edə­rək əsas­lan­dır­ma­ğa ça­lı­şır.
Y.Lot­ma­nın hə­min mü­la­hi­zə­si be­lə­dir: "Mət­nə həm oxu­cu, həm də araş­dı­rı­cı ya­naş­ma­sın­da iki mən­tiq hə­mi­şə bir-bi­ri ilə mü­ba­ri­zə apa­rır: bir qism oxu­cu­lar be­lə he­sab edir ki, əsas mə­sə­lə mətn - əsə­ri ba­şa düş­mək­dir, di­gər qism isə he­sab edir ki, əsər­dən zövq al­ma­lı­dır."
Mən bu si­ta­tı ori­ji­nal­dan de­yil, Nər­gi­zin tər­cü­mə­sin­də gə­ti­ri­rəm və hər­gah, tər­cü­mə də­qiq­dir­sə - yə­qin ki, də­qiq­dir - o za­man Y.Lot­ma­nın iki mən­tiq haq­qın­da­kı fik­rin­də bir mən­tiq­siz­lik özü­nü bü­ru­zə ve­rir: bə­li, "əsas mə­sə­lə əsə­ri ba­şa düş­mək­dir", bu­na söz yox, an­caq əsə­ri ba­şa düş­mə­dən on­dan ne­cə zövq al­maq olar? Gü­man edi­rəm ki, Y.Lot­ma­nın qar­şı-qar­şı­ya qoy­du­ğu bu "iki mən­tiq", əs­lin­də, bir-bi­ri­nin da­va­mı­dır və şəx­sən mə­nə mə­lum ol­ma­dı ki, bi­zim is­te­dad­lı Nər­giz tən­qid­çi­miz nə üçün El­xan Zal Qa­ra­xan­lı­nın hə­min poe­tik bən­di­ni "is­tə­ni­lən hal­da qü­sur­lu" he­sab edir?
"İs­tə­ni­lən hal­da qü­sur­lu" ki­mi cid­di it­ti­ham təh­lil­lə sü­bu­ta ye­ti­ril­mir­sə, əsas­lı ol­mur və onun tə­si­ri yal­nız əsər müəl­li­fin­də mən­fi emo­si­ya ya­rat­maq­dan o tə­rə­fə get­mir.

Bu yer­də mən bi­zim ədə­bi pro­ses­də bir cə­hə­ti də qeyd et­mək is­tə­yi­rəm: bu gün bi­zim ədə­bi pro­ses­də, elə bil ki, "in­sa­ni hiss­lər" ça­tış­mır. Mən bu fik­ri, ay­dın mə­sə­lə­dir, han­sı­sa sen­ti­men­tal möv­qe­dən söy­lə­mi­rəm (hər­çənd sen­ti­men­tal­lıq da tə­sir­li hiss­lə­rin ifa­də­si­dir), söh­bət bir tə­rəf­dən ba­ya­ğı və bə­zən də qə­rəz­li mü­na­si­bət­dən ge­dir­sə, o bi­ri tə­rəf­dən də ədə­bi kon­yunk­tu­ra­dan do­ğan ra­sio­nal­lı­ğın, praq­ma­tiz­min hə­min in­sa­ni hiss­lə­ri üs­tə­lə­mə­sin­dən ge­dir.
Ə­də­bi pro­ses can­lı or­qa­nizm­dir və ora­da­kı "in­sa­ni hiss­lər alə­mi" iki­li sə­ciy­yə da­şı­yır: həm bə­diiy­yat­da­kı "in­sa­ni hiss­lə­ri" ax­tar­ma­ğı, duy­ma­ğı və ədə­bi pro­ses­də onun nə­zə­ri-es­te­tik qiy­mə­ti­ni və təh­li­li­ni ver­mə­yi ba­car­ma­lı­san, həm də özün təq­dir və ya da tək­dir ob­yek­ti­nə hə­min "in­sa­ni hiss­lər" yük­sək­li­yin­dən ya­naş­ma­ğı ba­car­ma­lı­san.
Ə­də­bi pro­se­sin pred­me­ti ədə­biy­yat­dır və "in­sa­ni hiss­lər alə­mi"­nin zən­gin­li­yi, onun heç vəch­lə bir­mə­na­lı ol­ma­ma­sı ədə­biy­ya­tın əsas key­fiy­yət gös­tə­ri­ci­si­dir. Hət­ta "Ve­ne­sian ta­ci­ri" yə­hu­di Şey­lok ki­mi bir ya­ra­ma­zın da in­sa­ni ("müs­bət"!) hiss­lər alə­mi var. Ba­xın, Ya­qo ki­mi bir ib­li­sin nə bö­yük­lük­də mə­həb­bə­ti var və şəx­sən mən de­yə bil­mə­rəm ki, Dez­de­mo­na­nı kim da­ha çox se­vir: Otel­lo, yox­sa Ya­qo?
­An­caq biz, de­yə­sən, möv­zu­dan uzaq­la­şı­rıq.
Baş­qa bir va­cib və ak­tual mə­sə­lə­yə to­xun­maq is­tə­yi­rəm.
Ə­də­bi keç­mi­şə (uzaq və ya­xın keç­mi­şə) qar­şı ek­ze­kut­si­ya si­ya­sə­ti yü­rüt­mək cəhd­lə­ri­nə mil­li mət­bua­tı­mı­zın öz sə­hi­fə­lə­rin­də ara-sı­ra yer ver­mə­si şəx­sən mən­də hid­dət yox (çün­ki hid­dət do­ğu­ra­caq sə­viy­yə de­yil!), təəs­süf his­si oya­dır, ona gö­rə ki, söz azad­lı­ğı­nın, müs­tə­qil­li­yin sa­yə­sin­də mey­da­na çı­xan bə­zi mət­buat or­qan­la­rı ədə­biy­ya­ta, sə­nə­tə mü­na­si­bət­də sa­va­dın, dün­ya­gö­rü­şü­nün, ədə­biy­yat və sə­nət təəs­süb­keş­li­yi­nin sə­viy­yə­si ba­xı­mın­dan hə­lə emb­rion mər­hə­lə­dən uza­ğa ge­də bil­mə­yib­lər. Bu, əl­bət­tə, tə­sir edir, çün­ki söh­bət ümu­mi Azər­bay­can mət­bua­tı­nın tər­kib his­sə­sin­dən ge­dir və mə­sə­lə mət­bua­tın "sa­rı"­lı­ğın­dan, ya­xud baş­qa bir rən­gin­dən yox ("sa­rı"­nı da sə­viy­yə­li, heç ol­ma­sa, ma­raq­lı yaz­maq olar!), in­tel­lekt sə­viy­yə­sin­dən ge­dir.
Ə­də­bi keç­mi­şin yük­sək el­mi-nə­zə­ri sə­viy­yə­də və ob­yek­tiv­cə­si­nə, his­sə qa­pıl­ma­dan təd­qiq və təh­li­li­nə, yax­şı­nı da, ya­ma­nı da dü­rüst müəy­yən­ləş­di­ril­mə­si­nə bu gün, ol­sun ki, heç vaxt ol­ma­yan də­rə­cə­də eh­ti­yac var, çün­ki bu gün ideo­lo­ji çər­çi­və­lər­dən azad ol­muş Azər­bay­can ic­ti­mai fik­rin­də key­fiy­yət­cə ta­mam ye­ni bir mər­hə­lə­də for­ma­laş­ma pro­se­si ge­dir.
So­vet döv­rü ədə­biy­ya­tın­da iki ədə­biy­yat var idi: mil­li ədə­biy­yat və so­vet ədə­biy­ya­tı.
"Mil­li ədə­biy­yat" bü­tün çə­tin­lik­lə­rə, ideo­lo­ji təp­ki­lə­rə, bə­zi dövr­lər­də in­zi­ba­ti hə­də­lə­rə və cə­za­la­ra bax­ma­ya­raq, sə­nə­tin qa­nun­la­rı ilə ya­ra­nır­dı, "so­vet ədə­biy­ya­tı" isə bə­dii ha­di­sə­dən ar­tıq də­rə­cə­də ideo­lo­ji ha­di­sə idi. "For­ma­ca mil­li, məz­mun­ca so­sia­list" for­mu­lu, əs­lin­də, ədə­biy­ya­tın min il­lik­lər­lə da­vam edən is­ti­qa­mə­ti­ni də­yiş­mək, for­ma ilə məz­mun ara­sın­da sü­ni sədd çək­mək cəh­din­dən baş­qa bir şey de­yil­di və ta­rix də bu­nu sü­but et­di.
Bu ba­xım­dan so­vet döv­rü ədə­bi tən­qi­di­mi­zin im­kan­la­rı da­ha məh­dud, və­ziy­yə­ti da­ha çə­tin idi, çün­ki hə­min dövr­də ədə­bi tən­qid nə idi? - ha­kim ideo­lo­gi­ya­nın tər­kib his­sə­si! - və be­lə olan təq­dir­də, tən­qi­di­mi­zin mil­li-ic­ti­mai və mil­li-bədii-es­te­tik şüu­run in­ki­şa­fın­da­kı ro­lu - bu rol isə şüb­hə­siz­dir! - bö­yük hör­mə­tə, eh­ti­ra­ma la­yiq­dir.
Şi­rin­dil Alı­şan­lı tən­qid­çi-ədə­biy­yat­şü­nas Mə­sud Əlioğ­lu­nun ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan bəhs edən mə­qa­lə­sin­də be­lə bir fi­kir söy­lə­yir: "XX əsr Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı və tən­qi­di­nin, ümu­mən, ədə­bi-ic­ti­mai və fəl­sə­fi fik­ri­nin in­ki­şa­fın­da, mil­li tə­rəq­qi­də Mə­sud Əlioğ­lu­nun mən­sub ol­du­ğu nəs­lin bö­yük xid­mət­lə­ri var­dır." (AMEA-nın Xə­bər­lə­ri, Hu­ma­ni­tar elm­lər se­ri­ya­sı, 2008, ¹ 1, səh. 8.)
Mü­ha­ri­bə­dən son­ra ədə­bi tən­qi­də gəl­miş bu nəs­lin - Mə­sud Əlioğ­lu nəs­li­nin nü­ma­yən­də­lə­ri bun­lar idi: Ka­mal Ta­lıb­za­də, Mir­cab­bar Mir­yəh­ya­yev, İs­lam İb­ra­hi­mov, Pə­nah Xə­li­lov, Kam­ran Məm­mə­dov, Qu­lu Xə­li­lov, Əhəd Hü­sey­nov, Ka­mal Qəh­rə­ma­nov, bir az son­ra Bə­kir Nə­bi­yev, Yəh­ya Se­yi­dov, Sey­ful­la Əsə­dul­la­yev, Gül­rux Əli­bəy­li... Müx­tə­lif is­te­dad də­rə­cə­si­nə ma­lik bu tən­qid­çi­lər nəs­li, bir küll ha­lın­da, de­yə bil­mə­rəm ki, el­mi-nə­zə­ri cə­hət­dən, es­te­tik zövq ba­xı­mın­dan öz­lə­rin­dən əv­vəl­ki tən­qid­çi­lər nəs­li­ni (Əmin Abid, Əli Na­zim, Mus­ta­fa Qu­li­yev, Məm­məd Ka­zım Ələk­bər­li, Məm­məd Arif, Məm­məd Cə­fər Cə­fə­rov, Cə­fər Cə­fə­rov, Hi­da­yət Əfən­di­yev, Cə­fər Xən­dan, Ək­bər Ağa­yev, Əziz Mi­rəh­mə­dov, H.O­ru­cə­li, Cə­lal Məm­mə­dov... elə­cə də, əsa­sən ədə­biy­yat­şü­nas­lıq­la məş­ğul olan, an­caq ar­dı­cıl ol­ma­sa da, mə­qa­lə­lə­ri ilə ədə­bi pro­ses­də iş­ti­rak edən Hə­mid Aras­lı, Fey­zul­la Qa­sım­za­də, Və­li Xu­luf­lu, Mir Cə­lal Pa­şa­yev, Hə­nə­fi Zey­nal­lı, Mi­ka­yıl Rə­fi­li, Əli Sul­tan­lı, Mir­zəa­ğa Qu­lu­za­də, Məm­məd Hü­seyn Təh­ma­sib, Əziz Şə­rif, Ab­bas Za­ma­nov, Mi­rə­li Se­yi­dov...) üs­tə­lə­miş­di və ora­sı­nı da de­yim ki, vax­tı ilə mən ay­rı-ay­rı mə­qa­lə­lə­rim­də, "Tən­qid və nəsr" mo­noq­ra­fi­ya­sın­da bu nəs­lin bir sı­ra nü­ma­yən­də­lə­ri­ni on­la­rın sağ­lı­ğın­da kəs­kin tən­qid et­mi­şəm, həm də ye­nə o fi­kir­də­yəm ki, haq­lı tən­qid et­mi­şəm, an­caq bu gün bir hə­qi­qət mə­nim üçün gün işı­ğı ki­mi ay­dın­dır: yu­xa­rı­da yaz­dı­ğım ki­mi, is­te­dad­la­rı­nın də­rə­cə­sin­dən, nə­zə­ri ha­zır­lıq­la­rın­dan, dün­ya­gö­rüş­lə­ri­nin sə­viy­yə­sin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, döv­rün mü­rək­kəb­li­yin­dən irə­li gə­lən so­sio­lo­giz­mə, hət­ta bə­zi hal­lar­da vul­qar so­sio­logiz­mə, de­ma­qo­gi­ya­ya bax­ma­ya­raq, bu ədə­bi nə­sil bir küll ha­lın­da Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın da, ədə­bi tən­qi­din də in­ki­şa­fın­da bö­yük rol oy­na­yıb. Bu nəs­lin təc­rü­bə­si gös­tə­rir ki, bü­tün qü­sur­la­rı­na bax­ma­ya­raq, on­lar ha­kim so­vet ideo­lo­gi­ya­sın­dan qat-qat ar­tıq də­rə­cə­də mil­li ədə­biy­ya­ta, mil­li ic­ti­mai şüu­ra xid­mət edib­lər.
Bu yer­də mən o dövr­lə, yə­ni mü­ha­ri­bə­dən son­ra­kı dövr Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı və ədə­bi pro­se­si ilə bağ­lı bir cə­hə­ti də qeyd et­mək və müa­sir oxu­cu­nun, gənc tən­qid­çi və təd­qi­qat­çı­la­rı­mı­zın diq­qə­ti­nə çat­dır­maq is­tə­yi­rəm. 1940-cı il­lə­rin ikin­ci ya­rı­sın­da Cə­nu­bi Azər­bay­can­da­kı ha­di­sə­lər­dən son­ra Şi­ma­la mü­ha­ci­rət et­miş və bu­ra­da ədə­biy­yat­şü­nas ki­mi ye­tiş­miş güc­lü bir züm­rə el­mi təd­qi­qat­la­rın mün­də­rə­ca­tı­nı da­ha ar­tıq də­rə­cə­də zən­gin­ləş­dir­di­lər, fars və ərəb dil­lə­ri­ni, ərəb əlif­ba­sın­da müx­tə­lif xətt­lə­ri bil­dik­lə­ri üçün, qiy­mət­li əl­yaz­ma­la­rı­nı üzə çı­xar­dı­lar və ak­tiv qə­ləm sa­hib­lə­ri ol­duq­la­rı üçün bü­tün bun­la­rın mil­li-pat­rio­tik ab-ha­va­sı­nı ədə­bi pro­se­sə də gə­tir­di­lər. Cə­nub­dan gəl­miş Qu­lam­hü­seyn Beq­de­li, Hə­mid Məm­məd­za­də, Qa­far Kənd­li, Mir­zə Ab­bas­lı, Mi­rə­li Mə­na­fi, Qa­sım Ca­ha­ni, Əbül­fəz Hü­sey­ni, İs­ma­yıl Cə­fər­pur, İs­ma­yıl Şəms və b. o işi gör­mə­yə baş­la­dı­lar ki, bu rəh­mət­lik­lər ol­ma­say­dı hə­min işi gör­mək üçün bi­zim ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğa uzun onil­lik­lər la­zım ola bi­lər­di. Bu adam­lar Ni­za­mi­dən, Xa­qa­ni­dən tut­muş Mö­cü­zə qə­dər klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­zın təd­qi­qi­ni yal­nız sırf ədə­biy­yat­şü­nas ki­mi yox, şərq­şü­nas, mətn­şü­nas, folk­lor­şü­nas, dil­şü­nas, hət­ta ta­rix­çi ki­mi də mil­li fi­lo­lo­gi­ya­mı­zın fak­tı­na çe­vir­di­lər və, tək­rar edi­rəm, ey­ni za­man­da, bu möv­zu­nun do­ğur­du­ğu mil­li ədə­bi ko­lo­ri­ti ədə­bi pro­se­sə gə­tir­di­lər - so­vet döv­rün­də Azər­bay­can ədə­bi pro­se­si­nin ba­şı­nın üs­tün­də­ki mil­li au­ra­nın ya­ran­ma­sın­da on­la­rın çox zəh­mə­ti ol­muş­dur.
An­caq ba­xın, bu gün bi­zim ədə­bi pro­ses­də yal­nız hə­vəs­kar tən­qi­din de­yil, pro­fes­sio­nal tən­qi­din də əsas pred­me­ti müa­sir ədə­biy­yat­dır, hal­bu­ki ədə­bi pro­se­sin ob­yek­ti yal­nız müa­sir ədə­biy­yat de­yil, müa­sir ic­ti­mai fik­rin, za­ma­nın­dan ası­lı ol­ma­ya­raq, ümu­miy­yət­lə, ədə­biy­ya­ta mü­na­si­bə­ti­dir.
Baş­qa bir mə­sə­lə­yə to­xun­maq is­tə­yi­rəm.
Ə­də­biy­ya­tı­mız­da - nəsr­də, poe­zi­ya­da, dra­ma­tur­gi­ya­da - mey­da­na çı­xan bə­dii-es­te­tik ye­ni­lik­lə­ri ədə­bi tən­qi­di­miz ne­cə qiy­mət­lən­di­rir, ümu­miy­yət­lə, qiy­mət­lən­di­rə bi­lir­mi və bu ba­xım­dan ədə­bi pro­ses­də və­ziy­yət ne­cə­dir?
Bu­dur, müa­sir tən­qi­di­miz Nər­giz Cab­bar­lı­nın qə­lə­mi ilə qar­şı­ya be­lə bir fun­da­men­tal su­al qo­yur: "Ye­ni nəs­lin" ya­rat­dı­ğı poe­zi­ya han­sı for­ma və məz­mun də­yi­şik­li­yi­nə uğ­ra­dı?" (1; 10.)
Və bu sua­la be­lə ca­vab ve­rir: "Ümu­mi ştrix­lə­ri be­lə sa­da­la­ya bi­lə­rik: ilk növ­bə­də "ye­ni nəs­lin" ya­rat­dı­ğı poe­zi­ya­da möv­zu də­yi­şik­li­yi baş ver­di. Tu­taq ki, 70-ci­lə­rin diq­qə­tin­də olan "dün­ya" ob­yek­ti bu də­fə küll ha­lın­da "ölüm" ob­yek­ti ilə əvəz edil­di. Da­ha son­ra bu, öz ye­ri­ni "Tan­rı" və "dua"­ya ötür­dü. Həm­çi­nin poe­zi­ya­nın "qa­ra" not­la­ra kök­lən­mə­si pro­se­si güc­lən­di.".
Son­ra Nər­giz be­lə da­vam edir: "Zövq ver­mək xü­su­siy­yə­ti müa­sir şeir­də "dü­şün­dür­mək", "mən­ti­qi oy­nat­maq", "fik­ri do­laş­dır­maq" xü­su­siy­yət­lə­ri ilə əvəz edil­di. Poe­zi­ya­da fəl­sə­fə ən baş­lı­ca key­fiy­yət ki­mi qa­bar­dıl­dı və poe­tik tə­fək­kü­rün "sa­də ori­ji­nal­lı­ğı" "ori­ji­nal qə­liz­lik"­lə əvəz edil­di. Həm­çi­nin "ye­ni nə­sil" poe­zi­ya­sın­da poe­tik tə­fək­kü­rü vi­zual və vir­tual tə­sir "uçu­ru­mu­na" uğ­rat­maq, for­ma ye­ni­li­yi əl­də et­mək üçün (dün­ya ədə­biy­ya­tı­nın keç­di­yi, am­ma bi­zim ədə­biy­yat­da ye­ni olan- N.C.) eks­pe­ri­ment­lə­rin tət­bi­qi­nə ça­lış­maq, müa­sir rus və keç­miş so­vet mə­ka­nın­da olan bir çox ədə­biy­yat­la­rın ma­raq gös­tər­di­yi "poe­zi­ya­da por­noq­ra­fi­ya ele­ment­lə­ri"­nin az da ol­sa, tət­bi­qi­nə ça­lış­maq ki­mi meyil­lər ol­du. Am­ma bu cür for­ma və məz­mun də­yi­şik­lik­lə­rin­də müəy­yən uğur­lu tə­rəf­lə­ri tap­ma­ğa ça­lı­şan­lar ol­sa da, cəhd­lər nəin­ki ədə­bi mü­hi­tin, həm də cə­miy­yə­tin qar­şı­dur­ma­sı ilə üz­ləş­di.".
Bu­ra­da "dü­şün­dür­mək"­lə "fik­ri do­laş­dır­maq" pa­ra­le­li­ni mən yal­nız ma­raq­lı yox, həm də əla­mət­dar he­sab edi­rəm: hər­gah, müa­sir poe­zi­ya­mız "fik­ri do­laş­dır­maq"­la "dü­şün­dür­mə­yə" na­il ol­maq is­tə­yir­sə, bu, əl­bət­tə, acı­na­caq­lı bir və­ziy­yət­dir və be­lə bir və­ziy­yə­ti biz çağ­daş poe­zi­ya­mız­da doğ­ru­dan da az mü­şa­hi­də et­mi­rik. An­caq "dü­şün­dür­mək" bə­dii-fəl­sə­fi bir ka­te­qo­ri­ya ki­mi özü­nü gös­tə­rə bi­lir­sə, bu, əl­bət­tə, so­sia­lizm rea­liz­min­dən son­ra­kı bə­dii-es­te­tik key­fiy­yət də­yi­şik­li­yi­nə də­la­lət elir və bu­nu da biz çağ­daş poe­zi­ya­mız­da az mü­şa­hi­də et­mi­rik.
"Sa­də ori­ji­nal­lığ­"ın iti­ril­mə­si və onun "ori­ji­nal qə­liz­lik" ilə əvəz olun­ma­sı ha­di­sə­si, on­la­rı bir-bi­rin­dən ayır­maq, doğ­ru­su, mə­nə bir az şüb­hə­li gö­rü­nür, çün­ki Nər­gi­zin ob­raz­lı şə­kil­də iş­lət­di­yi bu ifa­də­lə­rin da­xi­li bə­dii-es­te­tik tu­tu­mu bi­zim poe­zi­ya­mız­da (həm də nəin­ki yal­nız bi­zim!) özü­nü hə­mi­şə müş­tə­rək bü­ru­zə ver­miş­dir - "sa­də ori­ji­nal­lıq" (Va­qif və Ələs­gər!) və "ori­ji­nal qə­liz­lik" (Nə­si­mi və Fü­zu­li!) poe­zi­ya ta­ri­xi­miz­də qo­şa irə­li­lə­miş­dir. Bu gün poe­zi­ya­mız­da "sa­də ori­ji­nal­lıq" yox olur­sa - Nər­giz isə az qa­la bi­zi bu­na inan­dı­rır! - o za­man biz iti­rə-iti­rə ge­di­rik, tək qa­nad­la uç­maq müm­kün de­yil.
Mən irə­li­də bu ba­rə­də da­nı­şa­ca­ğam, an­caq Nər­giz Cab­bar­lı­nın "poe­tik tə­fək­kür­"ü "vi­zual və vir­tual tə­sir"­lə qar­şı-qar­şı­ya qoy­maq cəh­di də mə­nə bir az şüb­hə­li gö­rü­nür, çün­ki şe­ir "vi­zual" və "vir­tual" (ye­ri gəl­miş­kən de­yim ki, son za­man­lar bir çox baş­qa ter­min­lər ki­mi, bu iki ter­min­dən də gen-bol, ək­sər hal­lar­da da səhv is­ti­fa­də edir­lər) tə­sir gü­cü­nə ma­lik­dir­sə, yə­ni poe­tik mətn­də on­la­rın bə­dii-es­te­tik yü­kü var­sa, bu, o de­mək­dir ki, hər iki cə­hət "poe­tik tə­fək­kür­"ü ifa­də edir və onun tər­kib his­sə­lə­ri­dir.
Nər­gi­zin qə­naə­tin­dən be­lə çı­xır ki, "izm"lər ye­ni nə­sil ədə­biy­ya­tın­da (in­di­ki hal­da poe­zi­ya­sın­da) yal­nız za­hi­ri tə­cəs­sü­mü­nü ta­pıb, bu məf­hum­la­rın da­xi­li fun­da­men­tal­lı­ğı isə əl­də olun­ma­yıb və de­mə­li­yəm ki, ay­rı-ay­rı poe­tik nü­mu­nə­lə­ri təh­lil və on­la­ra is­ti­nad edə­rək, bu qə­naə­ti­nə haqq qa­zan­dı­ra bi­lir.
Mən çağ­daş ədə­bi pro­ses­də bu tip­li qə­naət­lə­rə tez-tez rast gə­li­rəm, an­caq nə üçün be­lə­dir? Nə üçün meyil var, am­ma ma­hiy­yət yox­dur? nə üçün bə­dii id­dia var, am­ma bə­dii im­kan id­dia­nı doğ­rult­mur? - ki­mi sual­la­rın ca­va­bı­nı bi­zim ədə­bi pro­ses­də tap­maq müm­kün de­yil, hal­bu­ki əsas da elə hə­min ca­vab­dır.
Sə­nə­tin ta­ri­xin­də bü­tün "izm"lə­rin bə­dii-es­te­tik nü­və­si­ni stan­dar­ta qar­şı üs­yan təş­kil edir, for­ma ba­xı­mın­dan da, məz­mun ba­xı­mın­dan da de­yil­miş­lə­rin və ya­ra­dıl­mış­la­rın tək­ra­rın­dan qaç­maq is­tə­yi, hə­ya­tın, his­siy­ya­tın, bir söz­lə, xis­lə­tin ən də­rin­lə­ri­nə ge­dib çat­maq və onun ye­ni qat­la­rı­nı açıb gös­tə­rə bil­mək üçün ye­ni təs­vir va­si­tə­lə­ri kəşf et­mək eh­ti­ra­sı təş­kil edir. Be­lə bir qlo­bal ye­ni­lik əl­də olu­nub­sa, hə­min "izm" mil­li sə­nə­tin fak­tı­na çev­ri­lir, yox, əl­də olun­ma­yıb­sa - bu, yal­nız gəl­di-ge­də­ri bir ha­di­sə­dir.

