Za­man ƏS­GƏR­Lİ
KÖ­NÜL­LƏ­RİN FA­TE­Hİ - ƏH­MƏD YƏ­SƏ­Vİ

Bü­tün Türk dün­ya­sın­da bö­yük şeyx, ila­hi eşq fə­dai­si və ye­ni tə­ri­qət ba­ni­si ki­mi se­vi­lən, adı­na və tə­li­mi­nə səc­də edi­lən Xo­ca Əh­məd Yə­sə­vi bə­şər si­vi­li­za­si­ya­sı­nın, mə­nə­vi tə­ka­mü­lün in­ki­şa­fı­nı sü­rət­lən­di­rən na­dir fi­kir dü­ha­sı, qüd­rət sa­hi­bi­dir. Mü­səl­man su­fiz­mi­nin qə­dim türk-şa­man mə­də­niy­yə­ti­nə sin­tez yo­lu ilə zən­gin­ləş­di­ril­mə­si, da­ha doğ­ru­su, ilk mü­səl­man türk tə­ri­qə­ti­nin tə­si­si bir­ba­şa onun adı və fəa­liy­yə­ti ilə bağ­lı­dır.
Sə­da­qət­li aşiq, mü­qəd­dəs eşq yol­çu­su olan Əh­məd Yə­sə­vi ey­ni za­man­da ürək­lər fəth edən Mə­şuq­dur. O, də­li­cə­si­nə se­vir və sək­kiz yüz il­dən ar­tıq­dır ki, də­li­cə­si­nə se­vi­lir. Bu sev­gi­nin nə­ti­cə­si­dir ki, Xo­ca­nın mə­nə­vi hə­ya­tı hə­lə də da­vam edir, əməl­lə­ri haq­qın­da əf­sa­nə­lər, rə­va­yət­lər dü­zə­lir. Alim­lər Yə­sə­vi­nin ömür yo­lu haq­qın­da söh­bət açar­kən ta­ri­xi sə­nəd­lər­lə bə­ra­bər hə­min rə­va­yət­lə­rə də söy­kən­miş­lər. On­la­rın bil­dir­di­yi­nə gö­rə Əh­məd Yə­sə­vi 1103-cü il­də Or­ta Asi­ya­nın Sey­ram (bə­zi mən­bə­lə­rə gö­rə Sey­raş) şə­hə­rin­də ru­ha­ni ai­lə­sin­də do­ğul­muş­dur. Ata­sı Şeyx İb­ra­him döv­rü­nün gör­kəm­li tə­ri­qət baş­çı­sı, ana­sı Ayi­şə isə məş­hur din ali­mi Şeyx Mu­sa­nın qı­zı ol­muş­dur.1 Təx­mi­nən 6-7 ya­şı olan­da ata-ana­sı­nı iti­rən Əh­məd bö­yük ba­cı­sı ilə qal­mış­dır. Bun­dan son­ra Yə­si şə­hə­ri­nə köç­müş, ilk təh­si­li­ni bu­ra­da məş­hur şeyx Ars­lan Ba­ba­dan al­mış­dır. Us­ta­dı­nın və­fa­tın­dan son­ra Bu­xa­ra, İs­fa­han, Sə­mər­qənd ki­mi şə­hər­lə­rə ge­də­rək, o döv­rün məş­hur alim­lə­rin­dən fiqh (hü­quq), hə­dis elm­lə­ri­ni və şə­riə­ti öy­rən­miş, din ali­mi ki­mi ta­nın­mış­dır. La­kin tez­lik­lə di­ni elm­lər­dən uzaq­la­şıb tə­ri­qət yo­lu­nu tut­muş, məş­hur su­fi ali­mi Yu­sif Hə­mə­da­ni­dən dərs ala­raq tə­səv­vüf el­mi­nə yi­yə­lən­miş və bö­yük su­fi ki­mi məş­hur­laş­mış­dır.
Yu­sif Hə­mə­da­ni­nin ölü­mün­dən son­ra Əh­məd Yə­sə­vi bir müd­dət Bu­xa­ra­da ya­şa­ya­raq, mür­şi­di­nin xə­li­fə­si ol­muş, təx­mi­nən 50 yaş­la­rın­da Yə­si şə­hə­ri­nə qa­yı­dıb öz tə­li­mi­ni yay­ma­ğa baş­la­mış­dır. Bu tə­li­mə gö­rə var­lı­ğın əsa­sı və Tan­rı­ya qo­vuş­ma­ğın ye­ga­nə yo­lu eşq­dir. Hə­qi­qi iman eş­qin məh­su­lu­dur; za­hid­lik və abid­lik Al­lah­la bir­ləş­mə­yin - vəh­də­tə çat­ma­ğın yo­lu de­yil:

Za­hid ol­ma, abid ol­ma, aşiq ol sən,
Möh­nət çə­kib eşq yo­lun­da sa­diq ol sən,
Nəf­si tə­pib, dər­ga­hı­na la­yiq ol sən,
Eşq­siz­lə­rin həm ca­nı yox, ima­nı yox.

Qüd­rət­li bir şeyx ki­mi ta­nı­nan və yüz­lər­lə mü­ri­di olan Əh­məd Yə­sə­vi sa­də bir hə­yat ke­çir­miş­dir; o, tax­ta qa­şıq dü­zəl­dən us­ta ol­muş­dur. De­yi­lə­nə gö­rə, “Xo­ca dü­zəlt­di­yi qa­şıq­la­rı hey­bə­yə yı­ğıb ökü­zün üs­tü­nə qo­yur, ökü­zü də ba­za­ra ötü­rür­müş. Qa­şıq al­maq is­tə­yən­lər hey­bə­dən qa­şı­ğı gö­tü­rüb, ye­ri­nə pu­lu­nu qo­yur­muş­lar. Qa­şı­ğı gö­tü­rüb pu­lu­nu ver­mə­yən ada­mı öküz tə­qib edər, qa­şı­ğın pu­lu­nu al­ma­yın­ca o adam­dan əl çək­məz­miş” (F. Ba­yat).
