Di­la­rə MƏM­MƏ­DO­VA
NƏ­CƏF­BƏY VƏ­Zİ­RO­VUN “PA­LID” ƏSƏ­Rİ

Gör­kəm­li Azər­bay­can ya­zı­çı­sı və dra­ma­tur­qu Nə­cəf­bəy Və­zi­rov (1854-1926) ey­ni za­man­da, həm də tə­bi­ət­şü­nas-alim ki­mi də ta­nın­mış­dı. Nə­cəf­bəy­də bu el­mə ma­raq Ba­kı Re­al­nı gim­na­zi­ya­da oxu­yar­kən ya­ran­mış­dı. Gim­na­zi­ya­da Nə­cəf­bə­yin tə­bi­ət mü­əl­li­mi, ilk Azər­bay­can qə­ze­ti “Əkin­çi”nin (1875-1877) re­dak­to­ru Hə­sən­bəy Mə­li­kov Zər­da­bi ol­muş­dur. Nə­cəf­bəy gim­na­zi­ya­da oxu­du­ğu müd­dət­də da­im mü­əl­li­mi ilə əla­qə sax­la­yır, Azər­bay­can­da “Xey­riy­yə cə­miy­yə­ti”nin ya­ran­ma­sın­da, cə­miy­yə­tə pul və­sai­ti­nin yı­ğıl­ma­sın­da, Ba­kı­da dram te­at­rı­nın bi­na­sı­nın qo­yul­ma­sın­da (“Ha­cı Qa­ra”-1873) onun­la əmək­daş­lıq edir­di. Gim­na­zi­ya­da təh­sil il­lə­rin­də o, tə­bi­ət el­mi­ni sev­miş və bu hə­vəs­lə Moskva­da Pet­rovski (Son­ra­lar Ti­mir­ya­zev) adı­na Kənd Tə­sər­rü­fa­tı Aka­de­mi­ya­sı­na da­xil ol­muş­dur (1874-1878). Aka­de­mi­ya­nı bi­ti­rən­dən son­ra Nə­cəf­bəy Azər­bay­ca­na gəl­miş, Ye­li­za­ve­t­pol qu­ber­ni­ya­sının (Gən­cə qu­ber­ni­ya­sı) Di­li­can me­şə sa­hə­sin­də me­şə­çi-den­d­ro­loq və­zi­fə­sin­də iş­lə­miş­dir.
N.Və­zi­rov Di­li­can­da iş­lə­yər­kən ədə­bi ya­ra­dı­cı­lıq­la ya­na­şı, me­şə­də bi­tən ağac­lar və bit­ki­lər üzə­rin­də də mü­şa­hi­də­lər apar­mış, Azər­bay­can me­şə­lə­ri­nə həsr olun­muş “Pa­lıd” (Azərb.MEA. Fü­zu­li adı­na Əl­yaz­ma­lar İnsti­tu­tu, N.Və­zi­ro­vun ar­xi­vi, inv. N 20) ad­lı el­mi əsə­ri­ni yaz­mış­dır. 110 sə­hi­fə­dən iba­rət olan bu əl­yaz­ma­sın­da Nə­cəf­bəy me­şə­də bi­tən ağac­la­rın xüsu­siy­yə­ti, nö­vü, on­la­rın tər­ki­bi haq­qın­da mü­la­hi­zə­lə­ri­ni ya­zıb top­la­mış, la­kin nəşr et­dir­mə­miş­di. Bu­ra­da pa­lıd, fıs­tıq, qoz ağa­cı, qı­zıl ağac, qo­vaq, Qa­ra ağac, ağ­ca­qa­yın, cö­kə, şam ağa­cı, sə­nu­bər və b. ağac­la­rın bi­o­lo­ji xü­su­siy­yət­lə­ri, tə­sər­rü­fat əhə­miy­yə­ti haq­qın­da el­mi mə­lu­mat­lar var­dır. “Pa­lıd” Azər­bay­can­da nə­ba­tat və me­şə­çi­li­yə həsr olun­muş ilk el­mi əsər ki­mi də­yər­li­dir.
