GÖR­KƏM­Lİ SA­BİR­ŞÜ­NAS

Pro­fes­sor Cə­fər Xən­dan Ha­cı­yev... Bu ad XX əsr Azər­bay­can tən­qi­di və ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı üçün, ədə­bi fik­ri­miz üçün mö­tə­bər ad­lar­dan bi­ri­dir. Onun klas­sik və müa­sir ədə­biy­ya­tı­mı­zın müx­tə­lif prob­lem­lə­ri ilə bağ­lı on­lar­la mə­qa­lə­si, ədə­biy­yat nə­zə­riy­yə­si dərs­li­yi və ədə­biy­yat ta­ri­xi ki­tab­la­rın­da san­bal­lı el­mi oçerk­lə­ri bu gün də ak­tual­lı­ğı­nı sax­la­yır. La­kin C.Xən­da­nı, ilk növ­bə­də, gör­kəm­li sa­bir­şü­nas alim ki­mi ta­nı­yı­rıq.
Bəl­li­dir ki, ke­çən əs­rin 30-cu il­lə­rin­də Azər­bay­can so­vet ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın­da klas­sik ir­sin təd­qi­qi sa­hə­sin­də bir can­lan­ma ya­ran­mış­dı. Xü­su­si­lə, So­vet Ya­zı­çı­la­rı­nın I Ümu­mit­ti­faq Qu­rul­ta­yın­dan son­ra klas­sik­lə­rə mü­na­si­bət­də ədə­biy­yat­şü­nas­lıq vul­qar-so­sio­lo­ji əyin­ti­lər­dən xi­las ol­ma­ğa baş­la­yır, ədə­bi ir­sə ta­ri­xi ya­naş­maq me­ya­rı qə­rar­la­şır­dı. Tən­qid və ədə­biy­yat­şü­nas­lıq keç­miş­də ya­ra­dıl­mış ədə­bi-bə­dii abi­də­lə­ri müa­sir­lik möv­qe­yin­dən da­ha də­rin­dən dərk edir, bə­dii ir­sin ta­ri­xən mü­tə­rəq­qi, sağ­lam xü­su­siy­yət­lə­ri­ni mə­nim­sə­yir­di. Bu dövr­də klas­sik­lə­rin təd­qi­qin­də for­ma­la­şan is­ti­qa­mət­lər­dən bi­ri də xal­qın bə­dii şüu­ru­nun in­ki­şa­fın­da mü­hüm rol oy­na­mış sə­nət­kar­lar haq­qın­da əha­tə­li təd­qi­qat­la­rın mey­da­na çıx­ma­sın­dan iba­rət ol­du.
Bu za­man Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı M.Ə.­Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na da­ha bö­yük diq­qət və qay­ğı ilə ya­na­şır­dı. Bu­na baş­lı­ca sə­bəb­lə­rin­dən bi­ri ki­mi, Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın müa­sir ədə­biy­ya­tın in­ki­şa­fı üçün mü­hüm əhə­miy­yət kəsb et­mə­si­ni gös­tər­mək olar. C.Xən­dan və Mir Cə­lal ki­mi alim­lə­rin təd­qi­qat­la­rın­da Sa­bi­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğı rea­list ədə­biy­ya­tın prob­lem­lə­ri ba­xı­mın­dan araş­dı­rı­lır, bey­nəl­mi­ləl­çi­lik, Ya­xın Şərq öl­kə­lə­rin­də mil­li-azad­lıq hə­rə­ka­tı­nın ini­ka­sı və baş­qa möv­zu­lar ət­raf­lı təh­lil edi­lir­di. Xü­su­si­lə, bu döv­rün təd­qi­qat­la­rın­da Sa­bi­rin folk­lor­la bağ­lı­lı­ğı, bə­dii dil xü­su­siy­yət­lə­ri ilk də­fə ola­raq ət­raf­lı şə­kil­də öy­rə­nil­miş­dir.
Bu mə­na­da gör­kəm­li ədə­biy­yat­şü­nas pro­fes­sor Cə­fər Xən­da­nın «Sa­bir» mo­noq­ra­fi­ya­sı (1940) xü­su­si qeyd olun­ma­ğa la­yiq el­mi əsər­dir. Bu, M.Ə.­Sa­bir haq­qın­da nis­bə­tən ilk iri mo­noq­ra­fik təd­qi­qat idi. Bö­yük şai­rin hə­ya­tı, zə­ma­nə­si, ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın dövr­lə­ri, sa­ti­ra­sı­nın ide­ya-bə­dii xü­su­siy­yət­lə­ri, sə­nət­kar­lıq mə­sə­lə­lə­ri və s. mo­noq­ra­fi­ya­nın əsas prob­lem­lə­ri­ni və məz­mu­nu­nu təş­kil edir­di. Mo­noq­ra­fi­ya­nın gi­riş his­sə­sin­də müəl­lif Sa­bir haq­qın­da özü­nə qə­də­rə ya­zı­lan­la­rı müx­tə­sər şə­kil­də nə­zər­dən ke­çi­rir, on­la­rın uğur­lu və qü­sur­lu cə­hət­lə­ri­ni gös­tər­mə­yə ça­lı­şır. Müəl­lif haq­lı ya­zır­dı ki, hə­lə «Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı də­rin­dən el­mi əsas­lar üz­rə təh­lil edən bö­yük bir əsər ya­ra­dıl­ma­mış­dır».