Mə­həm­məd Pey­ğəm­bə­ri bö­yük mə­həb­bət­lə se­vən Əh­məd Yə­sə­vi bu mə­həb­bət və sə­da­qə­tin rəm­zi ola­raq “öm­rü­nün 63-cü ba­ha­rı­nı yo­la sa­lan­dan son­ra tək­kə­si­nin qa­ba­ğın­da də­rin qu­yu qaz­dı­rıb, hə­ya­tı­nın qa­lan his­sə­si­ni hə­min qu­yu­da otu­rub Al­la­ha dua et­mək­lə ke­çir­miş­dir.” Xo­ca 1167-ci il­də Yə­si şə­hə­rin­də dün­ya­sı­nı də­yiş­miş və bu it­ki türk­lər üçün bö­yük ma­tə­mə çev­ril­miş­dir. Onu öz tək­kə­si­nin ya­nın­da dəfn et­miş, mə­za­rı üzə­rin­də ki­çik bir tür­bə ti­kil­miş­dir. XIV əsrdə Əmir Tey­mur hə­min tür­bə­ni sök­dü­rə­rək ye­rin­də möh­tə­şəm bir abi­də ucalt­mış­dır. Bu məq­bə­rə­nin yer­ləş­di­yi Tür­küs­tan şə­hə­ri xalq ara­sın­da ki­çik Mək­kə sa­yı­lır və mö­min­lər ara­sın­da Əh­məd Yə­sə­vi­nin mə­za­rı­nı iki də­fə zi­ya­rət et­mək Həcc zi­ya­rə­ti­nə bə­ra­bər tu­tu­lur.
XII əsr­dən baş­la­ya­raq adı bü­tün türk el­lə­rin­də bö­yük sev­gi və həd­siz say­ğı­lar­la çə­ki­lən mü­qəd­dəs eşq fə­dai­si, tə­səv­vüf-ir­fan aşi­qi və kə­ra­mət yi­yə­si Xo­ca Əh­məd Yə­sə­vi həm də qüd­rət­li bir söz us­ta­dı-şair­dir. Elə bu­na gö­rə Yə­sə­vi Azər­bay­can­da ic­ti­mai-fəl­sə­fi dü­şün­cə təd­qi­qat­çı­la­rı ilə bə­ra­bər, bəl­kə on­lar­dan da­ha çox, söz sə­nə­ti araş­dı­rı­cı­la­rı­nın diq­qə­ti­ni cəlb et­miş, ədə­biy­yat­şü­nas alim­lər Xo­ca­nın poe­tik dün­ya­sı, bə­dii ir­si və Tür­kün ədə­biy­yat ta­ri­xin­də möv­qe­yi ba­rə­sin­də dür­lü fi­kir­lər söy­lə­miş­lər. Hə­lə XX yü­zi­lin əv­və­lin­də məş­hur şa­ir-fi­lo­sof Əli bəy Hü­seyn­za­də (1864-1940) özü­nün “Türk­lər kim­dir və kim­lər­dən iba­rət­dir?” əsə­rin­də Əmir Tey­mu­run “türk mə­də­niy­yə­ti­nə et­di­yi xid­mət­lə­ri” xa­tır­la­dar­kən, çox eh­ti­mal ki, bu qüd­rət­li hökm­da­rın tik­dir­di­yi Əh­məd Yə­sə­vi tür­bə­si­ni də nə­zər­də tut­muş­dur. (Bax: Əli bəy Hü­seyn­za­də. Se­çil­miş əsər­lə­ri. B., 2007, s. 517).
Hə­min əs­rin 20-ci il­lə­rin­dən Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın­da Yə­sə­vi­nin adı tez-tez çə­ki­lir və bu iş­də bi­rin­ci­lik qa­za­nan məş­hur ədə­biy­yat araş­dı­rı­cı­sı Sal­man Müm­taz olur. O, 1923-cü il­də “Maa­rif və Mə­də­niy­yət” jur­na­lın­da çap et­dir­di­yi “Türk­mən şair­lə­ri” mə­qa­lə­sin­də türk­mən­lə­rin “av­ro­pa­lı­la­rı məf­tun edən müq­tə­dir və fə­zi­lət­li şair­lə­ri”­ni sa­da­la­yar­kən bi­rin­ci yer­də Yə­sə­vi­nin adı­nı gös­tə­rə­rək, onu Azər­bay­can türk­lə­ri­nə ta­nıt­ma­ğı va­cib sa­yır. Üç il son­ra “Kom­mu­nist” qə­ze­tin­də çap et­dir­di­yi “Ə­də­biy­ya­tı­mız­da Nə­vai tə­si­ri” mə­qa­lə­si­ni isə bu söz­lər­lə baş­la­yır: “Ü­mum­türk ədə­biy­ya­tın­da dörd bö­yük si­ma var­dır ki, on­la­rın haq­qın­da ki­çik-ki­çik mə­qa­lə­lər de­yil, bö­yük-bö­yük ki­tab­lar yaz­maq la­zım­dır. Çün­ki on­lar bir mə­həl­lə­nin, bir şə­hə­rin və ya­xud bir qə­za­nın şai­ri de­yil, qo­ca­man bir türk alə­mi­nin, uc­suz-bu­caq­sız türk el­lə­ri­nin şai­ri-məş­hu­ru ol­muş­lar. Bun­lar qa­za­nan adı-sa­nı baş­qa şair­lər qa­zan­ma­mış­lar.” (“Kom­mu­nist” qə­ze­ti. 1926, 4 mart, ¹ 54).