Sə­nə­tin bü­tün sa­hə­lə­ri ki­mi, mil­li ədə­biy­yat da o za­man qa­dir olur ki, o, dün­ya ədə­biy­ya­tı­nın ki­çik mo­de­li­ni özün­də eh­ti­va edə bil­sin, yə­ni müa­sir ədə­biy­yat əl­də edə, na­il ola bil­di­yi müx­tə­lif "izm"lə­rin sinx­ron iş­ti­ra­kı ilə ya­ran­sın. Dün­ya ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi­nin ay­rı-ay­rı dövr­lə­rin­də ədə­biy­ya­tın ya­ran­ma qa­nu­nauy­ğun­lu­ğun­da ey­ni­lik var idi, çün­ki in­ki­şaf pro­se­si mər­hə­lə­li xa­rak­ter da­şı­yır­dı, yə­ni, mi­sal üçün, müəy­yən dövr­də ədə­biy­yat yal­nız (ya­xud da əsas eti­ba­ri­lə) ro­man­tizm­dən qay­naq­la­nır­dı, get-ge­də - əsər­lər ya­ra­na-ya­ra­na ro­man­tizm özü­nü ma­ya­da sax­la­ya­raq, şa­xə­lə­nir­di, son­ra rea­lizm mər­hə­lə­si baş­la­yır­dı və s.
An­caq X1X əsr­dən baş­la­ya­raq, xü­su­sən əs­rin so­nu, XX əsr ədə­biy­ya­tın­da mən­zə­rə ta­mam də­yiş­di və mər­hə­lə­li pro­ses sinx­ron pro­ses­lə əvəz olun­ma­ğa baş­la­dı, müx­tə­lif ədə­bi cə­rə­yan­lar bə­diiy­yat­da özü­nün ey­ni­za­man­lı, pa­ra­lel ifa­də­si­ni tap­dı. Ba­xın, X1X əs­rin əv­vəl­lə­ri, or­ta­sı və mi­sal üçün, fran­sız ədə­biy­ya­tı: Rea­list Bal­zak və Sten­dal, ro­man­tik Hü­qo və Müs­se, na­tu­ra­list Zol­ya və s. Bə­zi mil­li ədə­biy­yat­lar­da ədə­bi cə­rə­yan­lar - ən müx­tə­lif "izm"lər, elə bil ki, bir "ədə­bi atəş­fə­şan­lıq" sü­rə­ti və rən­ga­rəng­li­yi iə par­la­ya­raq, mil­li bə­dii tə­fək­kür­də ədə­bi ajio­taj (ədə­bi ha­ray-hə­şir!) ya­rat­dı, ədə­biy­ya­tı yax­şı mə­na­da sil­kə­lə­di və ədə­biy­yat da sil­kə­lə­nən mey­və ağa­cı ki­mi, öz bəh­rə­si­ni tök­dü - han­sı "izm­"ə məx­sus­lu­ğun­dan ası­lı ol­ma­ya­raq, is­te­dad­lı əsər ədə­biy­ya­tın fak­tı­na çev­ril­di, ya­şa­dı, yal­nız də­bin, alu­də­çi­li­yin, qu­ru "nə­zə­riy­yə­nin" ya­rat­dı­ğı isə unu­dul­du.
De­dik­lə­ri­min, bəl­kə də, ən ba­riz nü­mu­nə­si ki­mi XX əs­rin bi­rin­ci rü­bün­də rus ədə­biy­ya­tı­nı xa­tır­la­yaq: Lev Tols­toy­dan və A.­Çe­xov­dan son­ra rus rea­list ədə­biy­ya­tı­nın M.Qor­ki, İ.­Bu­nin, A.­Kup­rin, L.And­re­yev, V.Ko­ro­len­ko və b. ki­mi klas­sik­lə­ri, di­gər tə­rəf­dən K.Bal­mont, V.Bryu­sov, Z.Qip­pius, F.So­lo­qub, D.Me­rej­kovs­ki, elə­cə də er­kən A.B­lok, A.­Be­lıy və b. ki­mi sim­vo­list­lər, o bi­ri tə­rəf­dən M.Art­sı­ba­şev, A.­Ver­bits­ka­ya, L.Zi­nov­ye­va-An­ni­bal və b. ki­mi amo­ra­list­lər, S.Ye­se­nin, N.Klyu­yev, S.Klıç­kov və b. ki­mi "kənd­çi"­lər, N.Qu­mil­yov, er­kən A.Ax­ma­to­va, O.­Man­delş­tam və b. ki­mi ak­meist­lər (ada­mist­lər), V.Xleb­ni­kov, er­kən V.Ma­ya­kovs­ki ki­mi ku­bo­fu­tu­rist­lər, İ.­Se­ver­ya­nin ki­mi eqo­fu­tu­rist­lər, A.­Ma­ri­yen­qof ki­mi ima­ji­nis­lər və s., və i.a. - mən ilk fik­ri­mə gə­lən­lə­ri sa­da­la­dım.
Bu - nə­həng Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sın­da­kı baş ve­rə­cək (və baş ver­miş!) in­qi­la­bi bu­rul­ğan­la­rın, si­ya­si-ic­ti­mai və mə­nə­vi ka­tak­lizm sar­sın­tı­la­rı­nın ərə­fə­si, baş­lan­ma­sı və da­vam et­mə­si, bir müd­dət də iner­si­ya ilə bun­lar­dan son­ra­kı döv­rün ədə­bi ha­di­sə­lə­ri idi. Da­ha son­ra ye­ni si­ya­si qu­ru­luş­da ha­kim ideo­lo­gi­ya­nın təs­diq və tə­ləb et­di­yi, baş­lan­ğı­cı­nı "Ana"­dan (M.Qor­ki) gö­tür­müş və "Po­lad ne­cə bər­ki­di"­ni (N.Ost­rovs­ki), "Ça­pa­yev­"i (D.Fur­ma­nov), "Də­mir axın­"ı (A.­Se­ra­fi­mo­viç), "Ti­mur və onun ko­man­da­sı"­nı (A.­Qay­dar), "Qı­zıl ul­duz­lu qəh­rə­man­"ı (S.Ba­ba­yevski) və s. mey­da­na çı­xar­mış və bun­la­rı "klas­si­ka" elan et­miş, əs­rin son­la­rın­da isə müf­li­sə uğ­ra­mış so­sia­lizm rea­liz­mi təkpar­ti­ya­lı qu­ru­lu­şun tək "ədə­bi me­tod­"u­na çev­ril­di.