Mo­noq­ra­fi­ya­da müəl­lif şai­rin ya­şa­dı­ğı mü­hi­tin də­rin ic­ti­mai-si­ya­si zid­diy­yət­lə­ri­ni şərh et­mək­lə ya­na­şı, XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də­ki ədə­bi pro­se­sin, möv­cud tə­ma­yül və cə­rə­yan­la­rın əsas cə­hət­lə­ri­nə nə­zər sa­lır, şai­rin hə­yat və fəa­liy­yə­ti üzə­rin­də ət­raf­lı da­ya­nır, Sa­bi­rin ye­tiş­mə­sin­də «Mol­la Nəs­rəd­din» ədə­bi cə­rə­ya­nı­nın ro­lu­nu ay­rı­ca gös­tər­mə­yi la­zım bi­lir.
C.Xən­dan şai­rin hə­ya­tı­nı A.­Səh­hə­tin «Hop­hop­na­mə»­yə əla­və et­di­yi «Tər­cü­me­yi-hal», qis­mən də S.M.Qə­ni­za­də­nin şa­ir haq­qın­da­kı xa­ti­rə­si və S.Hü­sey­nin şai­rin «Bü­tün əsər­lə­ri»­nə (1934-cü il) mü­qəd­di­mə­si əsa­sın­da qə­lə­mə al­mış­dır. Bu­nun­la ya­na­şı, alim bir sı­ra ye­ni ma­te­rial­la­rı - müa­sir­lə­ri­nin şa­ir haq­qın­da mət­bu xa­ti­rə­lə­ri­ni, elə­cə də şai­rə həsr olun­muş bə­dii əsər­lə­ri ilk də­fə ola­raq təd­qi­qa­ta cəlb et­mək­lə nis­bə­tən dol­ğun bir tər­cü­me­yi-hal ya­rat­ma­ğa mü­vəf­fəq ol­muş­dur.
Mo­noq­ra­fi­ya­nın, heç şüb­hə­siz, ən mü­hüm his­sə­si Sa­bi­rin bi­la­va­si­tə ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na həsr olun­muş böl­mə­dir. Bu­ra­da Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğı həm janr­lar - qə­zəl və sa­ti­rik şeir­lər, həm də möv­zu­lar ba­xı­mın­dan təh­lil olu­nur. Şai­rin ide­ya-poe­tik in­ki­şa­fı­nı gös­tər­mək məq­sə­di­lə müəl­lif əv­vəl­cə onun klas­sik üs­lub­da qə­lə­mə al­dı­ğı qə­zəl­lə­ri təh­lil edir. C.Xən­dan doğ­ru ola­raq bu qə­zəl­lər­də, zə­if də ol­sa, Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ümu­mi in­ki­şa­fı üçün xa­rak­te­rik cə­hət­lər gö­rür və ya­zır­dı: «Bir sı­ra qə­zəl­lər­dən fərq­li ola­raq, Sa­bi­rin qə­zəl­lə­rin­də rea­liz­min üs­tün­lü­yü, feo­dal-pat­riar­xal mü­hi­tin mən­fi­lik­lə­ri­nə zə­if də ol­sa sa­ti­rik əla­qə, bə­zi yer­lər­də ic­ti­mai məz­mu­nun özü­nü gös­tər­mə­si, şəx­si­lik və ma­cə­ra­la­rı ümu­mi­ləş­dir­mək ten­den­si­ya­sı ki­mi cə­hət­lər bu qə­zəl­lər müəl­li­fi­nin gə­lə­cək­də rea­list-sa­ti­rik şe­ir yo­lu­na gə­lə­cə­yi­ni gös­tə­rir­di».