Sal­man Müm­ta­zın “ü­rək­lə­rin , kö­nül­lə­rin fa­teh­lə­ri” he­sab et­di­yi hə­min dörd sə­nət­kar-söz us­ta­dı isə bun­lar­dır: Xa­cə Əh­məd Yə­sə­vi, Se­yid İma­dəd­din Nə­si­mi, Mir Əli­şir Nə­vai, Mol­la Mə­həm­məd­ba­ğır Fü­zu­li. Bu sə­nət­kar­la­rı dün­ya ədə­biy­ya­tı­nın Qərb­də ən çox oxu­nan və se­vi­lən ko­ri­fey­lə­ri ilə mü­qa­yi­sə edən Sal­man Müm­taz ya­zır: “Zən­ni-aci­za­nə­mə gö­rə türk­dil­li bir oy­maq, ulus ta­pıl­maz ki, bu dörd bö­yük da­hi­ni ta­nı­ma­ya və şeir­lə­ri­ni də bil­mə­miş ola. Qərb­də Omi­rus (Ho­mer), Şeks­pir və Mol­yer məş­hur ol­du­ğu ki­mi Şərq­də də bun­lar elə­cə mə­ruf və məş­hur­dur­lar”.
1928-ci il­də çap olu­nan “Ə­də­biy­yat­dan iş ki­ta­bı” dərs­li­yin­də ya­zı­çı-müəl­lim Ab­dul­la Şa­iq tə­səv­vü­fün türk el­lə­rin­də ya­yıl­ma­sı­nı və türk ədə­biy­ya­tı­na tə­si­ri­ni ay­dın­laş­dı­rar­kən de­yir: “Tək­yə­lə­rin art­ma­sı və hökm­dar­la­rın bu cə­rə­ya­na (su­fi­lik cə­rə­ya­nı­na - Z.Ə.) qa­pıl­ma­sı ilə türk alə­mi­nin hər bu­ca­ğın­da dər­viş­lər və mür­şid­lər ye­ti­şə­rək bu məs­lə­ki qız­dır­ma­lı bir fəa­liy­yət­lə xalq içə­ri­sin­də in­ti­şa­ra ça­lış­dı­lar. Bu­nun nə­ti­cə­si ola­raq, Tür­küs­tan­da Əh­məd Yə­sə­vi, Ana­do­lu­da - Şeyx Cə­la­ləd­din Ru­mi, Yu­nus İm­rə, Azər­bay­can­da - Hə­sə­noğ­lu, Hə­bi­bi, Nə­si­mi və Xə­tai ki­mi bö­yük su­fi şair­lə­ri ye­tiş­di”.
La­kin bu fi­kir­lə­rin söy­lən­di­yi vaxt­dan son­ra düz bir qə­ri­nə Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın­da Yə­sə­vi­nin adı­na, de­mək olar, ya tə­sa­düf edil­mir, ya da onun əsər­lə­rin­dən və ide­ya­la­rın­dan “mür­tə­ce fi­kir­lər” mən­bə­yi ki­mi da­nı­şı­lır. Bu ənə­nə 1960-cı il­lər­də də da­vam edir. Hə­min dövr­də “SSRİ xalq­la­rı ədə­biy­ya­tı” (B.,1966) ad­lı san­bal­lı bir dərs­lik çap et­di­rən Pə­nah Xə­li­lov ki­ta­bı­nın “Öz­bək ədə­biy­ya­tı” böl­mə­sin­də ya­zır: “XII əsrdə Əh­məd Yə­sə­vi­nin “Di­va­ni-hik­mət” ad­lı di­ni-mis­tik əsə­ri mey­da­na çı­xıb ge­niş ya­yıl­mış­dır. Bə­zi öz­bək ya­zı­çı­la­rı da (Əh­məd Yuq­na­qi, Sü­ley­man Ba­ğır­qa­ni) “Di­va­ni-Hik­mət”­dən mü­təəs­sir ola­raq di­ni məz­mun da­şı­yan əsər­lər ya­ra­dıb, Ə.­Yə­sə­vi­nin ide­ya­la­rı­nı təb­liğ et­miş­lər”. Fi­kir­lə­ri­ni öz­bək ali­mi N.M.Mol­la­ye­vin təd­qi­qat­la­rı­na is­ti­na­dən in­ki­şaf et­di­rən P. Xə­li­lov de­yir ki, Ə. Yə­sə­vi və onun da­vam­çı­la­rı “öz­lə­ri­nin sırf mür­tə­ce, bəd­bin “hik­mət­lə­ri­ni” ya­ya­raq küt­lə­nin şüu­ru­nu zə­hər­lə­mə­yə, xal­qın meyl və ar­zu­la­rı­nı, zülm və əsa­rə­tə qar­şı nif­rə­ti­ni tə­cəs­süm et­di­rən nəğ­mə­lə­ri sı­xış­dır­ma­ğa ça­lı­şır­dı­lar”. (Pə­nah Xə­li­lov. SSRİ xalq­la­rı ədə­biy­ya­tı. B, 1966, s. 250).
A­zər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­la­rı­nın Yə­sə­vi şəx­siy­yə­ti­nə və ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na el­mi ma­ra­ğı öl­kə si­ya­si müs­tə­qil­li­yi­ni bər­pa et­dik­dən son­ra fəal­laş­mış, 1993-cü ilin ma­yın­da YU­NES­KO-nun qə­ra­rı ilə bö­yük mü­tə­fək­ki­rin yu­bi­le­yi bey­nəl­xalq miq­yas­da qeyd olu­nar­kən Tür­ki­yə­nin Kay­se­ri şə­hə­rin­də ke­çi­ri­lən Mil­lət­lə­ra­ra­sı Xo­ca Əh­məd Yə­sə­vi sim­po­ziu­mu­nu dün­ya­nın müx­tə­lif iq­lim­lə­rin­dən olan ay­dın­lar­la bə­ra­bər Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­la­rı da öz mə­ru­zə və çı­xış­la­rı ilə süs­lən­dir­miş­lər. Əziz Mi­rəh­mə­do­vun “Yə­sə­vi və yə­sə­vi­lik Azər­bay­can­da”, Bəh­lul Ab­dul­la­nın “Yə­sə­vi­lik və Azər­bay­can­da şa­man-dər­viş mə­də­niy­yə­ti” mə­qa­lə­lə­ri hə­min sim­po­zium­da­kı mə­ru­zə və çı­xış­lar əsa­sın­da ha­zır­la­na­raq mət­buat­da çap olun­muş­dur.