­A­dı­nı çək­di­yim bu əsər­lər ha­kim in­zi­ba­ti ideo­lo­gi­ya tə­rə­fin­dən, de­di­yim ki­mi, "klas­si­ka" mər­tə­bə­si­nə qal­dı­rı­la­raq, rəs­mi­ləş­di­ril­di, an­caq so­sia­lizm rea­liz­mi nə qə­dər qo­lu zor­lu ol­sa da, elə onun döv­rün­də ya­ran­mış, am­ma heç vəch­lə bu sü­ni ədə­bi me­to­dun çər­çi­və­lə­ri­nə sı­ğış­ma­yan və ideo­lo­gi­ya­sı­nı da da­şı­ma­yan, bə­dii-es­te­tik prin­sip­lə­ri­nə ria­yət et­mə­yən "Sa­kit Don" (M.Şo­lo­xov), "Us­tad və Mar­qa­ri­ta" (M.Bul­qa­kov), "Hə­yat və ta­le" (V.Qross­man) və b. bö­yük, bə­zi hal­lar­da isə hət­ta da­hi­ya­nə əsər­lə­ri məhz rus ədə­biy­ya­tı XX əsr dün­ya ədə­biy­ya­tı­na ver­di, rus bə­dii tə­fək­kü­rü­nün ye­tir­mə­si olan bu əsər­lər mil­li, coğ­ra­fi və men­tal-psi­xo­lo­ji sər­həd­lə­ri aşa­raq, bə­şə­ri ma­hiy­yət­li dün­ya ədə­biy­ya­tı­nın tər­kib his­sə­si­nə çev­ril­di.
So­vet çağ­la­rın­da rea­lizm­dən sa­va­yı ək­sər "izm"lər es­te­tik yox, ideo­lo­ji ha­di­sə he­sab olu­nur­du və bu, bə­zən fan­tas­ma­qo­rik bir və­ziy­yət ya­ra­dır­dı. Ba­xın: Van Qoq­dan, Qo­gen­dən tut­muş Syo­ra və Pis­sar­ri­ya­can bir çox rəs­sam­la­rın bir çox əsər­lə­ri məhz so­vet mu­zey­lə­rin­də nü­ma­yiş et­di­ril­sə də, imp­res­sio­nizm də, pos­timp­res­sio­nizm də ka­pi­ta­lizm dün­ya­sı­nın mə­nə­vi böh­ra­nı nə­ti­cə­sin­də ya­ran­mış mür­tə­ce ideo­lo­ji cə­rə­yan­lar ki­mi qə­lə­mə ve­ril­di. Hal­bu­ki, bir-bi­ri­ni əvəz edən, son­ra­kı dövr­lər­də isə (o cüm­lə­dən bu gün) ümum­dün­ya ədə­bi pro­se­sin­də pa­ra­lel iş­ti­rak edən (sim­bioz) "izm"lər nə idi? (və nə­dir?) Bu - ədə­biy­ya­tın, ümu­miy­yət­lə, sə­nə­tin özü­nüax­ta­rı­şı­dır: hə­ya­tı han­sı bə­dii təs­vir va­si­tə­lə­riy­lə da­ha ef­fekt­li, es­te­tik ba­xım­dan da­ha rən­ga­rəng, ori­ji­nal, tə­sir­li ifa­də et­mək olar? Bə­li, ma­gist­ral ümu­mi­dir, an­caq han­sı ye­ni cı­ğır­lar aç­maq olar?
Bə­zən bu ax­ta­rış­lar hət­ta ey­ni bir sə­nət­ka­rı müx­tə­lif mər­hə­lə­lər­dən - "izm"lər­dən ke­çi­rir və bu­nu əya­ni şə­kil­də gör­mək üçün elə tək­cə Pi­kas­so­nun al­bom­la­rı­nı və­rəq­lə­mək ki­fa­yət­dir.
So­sia­lizm rea­liz­mi­nin sü­qu­tu­nun bir mü­hüm sə­bə­bi də ha­kim ideo­lo­gi­ya­nın təh­ri­ki ilə və in­ten­siv-in­zi­ba­ti dəs­tə­yi al­tın­da məhz bu ax­ta­rış­la­rı - "izm"lə­ri qə­bul et­mə­yən "tə­kəm!"lik id­dia­sı ol­du.
Və bu yer­də Nər­gi­zin ədə­bi pro­ses­də mü­şa­hi­də et­di­yi bir cə­hət - "ədə­bi hökm­ran­lıq" mər­tə­bə­si­nə çat­maq is­tə­yi" (1; 58.) - əl­bət­tə, qey­ri-cid­di­dir, çün­ki ya­xın keç­mi­şi­mi­zin (so­sia­lizm rea­liz­mi­nin) təc­rü­bə­si­nin bir da­ha sü­but et­di­yi ki­mi, ədə­bi-es­te­tik in­ki­şa­fın tə­biə­ti­nə zid­dir.
Bə­dii-es­te­tik ba­xım­dan "tə­kəm!"lik hök­mü və si­ya­sə­ti So­vet İt­ti­fa­qı mə­ka­nın­da­kı mil­li ədə­biy­yat­la­rın, o cüm­lə­dən Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın hər­tə­rəf­li in­ki­şa­fı­na mən­fi tə­sir et­di, çün­ki bü­tün "izm"lər bi­zim qa­pa­lı es­te­tik mə­kan­dan kə­nar­da qal­dı və mən bu­nu XX əs­rin bö­yük bir his­sə­sin­də ədə­biy­ya­tı­mı­zın hər­tə­rəf­li in­ki­şa­fı­na ma­ne­çi­lik ki­mi qə­bul edi­rəm. Düz­dür, mil­li ədə­biy­ya­tı­mız, sə­nə­ti­miz, ədə­bi di­li­miz so­vet za­ma­nın­da bü­tün ideo­lo­ji-in­zi­ba­ti ma­neə­lə­rə bax­ma­ya­raq, bö­yük in­ki­şaf mər­hə­lə­si­ni ad­la­dı, ro­man­dan tut­muş ba­le­tə­cən yad janr­lar ədə­biy­ya­tı­mı­zın və sə­nə­ti­mi­zin mil­li fak­tı­na çev­ril­di, an­caq bu in­ki­şaf, təəs­süf ki, məhz "izm"lər ba­xı­mın­dan hər­tə­rəf­li ol­ma­dı. Mi­sal üçün, XX əsr Azər­bay­can rəng­kar­lı­ğın­da Sət­tar Bəh­lul­za­də­miz, Mi­ka­yıl Ab­dul­la­yev, Bö­yü­ka­ğa Mir­zə­za­də, Ta­hir Sa­la­hov, Toğ­rul Nə­ri­man­bə­yov, Ra­sim Ba­ba­ye­vi­miz, Mir­ca­va­dı­mız var və bu, bö­yük mil­li sər­və­ti­miz­dir, an­caq Da­li­miz, ya­xud Şa­qa­lı­mız, ya­xud da ki, Kan­dins­ki­miz yox­dur. Ədə­biy­ya­tı­mı­zın da mən­zə­rə­si be­lə­dir və, elə bi­li­rəm ki, bu cə­hət sə­nə­ti­mi­zin, ədə­biy­ya­tı­mı­zın so­vet döv­rün­də­ki in­ki­şa­fı­nın (bu in­ki­şaf isə bö­yük­dür!) ən zə­if ye­ri­dir.
Bu ba­xım­dan bu gün bi­zim ədə­biy­ya­tı­mız­da müx­tə­lif "izm"lə­rə mey­li mən çox cid­di bə­dii-es­te­tik əhə­miy­yə­tə ma­lik ha­di­sə he­sab edi­rəm və ol­sun ki, bu meyil­lər hə­lə­lik özü­nün san­bal­lı bəh­rə­lə­ri­ni ver­mə­yib, an­caq tə­ma­yül ədə­biy­ya­tı­mı­zın xey­ri­nə­dir. Düz­dür, biz bə­zən spe­kul­ya­si­ya­la­ra, "izm"lə­rin adın­dan sui-is­ti­fa­də hal­la­rı­na və s. də tə­sa­düf edi­rik, an­caq bu, bü­tün dövr­lər­də olub və ola­caq, çün­ki bü­tün dövr­lər­də is­te­dad ilə is­te­dad­sız­lıq qo­şa ad­dım­la­yıb və yu­xa­rı­da yaz­dı­ğım ki­mi hər şe­yi də is­te­dad həll edib.
Bu­ra­sı­nı da mən əhə­miy­yət­li (və əla­mət­dar!) he­sab edi­rəm ki, pro­fes­sio­nal tən­qi­di­miz ar­tıq müx­tə­lif "izm"lə­rin ma­hiy­yə­ti­ni aç­ma­ğa, on­la­rın mil­li es­te­tik özü­nüi­fa­də­də ye­ri­ni müəy­yən­ləş­dir­mə­yə baş­la­mış­dır.
Bir tə­rəf­dən Təy­yar Sa­la­moğ­lu də­qiq ya­zır: "Bə­dii təh­lil ob­yek­ti­nin mü­rək­kəb­li­yi ini­kas üsu­lu­nu da mü­rək­kəb­ləş­di­rir. Prob­le­min gö­rün­mə­yən tə­rəf­lə­ri - alt qa­tı epik tə­fək­kü­rün - "ob­yek­tiv" dü­şün­cə­nin ma­te­ria­lı­na çev­ri­lə bil­mir. Bü­tün olub ke­çən­lə­ri qəh­rə­ma­nın sub­yek­tiv dü­şün­cə­sin­dən ke­çir­mək ini­ka­sın ob­yek­tiv­li­yi­ni axı­ra qə­dər tə­min edə bil­mir." ("80-ci il­lə­rin apa­rı­cı ro­man üs­lu­bu - si­ne­re­tik üs­lub", "Kre­do" qə­ze­ti, 7 yan­var 2006.)
O bi­ri tə­rəf­dən də Teh­ran Əli­şa­noğ­lu də­qiq ya­zır: "Əs­rin in­qi­la­bi xa­rak­te­ri, ey­ni miq­yas­da da­ğı­dı­cı və tö­rə­di­ci ten­de­si­ya­la­rı eh­ti­va et­mə­si, dün­ya­nın so­nu - apo­ka­lip­sis his­si və ərə­fə - bə­şər mis­si­ya­sı­nın, ca­vab­deh­li­yi­nin ay­dın-par­laq şə­kil­də gö­rük­mə­si, in­sa­nın hə­ya­tı, şüu­ru və dav­ra­nı­şın­da dur­ma­dan da­vam ta­pan də­yiş­mə və çev­ril­mə­lər... - ədə­biy­yat və sə­nə­tin də, bü­töv­lük­də hu­ma­ni­tar tə­fək­kü­rün də, o sı­ra­dan so­sio­lo­ji, psi­xo­lo­ji, kul­tu­ro­lo­ji, sə­nət­şü­nas­lıq, fi­lo­lo­ji və bu ki­mi di­gər sa­hə araş­dır­ma­la­rı­nın da əsas pred­me­ti­ni təş­kil edir. Fəl­sə­fi-es­te­tik əha­tə mə­qa­mın­da, XX əs­rin sə­ciy­yə­si bir qay­da ola­raq mo­der­nizm və post­mo­dern epo­xa­la­rı­nın eh­ti­va dai­rə­si, dü­şün­cə ti­pi, öl­çü və me­yar­la­rı da­xi­lin­də araş­dı­rı­lır, müəy­yən olu­nur." ("XX əsr ədə­biy­ya­tı - ta­ri­xi - ti­po­lo­ji va­hid ki­mi", "Sə­nət qə­ze­ti", 2 iyun 2004.)
E­lə bi­li­rəm ki, Teh­ra­nın və Təy­ya­rın gös­tər­di­yi bu iki cə­hə­tin sin­te­zi ədə­bi tən­qi­di­miz­də "izm"lə­rin ma­hiy­yə­ti­nin açıl­ma­ğa baş­la­ma­sı ba­xı­mın­dan əla­mət­dar­dır və tən­qi­di­mi­zin növ­bə­ti nə­zə­ri mər­tə­bə­yə ad­la­maq əz­min­dən xə­bər ve­rir.
Ya­zı­çı, şa­ir yaz­ma­lı­dır, onun ya­zı­la­rı­nın han­sı "izm­"ə aid ol­ma­sı­nı isə ədə­bi tən­qid, in­tel­lek­tual oxu­cu­lar müəy­yən­ləş­dir­mə­li­dir. İo­nes­ku, ya­xud Bek­ket heç za­man de­mə­yib­lər ki, ay ca­maat, bi­lin və agah olun, mən fi­lan "izm­"in nü­ma­yən­də­si­yəm, bu abstrak­sio­nizm klas­sik­lə­rin "izm"lər ara­sın­da və ümu­miy­yət­lə, ədə­biy­yat­da, sə­nət­də yer­lə­ri­ni (mən­su­biy­yət­lə­ri­ni) tən­qid, ədə­bi ic­ti­maiy­yət müəy­yən edib.
Bir mə­sə­lə­yə də to­xun­maq is­tə­yi­rəm: son za­man­lar poe­zi­ya­da da, nəsr­də də ar­tan bir xətt­lə ya­lan­çı "xəl­qi­lik" ten­de­nsi­ya­sı mü­şa­hi­də olu­nur və ye­nə də pro­fes­sio­nal tən­qid su­sur, hə­vəs­kar tən­qid isə bu ədə­bi qəlp­li­yi əsil xəl­qi­lik ki­mi təq­dim edir. Rea­list ədə­biy­yat­da xəl­qi­lik es­te­tik bir ka­te­qo­ri­ya ki­mi key­fiy­yət gös­tə­ri­ci­si olub, am­ma bir mə­sə­lə var ki, ədə­biy­yat ilə an­tiə­də­biy­yat ta­rix bo­yu qo­şa ad­dım­la­dı­ğı ki­mi, xəl­qi­lik ilə ya­lan­çı "xəl­qi­lik" də dai­ma qo­şa ad­dım­la­mış­dır.
Ya­lan­çı "xəl­qi­lik" de­dik­də mən nə­yi nə­zər­də tu­tu­ram? Ye­ri gəl­di-gəl­mə­di ləz­zət­lə məi­şət de­tal­la­rı­nın adı­nı çə­kib, or­ta­da cid­di bir mət­ləb ol­ma­dan tə­zə tən­dir çö­rə­yi­nin gö­zəl qo­xu­sun­dan tut­muş inə­yin-ca­mı­şın hə­yat tər­zi­nə­cən kənd hə­ya­tın­dan bəhs edib, ko­lo­ri­ti ko­lo­rit xət­ri­nə əsə­rə gə­ti­rib, uzun il­lər bo­yu for­ma­laş­mış ədə­bi dil nor­ma­la­rı­nı po­zub (söh­bət müəl­li­fin öz di­lin­dən ge­dir), xəl­qi­lik məf­hu­mun­dan sui-is­ti­fa­də hal­la­rı ya­lan­çı "xəl­qi­lik" gös­tə­ri­ci­lə­ri­dir və hə­vəs­kar tən­qid məhz bu gös­tə­ri­ci­lə­ri mil­li­lik, hə­ya­ti­lik, tə­bii­lik, yə­ni xəl­qi­lik nü­mu­nə­si ki­mi hey­ran­lıq­la vəsf edir.