C.Xən­da­nın təd­qi­qa­tın­da ol­duq­ca qiy­mət­li bir fi­kir diq­qə­ti cəlb edir: Müəl­lif Sa­bi­rin əsər­lə­ri­nin in­qi­la­bi sa­ti­ra sə­viy­yə­si­nə yük­səl­mə­si­ni gös­tər­mək xa­ti­ri­nə heç də qə­zəl ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın əhə­miy­yə­ti­ni azalt­mır, ək­si­nə, bu qə­zəl­lər­də «sə­mi­mi eşq alə­min­dən bəhs olun­ma­sı», «eşq məf­hu­mu­nun yük­sək tu­tul­ma­sı» ki­mi sağ­lam, qiy­mət­li mə­ziy­yət­lər mü­şa­hi­də edir, bu key­fiy­yət­lə­ri aş­ka­ra çı­xa­rır. Bu­nun­la be­lə, mo­noq­ra­fi­ya­nın əsas prob­le­ma­ti­ka­sı­nı Sa­bir sa­ti­ra­sı­nın ide­ya mün­də­ri­cə­si, ic­ti­mai-si­ya­si ha­di­sə­lər­lə əla­qə­si, bu sa­ti­ra­da ta­ri­xi­li­yin qüv­vət­li ol­ma­sı ki­mi xü­su­siy­yət­lər təş­kil edir. Öz zə­ma­nə­sin­də baş ve­rən mü­hüm ha­di­sə­lə­rə çox həs­sas­lıq­la ca­vab ve­rən Sa­bi­rin xalq mə­na­fe­yi möv­qe­yin­də da­yan­ma­sı, ça­riz­min mil­li və qır­ğın si­ya­sə­ti­ni if­şa et­mə­si Sa­bir poe­zi­ya­sı­na xas ide­ya­lı­lı­ğın əsas cə­hət­lə­ri sa­yı­lır­dı. C.Xən­dan şai­rin ya­ra­dı­cı­lıq tə­ka­mü­lün­dən bəhs edər­kən, onun xal­qın ka­sıb, məz­lum tə­bə­qə­si­nin oya­nı­şı­na ina­mı­nı, sin­fi mü­ba­ri­zə­də ya­ra­nan ye­ni key­fiy­yət­lə­ri mə­nim­sə­di­yi­ni, kənd­li­nin tə­bə­qə­ləş­mə­si­ni dərk et­di­yi­ni ön pla­na çə­kir.
Təd­qi­qat­çı Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na xas rea­liz­mi sə­ciy­yə­lən­di­rər­kən ob­yek­tiv­li­yi, si­nif­lə­rin so­sial tə­biə­ti­nin doğ­ru-dü­rüst müəy­yən edil­mə­si­ni onun baş­lı­ca mə­ziy­yət­lə­rin­dən he­sab edir. Təd­qi­qat­da Sa­bi­rin bö­yük­lü­yü bir də onun gə­lə­cə­yə ina­mı ilə, sa­ti­ra­la­rın­da müs­bət idea­lın güc­lü ol­ma­sı ilə əla­qə­lən­di­ri­lir. C.Xən­dan Lu­na­çars­ki­nin qüd­rət­li sa­ti­rik Sal­tı­kov-Şed­ri­nin sa­ti­ra­sın­da gör­dü­yü «ya­şa­yan bir idea­lı» ey­ni­lə Sa­bir­də də se­zir və qiym­tə­lən­di­rir­di: «Be­lə bir ideal Sa­bir­də var­dır. O, xal­qı­nı azad, qa­dın­la­rı­nı bə­ra­bər­hü­quq­lu, ha­mı­nı sa­vad­lı gör­mək is­tə­yir­di». Əl­bət­tə, şai­rin es­te­tik idea­lı­nın bu məz­mun­da müəy­yən edil­mə­si bir qə­dər ümu­mi və sxe­ma­tik­dir; la­kin sa­ti­ra­da, tən­qi­di rea­list ədə­biy­yat­da müs­bət ideal­dan bəhs açıl­ma­sı­nın özü Sa­bir ədə­bi ir­si­nin təd­qi­qin­də müəy­yən me­to­do­lo­ji irə­li­lə­yi­şin əla­mə­ti idi.
C.Xən­dan Cə­nu­bi Azər­bay­can möv­zu­sun­da qiy­mət­li sə­nət nü­mu­nə­lə­ri ya­ra­dan, İran­da baş ve­rən ha­di­sə­lə­ri əsl və­tən­pər­vər ki­mi qiy­mət­lən­di­rən və mü­da­fiə edən Sa­bir ir­si­nə çox yük­sək qiy­mət ve­rir. O, Sa­bi­rin in­qi­la­ba, in­qi­lab­çı­la­ra rea­list mü­na­si­bə­ti­ni bü­tün tə­fər­rüa­tı ilə işıq­lan­dır­maq üçün rəs­mi döv­lət sə­nəd­lə­rin­dən, İran in­qi­la­bı­nın rəh­bər­lə­ri Sət­tar xan­la Ba­ğır xa­nın şü­caət­lə­ri­ni tə­rən­nüm edən şeir­lə­rin­dən ge­niş, ət­raf­lı bəhs edir. Müəl­lif, Sa­bir­də fa­na­tiz­mi, ya­lan­çı ru­ha­ni­lə­ri tən­qi­di­nin bur­jua-mül­kə­dar qu­ru­lu­şu­nun tən­qi­di ilə əla­qə­li ol­du­ğu üçün bö­yük ic­ti­mai-si­ya­si əhə­miy­yət kəsb et­di­yi­ni gös­tə­rir.