A­dın­dan gö­rün­dü­yü ki­mi, Ə.­Mi­rəh­mə­do­vun mə­qa­lə­sin­də yə­sə­vi­li­yin Azər­bay­can­da ya­yıl­ma­sı yol­la­rın­dan və onun öy­rə­nil­mə­si miq­ya­sın­dan söh­bət açı­lır. Alim ilk ola­raq Əh­məd Yə­sə­vi ilə Azər­bay­can klas­sik şair­lə­ri­ni: - Ni­za­mi Gən­cə­vi, Fəz­lul­lah Nəi­mi, İma­dəd­din Nə­si­mi, Mə­həm­məd Fü­zu­li, Mol­la Və­li Vi­da­di ki­mi söz us­tad­la­rı­nın əsər­lə­rin­də­ki or­taq cə­hət­lə­ri ay­dın­laş­dı­rır. Eti­raf edir ki, bü­tün var­lıq­la­rı ilə türk-is­lam dün­ya­gö­rü­şü­nün və mə­də­niy­yə­ti­nin ye­tir­mə­lə­ri olan bu şair­lə­rin dün­ya­gö­rü­şü və bə­dii əsər­lə­ri vax­ti­lə qey­ri-el­mi yol­la, bir­tə­rəf­li öy­rə­nil­miş, təd­qi­qat­çı­lar on­la­rın əsər­lə­rin­də vəsf olu­nan və Al­la­ha, Mə­həm­məd Əley­hüs­sə­la­ma, Həz­rət Əli­yə mə­həb­bət ide­ya­la­rı aşı­la­yan fi­kir­lə­ri ya ta­ma­mi­lə kə­nar­da sax­la­mış, ya da təh­rif et­miş­lər. Hal­bu­ki Ni­za­mi, Nə­si­mi, Fü­zu­li ki­mi şair­lər də Yə­sə­vi­nin mən­sub ol­du­ğu xal­qın öv­lad­la­rı­dır. On­la­rın ha­mı­sı­nın dün­ya­gö­rü­şün­də və ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da həm kə­si­şən və çar­paz­la­şan, həm də ay­rı­lan mə­qam­lar var­dır. Kə­si­şən mə­qam­lar əc­dad, kök, gen və qan bir­li­yi ilə bağ­lı­dır. Xo­ca Əh­məd ki­mi Şeyx Ni­za­mi və Se­yid Nə­si­mi də, Fəzl və Mol­la Mə­həm­məd Bağ­da­di də ilk növ­bə­də türk, son­ra mü­səl­man, da­ha son­ra su­fi­dir­lər. On­la­rın ha­mı­sı Tan­rı­nın ya­ra­dı­cı qüd­rə­ti­nə və tək­li­yi­nə ina­nır; əsər­lə­rin­də is­lam­la bə­ra­bər büt­pə­rəst­lik, zər­düş­ti­lik, xris­tian­lıq eti­qad­la­rı­na da sə­mi­mi rəğ­bət, hu­ma­nist-bə­şə­ri mü­na­si­bət var­dır.
Ə.­Mi­rəh­mə­dov Azər­bay­can şair­lə­ri­nin poe­zi­ya­sın­da tə­rən­nüm olu­nan ide­ya­la­rın bir ço­xu­nun türk su­fi dün­ya­gö­rü­şü, o cüm­lə­dən yə­sə­vi­lik­lə bağ­lı ol­du­ğu­nu ye­ni el­mi ba­xış bu­ca­ğın­dan təh­lil edir. Ali­min dü­şün­cə­si­nə gö­rə Yə­sə­vi ilə or­ta əsr Azər­bay­can şair­lə­ri­ni doğ­ma­laş­dı­ran əsas amil ila­hi mə­həb­bət kon­sep­si­ya­sı ol­muş­dur. Bu fik­ri əsas­lan­dır­maq üçün ta­ri­xi-mü­qa­yi­sə­li və ti­po­lo­ji təd­qi­qat me­tod­la­rın­dan is­ti­fa­də edən müəl­lif ya­zır: “Ni­za­mi ilə yə­sə­vi­lik ara­sın­da­kı fik­ri qo­hum­luq və səs­ləş­mə­lər mə­həb­bət fəl­sə­fə­sin­də, on­la­rın ha­lal, doğ­ma eti­qa­dın­da, el­mə və ali­mə eh­ti­ram­da, ha­be­lə hər iki sə­nət­ka­rın tez-tez mü­ra­ciət et­di­yi Qu­ran eh­ka­mın­da, di­ni, mi­fo­lo­ji, folk­lor su­rət­lə­ri və ifa­də­lə­rin­də nə­zə­rə çar­pır”. (“Ə­də­biy­yat qə­ze­ti”, 1993, 17 de­kabr, ¹ 49-50, s. 2).