N.Və­zi­rov “Pa­lıd” əsə­rin­də Di­li­can me­şə­sin­də mü­şa­hi­də et­di­yi ay­rı-ay­rı bit­ki­lə­rin qu­ru­lu­şu və bi­o­lo­ji xü­su­siy­yət­lə­rin­dən, me­şə bit­ki­lə­ri­nin bir-bi­ri­lə qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bət­lə­rin­dən bəhs edir. Bu­ra­da iq­lim, işıq, rü­tu­bət, tor­paq ki­mi xa­ri­ci mü­hi­tin tə­si­rin­dən mi­sal­lar gə­ti­ri­lir, bü­tün mə­sə­lə­lər el­mi əsas­lar­la izah edi­lir. Bu əsə­ri ya­zar­kən o, gə­lə­cək­də Azər­bay­ca­nın baş­qa böl­gə­lə­rin­də me­şə sər­vət­lə­ri­ni də öy­rən­mək ar­zu­sun­da ol­du­ğu­nu bil­di­rir­di.
Azər­bay­can­da Ç.Dar­vi­nin adı­nı və onun üz­vi aləm haq­qın­da olan nə­zə­riy­yə­sin­dən ilk də­fə Azər­bay­can­da söz açan Hə­sən­bəy Zər­da­bi, son­ra isə onun tə­lə­bə­si N.Və­zi­rov ol­muş­lar. Nə­cəf­bəy ağac­la­rın nə­sil­ver­mə qa­bi­liy­yə­tin­dən da­nı­şar­kən ya­zır­dı: “Biz gö­rü­rük ki, mü­ba­ri­zə döv­rün­də an­caq qa­lib gə­lən ağac özün­dən son­ra öv­lad qo­yub ge­dir. Bu kə­bir Dar­vin­dən bi­zə qa­lan qa­nun­dur”. Nə­cəf­bəy bit­ki­lə­rin xa­ri­ci mü­hit­lə qar­şı­lıq­lı əla­qə­si­ni el­mi nöq­te­yi-nə­zər­dən izah edir­di. “Ağac­la­rı is­ti yer­lər­dən so­yuq yer­lə­rə və so­yuq yer­lər­dən is­ti ye­rə kö­çü­rən­də, on­la­rın xa­siy­yət­lə­ri təğ­yir ta­pır” və ya­xud da “nə qə­dər tor­paq qüv­vət­li ol­sa, bir o qə­dər pöh­rə ver­mək qa­bi­liy­yə­ti ağac­lar­da uza­nır”.
Nə­cəf­bə­yin ay­rı-ay­rı ağac­la­rın bi­o­lo­ji xü­su­siy­yət­lə­ri haq­qın­da olan fi­kir­lə­ri də ma­raq­lı­dır. Bu­ra­da o, pa­lıd ağa­cı­nın tə­sər­rü­fat əhə­miy­yət­li, qiy­mət­li ma­te­ri­al, möh­kəm, da­vam­lı ol­ma­sı haq­qın­da fi­kir­lə­ri­ni izah edir. Pa­lı­dın mil kö­kü tor­pa­ğın çox də­rin­lik­lə­ri­nə get­di­yi­nə gö­rə, şid­dət­li kü­lək­lər onu tor­paq­dan ayı­ra bil­mir. Nə­cəf­bəy fik­ri­ni be­lə izah edir:
“Ağac­lar ara­sın­da pa­lıd bir möh­kəm və qiy­mət­li ağac­dır, öm­rü uzu­nu su­da və qu­ru­da, tə­mi­rat­da, ar­tıq də­rə­cə­də da­vam­lı, əla­və, gö­zəl mad­də­dir. Pa­lıd he­sab edi­lir me­şə­nin zi­nə­ti. Onun əmu­di kö­kü bir sa­jen­dən ar­tıq ye­rə da­xil olur, heç bir tu­fan onu kö­kü ilə yer­dən çı­xa­ra bil­mir. Qa­nad­la­rı qı­rı­lır, am­ma özü da­ya­nır ye­rin­də”.