C.Xən­dan şai­rin qa­dın azad­lı­ğı uğ­run­da mü­ba­ri­zə­si mə­sə­lə­si­ni də mü­fəs­səl və ay­rı­ca iş­lə­miş­dir. Qa­dın prob­le­min­də müx­tə­lif ide­ya-es­te­tik cə­rə­yan­la­ra mən­sub şair­lə­rin gö­rüş­lə­ri­ni mü­qa­yi­sə­li təh­lil edən müəl­lif, o za­man­kı döv­ri mət­bua­tın zən­gin fak­tik ma­te­ria­lı əsa­sın­da Sa­bi­rin ey­ni möv­zu­da­kı şeir­lə­ri­nin ide­ya kəs­kin­li­yi­ni bu prob­le­mə mü­tə­rəq­qi cəb­hə­nin ay­dın mü­na­si­bə­ti­nin ifa­də­si ki­mi mə­na­lan­dı­rır.
Mə­lum­dur ki, Sa­bir ru­ha­ni­lə­rin na­qis əməl­lə­ri­ni if­şa et­sə də, di­nin əsas ma­hiy­yə­ti­nə to­xun­mur­du. An­caq, təəs­süf ki, C.Xən­da­nın, elə­cə də Sa­bi­rin bü­tün di­gər təd­qi­qat­çı­la­rı­nın əsər­lə­rin­də şai­rin ateiz­mi haq­qın­da şi­şir­dil­miş, bir­tə­rəf­li hökm­lər ve­ril­miş­dir.
Mo­noq­ra­fi­ya­da Sa­bir poe­zi­ya­sı­nın mün­də­ri­cə­si ilk də­fə in­qi­la­bi-sa­ti­rik plan­da ge­niş şə­kil­də işıq­lan­dı­rıl­mış­dır. La­kin mün­də­ri­cə müəy­yən möv­zu­lar üz­rə sə­ciy­yə­lən­di­ril­di­yin­dən, bu da tə­bii ola­raq, Sa­bir poe­zi­ya­sı­nın ide­ya zən­gin­li­yi­nin onun bü­tün bə­dii zən­gin­li­yi ilə vəh­dət­də araş­dı­rıl­ma­sı­na ma­ne ol­muş­dur. C.Xən­dan «Sa­bir nə­yi tən­qid et­miş­dir?» sua­lı­na ca­vab ver­sə də ne­cə tən­qid et­mə­si və bu tən­qi­din es­te­tik mün­də­ri­cə­si ki­mi mü­hüm mə­sə­lə­lər təd­qi­qat­dan kə­nar­da qal­mış­dır ki, təd­qi­qat­da mə­sə­lə­lə­rin bu şə­kil­də qo­yu­lu­şu, əs­lin­də o vax­tın ədə­bi-es­te­tik fik­ri­nin sə­ciy­yə­si ilə bi­la­va­si­tə əla­qə­dar idi.
Mo­noq­ra­fi­ya­da Sa­bir şei­ri­nin dil xü­su­siy­yət­lə­ri də təd­qiq olun­muş­dur. Müəl­lif, Sa­bi­rin şe­ir di­li ilə da­nı­şıq di­li ara­sın­da­kı uy­ğun­suz­lu­ğu ara­dan qal­dır­maq üçün tip­lə­rə gö­rə «dil ya­rat­dı­ğı­nı» mi­sal­lar­la sü­bu­ta ye­tir­miş­dir. Onun fik­rin­cə, «di­lin oy­naq­lı­ğı, axı­cı­lı­ğı və rit­mik­li­yi­ni tə­min et­mək üçün Sa­bir şei­rin for­mal cə­hət­lə­ri­nə də çox fi­kir ve­rir. Onun ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da məz­mun for­ma­ya yox, ək­si­nə, for­ma məz­mu­na ta­be et­di­ri­lir». Ti­pin nitq va­si­tə­si­lə, həm­çi­nin şai­rin mü­na­si­bə­ti­ni bil­di­rən ifa­də­lər­lə sə­ciy­yə­lən­di­ril­mə­si də ət­raf­lı araş­dı­rıl­mış­dır...
Ü­mu­miy­yət­lə, C.Xən­dan 1930-40-cı il­lər­də M.Ə.­Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə cid­di məş­ğul olan təd­qi­qat­çı­lar­dan bi­ri ol­muş­dur. O, bir tə­rəf­dən Sa­bi­rə mə­qa­lə­lər həsr edir, di­gər tə­rəf­dən də ali mək­təb­lər üçün ha­zır­la­dı­ğı «XX əsr Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı» dərs­li­yin­də Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan ge­niş bəhs açır­dı. Hə­min dərs­li­yin ye­ni nəş­rin­də isə M.Ə.­Sa­bir haq­qın­da oçerk əsas­lı şə­kil­də iş­lə­nə­rək xey­li mü­kəm­məl­ləş­di­ril­miş­dir.