Ə. Mi­rəh­mə­dov yə­sə­vi­li­yin Nə­si­mi, Fü­zu­li, Əs­sar, Vi­da­di, Nə­ba­ti, Va­zeh ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na tə­si­ri­ni və ad­la­rı çə­ki­lən şair­lə­rin əsər­lə­rin­də yə­sə­vi­li­yin tə­za­hü­rü­nü də ey­ni təd­qi­qat me­tod­la­rı ilə or­ta­ya çı­xa­rır. Be­lə ya­naş­ma üsu­lu ona Yə­sə­vi ilə Azər­bay­can şair­lə­ri­nin tək­cə bir­lə­şən nöq­tə­lə­ri­ni, ti­po­lo­ji ey­niy­yə­ti­ni de­yil, ay­rı­lan qol­la­rı­nı, özü­nə­məx­sus­lu­ğu­nu da gör­mə­yə və ay­dın­laş­dır­ma­ğa im­kan ve­rir. Bu key­fiy­yət ali­min Yə­sə­vi-Ni­za­mi, Yə­sə­vi-Nə­si­mi, Yə­sə­vi-Fü­zu­li, Yə­sə­vi-Nə­ba­ti, Yə­sə­vi-Va­zeh mü­na­si­bət­lə­ri­nə da­ir mü­la­hi­zə­lə­rin­də ay­dın gö­rü­nür. Yə­sə­vi­li­yin XIX əsr Azər­bay­can poe­zi­ya­sın­da ək­si, bu dövr­də ya­şa­yıb fəa­liy­yət gös­tər­miş şair­lə­rin Yə­sə­vi fi­kir­lə­rin­dən bəh­rə­lən­mə yol­la­rı və üsul­la­rı haq­qın­da Ə.­Mi­rəh­mə­do­vun söy­lə­dik­lə­ri isə ədə­biy­yat­şü­nas­lıq­da ye­ni söz ki­mi səs­lə­nir.
Mə­qa­lə­də F. Kör­pü­lü­za­də­yə is­ti­na­dən söy­lə­nən gə­rək­li və el­mi pers­pek­ti­vi olan fi­kir­lər­dən bi­ri də be­lə­dir: “Türk­lər və qis­mən də fars­lar ara­sın­da tə­səv­vüf ide­ya­la­rı­nın ya­yıl­ma­sın­da aşıq və də­də­lər­dən da­ha ar­tıq rol, şüb­hə­siz, din eş­qi ilə si­lah­lan­mış dər­viş­lə­rə aid­dir. Kö­çə­ri türk­lər mü­hi­ti­nə is­la­mi tə­səv­vüf əqi­də­lə­ri­ni ən çox bun­lar gə­tir­miş­lər... O əsr­lər­də xal­qa cən­nət və səa­dət yol­la­rı­nı gös­tə­rən dər­viş­lə­ri türk­lər əs­ki­dən di­ni bir qüd­rət , qüd­siy­yət ver­dik­lə­ri ozan­la­ra bən­zə­də­rək, hə­ra­rət­lə qə­bul edir, de­dik­lə­ri­nə ina­nır­dı­lar... Ol­sun ki, bir za­man­lar dər­viş­lə­rin ulu ba­ba­la­rı Tür­ki­yə və baş­qa Şərq öl­kə­lə­ri ki­mi, Azər­bay­can­da da cid­di si­ya­si və di­ni iş­lər gör­müş­lər”.
Bu mə­sə­lə folk­lor­şü­nas - alim Bəh­lul Ab­dul­la­nın Tür­ki­yə­də çap olun­muş “Yə­sə­vi­lik və Azər­bay­can­da şa­man-dər­viş mə­də­niy­yə­ti” mə­qa­lə­sin­də da­ha ət­raf­lı təh­li­lə cəlb edi­lir. Xo­ca­nın ya­şa­yıb fəa­liy­yət gös­tər­di­yi döv­rün ic­ti­mai-ta­ri­xi sə­ciy­yə­si­ni ve­rən B. Ab­dul­la qay­naq­la­ra söy­kə­nə­rək “99 min mü­ri­di olan” və bö­yük şa­ir ki­mi ta­nı­nan Əh­məd Yə­sə­vi­ni həm də “mö­cü­zə­lər gös­tər­mək qüd­rə­ti tap­mış və öv­li­ya mər­tə­bə­si­nə ucal­mış şa­man” he­sab edir. Be­lə dü­şü­nür ki, əgər İs­lam di­ni Türk el­lə­ri­nə ya­yıl­ma­say­dı, on­da “Əh­məd Şeyx İb­ra­him oğ­lu da qo­puz-ozan sə­nə­ti us­ta­dı Də­də Qor­qud tək bir sə­nət­kar, şəx­siy­yət olar­dı. Onun ki­mi (Də­də Qor­qud ki­mi - Z.Ə.) qo­pu­zu dil­lən­di­rər, onun ki­mi boy boy­la­yıb söy söy­lə­yər, onun ki­mi şa­man­çı­lıq da edər­di.”
A­raş­dı­rı­cı öz fi­kir­lə­ri­ni əsas­lan­dır­maq üçün Əh­məd Yə­sə­vi­nin “sehr et­mək mə­ha­rə­ti­nə” və “mö­cü­zə gös­tə­rə bil­mək qa­bi­liy­yə­ti­nə” is­ti­nad edir. Mə­lum­dur ki, hə­min key­fiy­yət­lər Qor­qud Ata (Də­də Qor­qud) üçün də sə­ciy­yə­vi­dir. Elə bu­na gö­rə təd­qi­qat­çı­nın Də­də Qor­qud­la Xo­ca Əh­məd Yə­sə­vi­nin ti­po­lo­ji ya­xın­lı­ğı, şa­man dər­viş­lər­lə tə­ri­qət dər­viş­lə­ri­nin fər­qi, Azər­bay­can mü­hi­tin­də qar­şı­la­şan bu dər­viş­lə­rin konf­likt­li mü­na­si­bə­ti, şa­man dər­viş­lə­ri­nin ca­du­gər və cin­dar­la­ra trans­for­mu, nə­ha­yət, M.F. Axund­za­də və H.Ca­vid ki­mi sə­nət­kar­la­rın əsər­lə­rin­də təs­vir olu­nan dər­viş su­rət­lə­ri­nin ge­nea­lo­gi­ya­sı haq­qın­da mü­la­hi­zə­lə­ri el­mi ori­ji­nal­lıq kəsb edir və ye­ni təd­qi­qat­lar üçün pers­pek­tiv­li gö­rü­nür.