Ni­za­mi Cə­fə­rov Or­xan Pa­mu­kun dün­ya ça­pın­da ta­nın­ma­sı, No­bel mü­ka­fa­tı al­ma­sı ilə bağ­lı ma­raq­lı bir fi­kir söy­lə­yir: "Or­xan Pa­muk Tür­ki­yə­nin prob­le­mi­ni türk dü­şün­cə ənə­nə­si ilə qal­dır­mır. O, bu prob­le­mi bö­yük dü­şün­cə, in­tel­lekt güc­lə­ri­nin ma­raq­la­rı sə­viy­yə­sin­də qal­dı­rır. Bəl­kə də Or­xan Pa­muk dün­ya üçün Tür­ki­yə üçün ol­du­ğun­dan da­ha ma­raq­lı­dır." ("525-ci qə­zet", 2 ap­rel 2009.)
Mən hə­mi­şə bu fi­kir­də ol­mu­şam və də­fə­lər­lə bu­nu yaz­mı­şam ki, ədə­biy­yat­da, ümu­miy­yət­lə, sə­nət­də bə­şə­ri­li­yə apa­ran yol mil­li­dən ke­çir və bu ba­xım­dan, mə­nə gö­rə, Ni­za­mi­nin de­di­yi hə­min "bö­yük dü­şünc­ə"­yə apa­ran yol da mil­li­nin föv­qün­də de­yil. An­caq, ey­ni za­man­da, mən Ni­za­mi­nin bu fik­ri ilə də şə­ri­kəm ki, Pa­muk Qərb oxu­cu­su üçün da­ha ma­raq­lı­dır, nəin­ki türk oxu­cu­su üçün.
Be­lə isə, on­da han­sı nə­ti­cə­yə gə­lib çı­xı­rıq? De­mə­li, mil­li ol­ma­dan bə­şə­ri ol­maq müm­kün­dür? Axı, Pa­muk ya­ra­dı­cı­lı­ğı ek­zo­ti­ka de­yil (hər­çənd bu­ra­da İs­tan­bul ek­zo­ti­ka­sı fak­to­ru var!), əsil sə­nət, ədə­biy­yat nü­mu­nə­si­dir və be­lə olan təq­dir­də hə­qi­qə­tən­mi mil­li bə­şə­ri­li­yə apa­ran yo­lun kə­na­rın­da­dır?
Mən də­fə­lər­lə Lev Tols­to­yu mi­sal çə­kə­rək yaz­mı­şam: nə üçün Lev Tols­toy dün­ya­da bu qə­dər qə­bul olu­nur? nə üçün o, Azər­bay­can in­tel­lek­tua­lı­na da, sa­də oxu­cu­su­na da bu qə­dər doğ­ma­dır və An­na­nın in­ti­ha­rı, ya­xud Ha­cı Mu­ra­dın ba­şı­nın kə­sil­mə­si in­tel­lek­tua­lı da, hə­min sa­də oxu­cu­nu da sar­sı­dır?
Çün­ki Lev Tols­toy tam mil­li­dir, ilk növ­bə­də və ilk növ­bə­də rus ya­zı­çı­sı­dır, onun çat­dı­ğı və sa­hi­bi ol­du­ğu bə­şə­ri mər­tə­bə­nin bü­növ­rə­si mil­li­yə - rus­lu­ğa söy­kə­nir. Ey­ni cə­hət Bal­zak və Hü­qo, Dik­kens və Tek­ke­rey, Dos­to­yevs­ki və Çe­xov və bu mö­tə­bər­lik­də olan baş­qa qə­ləm sa­hib­lə­ri üçün də sə­ciy­yə­vi­dir.
XX əs­rin ikin­ci ya­rı­sı və bu­gün­kü türk nəs­ri­nin bü­tün dün­ya­da məş­hur və po­pul­yar olan Or­xan Ka­mal və Ta­hir Ka­mal, ya­xud Əziz Ne­sin, ya­xud Ya­şar Ka­mal ki­mi bö­yük nü­ma­yən­də­lə­ri, ilk növ­bə­də, Tür­ki­yə­nin, tür­kün bö­yük ya­zı­çı­la­rı­dır, türk oxu­cu­su on­la­rı qə­bul edir və se­vir və hə­qi­qət bun­dan iba­rət­dir ki, bu sə­nət­kar­lar­da olan xəl­qi­lik (yan­lız elə "İn­cə Məm­məd­"i ya­da sa­lın!) Or­xan Pa­muk­da yox­dur. O za­man, bə­şə­ri­lik mil­li­dən baş­la­yır­sa, müa­sir ədə­biy­yat­da Pa­muk təc­rü­bə­si və baş­qa bu tip­li sə­nət­kar­la­rın təc­rü­bə­si ne­cə ol­sun?
Kim­dir Pa­muk - kos­mo­po­lit, yox­sa mil­li ədə­biy­ya­tın nü­ma­yən­də­si?
Mə­nə elə gə­lir ki, bu tip­li ədə­bi ha­di­sə­lər qlo­bal­laş­ma döv­rü­nün mey­da­na çı­xar­dı­ğı ye­ni ədə­bi ha­di­sə­dir və Pa­muk ya­ra­dı­cı­lı­ğı Ni­za­mi Cə­fə­ro­vun de­di­yi hə­min "türk dü­şün­cə ənə­nə­si" ilə kos­mo­po­li­tiz­min sin­te­zi­dir. Ya­lan­çı "xəl­qi­lik" at­ri­but­la­rın­dan uzaq Pa­muk xəl­qi­li­yi - ge­ne­tik xəl­qi­lik­dir və o gö­rün­mür, çün­ki kos­mo­po­lit­li­yin ar­xa­sın­da giz­lə­nib.
So­vet İt­ti­fa­qın­da mü­ha­ri­bə­dən son­ra İo­sif Sta­li­nin ölü­mü­nə qə­dər­ki dövr - ədə­bi-ic­ti­mai hə­yat­da ha­kim ideo­lo­gi­ya­nın elan et­di­yi "kos­mo­po­li­tiz­mə qar­şı mü­ba­ri­zə!" döv­rü idi və biz - ədə­bi tən­qid və ümu­miy­yət­lə, ədə­bi pro­ses - "kos­mo­po­lit­lik" məf­hu­mu­nu hə­lə də so­vet yo­zu­mun­da, yə­ni ta­mam mən­fi qi­ya­fə­də qə­bul edi­rik, onu yal­nız öz men­ta­li­te­ti­nə, ədə­biy­ya­tı­na, sə­nə­ti­nə tə­kəb­bür­lə yu­xa­rı­dan aşa­ğı bax­maq mə­na­sın­da ba­şa dü­şü­rük, an­caq bö­yük mə­na­da kos­mo­po­lit­lik ali dü­şün­cə­nin ifa­də­si­dir, yə­ni mil­li­ni qiy­mət­lən­dir­mək­lə bə­ra­bər, yan­lız mil­li­nin yox, bə­şə­ri­nin ma­raq­la­rı ilə ya­şa­yır­san, bə­şə­ri­nin me­yar­la­rı ilə dü­şü­nür­sən. Bu mə­na­da mən Çin­giz Ayt­ma­tov ilə Or­xan Pa­muk ara­sın­da çox doğ­ma bir ya­xın­lıq gö­rü­rəm.
E­lə bi­li­rəm ki, pro­fes­sio­nal tən­qi­di­miz or­ta­ya çıx­mış bu tip­li ye­ni möv­zu­lar­dan - ya­xın keç­mi­şi­mi­zin ideo­lo­ji iner­si­ya­sı ilə ta­mam mən­fi (ya­xud da ta­mam müs­bət) qav­ra­dı­ğı­mız ədə­bi-nə­zə­ri və fəl­sə­fi məf­hum­la­rın ye­ni yo­zu­mun­dan, bu məf­hum­lar­da­kı ye­ni ça­lar­lar ax­ta­rı­şın­dan sərf-nə­zər et­mə­mə­li­dir.
Bir ne­çə kəl­mə də son il­lər­də ədə­bi pro­se­sin mü­ba­hi­sə pred­me­ti­nə çev­ril­miş dil mə­sə­lə­si ba­rə­də de­mək is­tə­yi­rəm. Dil bə­dii ədə­biy­ya­tın əsas fak­tor­la­rın­dan bi­ri, bəl­kə də bi­rin­ci­si­dir və mən hə­mi­şə fi­kir­lə­şi­rəm ki, "so­vet ədə­biy­ya­tı" de­di­yi­miz məf­hum (so­vet döv­rün­də ya­ran­mış ədə­biy­yat yox, məhz ha­kim ideo­lo­gi­ya­nın tə­ləb, təh­rik və qə­bul et­di­yi və sos­rea­lizm nü­mu­nə­si olan "so­vet ədə­biy­ya­tı") ona gö­rə il­lə­rin sı­na­ğın­dan çıx­ma­dı, müf­li­sə uğ­ra­dı ki, sü­ni bir məf­hum idi, çün­ki "so­vet di­li" de­yi­lən bir dil yox idi və ol­ma­yan di­lin ədə­biy­ya­tı da ola bil­məz­di, bu - sə­nə­tin tə­biə­ti­nin əley­hi­nə, zid­di­nə idi.
Be­lə idi, an­caq gö­rü­nür, bu fik­ri (və ümu­miy­yət­lə bü­tün fi­kir­lə­ri !) doq­ma­ya da çe­vir­mək ol­maz. Uk­ray­na­lı Qo­qol yal­nız ona gö­rə rus ya­zı­çı­sı de­yil ki, rus di­lin­də ya­zıb, ona gö­rə ki, "Ölü can­lar"­da da, da­hi­ya­nə "Mü­fət­tiş"­də də rus mil­li-mə­nə­vi dün­ya­sı­na da­xil ol­ma­ğı və bu dün­ya­nın da­xi­li mən­zə­rə­si­ni qat-qat açıb gös­tər­mə­yi ba­ca­rıb.
Ya­xud, mi­sal üçün, 19-20-ci əsr in­gi­lis ədə­biy­ya­tı klas­si­ki və mil­liy­yət­cə pol­yak olan, Uk­ray­na­da ana­dan ol­muş və öm­rü­nün də bü­tün uşaq­lıq, gənc­lik çağ­la­rı­nı İn­gil­tə­rə­dən uzaq­lar­da ke­çir­miş, in­gi­lis di­li­ni xey­li son­ra­lar öy­rən­miş, am­ma in­gi­lis ədə­biy­ya­tı­nın sti­list­lə­rin­dən bi­ri he­sab edi­lən Co­zef Kon­ra­dı ya­da sa­laq. Onu Pol­şa ya­zı­çı­sı ad­lan­dır­maq heç ki­min ağ­lı­na gəl­məz. Ar­tur Ko­nan Doyl şot­land idi, am­ma Şer­lok Holms, ay­dın mə­sə­lə­dir ki, in­gi­lis ədə­biy­ya­tı­nın fak­tı­dır.
De­di­yim odur ki, yal­nız tən­qi­din, ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın de­yil, ümu­miy­yət­lə, ic­ti­mai fik­rin pred­me­ti olan bu in­cə, çox həs­sas mə­sə­lə hər bir fər­di ya­ra­dı­cı­lı­ğa di­fe­ren­sial ya­naş­ma tə­ləb edir. Söh­bət bə­dii fik­rin, dü­şün­cə­nin ti­pa­jın­dan, bə­dii tə­fək­kü­rün mil­li-bə­şə­ri və ya qey­ri-mil­li mün­də­rə­ca­tı­ndan ge­dir və əl­də edi­lə­cək qə­naət də bun­dan ası­lı­dır.
Əl­cə­zair ədə­biy­ya­tı mə­nim ya­dı­ma dü­şür və elə bi­li­rəm ki, bəhs et­di­yi­miz kon­tekstdə onun təc­rü­bə­si ma­raq­lı və əla­mət­dar­dır. Əl­cə­zair ədə­biy­ya­tı üç dil­də - ərəb, ka­bil və fran­sız dil­lə­rin­də ya­ra­nıb (or­ta əsr­lər Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı özü­nü türk, ərəb və fars dil­lə­rin­də ifa­də et­di­yi ki­mi). Eli­tar Qər­bin bə­dii-es­te­tik ba­xım­dan qə­bul et­di­yi Ya­sin Ka­teb, Mə­həm­məd Dib ki­mi məş­hur Əl­cə­zair ya­zı­çı­la­rı fran­sız­ca ya­zıb, an­caq on­lar heç vəch­lə fran­sız ya­zı­çı­la­rı de­yil, çün­ki mil­li tə­fək­kü­rün oya­nı­şın­da, XX əsr Əl­cə­zair xal­qı­nın azad­lıq mü­ba­ri­zə­sin­də bu ya­zı­çı­la­rın əsər­lə­ri­nin (fran­sız di­lin­də ya­zıl­mış əsər­lə­rin!) müs­təs­na ro­lu və xid­mə­ti ol­muş­dur, bu­na gö­rə də bü­tün dün­ya­da məhz bö­yük Əl­cə­zair ya­zı­çı­la­rı ki­mi ta­nı­nır­lar.
Baş­qa ma­raq­lı bir ça­lar: Mi­sir ya­zı­çı­sı Na­qib Məh­fuz ərəb di­lin­də ya­zır, bü­tün ərəb öl­kə­lə­rin­də ən çox oxu­nan və ya­zı­la­rı­nın bə­dii-es­te­tik key­fi­yyə­ti­nə gö­rə dün­ya ədə­biy­ya­tı­na da­xil ol­muş bir ya­zı­çı­dır, an­caq o, ilk növ­bə­də, məhz Mi­sir ya­zı­çı­sı­dır, həm də yal­nız coğ­ra­fi mə­na­da yox, yə­ni yal­nız ona gö­rə yox ki, Mi­sir­də ya­şa­yıb-ya­ra­dıb, da­ha ar­tıq də­rə­cə­də ona gö­rə ki, bu ya­zı­çı­nın to­xun­du­ğu və ifa­də et­di­yi mə­nə­vi-so­sial, ta­ri­xi-ic­ti­mai prob­lem­lər, bə­dii təs­vir va­si­tə­lə­rin­də­ki nüans­lar bu öl­kə xal­qı­nın prob­lem və ko­lo­ri­ti­dir.
1980-ci il­lə­rin əv­vəl­lə­rin­də mən Mus­ta­fa əl-Far­si­nin də­və­ti ilə Tu­ni­sə sə­fər et­miş­dim. Ərəb di­lin­də ya­zan Mus­ta­fa bü­tün ərəb dün­ya­sın­da ta­nı­nan, nü­fuz və hör­mət sa­hi­bi olan bö­yük şair­dir və mən onun­la bir­lik­də ma­şın­la Tu­nis şə­hər­lə­ri­ni, kənd­lə­ri­ni gəz­di­yi­miz, Kar­fa­gen xa­ra­ba­lıq­la­rı­nı zi­ya­rət et­di­yi­miz, də­və be­lin­də bə­də­vi ərəb­lər­lə Tu­nis səh­ra­la­rı­nı ke­çib get­di­yi­miz gün­lər ər­zin­də gör­düm ki, bü­tün var­lı­ğı ilə ərəb dün­ya­sı­na bağ­lı olan, ərəb di­lin­də ya­zan bu adam, ilk növ­bə­də, Tu­nis şai­ri­dir.