A­zər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı bu işin müəy­yən bir his­sə­si­ni 1940-cı il­lər­dən eti­ba­rən gör­mə­yə baş­la­dı. Bö­yük Və­tən Mü­ha­ri­bə­si il­lə­rin­də Sa­bir ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı­mı­zın tez-tez mü­ra­ciət et­di­yi klas­sik­lər­dən idi. Döv­rün tə­lə­bi­nə uy­ğun ola­raq, bu il­lər­də ədə­biy­yat­şüns­lıq klas­sik ir­sin müa­sir­li­yə ca­vab ve­rən tə­rəf­lə­ri­ni - və­tən­pər­vər­lik və qəh­rə­man­lıq ide­ya­la­rı­nı ön pla­na çə­kir­di. Be­lə bir şə­rait­də Sa­bir haq­qın­da ədə­bi-tən­qi­di ma­te­rail­lar­da və­tən­pər­vər­lik, mil­li-azad­lıq hə­rə­ka­tı­nın ini­ka­sı, müs­təm­lə­kə­çi­li­yə və müt­lə­qiy­yə­tə qar­şı mü­ba­ri­zə prob­lem­lə­ri mü­hüm yer tu­tur­du. Be­lə təd­qi­qat is­ti­qa­mə­ti ədə­biy­yat­şü­nas Cə­fər Xən­da­nın Sa­bi­rə həsr et­di­yi mü­ha­ri­bə döv­rü mə­qa­lə­lə­ri üçün də xa­rak­te­rik idi. Müəl­lif «Sa­bir və İran­da de­mok­ra­tik hə­rə­kat» möv­zu­sun­da sil­si­lə mə­qa­lə­lə­rin­də Sa­bi­rin İran­da mil­li-azad­lıq və de­mok­ra­tik hə­rə­ka­tı ar­dı­cıl ola­raq iz­lən­mə­si­ni, ir­ti­ca­nın azad­lıq uğ­run­da mü­ba­ri­zə­yə qalx­mış in­san­la­ra qar­şı fit­nə­lə­ri­ni, şah ha­ki­miy­yə­ti­nin im­pe­ria­list­lər­lə bir­lə­şib azad­lıq hə­rə­ka­tı­nı boğ­maq cəhd­lə­ri­ni aman­sız sa­ti­ra atə­şi­nə tut­ma­sı­nı onun poe­zi­ya­sı­nın əhə­miy­yət­li ide­ya­la­rın­dan sa­yır­dı. Mə­qa­lə­lər­də ha­be­lə «Mol­la Nəs­rəd­din» və «Hop­hop­na­mə»­nin İran­da ya­yıl­ma­sı, Sa­bir ir­si­nin İran və Cə­nu­bi Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­na, xü­su­si­lə rea­list şei­rə tə­si­ri, Sa­bir şeir­lə­ri­nin fars­ca­ya tər­cü­mə­si ki­mi ak­tual mə­sə­lə­lər də irə­li sü­rül­müş və ay­dın­laş­dı­rıl­mış­dır. C.Xən­da­nın təd­qi­qa­tın­da mü­hüm ye­ni­lik bir də on­da­dır ki, o, Sa­bir şei­ri­nin İran de­mok­ra­tik ədə­biy­ya­tı­na tə­si­ri­ni bə­zi konk­ret nü­mu­nə­lər əsa­sın­da (M.E­ti­mad, S.Ə.­Gi­la­ni) gös­tə­ril­miş­dir. Cə­fər Xən­dan xalq şai­ri­nin və­fa­tı­nın 35-il­li­yi ilə əla­qə­dar yaz­dı­ğı «Sa­bir və Şərq» mə­qa­lə­sin­də Sa­bi­rin tə­sir dai­rə­si­ni da­ha ge­niş miq­yas­da aç­ma­ğa tə­şəb­büs et­miş­dir.
Pro­fes­sor C.X.Ha­cı­yev həm də ilk də­fə ola­raq Sa­bi­rin klas­sik­lər­lə, xü­su­sən də, Fü­zu­li ir­si ilə əla­qə­lə­ri­nə da­ir düz­gün mü­la­hi­zə­lər­lə çı­xış et­miş­dir. Sa­bi­rin bir ne­çə pa­ro­di­ya­sı­nı nə­zər­dən ke­çi­rən müəl­lif bu əsər­lər­də onun öz bö­yük sə­lə­fi Fü­zu­li­dən bəh­rə­lən­mək­lə ye­ni, si­ya­si cə­hət­dən kə­sər­li şeir­lər ya­ra­da bil­di­yi­ni ay­dın­laş­dır­mış­dır. C.Xən­dan doğ­ru qeyd et­miş­dir ki, «Sa­bir Fü­zu­li­dən sə­nət­kar­lıq yo­lu­nu, ürək­lə­rə yol ta­pa bil­mək sir­ri­ni, ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ori­ji­nal­lı­ğın əhə­miy­yə­ti­ni öy­rən­miş­dir.