Azər­bay­can me­şə­lə­rin­də bi­tən, ona zi­nət və gö­zəl­lik ve­rən pa­lıd ağa­cı­nın növ­lə­rin­dən da­nı­şar­kən Nə­cəf­bəy ya­zır­dı: “Bi­zim me­şə­lər­də ne­çə qism pa­lıd ağa­cı var. Am­ma ən məş­hu­ru iki­dir: bi­ri adi pa­lıd (yay­lıq), o bi­ri qış­lıq pa­lıd­dır”. O, əsər­də yay­lıq və qış­lıq pa­lıd ağac­la­rı­nın to­xum, yar­paq, qo­za, kök qu­ru­luş­la­rı və in­ki­şaf xü­su­siy­yət­lə­ri­nə gö­rə bir-bi­rin­dən fərqlən­di­yi­ni də izah edir. “Qış­lıq pa­lı­dın yar­paq­la­rı bü­tün qış bo­yu üs­tün­də qa­lır, ye­ni yar­paq əmə­lə gəl­mə­yin­cə tö­kül­mür. Yay­lıq pa­lı­dın qo­za­la­rı sap­laq­dan ası­lır, qış­lıq pa­lıd isə gö­dək sap­laq­lı­dır, öz bu­da­ğı­na ya­pı­şır”.
Pa­lı­dın to­xu­mun­dan da­nı­şar­kən Nə­cəf­bəy onun iki qa­lın lə­pə­dən iba­rət olub, yaz­da tor­pa­ğa əki­lər­kən iki həf­tə son­ra cü­cə­rib xa­ri­cə çıx­dı­ğı­nı izah edir. Adi pa­lı­dın in­ki­şa­fı­nı izah edər­kən onun on ilə qə­dər ləng bö­yü­mə­si­ni, ağac­da qı­sa bu­daq­la­rın əmə­lə gəl­mə­si­ni izah edən Nə­cəf­bəy, gö­dək bu­daq­la­rın in­ki­şaf et­mə­si­nə ma­ne ol­maq üçün onun ət­ra­fı­na qoz və qa­ra­ğac ki­mi tez bö­yü­yən ağac­la­rın əkil­mə­si­ni məs­lə­hət gö­rür. Çün­ki bu ağac­lar pa­lı­dı həm so­yuq­dan, həm də kü­lək­dən qo­ru­yur. Pa­lıd ağa­cı bu yol­la uzan­dıq­ca, onun ət­ra­fın­da­kı ağac­lar məhv edi­lir. Hət­ta o, pa­lı­dın eni­nə bö­yü­mə­si­nin 150-200 ilə qə­dər da­vam et­di­yi­ni də qeyd edir. Pa­lıd sıx yer­də bi­tən­də 60 il ya­şa­yır, ya­nın­da bi­tən ağac­lar onun in­ki­şa­fı­na ma­ne olur. Əsər­də yay­lıq pa­lı­dın qış­lıq pa­lıd­dan fərqli cə­hət­lə­ri də izah edi­lir: “Yay­lıq pa­lı­dın yar­paq­la­rı gö­dək sap­laq­lı olur. Yar­paq və çi­çək­lə­ri qış­lıq pa­lı­dın çi­çə­yin­dən və yar­pa­ğın­dan 2 də­fə irə­li ha­si­lə gə­lir. Yay­lıq pa­lı­dın kö­kü qış­lıq pa­lı­dın kö­kün­dən də­ri­nə ge­dir, tor­pa­ğın və ha­va­nın is­ti­li­yi­ni se­vir”.
Pa­lıd işı­ğı çox sev­di­yi üçün onun yan bu­daq­la­rı çox­dur, Nə­cəf­bəy bu cür bu­daq­lan­ma­ya ma­ne ol­maq üçün mü­əy­yən təd­bir­lə­rin gö­rül­mə­si­ni məs­lə­hət gö­rür. O, in­şa­at­da is­ti­fa­də edi­lən də­yər­li pa­lıd ağac­la­rı­nın ye­tiş­di­ril­mə­si üçün el­mi məs­lə­hət­lər ve­rir­di.