A­zər­bay­can ya­zı­çı­sı ol­maq, yal­nız Azər­bay­can di­lin­də yaz­maq­dan ası­lı de­yil. Tək­rar edi­rəm, dil ədə­biy­ya­tın əsas fak­to­ru­dur, an­caq müt­ləq, ab­sol­yut de­yil. Bə­yəm, Azər­bay­can di­lin­də az ya­zı­lar "bə­dii əsər" adı ilə çap və nəşr edi­lir ki, bə­dii­li­yə dəx­li ol­ma­dı­ğı ki­mi, mil­li­yə də heç bir dəx­li yox­dur?
Nə qə­dər de­sə­niz!
İn­di biz bu ya­zı sa­hib­lə­ri­ni Azər­bay­can di­lin­də yaz­dıq­la­rı üçün Azər­bay­can ya­zı­çı­la­rı ki­mi qə­bul et­mə­li­yik? Əl­bət­tə, yox. Elə­cə də, ta­ri­xən və bu gün ərəb, fars, rus dil­lə­rin­də yaz­mış və ya­zan qə­ləm sa­hib­lə­ri yad dil­də yaz­dıq­la­rı üçün "bi­zim ya­zı­çı­lar, şair­lər de­yil­lər" - fik­ri də yan­lış­dır. Hər şey on­la­rın nə yaz­dıq­la­rın­dan, nə cür yaz­dıq­la­rın­dan, nə üçün yaz­dıq­la­rın­dan və han­sı sə­viy­yə­də yaz­dıq­la­rın­dan ası­lı­dır.
Bu gün ədə­biy­ya­tı­mı­zın bir küll ha­lın­da zə­if ye­ri, ça­tış­maz­lı­ğı, mə­nim fik­rim­cə, möv­zu yek­nə­səq­li­yi­dir və ən qə­ri­bə­si (bəl­kə də əla­mət­da­rı) bu­dur ki, hə­min yek­nə­səq­lik, mi­sal üçün, əgər poe­zi­ya­mı­zı şər­ti ola­raq iki ye­rə ayır­saq - is­te­dad­lı poe­zi­ya (ədə­biy­ya­tın ya­rat­dı­ğı) və is­te­dad­sız poe­zi­ya (an­tiədə­biy­ya­tın ya­rat­dı­ğı) - bu yek­nə­səq­lik hər iki­sin­də özü­nü gös­tə­rir.
Nər­giz Cab­bar­lı da bu­nu gö­rür: "Müa­sir poe­zi­ya­ya Ra­miz Röv­şən, Va­qif Sə­mə­doğ­lu və Va­qif Ba­yat­lı Önər ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ha­va­sı ilə gə­lən axı­nı iz­lə­yən­lər üçün heç də sirr de­yil ki, poe­zi­ya­nın az qa­la eta­lo­nu­na çev­ril­miş möv­zu­lar - Ölüm, Qor­xu, Eti­raz, Tan­rı, Şi­ka­yət - əsas ko­lo­rit­di. Əl­bət­tə, bu fik­rə eti­raz et­mək is­tə­yən­lər üçün bir yol var - adı çə­ki­lən möv­zu­la­rın bə­şə­ri ol­ma­sı id­dia­sı. Ra­zı­la­şı­ram. Am­ma müa­sir poe­zi­ya nü­ma­yən­də­lə­ri­nin hə­min möv­zu­la­ra az qa­la ey­ni­ləş­miş və ştamp­laş­mış mü­na­si­bə­ti na­ra­hat­lıq do­ğu­rur."
Bu na­ra­hat­lı­ğı, yu­xa­rı­da de­di­yim ki­mi, mən də bö­lü­şü­rəm, an­caq onu do­ğu­ran sə­bəb­lə­rin təs­ni­fa­tı mən­də be­lə bir ümid ya­ra­dır ki, bu - müəy­yən döv­rün xa­rak­te­rik və, bəl­kə də, qa­nu­nauy­ğun poe­tik ha­di­sə­si­dir.
Nə de­mək is­tə­yi­rəm?
Mə­sə­lə bu­ra­sın­da­dır ki, 70 il­lik so­vet sen­zu­ra­sı mil­li poe­zi­ya­mı­zın ge­ne­tik yad­da­şı qar­şı­sın­da sədd çək­miş­di: Tan­rı - ateist cə­miy­yət­də di­nə, Ya­ra­da­na, qey­ri-ma­te­ria­list föv­qə­la­də qüv­və­yə ta­pın­maq­dır; Ölüm - bəd­bin­li­yin ifa­də­si­dir, fa­ni­li­yə qa­pıl­maq­dır; Şi­ka­yət (Tan­rı­sız­lıq) - əs­lin­də, Sis­tem­dən na­ra­zı­lıq­dır, yad, hət­ta düş­mən möv­qe­dir və be­lə­lik­lə, Azər­bay­can poe­zi­ya­sı min il­dən son­ra öz poe­tik bəh­si­nin (pred­me­ti­nin) bu mü­hüm kom­po­nent­lə­rin­dən təc­rid edil­di. Bu təc­rid, tək­rar edi­rəm, 70 il da­vam et­di, son­ra bir­dən-bi­rə dün­ya də­yiş­di, ha­kim ideo­lo­gi­ya­nın in­zi­ba­ti-ideo­lo­ji sen­zu­ra­sı yox ol­du, mil­li poe­tik yad­daş sil­kə­lən­di və 70 il­də de­yə bil­mə­di­yi­ni ey­fo­ri­ya için­də tə­lə­sə-tə­lə­sə, bə­dii tə­fək­kü­rün süz­gə­cin­dən ke­çir­mə­yə ma­cal tap­ma­dan söy­lə­mə­yə baş­la­dı, bu möv­zu­la­rı Çar­li Çap­li­nin məş­hur kon­tey­ne­ri­nin sü­rə­ti ilə "is­teh­sa­la" çe­vir­di.
Düz­dür, so­vet döv­rün­də - 60-cı il­lə­rin (Əli Kə­rim, Fik­rət Qo­ca, Fik­rət Sa­dıq, İsa İs­ma­yıl­za­də, Va­qif Sə­mə­doğ­lu, Ələk­bər Sa­lah­za­də...) mün­bit zə­min ya­rat­dı­ğı, ha­zır­lıq gör­dü­yü 70-80-ci il­lər­də Nər­gi­zin adı­nı çək­di­yi şair­lər - Ra­miz Röv­şən də, Va­qif Cəb­ra­yıl­za­də də sen­zu­ra səd­di­ni aşa bi­lir­di­lər və on­la­rın Tan­rı­ya poe­tik mü­ra­ciət­lə­ri, poe­zi­ya­la­rın­da­kı fa­ni­lik au­ra­sı mən­sub ol­duq­la­rı mil­li ədəbiy­ya­tın, de­di­yim hə­min ge­ne­tik yad­da­şı­nın ifa­də­si, bə­dii tə­za­hü­rü idi. Bu gü­nün real­lı­ğı isə on­dan iba­rət­dir ki, bu möv­zu­lar də­bə, ən yax­şı hal­da isə, bəl­kə də, təh­təl­şüur bir də­bə çev­ri­lib, yə­ni ol­sun ki, şa­ir özü də bil­mir ki, yaz­dı­ğı da­xi­li tə­lə­ba­tın yox, də­bə uy­ma­ğın ifa­də­si­dir.
Poe­zi­ya­nı şai­rin özü­nüi­fa­də­si ya­ra­dır, küt­lə­nin "poe­tik" özü­nüi­fa­də­si isə - bə­dii-es­te­tik pa­to­lo­gi­ya­dır.
Yax­şı ki, bu gün poe­zi­ya­mız­da­kı (və ədə­bi pro­ses­də­ki!) o "bə­dii-es­te­tik pa­to­lo­gi­ya" ilə ya­na­şı elə hə­min möv­zu­da "şa­ir özü­nüi­fa­də­si" də var (az­dır, am­ma var!) və yax­şı­dır ona gö­rə ki, bu möv­zu­lar hə­qi­qə­tən bə­şə­ri möv­zu­lar­dır, bə­şə­ri möv­zu­lar isə - əbə­di­dir, on­lar­dan sərf-nə­zər et­mək - poe­tik ka­sad­lı­ğa gə­ti­rib çı­xa­rar.
Bu yer­də mən bir ma­raq­lı cə­hə­ti də qeyd et­mək is­tə­yi­rəm: bu gün Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da Tan­rı­ya mü­ra­ciət yal­nız mü­rək­kəb mə­nə­vi sar­sın­tı­la­rın, ax­ta­rış­la­rın, əzab­la­rın ifa­də­si de­yil. El­xan Zal Qa­ra­xan­lı­nın bu şei­ri­nə fi­kir ve­rin:

Bu ya­zın nə gö­zəl sə­hə­ri var­mış,
E­lə is­tə­yir­sən tu­tub ye­yə­sən.
Bu­lud­lar tüs­tü­süz alov­la­nar­mış,
Çad­ra­sı­nı atan üfüq qı­zar­mış -
Bu ya­zın nə gö­zəl sə­hə­ri var­mış.
Sə­hə­rin quş­la­rı uçur yan-ya­na,
­A­da­mın dün­ya­ya bax­ma­ğı gə­lir,
İ­la­hə üzü­nə bən­zə­yir sə­ma,
Tu­tub do­da­ğı­na sıx­ma­ğın gə­lir.
E­lə bil, yüz il­lik ça­xır­dır ha­va,
Da­dı­na ba­xan­lar məst ola­sı­dır.
A­da­mın içi­ni çı­xar­dır ha­va,
San­ki qız şıl­ta­ğı, gə­lin na­zı­dır.
Bi­zə bu cən­nə­ti bəxş elə­yən sən,
Qəs­din ca­nı­mı­zı al­maq­dı, Al­lah.
Əl çə­kib dün­ya­nın bu ləz­zə­tin­dən
Sə­nə qo­vuş­maq da gü­nah­dı, Al­lah.

Nər­gi­zin ki­ta­bın­da oxu­du­ğum bu ma­raq­lı şei­rə han­sı­sa irad­lar söy­lə­mək olar (məs., "gö­zəl sə­hə­ri" "tu­tub ye­mək" hə­və­si mə­nə qey­ri-es­te­tik və bu şei­rin ümu­mi ru­hu­na yad gö­rün­dü), an­caq bu­ra­da­kı poe­tik gü­nah tə­nə­si ori­ji­nal­dır, ey­ni za­man­da, "Tan­rı" möv­zu­su ilə bağ­lı poe­tik ax­ta­rış­la­rın (kəşf­lə­rin) tü­kən­məz­li­yin­dən xə­bər ve­rir.
"Tan­rı", "fa­ni­lik", "ölüm" ki­mi an­la­yış­lar bu gün Azər­bay­can nəs­ri­nin uğur­lu nü­mu­nə­lə­rin­də də ye­ni key­fiy­yət­li bə­dii-fəl­sə­fi ifa­də­si­ni tap­maq­da­dır. Mi­sal üçün, is­te­dad­lı və ma­raq­lı müa­sir he­ka­yə­çi­lə­ri­miz­dən olan Ya­şa­rın "Yed­di" ki­ta­bın­da "fa­ni­lik", "ölüm-itim" haq­qın­da bi­la­va­si­tə mü­la­hi­zə­lər yü­rü­dül­mür, an­caq bu ki­ta­bın bə­dii-es­te­tik və fəl­sə­fi au­ra­sın­da bu məf­hum­la­rın ab-ha­va­sı aş­kar hiss olu­nur və mə­nim üçün qiy­mət­li cə­hət ora­sı­dır ki, Ya­şa­rın he­ka­yə­lə­rin­də "fa­ni­lik", "ölüm-itim", fəl­sə­fi mə­na­da "və­fa­sız­lıq" məf­hum­la­rı mü­cər­rəd bir şey de­yil, on­la­rın alt qa­tın­da so­sial na­qis­lik da­ya­nır, bu­na gö­rə də "ah-uf"­dan uzaq, ye­ni, hə­ya­ti və tə­sir­li­dir.
Doğ­ru­su, bu he­ka­yə­lər mə­nə Vse­vo­lod Qar­şi­nin he­ka­yə­lə­ri­ni, xü­su­sən son dövr he­ka­yə­lə­ri­ni (cə­mi 33 il ya­şa­mış bir ya­zı­çı­nın son dövr he­ka­yə­lə­ri­ni!) xa­tır­lat­dı və, əl­bət­tə, heç vəch­lə o mə­na­da yox ki, Ya­şar hə­min he­ka­yə­lər­dən tə­sir­lə­nib (Qar­şin əda­lət­siz ola­raq - ədə­bi əda­lət­siz­lik! - bö­yük rus ədə­biy­ya­tı­nın köl­gə­sin­də qa­lıb və ge­niş mü­ta­liə­si hiss edi­lən Ya­şar, bəl­kə də, heç bu ya­zı­çı­nı oxu­ma­yıb, am­ma oxu­ma­yıb­sa, müt­ləq oxu­sun), o mə­na­da ki, kə­də­rin konk­ret so­sial ün­va­nı var. Mə­nim üçün əla­mət­dar ola­nı bu­dur ki, Ya­şa­rın he­ka­yə­lə­rin­də­ki hə­min so­sial ün­van müəl­lif tə­rə­fin­dən bi­lə­rək­dən mey­da­na çı­xa­rıl­ma­yıb, yə­ni ya­zı­çı qar­şı­sı­na məq­səd qoy­ma­yıb ki, mən, müt­ləq so­sial ün­va­nı gös­tər­mə­li­yəm, bu­ra­da müs­tə­qim­lik, bir­ba­şa­lıq yox­dur, onu, yə­ni hə­min so­sial ün­va­nı sü­je­tin hə­ya­ti­li­yi, tə­bii­li­yi, xa­rak­ter­lə­rin dol­ğun­lu­ğu və ko­lo­ri­ti, si­tua­si­ya­la­rın də­qiq­li­yi dik­tə edib.
Və de­yim ki, Ya­şa­rın bu he­ka­yə­lər ki­ta­bı, həm də sa­də yox, mü­rək­kəb ədə­biy­yat nü­mu­nə­si olan bu ki­ta­bı haq­qın­da Rüs­təm Ka­ma­lın ki­çik ya­zı­sı da yax­şı re­sen­zi­ya nü­mu­nə­si­dir ("Ya­şa­rın he­ka­yə­lə­ri və yu­xu­la­rı", "525-ci qə­zet", 6 iyun 2009.) və mən bu­nu bir də ona gö­rə xü­su­si qeyd edi­rəm ki, tən­qi­din bu ope­ra­tiv jan­rı - re­sen­zi­ya - müa­sir ədə­bi pro­ses­də yox də­rə­cə­sin­də­dir. Ay­rı-ay­rı ki­tab­lar, hət­ta ay­rı-yrı he­ka­yə­lər, şeir­lər haq­qın­da ya­zı­lar nə qə­dər is­tə­sə­niz­dir, an­caq bun­lar pro­fes­sio­nal tən­qi­din de­yil, hə­vəs­kar qə­lə­min məh­su­lu­dur.
Ya­şa­rın he­ka­yə­lə­ri­ni - az bə­yə­nib, çox bə­yən­dik­lə­rim­dən ası­lı ol­ma­ya­raq - bir söz­lə, xa­rak­te­ri­zə et­mək la­zım gəl­səy­di, mən de­yər­dim: ori­ji­nal­lıq və məhz ori­ji­na­lın ça­tış­ma­ma­sı, de­yil­miş­lə­rin tək­ra­rı bu gün Azər­bay­can ədə­bi pro­se­sin­də bü­tün janr­lar­da - nəsr­də də, şeir­də də, tən­qid­də də özü­nü gös­tər­mək­də­dir.
Nər­giz Cab­bar­lı bir mi­sal gə­ti­rə­rək ("Dağ­la­rı du­man al­dı, açan gül­lər sa­ral­dı, Gö­züm yol­lar­da qal­dı, Göz­lə­dim, yar gəl­mə­di"), bu­nu pla­giat ad­lan­dı­rır və, elə bi­li­rəm ki, bu sö­zü ye­rin­də və sər­rast iş­lə­dib. Pla­giat yal­nız o de­yil ki, ki­min­sə mis­ra­la­rı­nı, mət­ni­ni ol­du­ğu ki­mi mə­nim­sə­yə­sən, əgər sən folk­lor­da da, klas­sik poe­zi­ya­da da min də­fə de­yil­miş mət­lə­bi tə­zə­dən tək­rar edir­sən­sə, bu­nun özü də əsil pla­giat­lıq­dır.
Bu gün çox az gün­də­lik qə­ze­tə rast gə­lər­siz ki, ora­da şe­ir ol­ma­sın - qa­lın-qa­lın şe­ir ki­tab­la­rı, cild-cild poe­ma­lar - çağ­daş poe­zi­ya­da qra­fo­man bu­mu pro­se­si ge­dir, kə­miy­yət ba­xı­mın­dan pla­giat ori­ji­na­lı xey­li də­rə­cə­də üs­tə­lə­yir və biz "Azər­bay­can xal­qı şa­ir xalq­dır" (N.Ti­xo­nov) de­yi­mi­nin ey­bə­cər tə­za­hü­rü­nü gö­rü­rük.
Düz 36 il bun­dan əv­vəl "Şe­ir axı­nı. Nə et­mə­li? (Poe­zi­ya­mı­zın bə­zi ya­ra­dı­cı­lıq prob­lem­lə­ri)" ad­lı bö­yük bir mə­qa­lə yaz­mış­dım ("Azər­bay­can" jur­na­lı, 1973, ¹ 12), son­ra hə­min mə­qa­lə­nin rus va­rian­tı­nı Mosk­va­da da çap et­dir­dim ("Druj­ba na­ro­dov" jur­na­lı, 1975, ¹ 6). O za­man bu mə­qa­lə çox söz-söh­bə­tə sə­bəb ol­du, mən­dən in­ci­yən­lər də çox ol­du, am­ma ba­xın, ara­dan bu qə­dər il ke­çib, epo­xa­lar də­yi­şib, o mə­qa­lə­nin müd­dəa­la­rı­nı isə mən bu gün də ak­tual he­sab edi­rəm və bu ya­zı ilə bağ­lı onu - hə­min mə­qa­lə­ni ye­ni­dən nə­zər­dən ke­çir­dim.
O­ra­da be­lə bir yer var:
"... biz­də şe­ir çox ya­zı­lır. "Çox" bəl­kə də o söz de­yil; biz­də şe­ir həd­dən ar­tıq ya­zı­lır və həd­dən ar­tıq çap edi­lir.
Bu yax­şı­dır, yox­sa pis?".
Bu gün isə biz­də şe­ir 36 il bun­dan əv­vəl­ki­nə nis­bə­tən da­ha ar­tıq ya­zı­lır (qra­fo­man­lıq sə­viy­yə­si isə ey­ni­dir!), müs­tə­qil mət­buat bol­lu­ğu için­də isə qat-qat ar­tıq çap olu­nur və ye­nə də mən hə­min sua­lı ver­mək is­tə­yi­rəm: bu yax­şı­dır, yox­sa pis?
Və 36 il bun­dan əv­vəl­ki qə­dər tə­fər­rüa­tı­na var­ma­dan, ca­vab ve­ri­rəm: pis yox, çox pis­dir!
Nə üçün?
Sə­nət və o cüm­lə­dən də ədə­biy­yat (poe­zi­ya!) seç­mə­nin özü­nüi­fa­də­si­dir, bə­dii tə­fək­kür yal­nız seç­mə­nin qis­mə­ti­nə düş­müş ver­gi­dir və hə­min ver­gi küt­lə­nin ("şa­ir xalq­"ın) özü­nüi­fa­də­si­nə çev­ri­lir­sə, bu za­man sə­nə­tin küt­lə­vi pa­to­lo­gi­ya­sı ya­ra­nır, sə­nət xəs­tə­lə­nir və de­val­va­si­ya­ya uğ­ra­yır. Küt­lə psi­xo­lo­gi­ya­sı hə­yat­da nə də­rə­cə­də qor­xu­lu və ha­ra apa­rıb çı­xa­ra­ca­ğı mə­lum ol­ma­yan bir qüv­və­dir­sə, küt­lə­nin bə­dii pa­to­lo­gi­ya­sı da sə­nət­də o də­rə­cə­də da­ğı­dı­cı qüv­və­yə ma­lik­dir.
Mən yu­xa­rı­da ədə­bi cə­rə­yan­lar -- "izm"lər ba­rə­də da­nış­dım və bə­diiy­ya­tın, es­te­ti­ka­nın ta­ri­xi gös­tə­rir ki, o "izm", o ye­ni­lik sə­nə­tin fak­tı­na çev­ri­lə bi­lir ki, for­ma­dan məz­mu­na yox, məz­mun­dan for­ma­ya ke­çid ol­sun, yə­ni for­ma­nı məz­mun ya­rat­sın, ək­si­nə ol­ma­sın, çün­ki for­ma özü-öz­lü­yün­də bə­dii tə­fək­kü­rü ida­rə edə bil­mir, hal­bu­ki ye­ni məz­mun hət­ta köh­nə for­ma­da da ori­ji­nal­lıq, no­va­tor­luq nü­mu­nə­si ki­mi özü­nü ifa­də edir.
Bu gün­lər­də mən im­za­sı ilə ədə­bi pro­ses­də ilk də­fə rast­laş­dı­ğım Mə­həm­məd As­tan­bəy­li­nin "Azər­bay­can" jur­na­lın­da (2009, ¹ 2) sil­si­lə şeir­lə­ri­ni oxu­dum və doğ­ru­su­nu de­yim ki, gə­ray­lı sək­kiz­li­yin­də və ba­ya­tı yed­di­li­yin­də ya­zıl­mış bu şeir­lər məz­mu­nun ye­ni­li­yi, tə­ra­və­ti, ya­rat­dı­ğı bə­dii-es­te­tik au­ra­nın no­va­tor ma­hiy­yə­ti ilə mə­nim­çün çox ma­raq­lı ol­du. Bu­ra­da is­te­dad ye­ni məz­mu­nu, ye­ni ob­raz­lar qa­le­re­ya­sı­nı klas­sik for­ma­nın (mil­li for­ma­nın!) qə­lib­lə­ri­nə elə yer­ləş­di­rib ki, elə bil, söh­bət, ey­ni za­man­da, ye­ni, in­di­yə qə­dər ta­nı­ma­dı­ğı­mız for­ma­dan ge­dir.

Ət­ri­nə uç­du­ğun gü­lü
­Əl­lə­rin də­rə bil­di­mi?
­Ü­rə­yin is­tə­yən­lə­ri
­Göz­lə­rin gö­rə bil­di­mi?
A­ra­sın­da gö­züm qal­sa,
Qa­pı­nı bağ­la­yar­san­mı?
­O qa­pı­nın ar­xa­sın­da
­Yal­qız­ca ağ­la­yar­san­mı?
Göz­lə­ri­nin de­di­yi­ni
­Di­lin söy­lə­yə bil­di­mi?
Ba­xış­la­rın iz­lə­yə­ni
­Bax­tın əy­lə­yə bil­di­mi?

Li­rik qəh­rə­ma­nın və­fa­sız sev­gi­li­yə mü­ra­ciət­lə­ri­ni, na­kam mə­həb­bət­dən şi­ka­yət­lə­ri­ni, hə­min sev­gi­li­nin in­di pe­ş­man olub-ol­ma­ma­sı haq­qın­da­kı gü­man­la­rı­nı və s. biz folk­lor­da da, aşıq poe­zi­ya­sın­da da, klas­sik, o cüm­lə­dən he­ca vəzn­li klas­sik şei­ri­miz­də də nə qə­dər oxu­mu­şuq, müa­sir dövr­də bu möv­zu­nun pri­mi­tiv epi­qon­çu­luq (pla­giat!) sə­viy­yə­sin­də olan nü­mu­nə­lə­ri ilə nə qə­dər rast­laş­mı­şıq, am­ma ba­xın: "Ət­ri­nə uç­du­ğun gü­lü Əl­lə­rin də­rə bil­di­mi?", ya­xud "Göz­lə­ri­nin de­di­yi­ni Di­lin söy­lə­yə bil­di­mi?" və bü­tün şe­ir be­lə­cə ak­va­rel için­də­dir, hət­ta bi­la­va­si­tə folk­lor­dan ("Üzün­də göz izi var, Sə­nə kim bax­dı, ya­rım?") gə­lən ob­raz da ("Ara­sın­da gö­züm qal­sa, Qa­pı­nı bağ­la­yar­san­mı?") ta­ma­mi­lə ye­ni və tra­gik­dir.
Bu mis­ra­lar Sə­məd Mən­su­run məş­hur fəl­sə­fi mün­də­rə­cat­lı "Həp­si rən­gi­dir" şei­rin­dən­dir:

Uy­ma, ey dil, xəl­qi­də yox­dur sə­da­qət, rən­gi­dir,
Məs­ci­dü mey­xa­nə rəng, ey­şü-iba­dət rən­gi­dir.
Mu­yü ri­ya, mə­şu­qə gəş hüs­nü və­sa­hət rən­gi­dir.
Rən­gi­dir hər dür­lü ma­təm, hər mə­sər­rət rən­gi­dir.

An­la, ey əb­na­yi-xil­qət, cüm­lə xil­qət rən­gi­dir.
Bu da Mə­həm­mə­din şei­rin­dən iki bənd­dir:

Hər gün bir az ayı­laq
Bu də­rin yu­xu­muz­dan.
A­yıl, is­tək­lim, ayıl,
Pər­də­di za­man, mə­kan.
Bu ay-ul­duz­lu pər­də,
Ge­cə-gün­düz­lü pər­də,
Şə­kil­li, söz­lü pər­də,
Göz­lə­ri­miz­də du­man.

Əs­lin­də, ma­hiy­yət eti­ba­ri­lə ey­ni möv­zu­dur, dün­ya­ya, hə­ya­ta ey­ni fəl­sə­fi-poe­tik mü­na­si­bət­dir, an­caq Mə­həm­mə­din heç bir ye­ni for­ma­ya ma­lik ol­ma­yan (hət­ta mis­ra­la­rın baş­lan­ğıc bö­yük hərf­lə­ri də, dur­ğu işa­rə­lə­ri də ye­rin­də­dir!) bu özü­nüi­fa­də­sin­də han­sı­sa tək­rar­dan, epi­qon­çu­luq­dan söz ge­də bi­lər­mi? - yox, bu, ey­ni dün­ya­ya - in­di­ki hal­da Sə­məd Mən­sur dün­ya­sı­na, əs­lin­də isə Sə­məd Mən­sur­dan da əv­vəl­ki və on­dan da son­ra­kı dün­ya­ya - əzə­li və əbə­di dün­ya­ya - müx­tə­lif bə­dii tə­fək­kür bu­ca­ğın­dan ba­xış­dır, bu­na gö­rə də ori­ji­nal­dır.
Bu şai­rin poe­zi­ya­sın­da (hər hal­da mən oxu­du­ğum sil­si­lə şeir­lə­rin­də) qəm­li-qüs­sə­li və ün­van­sız bir nos­tal­gi­ya var və bu nos­tal­gi­ya­nın ya­rat­dı­ğı his­siy­yat, hət­ta tə­biət mən­zə­rə­lə­ri də hə­min zə­rif qəm-qüs­sə­yə bü­rün­müş olur. Bu şei­rə fi­kir ve­rin:

Qa­ran­quş­lar baş­la­yan­da
­ax­şam nəğ­mə­lə­ri­nə,
ge­dir­sən­mi gö­zü yaş­lı
ye­nə köv­şən ye­ri­nə?
Ye­nə də­rin də­rə­lə­rə
qa­ran­lıq­lar do­lur­mu?
Ye­nə qü­ru­bun di­lin­dən
­an­la­dı­ğın olur­mu?
Dir­sək­lə­rin diz­lə­ri­ni
ye­nə ta­pa bi­lir­mi?
­Əl­lə­rin ya­naq­la­rın­dan
ye­nə öpə bi­lir­mi?

Ya­ran­mış mən­zə­rə­nin qəm-qüs­sə­si onu ya­ra­dan nos­tal­gi­ya­nın ün­van­sız­lı­ğın­dan xə­bər ve­rir və dü­şü­nü­rəm ki, bu yer­də hə­min nos­tal­gi­ya hət­ta bə­şə­ri ni­ga­ran­çı­lıq sə­viy­yə­si­nə qal­xır. Yə­qin elə bu­na gö­rə də, dün­ya­nı, hə­ya­tı dərk et­mək müm­kün de­yil, bu bir sirr-xu­da­dır, bu­ra­da hət­ta söz də kö­mə­yə gəl­mir, gə­rək su­sa­san.

Ü­rə­yim­lə ağ­lı­mın
tən or­ta­sın­da dur­dum.
Ot­lar­dan, çi­çək­lər­dən
­ö­zü­mə yu­va qur­dum.
Də­rin-də­rin sir­lə­rin,
u­ca-uca yer­lə­rin,
ə­rən­lə­rin, pir­lə­rin
til­si­mi­nə baş vur­dum.
Sa­ral­dı ya­şıl düz­lər,
qa­ral­dı iti göz­lər,
da­ral­dı ge­niş söz­lər,
lal-din­məz­cə otur­dum.

Mən yu­xa­rı­da vax­tı ilə yaz­dı­ğım bir mə­qa­lə­ni ("Şe­ir axı­nı. Nə et­mə­li?") xa­tır­la­dım, o vaxt elə hə­min mə­qa­lə­də bö­yük şai­ri­miz Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­nin bu mis­ra­la­rı­nı bir gənc­lik eh­ti­ra­sı və mak­si­ma­liz­mi ilə tən­qid et­miş­dim:

Yer nə­dir?
Göy nə­dir?
Bu tor­paq nə­dir,
Ö­lüm nə?
Hə­yat nə?
Ya­şa­maq nə­dir?..

Mən ya­zır­dım: "Heç rə­va­dır­mı ki, hə­lə al­tı əsr bun­dan əv­vəl - 14-cü əsrdə bö­yük Nə­si­mi­nin qə­lə­mi ilə "Nə­dir?" sua­lı­nı:
Dü­nü gün mün­tə­zi­rəm mən ki, bu pər­gar nə­dir?
Gün­bə­di-çərxi-fə­lək, gər­di­şi-dəv­var nə­dir?..
...A­yü gün əx­tə­rü ən­cüm nə­dən ol­du iz­har,
Şö­le­yi-şəm­sü qə­mər, pər­tə­vi-ən­var nə­dir?