1960-cı il­lə­rin əv­vəl­lə­rin­də pro­fes­sor Cə­fər Xən­da­nın M.Ə.­Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın sə­nət­kar­lıq xü­su­siy­yət­lə­ri haq­qın­da ge­niş təd­qi­qa­tı sa­bir­şü­nas­lıq­da irə­li­yə doğ­ru atı­lan mü­hüm ad­dım­lar­dan bi­ri ol­muş­dur. O vax­ta qə­dər, pro­fes­sor C.Xən­da­nın özü­nün də qeyd et­di­yi ki­mi, «Sa­bir­şü­nas­la­rın ço­xu bu ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın təh­li­li­ni... əsa­sən ide­ya is­ti­qa­mə­ti­nə gö­rə apar­mış, «Hop­hop­na­mə»­si­nin bə­dii də­yə­rin­dən ötə­ri da­nış­mış­lar...».
C.Xən­dan bu əsə­ri ilə xal­qın bö­yük şai­ri­nin ecaz­kar, öz za­ma­nın­da mis­li-bə­ra­bə­ri ol­ma­yan hə­mi­şə­ya­şar ir­si­nin zən­gin sə­nət­kar­lıq xü­su­siy­yət­lə­ri­ni tam əha­tə et­mə­yi qar­şı­sı­na məq­səd qoy­ma­sa da, onun poe­ti­ka­sı, ya­ra­dı­cı­lıq ten­den­si­ya­sı, if­şa üsul­la­rı, folk­lor­dan və xalq di­lin­dən is­ti­fa­də­si və s. ki­mi mə­sə­lə­lər­dən ilk də­fə mü­fəs­səl bəhs et­miş, ge­niş ide­ya-bə­dii təh­lil­lər apar­mış­dır.
C.Xən­dan Sa­bir şeir­lə­ri­ni bə­dii-şək­li cə­hət­dən təd­qiq edər­kən əsər­lə­rin sü­jet-kom­po­zi­si­ya, bə­dii dil, mə­caz­lar sis­te­mi və baş­qa xü­su­siy­yət­lə­ri ba­xı­mın­dan araş­dır­ma­ğa ça­lış­mış və şai­rin «sü­jet qur­maq» prin­si­pi­ni ön pla­na çək­miş­dir. O, nü­mu­nə­lər gə­tir­mək­lə inan­dır­ma­ğa ça­lış­mış­dır ki, Sa­bi­rin sü­jet­li şeir­lə­ri sü­jet xət­ti ba­xı­mın­dan sa­də ol­du­ğu qə­dər də zən­gin və çox­mə­na­lı­dır.
«...Sa­ti­ra­lar­da bə­dii mü­qəd­di­mə, dü­yü­nün bağ­la­nıb açıl­ma­sı, kul­mi­na­si­ya nöq­tə­si­nə çat­dı­rıl­ma­sı, nə­ha­yət, nə­ti­cə­də məq­sə­din iza­hı...çox sa­də, yığ­cam­dır».
Təd­qi­qat­da Sa­bi­rin konk­ret əsər­lə­ri­nin tim­sa­lın­da möv­zu və tip­seç­mə prin­si­pi, üs­lub sa­də­li­yi, müa­sir­lik və ak­tual­lıq, mən­ti­qi əla­qə­lər ki­mi həm ide­ya, həm də poe­ti­ka prob­lem­lə­ri mə­ha­rət­lə əla­qə­lən­di­ri­lib ge­niş təh­lil olun­muş­dur. Müəl­lif Sa­bi­rin möv­zu və tip­lər alə­mi­nin, tip və port­ret ya­rat­maq üsul­la­rı­nın zən­gin və rən­ga­rəng­li­yi, bun­la­rı şərt­lən­di­rən amil­lər və s. haq­qın­da el­mi mü­la­hi­zə­lər söy­lə­miş, üs­lub sa­də­li­yi, müa­sir­lik və ak­tual­lıq ki­mi poe­tik prin­sip­lə­ri Sa­bir sə­nət­kar­lı­ğı­nın baş­lı­ca mə­ziy­yət­lə­ri ki­mi əsas­lan­dır­mış­dır.