Nə­cəf­bəy fıs­tıq ağa­cı­nın qu­ru­lu­şu və onun in­ki­şa­fın­dan da­nı­şar­kən qeyd edir­di ki, bu ağac 10 ya­şı­na ki­mi gec bö­yü­yür, 10 ya­şın­dan son­ra bu­daq­la­na­raq uza­nır, 40-50 ya­şı­na ça­tan­da isə sü­rət­lə in­ki­şaf edir. Bu ağa­cın ka­mil kö­kü­nün zə­if, yan kök­lə­ri­nin isə qüv­vət­li in­ki­şaf et­di­yi­ni, kü­lək­lər əsən za­man yı­xıl­dı­ğı­nı qeyd edir:
“Me­şə­yə zi­nət ve­rən ağac­lar­dan bi­ri də fıs­tıq­dır. Fıs­tıq 10 ya­şı­na qə­dər gec əmə­lə gə­lir, son­ra isə şah bu­da­ğı ar­tır, baş­la­yır uza­nıb bu­daq­lan­ma­ğa. Şid­dət­li bö­yü­mə baş­la­yır, 40-50 ya­şı­na ça­tan­da, mil kö­kü qa­baq­ca bir az əmə­lə gə­lir, son­ra an­caq yan kök­lə­ri ar­tır və ta­mam öm­rün­də na­zik üfü­qi qa­lır. Ona gö­rə bərk kü­lə­yə ar­tıq da­vam edə bil­mə­yib yı­xı­lır”.
N.Və­zi­rov fıs­tı­ğın 40 ya­şın­dan son­ra, 60-70 ya­şı­na ça­tan­da çi­çək­lən­di­yi­ni ya­zır. Çi­çək­lə­ri yar­paq­la­rı ilə bir­gə rü­tu­bət­li tor­pa­ğı sev­mir. Onu bu amil­lər­dən qo­ru­maq üçün N. Və­zi­rov bə­zi təd­bir­lər gö­rül­mə­si­ni məs­lə­hət bi­lir: “Ba­la­ca ağac­lar bir ya­şı­na ça­ta­na­dək, ar­tıq is­ti­dən, işıq­dan, so­yuq­dan qor­xur­lar. Mü­ha­fi­zə et­mək üçün on­la­rı ot ilə ör­tür­lər”.
Tozağa­cın­dan bəhs edər­kən Nə­cəf­bəy onun da Azər­bay­can me­şə­lə­rin­də ya­yıl­dı­ğı­nı qeyd edir: “Azər­bay­can me­şə­lə­rin­də tozağa­cı az-az ta­pı­lır, o da dağ­lar­da, me­şə­nin qur­ta­ra­ca­ğın­da. Öm­rü 150 il­dən ar­tıq ol­mur”.
O, tozağa­cı­nın kök­lə­ri­nin qu­ru­lu­şun­dan, işıq və tu­fa­na qar­şı mü­na­si­bə­tin­dən, sə­na­ye­də əhə­miy­yə­tin­dən ət­raf­lı mə­lu­mat ve­rir. Əsər­də mü­əl­lif qı­zı­la­ğac, sö­yüd, qo­vaq, ağ­ca­qa­yın, gö­yüş, çö­kə, şam və sə­nu­bər ki­mi qiy­mət­li ağac­lar­dan, Azər­bay­can me­şə­lə­rin­də bit­mə­sin­dən, on­la­rın bi­o­lo­ji xü­su­siy­yət­lə­rin­dən mə­lu­mat ve­rir və me­şə­çi­li­yin ümu­mi mə­sə­lə­lə­ri­ni də qeyd edir. Nəcəf­bəy ağac­lar­dan bəhs edər­kən onun Azər­bay­can di­lin­də ad­la­rı­nın ya­nın­da rus­ca və la­tın­ca da ad­la­rı­nın tər­cü­mə­si­ni ve­rir­di ki, oxu­cu­lar üçün ay­dın ol­sun.