- ki­mi bə­dii-fəl­sə­fi qüd­rə­tə ma­lik bir şə­kil­də sə­nət alə­mi­nə gə­ti­rən Azər­bay­can poe­zi­ya­sı bu gün tə­zə­dən "Yer nə­dir?", "Göy nə­dir?" ki­mi sual­la­rı tək­rar et­mək məc­bu­riy­yə­tin­də qal­sın?"
Hə­min "bu gün"­dən 36 il ke­çib və bu gün (!) Azər­bay­can poe­zi­ya­sı, in­di­ki hal­da Mə­həm­mə­din qə­lə­mi ilə, ye­nə hə­min sua­lı ve­rir və gö­rü­nür, əsr­lər bo­yu bun­dan əv­vəl ver­di­yi ki­mi, bun­dan son­ra da ve­rə­cək: hə­yat nə­dir?

Hə­yat nə­di, ölüm nə­di?
Gör­mə­din, bil­mə­din sən.
Dün­ya­dan get­mə­din, nə də
­dün­ya­ya gəl­mə­din sən.

Hər­gah, şa­ir ver­di­yi sua­lın ca­va­bı ola­raq fəl­sə­fə­baz­lı­ğa baş­la­say­dı, dün­ya­nın fa­ni­li­yi ba­rə­də, dün­ya­da qa­lan yax­şı əməl­lər, ge­dən­də kə­fən­dən baş­qa heç nə apar­ma­maq və s., və i.a. ba­rə­də tə­zə­dən mü­la­hi­zə­lər yü­rüt­səy­di, ya da elə­cə qu­ru "fəl­sə­fi" sual­la­rı ve­rib hey­rət­lən­səy­di, əl­bət­tə, onun sua­lı da min də­fə ve­ril­miş (və ve­ri­lən!) sual­la­rın bu və ya di­gər şə­kil­də min də­fə də tək­rar olu­nan ca­va­bı ki­mi, ən yax­şı hal­da epi­qon­çu­luq­dan o tə­rə­fə get­mə­yə­cək­di, an­caq Mə­həm­mə­din poe­tik ca­va­bı mə­nim üçün ona gö­rə ma­raq­lı gö­rün­dü ki, hə­yat da, ölüm də bu şa­ir üçün ab­surd­dan baş­qa bir şey de­yil və, yə­qin, elə bu­na gö­rə də o, yol­suz­luq için­də­dir və bu, bir dər­viş yol­suz­lu­ğu­dur:

Nə ge­də­nəm, nə gə­lə­nəm,
Yol­suz­luq­du mə­nim yo­lum.

Bu şeir­lə­rin mə­nim üçün baş­lı­ca mə­ziy­yə­ti on­da­dır ki, bu­ra­da söz ilə de­yi­lən­lər de­yil­mə­yən­lər­dən az­dır və hə­min "az­lıq" - He­min­quey ays­ber­qi­nin gö­rü­nən his­sə­si - gö­rün­mə­yən his­sə­nin ov­qa­tı­nı, dü­şün­cə zə­mi­ni­ni ya­rat­ma­ğı ba­ca­rır və dü­şün­dü­rür.
Qo­ca Yu­nus İm­rə de­yir­di:

Bə­ni sor­ma ba­na, bən­də de­gül­vəm,
Bir bən var­dur bən­də, bən­dən içə­rü.

Mə­həm­məd "bən­dən içə­rü"­nü ifa­də edə bi­lir və o yal­nız "bən­"i ifa­də et­səy­di, gü­man edi­rəm ki, ori­ji­nal ol­maz­dı, onun ori­ji­nal­lı­ğı­nın sə­bə­bi "bən­"in için­də­ki "bən­"i poe­zi­ya­nın pred­me­ti­nə çı­xa­ra bil­mək ba­ca­rı­ğı­dır.
Biz yu­xa­rı­da Tan­rı möv­zu­sun­dan da­nış­dıq. Bu da Mə­həm­mə­din Tan­rı­ya mü­ra­ciə­ti­dir:

Bax­dıq­ca bu qə­bir­lə­rə
­Qor­xu­ram öl­mə­yəm, Tan­rım.
Da­lıb o uca sir­lə­rə
­Qor­xu­ram öl­mə­yəm, Tan­rım.
Yo­lum bu qə­dər qı­sa­mı?
­Əy be­li­mi, ver əsa­mı.
Gör­səm də ki, ölür ha­mı,
Qor­xu­ram öl­mə­yəm, Tan­rım.
Ye­rin mən­dən, Sən­dən bə­ri,
Dil­siz­lik­dən, din­dən bə­ri.
Mən sə­ni se­vən­dən bə­ri
Qor­xu­ram öl­mə­yəm, Tan­rım.

Və tək­cə elə bu şei­rin təc­rü­bə­si be­lə bir hə­qi­qə­ti bir da­ha sü­but edir ki, əs­lin­də, dün­ya, hə­yat, mə­həb­bət, xə­ya­nət, sə­da­qət və s. əbə­di möv­zu­lar ey­ni ma­hiy­yət­li­dir, bə­şə­riy­yət əsr­lər bo­yu ay­rı-ay­rı is­te­dad­la­rın qə­lə­mi ilə ey­ni nə­həng ki­ta­bı ya­zır, an­caq ey­ni za­man­da, bu kon­tekstdə hər bir is­te­dad da ori­ji­nal­dır və baş­qa cür müm­kün de­yil, baş­qa cür sə­nə­tin tə­biə­ti­nə zid­dir, çün­ki ya­zı­lan o nə­həng ki­ta­bın mün­də­rə­ca­tı, onun eh­ti­va dai­rə­si o qə­dər zən­gin, mü­rək­kəb və zid­diy­yət­li­dir ki, bu­ra­da tək­ra­ra yer yox­dur, ori­ji­nal ol­ma­san, ye­ni-ye­ni bə­dii-es­te­tik kəşf­lər­lə çı­xış et­mə­sən, o nə­həng ki­ta­bın sə­hi­fə­lə­ri­nə düş­mək, yə­ni mə­həl­li sə­viy­yə­dən qalx­maq müm­kün de­yil. Bu, sə­nə­tin sərt qa­nu­nu­dur və hə­min sərt­li­yi əbə­di möv­zu­la­rın say­sız-he­sab­sız qat­la­rı, xis­lə­tin heç bir öl­çü­yə gəl­mə­yən də­rin­li­yi do­ğu­rur.
19-cu əs­rin son­la­rın­dan eti­ba­rən xü­su­sən rəng­kar­lıq­da ge­niş ifa­də­si­ni tap­mış ma­raq­lı bir bə­dii-es­te­tik cə­rə­yan - pri­mi­ti­vizm mey­da­na çıx­dı (Fran­sa­da A.­Rus­so, ABŞ-da Mo­zes Nə­nə, Gür­cüs­tan­da N.Pi­ros­ma­niş­vi­li və b. ki­mi məş­hur rəs­sam­lar) və bu "izm" nü­ma­yən­də­lə­ri for­ma ba­xı­mın­dan bi­lə­rək­dən ib­ti­dai­yə, il­ki­nə, uşaq gö­zü ki­mi tə­miz, lə­kə­siz priz­ma­dan dün­ya­ya ba­xış mə­na­sın­da pri­mi­ti­və mü­ra­ciət edir­di­lər. Rea­liz­min, na­tu­ra­liz­min, hət­ta imp­res­sio­niz­min və pos­timp­res­sio­niz­min təs­vir va­si­tə­lə­ri bu müəl­lif­lə­rə öz­lə­ri­ni ifa­də et­mək üçün ki­fa­yət et­mir­di.
Mə­həm­mə­din şeir­lə­ri mən­də be­lə bir təəs­sü­rat ya­rat­dı ki, o, bi­lə­rək­dən yox, tə­bii ola­raq "ib­ti­dai" for­ma­la­ra mü­ra­ciət edir, onun spon­tan tə­si­ri ba­ğış­la­yan mis­ra­la­rı, ob­raz­la­rı he­ca və qa­fi­yə sis­te­mi­nə ria­yət edən bu "ib­ti­dai" for­ma­lar­da çox tə­bii səs­lə­nir və köh­nə for­ma ilə ye­ni məz­mun, ye­ni de­yim tər­zi bu şeir­lər­də özü­nün tə­bii sin­te­zi­ni ta­pır; is­te­dad pri­mi­ti­vi eli­tar sə­viy­yə­yə qal­dır­ma­ğı ba­ca­rır. Bu şa­ir, elə bil, söz­lə­ri so­yun­du­rur, am­ma bu "söz çıl­paq­lı­ğın­da" bir ba­ki­rə­lik var.
Bü­tün bu cə­hət­lə­rə, bə­dii-es­te­tik gös­tə­ri­ci­lə­ri­nə gö­rə də mən Mə­həm­məd As­tan­bəy­li­nin bu sil­si­lə şeir­lə­ri­ni müa­sir poe­zi­ya­mız­da neop­ri­mi­ti­vizm nü­mu­nə­lə­ri he­sab edi­rəm. Bu müəl­li­fin sa­lın­mış cı­ğır­lar­la ad­dım­la­ma­ma­sı poe­zi­ya­mı­zın uğur­lu ax­ta­rış­la­rı ki­mi diq­qə­tə­la­yiq­dir, ma­raq­lı ədə­bi ha­di­sə­dir, an­caq ba­xın, "Azər­bay­can" jur­na­lı­nın hə­min nöm­rə­si ar­tıq dörd ay­dır çap­dan çı­xıb, ədə­bi pro­ses­də isə bu şeir­lə­rə ədə­bi tən­qi­din heç bir mü­na­si­bə­ti yox­dur.
Baş­qa bir mi­sal: ye­ni nəs­lə mən­sub is­te­dad­lı şai­ri­miz Sə­lim Ba­bul­laoğ­lu türk fo­to­rəs­sa­mı İl­yas Köç­mə­nin şə­kil­lə­ri­nə "İl­yas Köç­mə­nin şə­kil dəf­tə­ri" şeir­lər sil­si­lə­si ya­zıb və ma­raq­lı, ori­ji­nal, poe­zi­ya­mı­za ye­ni nə­fəs, ye­ni ab-ha­va gə­ti­rən bir ki­tab mey­da­na çı­xıb. İl­yas Köç­mə­nin fo­to­la­rı hə­ya­tın müx­tə­lif an­la­rı­nı is­te­dad­la təs­vir edir və Sə­lim bu an­la­rı poe­tik bə­dii-fəl­sə­fi mün­də­rə­cat için­də cəm­lə­mə­yi ba­ca­ra­raq, as­so­sia­tiv poe­zi­ya­nın yax­şı nü­mu­nə­si­ni ya­rat­mış­dır. Onun şeir­lə­ri sırf poe­ti­ka ba­xı­mın­da da, möv­zu eti­ba­ri­lə də yal­nız bu şai­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da yox, ümu­miy­yət­lə, müa­sir poe­zi­ya­mız­da mo­dern ma­hiy­yət­li ye­ni söz­dür.
Hə­min ki­ta­bın da nəş­rin­dən ne­çə müd­dət ke­çib, ədə­bi tən­qid isə su­sur - hə­vəs­kar tən­qid Mə­həm­məd As­tan­bəy­li­nin şeir­lə­ri­ni, Sə­li­min ki­ta­bı­nı gör­mür ona gö­rə ki, bu şeir­lə­ri, bu ki­ta­bı təh­lil et­mək qa­bi­liy­yə­tin­də de­yil, pro­fes­sio­nal tən­qid isə bu şeir­lə­ri "gör­mür" ona gö­rə ki, yu­xa­rı­da haq­qın­da bəhs et­di­yi­miz küs­kün­lük on­da bi­ga­nə­lik əmə­lə gə­ti­rib. Hal­bu­ki biz son il­lə­rin nəs­rin­də də, dra­ma­tur­gi­ya­sın­da da, tər­cü­mə sa­hə­sin­də də "gö­rün­mə­li" olan ədə­bi ha­di­sə­lə­rə rast gə­li­rik. Bu gün nəin­ki ye­ni "izm"lər ya­ra­nır, ya­xud ye­ni­dən dir­çə­lir, də­bə dü­şür, hət­ta sə­nət­də, o cüm­lə­dən ədə­biy­yat­da ye­ni janr­lar ya­ra­nır: tril­ler, dra­me­di, ko­miks, fen­te­zi və s. Pro­fes­sio­nal tən­qi­di­miz, bəl­kə də, heç vaxt ol­ma­dı­ğı də­rə­cə­də ayıq-sa­yıq ol­ma­lı­dır: nə ya­ra­nır? nə üçün ya­ra­nır? yax­şı tə­rə­fi nə­dir? pis tə­rə­fi nə­dir? ədə­biy­ya­tı­mı­zı ha­ra apa­ra bi­lər? apar­sın­mı?
Pro­fes­sio­nal­lıq dil bil­mək ki­mi bir şey­dir, onu dai­ma iş­lət­mək la­zım­dır, yox­sa ki, pas­si­və çev­ri­lə­cək və son il­lər bi­zim ədə­bi pro­ses­də fə­al iş­ti­rak edən ya­zı­çı Fi­ruz Mus­ta­fa düz de­yir ki, tən­qid­çi ədə­biy­ya­tın için­də ol­ma­lı­dır ("Ul­duz", 2009, ¹ 3), ona gö­rə düz de­yir ki, tən­qid­çi ədə­biy­ya­tın için­dən çı­xan­da, yax­şı hal­da onun qə­lə­mi kor­la­şır, pis hal­da isə o, ar­tıq pro­fes­sio­nal tən­qid­çi hü­nə­ri­ni iti­rir, pro­fes­sio­nal ilə hə­vəs­kar ara­sın­da­kı mər­tə­bə­yə enir. Tən­qid­çi üçün baş­qa sa­hə­lər­lə (ta­rix, fəl­sə­fə, ic­ti­mai pub­li­sis­ti­ka və s.) məş­ğul ol­maq, onun "ədə­biy­ya­tın için­dən" çıx­ma­sı ba­ha­sı­na baş ver­mə­mə­li­dir; əgər o, "ədə­biy­ya­tın için­də" ola-ola baş­qa sa­hə­lə­rə ma­raq gös­tə­rir­sə, bu, əl­bət­tə, onun dü­şün­cə­lə­ri­nin, el­mi-nə­zə­ri tə­fək­kü­rü­nün zən­gin­li­yin­dən xə­bər ve­rir. Fi­ruz Mus­ta­fa haq­lı ola­raq ya­zır: "Çox təəs­süf ki, bi­zim tən­qid­çi­lə­rin bö­yük ək­sə­riy­yə­ti­nin ge­niş mü­ta­liə­si, dün­ya­da ge­dən ədə­bi pro­ses­lər­dən xə­bə­ri yox­dur.". Bu­nun bir sə­bə­bi də elə "ədə­biy­ya­tın için­dən" uzaq­laş­maq­da­dır.