Mo­noq­ra­fi­ya­da müəl­lif ob­raz­lı tə­fək­kü­rün təs­vir-ifa­də va­si­tə­lə­ri, üs­lub fi­qur­la­rı ki­mi for­ma­la­rı­nın Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da tə­za­hü­rü is­ti­qa­mət­lə­ri­ni də ət­raf­lı araş­dır­mış, şai­rin sə­nət­kar­lıq xü­su­siy­yət­lə­ri haq­qın­da ge­niş tə­səv­vür ya­rat­ma­ğa na­il ol­muş­dur. Sa­bir şei­ri­nin ilk ba­xış­da «xır­da» gö­rü­nən və nə­zə­rə çarp­ma­yan, la­kin də­rin mə­na kəsb edən in­cə­lik­lə­ri təd­qiq edil­miş­dir. M.Ə.­Sa­bir rea­list şei­rin­də ki­na­yə, tərz, ey­ham, bə­dii tə­yin, epi­tet, mü­ba­li­ğə, tək­rir və onun növ­lə­ri, tə­zad, həm­cins üzv­lər, on­la­rın müx­təl­fi ça­lar­la­rı, ha­be­lə mə­ca­zın di­gər növ­lə­ri konk­ret nü­mu­nə­lər­lə şərh və təh­lil edi­lir. Əsər­də apa­rı­lan təh­lil­lər­dən ay­dın olur ki, bü­tün bu təs­vir va­si­tə­lə­ri Sa­bir sa­ti­ra­la­rın­da gə­li­şi­gö­zəl iş­lə­dil­mə­miş, bun­lar tən­qid və if­şa ob­yekt­lə­ri­nin mə­nə­vi və za­hi­ri ey­bə­cər­lik­lə­ri­nin ifa­də­si üçün tu­tar­lı va­si­tə­yə çev­ril­miş­dir. C.Xən­dan bu­ra­da həm­çi­nin klas­sik ədə­biy­ya­tı­mız­da­kı möv­cud sti­lis­tik fi­qur­la­rın (rü­cu, tək­rir, tə­zad və s.) Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da nə­zə­rə çar­pa­caq ye­ni­lik kəsb et­di­yi­ni, baş­qa söz­lə, Sa­bi­rin bu sa­hə­də də «ə­də­bi ənə­nə­lər­dən ay­rıl­maq­la ori­ji­nal ya­ra­dı­cı­lıq yo­lu tut­du­ğu­nu ay­dın­laş­dı­rır».
«Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın sə­nət­kar­lıq xü­su­siy­yət­lə­ri» mo­noq­ra­fi­ya­sı­nın ma­raq do­ğu­ran prob­lem­lə­rin­dən bi­ri Sa­bir ro­man­ti­ka­sı­nın təd­qi­qi­dir. Təəs­süf ki, C.Xən­da­na qə­dər ədə­biy­ya­tı­mız­da müəy­yən möv­qe­yi olan bö­yük sə­nət­kar­la­rın, o cüm­lə­dən Sa­bi­rin də ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ro­man­ti­ka, ro­man­tik mo­tiv­lər, rea­lizm və ro­man­tizm ədə­bi cə­rə­yan­la­rı ara­sın­da qar­şı­lıq­lı əla­qə və tə­sir mə­sə­lə­lə­ri əsas­lı və cid­di şə­kil­də öy­rə­nil­mə­miş­dir. Bu­na gö­rə də, C.Xən­dan öz təd­qi­qa­tın­da Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ro­man­ti­ka mə­sə­lə­si­ni xü­su­si ola­raq araş­dır­ma­ğa ça­lı­şır. Müəl­lif Xalq şai­ri S.Vur­ğu­na əsas­la­na­raq de­yir ki, «ən qüv­vət­li rea­list sə­nət­kar­lar­da yük­sək ya­ra­dı­cı­lıq xə­ya­lı və ro­man­ti­ka olur. Əsl sə­nət əsə­rin­də bun­lar ay­rıl­maz vəh­dət təş­kil edir».