Əsə­rin ən qiy­mət­li bəhslə­rin­dən bi­ri də “Me­şə­nin hə­yat qüv­və­si” ad­la­nır. Bu­ra­da me­şə­də­ki ağac­lar ara­sın­da­kı qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bət­lər­dən, me­şə ağac­la­rı ilə baş­qa yer­də bi­tən ağac­lar ara­sın­da­kı fərq el­mi cə­hət­dən ay­dın­laş­dı­rı­lır. Nə­cəf­bəy me­şə bit­ki­lə­ri­nin ya­şa­maq üçün mü­ba­ri­zə et­mə­sin­dən bəhs edər­kən mü­əy­yən mə­lu­mat­lar ve­rir və gəl­di­yi nə­ti­cə­lə­ri əya­ni su­rət­də sü­but et­mək məq­sə­di­lə 10 ağa­cı əha­tə edən bir cəd­vəl ha­zır­la­yıb gös­tə­rir. Bu cəd­vəl­də ya­şa­yış uğ­run­da mü­ba­ri­zə edən me­şə ağac­la­rı­nı 7 də­rə­cə­yə bö­lür və be­lə nə­ti­cə­yə gə­lir ki, bit­ki­lər top­lu ha­lın­da ya­şa­yar­kən qon­şu­la­rı tə­rə­fin­dən sı­xış­dı­rı­lır: “İc­ti­mai ara­sın­da ağac­la­rın ha­mı­sı az-çox sı­xıl­mış olur­lar, tə­fa­vü­tü mər­tə­bə­də­dir. Ağac­la­rın ara­sın­da elə­lə­ri var ki, çıq­qa­sı bir tə­rəf­dən sı­xı­lıb və elə­lə­ri də var ki, qa­lıb çar­dax al­tın­da, hə­yat­la ölüm ara­sın­da. İşıq çat­ma­yır, ta­am az, axır­da çev­ri­lir qu­ru odu­na”.
Me­şə­də bit­ki­lər ara­sın­da ya­şa­yış uğ­run­da ge­dən mü­ba­ri­zə­dən söz açan N.Və­zi­rov gös­tə­rir ki, ağac­la­rın ha­mı­sı­nın bir boy­da ol­ma­ma­sı üzün­dən, uca­ya qal­xan ağac­lar al­çaq­da qa­lan­la­rın işı­ğı­na ma­ne olur. O, ağac­la­rın me­şə­də tə­ləf ol­ma sə­bə­bi­ni düz­gün izah edə­rək ya­zır: “Ağac­lar tə­ləf olur­lar, on­dan öt­rü ki, me­şə­də işıq və rü­tu­bət tor­paq­dan kə­si­lik ola, xeyr, tə­ləf olur on­dan öt­rü ki, o mad­də­lə­ri qon­şu­la­rı qüv­vət­li olub on­la­rın hə­ya­tın­dan alır­lar”.
Ağac­lar ara­sın­da ya­şa­yış uğ­run­da ge­dən mü­ba­ri­zə­də yaş­lı ağac­la­rın sa­yı­nın çox ol­ma­sı­nı vur­ğu­la­yan Nə­cəf­bəy gös­tə­rir­di ki, bu “mü­ba­ri­zə” ca­van ağac­la­rın in­ki­şa­fı­na ma­ne olur, on­la­rın 95 fa­i­zi tə­ləf olur. Bu­ra­da o, be­lə nə­ti­cə­yə gə­lir ki, cə­miy­yət­də in­san­lar da hə­yat uğ­run­da mü­ba­ri­zə edər­kən güc­lü­lər güc­sü­zü məhv edir. Əsə­rin “Me­şə­nin hə­yat qüv­və­si” ad­lı his­sə­sin­də “ağac­lar ara­sın­da ölüm-di­rim mü­ba­ri­zə­sin­dən” bəhs edən alim be­lə nə­ti­cə­yə gə­lir­di ki, tə­bi­ət­də bu cür can­lı­lar nə­sil ver­mə­yə ma­lik de­yil­dir. Tə­bi­ət­də ya­şa­yış uğ­run­da mü­ba­ri­zə­də qa­lib gə­lən can­lı­lar, öz­lə­rin­dən son­ra nə­sil qo­yub ge­dir­lər, mü­ba­ri­zə­yə uy­ğun­la­şa bil­mə­yən can­lı­lar isə nə­sil ver­mir, məhv olur­lar. Ağac­la­rın bar gə­tir­mə­si­nin də müx­tə­lif ol­du­ğu­nu o, apar­dı­ğı təc­rü­bə­yə əsa­sən izah edir və be­lə nə­ti­cə­yə gə­lir ki, ya­şa­yış sə­viy­yə­si ağac­la­rın bar ver­mə­sin­də ən mü­hüm amil­dir. Me­şə­də gü­nəş şü­a­sın­dan bol-bol is­ti­fa­də edən ağac­lar, baş­qa şərtlər də ol­duq­da 100 fa­iz nə­sil ver­sə­lər də, işıq­dan məh­rum olan ağac­lar nə­sil ver­mə qa­bi­liy­yə­tin­dən məh­rum olur­lar. “Təc­rü­bə gös­tə­rir ki, şam me­şə­sin­də yax­şı to­xum­lu, il­də cür­bə­cür ağac­la­rın bar gə­tir­mək qüvvə­si bə­ra­bər de­yil­dir. Zil­lət­də olan ağac­lar ölür­lər, an­caq qa­lib gə­lən ağac­lar özün­dən son­ra öv­lad qo­yub ge­dib­lər. Bu kə­bir Dar­vin­dən bi­zə qa­lan qa­nun­dur”.