Xo­ca­nın yu­bi­le­yi­nin bö­yük tən­tə­nə ilə qeyd olun­du­ğu za­man onun tə­li­mi­nin (yə­sə­vi­li­yin) ide­ya-fəl­sə­fi ma­hiy­yə­ti, di­ni-mə­nə­vi kök­lə­ri, bü­tün Türk dün­ya­sın­da sü­rət­lə ya­yıl­ma­sı­nın sə­bəb­lə­ri haq­qın­da Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­la­rı­nın söy­lə­di­yi konstruk­tiv fi­kir­lə­ri yük­sək el­mi-nə­zə­ri və ye­ni me­to­do­lo­ji sə­viy­yə­də məş­hur ədə­biy­yat­şü­nas Ya­şar Qa­ra­yev ümu­mi­ləş­dir­miş­dir. Həm­kar­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­tin­dən fərq­li ola­raq o, yə­sə­vi­li­yi dar, məh­dud çər­çi­və­də de­yil, ge­niş kul­tu­ro­lo­ji miq­yas­da də­yər­lən­di­rir. Müəl­li­fə gö­rə: “Yə­sə­vi­lik - hər şey­dən əv­vəl kül­tür ha­di­sə­si­dir, türk­lü­yün si­vi­li­za­si­ya­ya ver­di­yi di­ni-mə­nə­vi də­yər və sər­vət­dir.” Özü də bu sər­vət - su­fi­lik Yə­sə­vi­dən son­ra türk­ləş­mə­yib, ək­si­nə, Yə­sə­vi­nin fəa­liy­yə­ti ilə hə­qi­qi sa­hi­bi­nə - tür­kün özü­nə qa­yı­dıb: “Ə­gər tə­səv­vüf­dən əv­vəl Qor­qud ol­ma­sa idi... Yə­sə­vi bu qə­dər tez ye­tiş­məz­di, əgər şa­man-ozan ənə­nə­si ol­ma­sa idi, dər­viş-ərən ənə­nə­si bu qə­dər küt­lə­vi hal ala bil­məz­di. Həm is­lam əx­la­qı­na, həm də tə­səv­vüf fəl­sə­fə­si­nə bir doğ­ma­lıq və ya­xın­lıq tür­kün ru­hun­da və fit­rə­tin­də əzəl­dən də var idi.” (Ya­şar Qa­ra­yev. Ta­rix: ya­xın­dan və uzaq­dan. B., 1996, s. 30).
Yə­sə­vi­nin və yə­sə­vi­li­yin Azər­bay­can ic­ti­mai-si­ya­si, ədə­bi-mə­də­ni və bə­dii-es­te­tik fik­ri­nə nü­fu­zu, Nə­si­mi, Xə­tai, Fü­zu­li ki­mi klas­sik şair­lə­rin, ha­be­lə Qur­ba­ni, Mis­kin Ab­dul­la, Ab­bas Tu­far­qan­lı, Ələs­gər və b. aşıq­la­rın əsər­lə­rin­də­ki tə­səv­vü­fi mo­tiv­lə­rin kök­lə­ri, Azər­bay­can aşıq poe­zi­ya­sın­da tə­rən­nüm olu­nan tə­ri­qət sev­da­sı­nın yə­sə­vi­lik­lə əla­qə­si də Y.Qa­ra­ye­vin təd­qi­qa­tın­da ye­ni ba­xış bu­ca­ğın­dan izah edi­lir.
A­zər­bay­can­da si­ya­si - döv­lət müs­tə­qil­li­yi­nin bər­pa­sı mə­nə­vi-bə­dii mə­də­niy­yə­tə, elə­cə də klas­sik şair­lə­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na el­mi ba­xı­şın da is­ti­qa­mə­ti­ni xey­li də­yi­şir. Ədə­biy­yat­şü­nas - alim­lər, bir tə­rəf­dən qa­da­ğan sa­hə­lə­rə yol açır, di­gər tə­rəf­dən əv­vəl­lər söy­lə­dik­lə­ri səhv fi­kir­lə­rə dü­zə­liş ve­rir, bö­yük sə­nət­kar­la­rın əsər­lə­ri­ni, on­la­rın ədə­biy­yat və ic­ti­mai-fəl­sə­fi fi­kir, di­ni dü­şün­cə və eti­qad­lar ta­ri­xin­də möv­qe­yi­ni ta­ri­xi­lik prin­si­pi əsa­sın­da ye­ni­dən qiy­mət­lən­di­rir­lər. Bu mə­ziy­yət­lər öz ifa­də­si­ni Yə­sə­vi ir­si­nə mü­na­si­bət­də də ta­pır. Vax­ti­lə Xo­ca­nın əsər­lə­ri­ni mür­tə­ce ide­ya­lar ya­yan hik­mət­lər sa­yan Pə­nah Xə­li­lov bu də­fə mü­tə­fək­ki­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na el­mi ob­yek­tiv­lik­lə ya­na­şır və əv­vəl­ki fi­kir­lə­ri­nin tam ək­si­ni ya­zır: ”Əh­məd Yə­sə­vi hik­mət­lə­ri­ni bə­zən nəqş­bən­di­li­yə qar­şı qo­yub mür­tə­ce gö­rüş­lər ki­mi qiy­mət­lən­di­rən­lər də ol­muş­dur. Or­ta Asi­ya və Tür­küs­tan­da nü­fuz qa­za­nan su­fi şai­ri­nə be­lə mü­na­si­bət bir­tə­rəf­li­dir. Ə.­Yə­sə­vi şei­rin­də pə­ri­şan­lıq, na­ra­zı­lıq, şi­ka­yət mo­tiv­lə­ri güc­lü­dür. Bu mo­tiv­lər onun za­hid­li­yin­dən, bə­şə­ri-dün­yə­vi iş­lə­rə bi­ga­nə­li­yin­dən irə­li gəl­mə­miş­dir. Dün­ya­da əda­lət və haqq ax­ta­ran, in­san­dan ali­cə­nab­lıq, var­lı­dan sə­xa­vət, şah­dan əda­lət və in­saf göz­lə­yən şa­ir əks şey­lər gö­rən­də “dün­ya mə­nim­dir” de­yən hökm­dar­la­rı, ac­göz adam­la­rı, sax­ta­kar ru­ha­ni­lə­ri çə­kin­mə­dən pis­lə­yir­di”. (Pə­nah Xə­li­lov. Türk xalq­la­rı­nın və Şər­qi slav­yan­la­rın ədə­biy­ya­tı. Bi­rin­ci ki­tab. B., 1994, s. 229).