Mən ne­çə müd­dət­dir ki, Mü­ba­riz Cə­fər­li­nin "Azər­bay­can" və "Ul­duz" jur­nal­la­rın­da dərc edi­lən po­vest və he­ka­yə­lə­ri­ni oxu­yu­ram və elə bi­li­rəm ki, Azər­bay­can nəs­ri­nə yax­şı po­ten­sial im­kan­la­rı olan bir na­sir gə­lir, am­ma, əl­bət­tə, bu po­ten­si­ya­nın əya­ni­ləş­mə­si, ilk növ­bə­də, onun özün­dən, elə­cə də ədə­bi tən­qi­din de­mə­li ol­du­ğu söz­dən ası­lı­dır. Onun özü­nü də Mə­həm­məd As­tan­bəy­li ki­mi ta­nı­mı­ram, am­ma mə­nə elə gə­lir ki, bu ca­van ya­zı­çı müt­ləq mü­ta­liə­si­ni ge­niş­lən­dir­mə­li­dir, çün­ki mən onun əsər­lə­rin­də müəl­li­fin - yax­şı ya­zı­çı mü­şa­hi­də­si qa­bi­liy­yə­ti­nə ma­lik olan, psi­xo­lo­ji qat­la­rı müs­tə­qim, bir­ba­şa (və ef­fekt­siz!) de­yil, bə­dii ey­ham­lar­la, ki­çik, çox za­man da yad­da qa­lan ştrix və de­tal­lar­la aç­ma­ğa ça­lı­şan, de­yi­lən­dən da­ha ar­tıq, de­yil­mə­yən­lə­ri diq­qə­tə çat­dır­maq is­tə­yən is­te­dad­lı qə­ləm sa­hi­bi­nin bə­dii-es­te­tik zöv­qü­nün, hər­gah be­lə de­mək müm­kün­sə, bə­dii-es­te­tik sə­li­qə­si­nin, ya­zı mə­də­niyy­yə­ti­nin for­ma­laş­ma­sı­na, də­qiq­ləş­mə­si­nə və məx­su­si­ləş­mə­si­nə bir eh­ti­yac hiss edi­rəm. Ey­ni za­man­da, elə bi­li­rəm ki, on­suz da təh­ki­yə­si tə­bii olan Mü­ba­riz Cə­fər­li­nin ya­zı­la­rın­da "gün kəl­lə­çar­xa di­rən­miş­di" ("Uzaq­gö­rən şir" he­ka­yə­sin­də) tip­li "lo­ru tə­bii­lik­lər­"i­nə, ya­lan­çı "xəl­qi­lik" təh­ki­yə­si­nə meyl et­mə­si onun is­te­da­dı­nın səm­ti­nə uy­ğun de­yil və ya­zı­ya tə­bii­lik yox, xəl­qi­lik yox, pri­mi­tiv­lik gə­ti­rir.
Mən yu­xa­rı­da tər­cü­mə sa­hə­si­ni xa­tır­lat­dım və de­mə­li­yəm ki, so­vet döv­rün­də nəin­ki ay­rı-ay­rı ya­zı­çı­lar (Cə­fər Cab­bar­lı, Mir­zə İb­ra­hi­mov, Ən­vər Məm­məd­xan­lı, Cab­bar Məc­nun­bə­yov və b.), ay­rı-ay­rı tən­qid­çi və ədə­biy­yat­şü­nas­lar (Məm­məd Arif, Mi­ka­yıl Rə­fi­li, Ək­bər Ağa­yev və b.), şair­lə­rin ək­sə­riy­yə­ti ak­tiv şə­kil­də bə­dii tər­cü­mə ilə məşğul olur­du­lar, həm də na­sir­lər, şair­lər, tən­qid­çi­lər ki­mi pro­fes­sio­nal tər­cü­mə­çi­lər züm­rə­si ya­ran­mış­dı (Bey­dul­la Mu­sa­yev, Hü­seyn Şə­rif, Əli Səb­ri, İs­haq İb­ra­hi­mov, Mus­ta­fa Əfən­di­yev, Ca­han­ba­xış və b.) və Azər­bay­can­da 20-ci il­lər­dən baş­la­ya­raq ta So­vet İt­ti­fa­qı­nın sü­qu­tu­na qə­dər tər­cü­mə sa­hə­sin­də hə­qi­qə­tən nə­həng bir iş gö­rül­dü: dün­ya klas­sik ədə­biy­ya­tı­nın, de­mək olar ki, bü­tün əsas nü­mu­nə­lə­ri, nə qə­dər müa­sir əsər­lər di­li­mi­zə çev­ril­di, ey­ni za­man­da Azər­bay­can di­lin­dən rus di­li­nə çe­vi­rən pro­fes­sio­nal tər­cü­mə­çi­lər ef­fekt­li fəa­liy­yət gös­tər­di (Əziz Şə­rif, Cə­lal Məm­mə­dov, El­xan İb­ra­hi­mov, Vla­di­mir Qa­fa­rov, Azər Mus­ta­fa­za­də, Sə­ya­vuş Məm­məd­za­də, Man­sur Və­ki­lov və b.), klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­zı, folk­lo­ru­mu­zu rus dil­li bö­yük au­di­to­ri­ya­ya təq­dim et­di. Ol­sun ki, bu tər­cü­mə­lə­rin ha­mı­sı is­tə­ni­lən sə­viy­yə­də de­yil­di, an­caq on­lar ilk tə­şəb­büs, klas­si­ka­mı­zın rus dil­li au­di­to­ri­ya­ya ilk təq­di­ma­tı ki­mi, elə­cə də, müa­sir ədə­biy­ya­tı­mı­zı ta­nıt­maq ba­xı­mın­dan qiy­mət­li idi. Ça­tış­ma­yan cə­hət isə bə­dii tər­cü­mə sa­hə­sin­də dil müx­tə­lif­li­yi ba­xı­mın­dan məh­dud­luq idi, yə­ni həm Azər­bay­can di­li­nə, həm də Azər­bay­can di­lin­dən tər­cü­mə­lər əsas eti­ba­ri­lə rus di­lin­dən və rus di­li­nə idi.
Mən bu­nu ol­duq­ca qiy­mət­li bir cə­hət he­sab edi­rəm ki, bu gün bu sa­hə­də əməl­li-baş­lı bir can­lan­ma var, bə­dii tər­cü­mə ilə bağ­lı dil­lə­rin sa­yı ar­tır, müx­tə­lif ədə­bi cə­rə­yan nü­ma­yən­də­lə­ri­nin əsər­lə­ri di­li­mi­zə çev­ri­lir, nəin­ki bə­dii ədə­biy­yat, hət­ta ədə­bi tən­qi­din çə­tin (və əhə­miy­yət­li) nü­mu­nə­lə­ri də Əsəd Ca­han­gir, ya­xud Ca­van­şir Yu­sif­li ki­mi pro­fes­sio­nal tən­qid­çi­lər tə­rə­fin­dən Azər­bay­can di­li­nə tər­cü­mə edi­lir.
Tər­cü­mə­yə ən çə­tin gə­lən sa­hə­dən - poe­zi­ya­dan bir-iki mi­sal gə­tir­mək is­tə­yi­rəm.
An­na Ax­ma­to­va­nı mən hə­mi­şə ori­ji­nal­da oxu­mu­şam, çün­ki onu tər­cü­mə et­mək, ori­ji­nal­da­kı nüans­la­rı sax­la­maq mə­nim alə­mim­də müm­kün de­yil və ən is­te­dad­lı şa­ir-tər­cü­mə­çi də, tə­bii ki, müm­kün ol­ma­ya­nı edə bil­məz - bu, mö­cü­zə olar­dı, am­ma hər­dən, de­yə­sən, ədə­biy­yat­da doğ­ru­dan da mö­cü­zə­lər baş ve­rir.

Məş­hər gü­nü - bir işıq,
Bir işıq, min ya­ra­şıq.
Ü­rə­yim­də, gö­züm­də
­Ö­lüm­tək işıq­la­şan,
An­caq eşqlə alı­şan,
A­lı­şan, ya­nan min şam.

Ya­xud baş­qa bir şei­rin­dən:

Öz­gə­lə­rin evin­də
­Gə­zən ki­mi öz­gə­lər,
Gə­zi­rəm öz evim­də,
Mən­dən qor­xur güz­gü­lər.

Va­qif Ba­yat­lı Odə­rin tər­cü­mə­sin­də ("Kas­pi", 29 okt­yabr 2005) bu şeir­lə­ri oxu­yar­kən, mən­də elə bir təəs­sü­rat ya­ran­dı ki, bun­la­rı elə Ax­ma­to­va­nın özü Azər­bay­can di­lin­də yaz­mış­dır: hiss­lə­rin (tən­ha­lı­ğın, əlac­sız­lı­ğın ya­rat­dı­ğı kə­dər, ölüm ilə hə­ya­tın - eş­qin! - doğ­ma­lı­ğı...) ifa­də­si ori­ji­nal ilə tam üst-üs­tə dü­şür. Va­qi­fin Pas­ter­nak­dan, Man­delş­tam­dan, Qu­mil­yov­dan tər­cü­mə­lə­ri də bi­zim son il­lər­də­ki tər­cü­mə ədə­biy­ya­tı­mı­zın yax­şı nü­mu­nə­lə­ri­dir.
Bir ma­raq­lı cə­hə­ti də qeyd et­mək is­tə­yi­rəm: tər­cü­mə­çi ori­ji­na­lın ru­hu­nu du­yan­da, müəl­li­fin nə­fə­si­ni hiss edən­də, mətn­dən uzaq­laş­sa be­lə, özü­nün yox, hə­min müəl­li­fin əsə­ri­ni oxu­cu­ya təq­dim edə bi­lir. Ra­miz Röv­şə­nin tər­cü­mə­sin­də bu şei­rə diq­qət edin:

Ya­tır yol­lar yor­ğu­nu, so­nun­cu sə­fər­də­di,
Qo­şun­suz sər­kər­də­di.
İç­di­yi su­la­ra da gö­zün­dən yaş da­mar­dı,
­Öl­kə­siz hökm­dar­dı.
Tan­rı­nın dər­ga­hı­na ça­tan­da din­cə­lə­cək,
Bur­da itir­di­yi­ni tan­rı or­da ve­rə­cək.

Sı­ğal­la­yıb ba­şı­nı:

- Al, yi­yə dur,- de­yə­cək,- bu öl­kən, bu qo­şu­nun,
Sər­kər­dəm, hökm­da­rım, şai­rim, us­tam mə­nim,
Dost­lar­sız dos­tum mə­nim...

Hər­gah, müəl­li­fin kim ol­du­ğu ya­zıl­ma­sa be­lə, gü­man edi­rəm ki, bu şei­rin Ma­ri­na Sve­ta­ye­va­ya məx­sus ol­du­ğu­nu duy­maq müm­kün­dür. Mən Ra­mi­zin bu tər­cü­mə­si­ni ori­ji­nal ilə tu­tuş­dur­dum və qə­ri­bə bir mən­zə­rə ya­ran­dı: ori­ji­na­lın hər­fi tər­cü­mə­si ilə Ra­mi­zin tər­cü­mə­si ara­sın­da nə­zə­rə çar­pa­caq fərq­lər var, ta­mam sər­bəst bir tər­cü­mə­dir, am­ma məhz tər­cü­mə­dir, iq­ti­bas, təb­dil de­yil. Bu ma­raq­lı ha­di­sə­nin sə­bə­bi, elə bi­li­rəm, on­da­dır ki, müəl­lif ilə tər­cü­məçi­nin poe­tik is­te­da­dı, hə­min is­te­da­dın səm­ti, yö­nü üst-üs­tə dü­şür və ori­ji­na­lın mət­ni ilə tər­cü­mə ara­sın­da­kı sət­ri-hər­fi fər­qi üs­tə­lə­yir.
Bu tər­cü­mə "Xə­zər" jur­na­lın­da dərc edi­lib (2005, ¹ 2) və mən bu mə­qam­dan is­ti­fa­də edə­rək, tər­cü­mə sa­hə­sin­də­ki can­lan­ma­da, tər­cü­mə olu­nan ədə­biy­ya­tın mün­də­rə­cat san­ba­lın­da "Xə­zər" jur­na­lı­nın nöm­rə­dən-nöm­rə­yə ar­tan ro­lu­nu xü­su­si qeyd et­mək is­tə­yi­rəm. Bu jur­nal ədə­bi-mə­nə­vi də­yər­lə­rin hə­lə 19-cu əs­rin or­ta­la­rın­dan (M.F.A­xun­dov­dan!) gə­lən bə­dii-es­te­tik ənə­nə­lə­ri­ni bər­pa və in­ki­şaf et­dir­mək, mil­lə­ti maa­rif­lən­dir­mək yo­lun­da ça­lı­şa­raq, bu gün ədə­bi mək­tə­bə çev­ril­mə­yə baş­la­yıb. Afaq Mə­sud baş­da ol­maq­la, jur­na­lın əmək­daş­la­rı - bu sö­zün pa­te­ti­ka­sın­dan çə­kin­mə­yək! - əməl­li-baş­lı fə­da­kar­lıq gös­tə­rir­lər.
Bu da qə­ri­bə bir tə­sa­düf ol­du ki, mən bu ya­zı­nı ça­pa ha­zır­la­yar­kən, Əsəd Ca­han­gi­rin "525-ci qə­zet"­də "İki da­şın ara­sın­da" ad­lı "Xə­zər" dər­gi­si və bə­dii tər­cü­mə sa­hə­sin­də­ki prob­lem­lə­rə da­ir qeyd­lər­"i­nin bi­rin­ci his­sə­si dərc edil­di (4 iyul 2009) və bu mə­qa­lə­ni mən iki cə­hət­dən əla­mət­dar, elə­cə də yu­xa­rı­da de­dik­lə­ri­min təs­di­qi he­sab edi­rəm, elə­cə də hə­min iki cə­hə­ti bir da­ha nə­zə­rə çat­dı­ra­raq, da­ha ədə­bi pro­se­si­miz­lə bağ­lı söy­lə­dik­lə­ri­mi ay­rı­ca ye­kun­laş­dır­ma­ğa eh­ti­yac hiss et­mi­rəm.
Ə­səd tən­qi­di­mi­zin tər­cü­mə prob­lem­lə­ri­nə bi­ga­nə­li­yi­ni nə­zər­də tu­ta­raq, da­xil­dən gə­lən bir pə­ri­şan­lıq­la ya­zır: "Ney­lə­mə­li ki, mü­tə­xəs­sis­lər su­sur və elə bir top­lum­da ya­şa­yı­rıq ki, göy­dən ye­rə mə­lək də en­sə, ona reak­si­ya­nın bir­cə for­ma­sı var - sü­kut!".
Bi­rin­ci­si, "göy­dən ye­rə mə­lək eni­şi­nin" be­lə po­za bil­mə­yə­cə­yi bu sü­kut (küs­gün­lük, ruh­suz­luq, bi­ga­nə­lik...) pro­fes­sio­nal tən­qi­di­mi­zin yal­nız tər­cü­mə ilə bağ­lı du­ru­mu­nu yox, ümu­miy­yət­lə, müa­sir ədə­biy­yat prob­lem­lə­ri­nə diq­qət də­rə­cə­si, ədə­bi pro­ses­də iş­ti­rak gös­tə­ri­ci­si üçün sə­ciy­yə­vi­dir.
İ­kin­ci­si isə, əgər Əsəd Ca­han­gi­rin özü "göy­dən ye­rə mə­lək eni­şi­ni" göz­lə­mə­dən, in­di­ki hal­da tər­cü­mə prob­lem­lə­ri ilə bağ­lı ürək­lə sə­riş­tə­li söz de­yir­sə, bu­nun özü bi­zim pro­fes­sio­nal tən­qi­di­mi­zin im­kan­la­rı­nı gös­tə­rir.
Söh­bət ədə­biy­ya­tı­mı­zın bu­gü­nü və gə­lə­cə­yi na­mi­nə bu im­kan­la­rı əta­lət için­dən çı­xa­rıb, on­la­rı Azər­bay­can ədə­bi pro­se­si­nin si­ma­sı­na çe­vir­mək­dən ge­dir.
Tək­cə elə gənc Nər­giz Cab­bar­lı­nın ki­ta­bı da gös­tə­rir ki, bu, müm­kün olan bir iş­dir.


1-7 iyul 2009,
Zu­ğul­ba.