N.Və­zi­rov me­şə­də tək­lik­də, sey­rək yer­lər­də bi­tən ağac­la­rın nis­bə­tən 10-20 il tez ye­tiş­di­yi­ni və bar ver­mə qa­bi­liy­yə­ti­ni açıq­la­dıq­da, bu­nu işıq və qi­da mən­bə­yi­nin çox ol­ma­sı ilə izah edir. Asu­də bi­tən ağac­la­rın ye­tiş­mə qa­bi­liy­yə­ti güc­lü olur, la­kin bun­lar da bir­dən-bi­rə artmır, bu­nun üçün də vaxt və za­man gə­rək­dir. Me­şə­də bi­tən ağac­la­rın asu­də bi­tən ağac­lar­dan boy­ca qı­sa, kök­lə­ri­nin də də­ri­nə get­mə­si­nin zə­if ol­ma­sı haq­qın­da söz açan Nə­cəf­bəy əsas sə­bəb ola­raq, baş­qa ağac­la­rın onu sı­xış­dır­ma­sı­nı, ha­va­dan və tor­paq­dan la­zı­mi qi­da al­ma­ma­sı­nı gös­tə­rir. O, yer üzə­rin­də­ki me­şə­lə­rin, ab-ha­va və tor­pa­ğın müx­tə­lif ol­ma­sı­nı, hə­yat şə­ra­i­ti­nin baş­qa-baş­qa ol­ma­sı­nı tə­bii hal ki­mi izah edir: “Me­şə­də ye­rin şi­mal tə­rə­fi, cə­nub tə­rə­fi, gün ba­tan, gün çı­xan tə­rəf­lə­ri ye­nə də me­şə üçün bir de­yil”.
O, bu fik­ri­ni söy­lə­yər­kən ən çox müx­tə­lif böl­gə­lər­də olan Azər­bay­can me­şə­lə­ri­nin öy­rə­ni­lib araş­dı­rıl­ma­sı­nı gə­lə­cək­də gənclə­rin öh­də­si­nə bu­ra­xır.
N.Və­zi­rov “Me­şə­də ic­ti­ma­i­lə­rin bir-bi­ri­nə tə­si­ri” möv­zu­su­na to­xu­nar­kən ağac­la­rın, hət­ta ic­ti­ma­i­lə­rin bir-bi­ri­nə tə­si­ri­ni izah edir: “Me­şə­lik­də tə­yin olu­nub­dur ki, iki­mər­tə­bə­li ic­ti­ma­i­də, ikin­ci mər­tə­bə­nin ağac­la­rı­nı kə­sib uzaq­laş­dır­dıq­da, əv­və­lin­ci mər­tə­bə­nin ağac­la­rı­nın bö­yü­mə­si yax­şı­la­şır, çün­ki tor­paq ar­tıq olur, ab-ha­va­ya yol ve­ri­lir. Aş­kar mə­lum­dur ki, me­şə­də ic­ti­ma­i­lər ara­sın­da ömür mü­ba­ri­zə­si ge­dir. Ağac­lar ara­sın­da ic­ti­ma­i­lər, qrup­lar, mər­tə­bə­lər ara­sın­da həm­çi­nin”.
“Ağac­la­rın işı­ğa nis­bə­ti” bəh­sin­də N.Və­zi­rov bə­zi ağac­la­rın yax­şı və ya pis bö­yü­yüb in­ki­şaf et­dik­lə­ri­ni mü­şa­hi­də et­miş ağac­la­rı işıq se­vən və sev­mə­yən de­yə iki qru­pa bö­lür. O, izah edir­di ki, cıq­qa­sı qa­lın ağac­lar işı­ğı se­vir, cıq­qa­sı sey­rək ağac­lar isə işı­ğı se­vmir­lər, işıq se­vən ağac­la­rın göv­də­lə­ri tə­miz­lə­nir.