A­zər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın­da Yə­sə­vi haq­qın­da ilk mo­noq­ra­fik təd­qi­qa­tı dok­tor Fü­zu­li Ba­yat yaz­mış­dır: “Xo­ca Əh­məd Yə­sə­vi və xalq su­fiz­mi­nin bə­zi prob­lem­lə­ri” (B,1997). Özü­nə­qə­dər­ki ədə­bi-fi­lo­lo­ji fik­rin, xü­su­si­lə F.Köp­rü­lü, Ə.­Ka­bak­lı, N.Ba­nar­lı, K.Erars­lan, ha­be­lə V.Bar­told, V.Qord­levs­ki, E.­Ber­tels, N.A­lek­se­yev, O.­Su­xa­re­va ki­mi ta­nın­mış alim­lə­rin su­fizm, şa­man­çı­lıq, müx­tə­lif di­ni tə­ri­qət­lər, inanc­lar, et­noq­ra­fik gö­rüş­lər haq­qın­da əsər­lə­ri­nə is­ti­na­dən ya­zıl­mış bu ki­tab­da Ə. Yə­sə­vi­nin döv­rü, hə­ya­tı, mü­tə­fək­kir şai­rin adı ilə bağ­lı ya­ran­mış tə­ri­qə­tin fəl­sə­fi ma­hiy­yə­ti, Yə­sə­vi­nin tə­rən­nüm et­di­yi eş­qin mə­na­sı haq­qın­da mü­fəs­səl mə­lu­mat ve­ril­miş, baş­qa tə­ri­qət­lər­də ol­du­ğu ki­mi, yə­sə­vi­lik­də də eş­qin haq­qı dərk et­mək, ona yet­mək, qo­vuş­maq yo­lu ol­ma­sı ba­rə­də kon­sep­si­ya ye­ni­dən izah və təs­diq olun­muş­dur. Müəl­li­fə gö­rə, türk tə­ri­qət­çi­li­yi Yə­sə­viy­yə ilə baş­lan­mış “xalq su­fiz­mi şək­lin­də Vol­qa­bo­yun­da, Xa­rəzm və Türk­mə­nis­tan­da, Xo­ra­san­da, Qır­ğı­zıs­tan­da, Ön Asi­ya­da ge­niş ya­yıl­mış­dır”. Ma­ya­sı türk­lük, mü­qəd­dəs­lik, azad­lıq, de­mok­ra­ti­ya, hu­ma­nizm ki­mi bə­şə­ri hiss və duy­ğu­lar­dan yo­ğu­rul­muş bu tə­ri­qə­tin sü­lu­ku Xo­ca­nın “Di­va­ni-hik­mət” və “Fəqr­na­mə” əsər­lə­rin­də (bi­rin­ci­də - poe­tik, ikin­ci­də - el­mi şə­kil­də) şərh edil­miş­dir. Fü­zu­li Ba­yat bu əsər­lər­dən bi­ri - “Di­va­ni-hik­mət” haq­qın­da qis­mən əha­tə­li söh­bət aç­mış, ora­da­kı şeir­lə­rin for­ma, üs­lub xü­su­siy­yət­lə­ri­ni el­mi təh­lil­dən ke­çir­miş­dir.
Biz­cə, ki­ta­bın ən ma­raq­lı və ori­ji­nal his­sə­si, ümu­miy­yət­lə, türk su­fiz­mi­nin, özəl­lik­lə yə­sə­vi­li­yin əs­ki şa­man­çı­lıq­la əla­qə­lə­ri­nin iza­hı­na həsr olun­muş sə­hi­fə­lər­dir. Bu sə­hi­fə­lər­də türk su­fiz­mi­ni qə­dim türk qöv­mi dün­ya­gö­rü­şü­nün ye­ni for­ma­sı ki­mi təq­dim edən təd­qi­qat­çı yə­sə­vi­li­yə şa­man­çı­lıq­dan gə­lən əla­mət­lə­ri ay­dın­laş­dı­rır. O, yə­sə­vi­li­yi türk şa­man­çı­lı­ğı­nın ye­ni şə­rait­də (is­la­miy­yət döv­rün­də) da­va­mı he­sab edir. Mə­lum­dur ki, türk su­fi­lə­ri öz­lə­ri­nin əs­ki-qə­dim inam­la­rı­nı ya­şa­dıq­la­rı döv­rün di­ni-si­ya­si tə­ləb­lə­ri­nə uy­ğun­laş­dı­rır­dı­lar; türk tək­kə­lə­ri şa­man dün­ya­gö­rü­şü­nü ye­ni mü­hi­tə adap­tə edir, ey­ni za­man­da, yə­sə­vi xo­ca­la­rı və ata­la­rı da öz tə­ri­qət­lə­ri­ni ya­yar­kən şa­man­çı­lı­ğın düs­tur­la­rı­na söy­kə­nir­di­lər. Özü də şa­man-su­fi (yə­sə­vi) mə­də­niy­yət­lə­ri­nin ox­şar­lı­ğı on­la­rın həm da­xi­li-məz­mun, həm də za­hi­ri-for­ma qa­tın­da gö­rü­nür. F. Ba­yat bu qat­la­rın hər bi­ri­ni konk­ret müd­dəa­lar­la şərh edir.