C.Xən­dan ha­di­sə­lə­rin ma­hiy­yə­ti­ni «bu­gün­kü hə­yat­dan» təc­rid edil­miş şə­kil­də təs­vir edən ro­man­tik­lər­dən fərq­li ola­raq Sa­bir ro­man­ti­ka­sı­nı... ye­ni təs­diq, köh­nə­ni in­kar­dan do­ğan» bir ro­man­ti­ka ad­lan­dı­rır. Müəl­lif Sa­bir ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da­kı bü­tün şeir­lər­də ro­man­ti­ka ax­tar­mır. O, doğ­ru ola­raq ro­man­ti­ka­nı elə şeir­lər­lə bağ­la­yır ki, on­lar pro­le­ta­ria­tın konk­ret ta­ri­xi mü­ba­ri­zə­si və onun ta­ma­mi­lə re­al gö­rü­nən qa­lib gə­lə­cə­yi ilə bağ­lı­dır. Sa­bir şeir­lə­ri­ni təc­rid olun­muş hal­da de­yil, Ha­di, Şa­iq, Səh­hət ki­mi ro­man­tik­lə­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da müx­tə­lif möv­zu­lu mə­sə­lə­lə­rin qo­yu­lu­şu, ma­hiy­yə­ti ilə mü­qa­yi­sə­li şə­kil­də təh­lil et­mə­si müəl­li­fə öz qə­naət­lə­ri­ni da­ha də­rin­dən əsas­lan­dır­maq im­ka­nı ver­miş­dir. Bu təh­lil və mü­qa­yi­sə­lər­dən təd­qi­qat­çı­nın çı­xar­dı­ğı baş­lı­ca nə­ti­cə­lər bun­lar­dır: Bö­yük rea­list şa­ir zə­ma­nə­nin də­yi­şə­cə­yi­nə, azad­lı­ğın bər­qə­rar ola­ca­ğı­na qə­ti şə­kil­də ina­nır. M.Ha­di, A.­Səh­hət, A.­Şair ki­mi ro­man­tik­lər­də gə­lə­cə­yin xoş sə­da­sı müs­bət niy­yət və mü­tə­rəq­qi xə­yal­dan do­ğur­sa, rea­list Sa­bir­də xoş­bəxt gə­lə­cə­yin ciz­gi­lə­ri re­al hə­qi­qət ki­mi təs­vir olu­nur. Əgər ro­man­tik­lər «əs­li ol­ma­yan is­tiq­ba­lı» tə­rən­nüm edir­di­lər­sə, rea­list Sa­bir əla­mət­lə­ri bu gün tə­za­hür edən, özü­nü gös­tə­rən hə­qi­qi is­tiq­ba­lı əks et­di­rir­di.
C.Xən­dan Sa­bir sə­nət­kar­lı­ğı­nı bir də onun folk­lor­dan və can­lı xalq ifa­də­lə­rin­dən is­ti­fa­də is­ti­qa­mə­tin­də araş­dır­mış­dır. De­mə­li­yik ki, hə­lə 1940-cı il­də çap et­dir­di­yi «M.Ə.­Sa­bir» mo­noq­ra­fik əsə­rin­də C.Xən­dan Sa­bir və folk­lor mə­sə­lə­si­nə to­xun­muş­dur. Bu­ra­da isə müəl­lif mə­sə­lə­ni da­ha də­rin­dən iş­lə­yib cid­di el­mi nə­ti­cə­lə­rə gəl­miş­dir. Xal­qa, onun tə­fək­kü­rü və bə­dii fik­ri­nə bağ­lı­lı­ğı­nı öz xəl­qi­lik möv­qe­yin­dən izah edən müəl­lif, bu cə­hə­ti klas­sik­lər üçün əsas me­yar he­sab et­miş­dir və Sa­bi­rin də öz xal­qı­nın şai­ri və bö­yük mil­li zə­mi­ni olan sə­nət­kar ki­mi ye­tiş­mə­si­ni bu­nun­la izah et­miş­dir.
C.Xən­da­nın nü­mu­nə və təh­lil­lər­lə əsas­lan­dır­dı­ğı fi­kir­lə­rin­dən bi­ri də bu­dur ki, folk­lor ay­rı­lıq­da kol­lek­tiv ya­ra­dı­cı­lı­ğın məh­su­lu ol­sa da, onun ilk özü­lü­nü ay­rı-ay­rı fərd­lər ya­ra­dır. Bu mə­na­da müəl­lif Sa­bi­rin xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na çox qiy­mət­li əla­və­lər et­di­yi­ni gös­tə­rir, bir növ, şai­rin bə­zi de­yim­lə­ri­ni «folk­lor­laş­dı­ğı» fik­ri­ni irə­li sü­rür. Bu fik­rin iza­hı üçün C.Xən­dan Sa­bi­rin ar­tıq zərb-mə­səl ki­mi xalq «tə­fək­kü­rü­nə» əbə­di da­xil ol­muş «Mən ge­dər­səm­sə, mə­ra­mım ye­nə dün­ya­da du­rar», «Mən gü­nə­şi göy­də da­na bil­mi­rəm» ki­mi afo­rizm­lə­ri­ni mi­sal gə­ti­rir.
Be­lə­lik­lə, Cə­fər Xən­da­nın bu təd­qi­qa­tın­da dün­ya­nın, ic­ti­mai ger­çək­li­yin bə­dii dər­ki, şai­rin özü­nə­məx­sus­lu­ğu, onu mək­tə­bin ba­ni­si sə­viy­yə­si­nə qal­dı­ran sə­nə­tar­lıq cə­hət­lə­ri də­rin­dən təh­lil və təd­qiq edil­miş­dir. Müəl­lif öz təd­qi­qa­tın­da Sa­bir sə­nət­kar­lı­ğı­nın ma­hiy­yə­ti­ni üzə çı­xar­ma­ğa im­kan ve­rən bə­dii ciz­gi­lə­ri bü­tün in­cə­lik­lə­ri ilə araş­dı­rır və onun ümu­mi bə­dii sis­te­mi­ni tam şə­kil­də təq­dim edə bi­lir.