A­zər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın­da Yə­sə­vi şəx­siy­yə­ti­nə el­mi ma­raq XXI əs­rin baş­lan­ğı­cın­da da­ha da ço­xa­lır. Məş­hur ədə­biy­yat­şü­nas Ya­şar Qa­ra­yev “A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı: XIX və XX yü­zil­lər” (B., 2002) ki­ta­bın­da Yə­sə­vi­ni türk­lü­yü və onun va­hid mə­nə­vi-əx­la­qi, bə­dii-fəl­sə­fi kül­tür mə­ka­nı­nı ya­ra­dan və qo­ru­yub sax­la­yan bi­rin­ci “öv­li­ya - me­mar” ki­mi də­yər­lən­di­rir. Bu də­yə­rin mə­na­sı, el­mi san­ba­lı və haq­qauy­ğun­lu­ğu isə öz ifa­də­si­ni Xo­ca­nın türk­lü­yə xid­mə­ti və türk­lük ta­ri­xin­də möv­qe­yi ba­rə­də ali­min izah­la­rın­da ta­pır: “Bir ideo­loq, mü­tə­fək­kir və şa­ir ki­mi Şeyx Əh­məd Yə­sə­vi­nin ağıl və kö­nül gü­cü on­da ol­du ki, o, tə­səv­vüf­lə tə­səv­vü­fə qə­dər­ki tür­kün ru­hu, dün­ya­gö­rü­şü, məi­şə­ti, hə­yat tər­zi ara­sın­da fit­ri, tə­bii ahən­gi də tu­ta bil­di; ona yal­nız mil­li (qöv­mi) tə­fək­kür yox, həm də mil­li dil, mil­li üs­lub, for­ma, vəzn bi­çi­mi ver­di. Mil­li ça­lar­la­rı hət­ta tə­səv­vü­fü yay­ma­ğın, təb­liğ elə­mə­yin tər­zin­də, üs­lu­bun­da qo­ru­yub sax­la­dı... Bu­nun üçün Əh­məd Yə­sə­vi, hər şey­dən əv­vəl, ha­kim, rəs­mi dil ənə­nə­si­ni - ərəb­cə­ni, fars­ca­nı bir tə­rə­fə at­dı, xal­qa öz sö­zü­nü xal­qın öz ov­qa­tın­da, ru­hun­da, öz ana-ba­ba, el-oba, xe­yir-şər, toy-ma­ğar, qo­puz-saz di­lin­də və üs­lu­bun­da çat­dır­dı; ye­nə də ha­kim rəs­mi poe­ti­ka­nı, üs­lub, vəzn ənə­nə­si­ni - əru­zu, sər­bəs­ti bir tə­rə­fə at­dı, xal­qa öz mah­nı­sı­nı xal­qın öz vəz­nin­də - he­ca­da, saz­da, qoş­ma­da, ba­ya­tı­da çat­dır­dı”.
Son il­lər­də Yə­sə­vi­nin adı Azər­bay­can fəl­sə­fə­şü­nas­la­rı­nın əsər­lə­rin­dən və çox­cild­lik ədə­biy­yat ta­ri­xin­dən də ke­çir. Yu­sif Rüs­tə­mov türk su­fi­lə­ri və tə­ri­qət­lə­ri haq­qın­da bəhs edər­kən, yə­sə­vi­li­yin də ma­hiy­yə­ti­ni aça­raq, onun ya­yıl­ma area­lı haq­qın­da mə­lu­mat ve­rir. Nə­sib Gö­yü­şov Yə­sə­vi tə­li­mi­nin kök-qay­naq eti­ba­ri­lə dər­viş­lik ru­hun­dan qi­da­lan­dı­ğı­nı, Yu­sif Hə­mə­da­ni­yə söy­kən­di­yi­ni, Tür­küs­tan­da ir­fan yo­lu­nun Yə­sə­vi ilə baş­lan­dı­ğı­nı və onun tə­si­ri­nin Azər­bay­can­da ge­niş ya­yıl­dı­ğı­nı bil­di­rir. “A­zər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi”­nin so­nun­cu nəş­rin­də isə dok­tor Q. Kənd­li Yə­sə­vi­nin adı­nı çə­kə­rək, onu Xa­qa­ni ilə mü­qa­yi­sə edir.2
Be­lə­lik­lə, Azər­bay­can öz si­ya­si müs­tə­qil­li­yi­ni bə­yan et­dik­dən son­ra öl­kə­də Yə­sə­vi ir­si­nin öy­rə­nil­mə­si­nə el­mi ma­raq ye­ni vü­sət alır; onun adı tez-tez xa­tır­la­nır, “Di­va­ni-hik­mət" ki­ta­bı Ba­kı­da nəşr edi­lir. Xalq ya­zı­çı­sı Anar, pro­fes­sor­lar­dan To­fiq Ha­cı­yev, Ka­mil Və­li Nə­ri­ma­noğ­lu, Ni­za­mi Cə­fə­rov, ədə­biy­yat­şü­nas Arif Əm­ra­hoğ­lu və baş­qa­la­rı türk xalq­la­rı­nın kül­tür ta­ri­xin­də Xo­ca­nın möv­qe­yi­nə da­ir tə­ra­vət­li fi­kir­lər söy­lə­miş­lər. La­kin bü­tün bun­la­ra bax­ma­ya­raq “Yə­sə­vi və Azər­bay­can” möv­zu­su hə­lə də özü­nün ha­zır­lıq­lı təd­qi­qat­çı­sı­nı və əha­tə­li, kon­sep­tual təh­li­li­ni göz­lə­yir.