N.Və­zi­rov əsə­rin “Cinsbə­cins ağac­la­rın rü­tu­bə­tə nis­bə­ti” bəh­sin­də bit­ki­lə­rin su­ya olan mü­na­si­bə­ti­nə gö­rə ke­e­ro­fit­lər (qu­raq­lıq se­vən), hid­ro­fit­lər (rü­tu­bət se­vən) və me­zo­fit­lər (mi­ya­nə su se­vən) bit­ki­lər de­yə 2 qru­pa bö­lür və hər qru­pa aid mi­sal­lar gös­tə­rir. O, təc­rü­bə nə­ti­cə­sin­də şam ağa­cı­nın ke­e­ro­fit bit­ki­lər qru­pu­na da­xil ol­ma­sı­nı şərh edir və şa­ba­lıd, pa­lıd, qa­ra ağac, toz ağa­cı­nı da is­ti­li­yə tə­ləb­kar ağac­lar qru­pu­na da­xil edir və bu ağac­la­rı gə­lə­cək­də ye­ni­dən öy­rən­mə­yi məs­lə­hət bi­lir. Nə­cəf­bəy ağac­la­rın ye­ri­ni də­yi­şər­kən, on­la­rın is­ti yer­dən so­yuq ye­rə ke­çi­rən­də və ya ək­si­nə olan­da on­la­rın xa­siy­yə­ti­ni tə­yin edər­kən, mü­hi­tin bit­ki­lər üzə­rin­də əsas tə­sir qüv­və­si ol­du­ğu­nu izah edir.
“Ağac­la­rın tor­paq­da mə­də­ni mad­də­lə­rə nis­bə­ti” böl­mə­sin­də me­şə ağac­la­rı ilə zi­ra­ət bit­ki­lə­ri mü­qa­yi­sə edi­lir və me­şə ağac­la­rı­nın di­gər bit­ki­lə­rə nis­bə­tən tor­paq­da­kı qi­da mad­də­lə­ri­nə az tə­ləb­kar ol­duq­la­rı gös­tə­ri­lir. Çün­ki zi­ra­ət bit­ki­lə­ri əmə­lə gəl­mə­yən tor­paq­lar­da me­şə ağac­la­rı əmə­lə gə­lir. O, me­şə tor­paq­la­rın­da, çə­mən və çöl­də­ki tor­pa­ğa nis­bə­tən üz­vi mad­də­lə­rin çox ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.
Nə­cəf­bəy “Ağac­la­rın cəld bö­yü­mə­si” his­sə­sin­də cəd­vəl­lər tər­tib et­miş və sə­bə­bi­ni də izah et­miş­dir. “Ağac­la­rın tö­rə­mə­si” böl­mə­sin­də ağac­la­rın to­xum­lu və to­xum­suz ol­maq­la iki cür ço­xal­ma­la­rı­nı, xa­siy­yət­lə­ri­ni izah edir və gös­tə­rir ki, to­xum­suz pöh­rə gə­lir və sı­xıl­mış ağac­lar tö­rə­nir. O, gös­tərir ki, pöh­rə ver­mək ağa­cın cin­si­nə və ye­ri­nə bağ­lı­dır, tor­paq qüv­vət­li olar­sa, pöh­rə ver­mək qa­bi­liy­yə­ti uza­nır. De­mək, bit­ki­lə­rin ya­şa­ma­sı üçün xa­ri­ci mü­hi­tin və tor­pa­ğın əhə­miy­yə­ti əsas şərtdir.
“Pa­lıd” əsə­ri­nin el­mi əhə­miy­yə­ti bö­yük­dür. Nə­cəf­bəy bu­ra­da me­şə mü­hən­dis­lə­ri üçün ma­raq­lı cəd­vəl­lər, mü­rək­kəb ri­ya­zi düs­tur­lar da ver­miş­dir. Bu əsər Azər­bay­can­da me­şə­çi­li­yin (dendro­lo­gi­ya) əsa­sı­nı təş­kil edir. Nə­cəf­bəy Ba­kı­da Kənd Tə­sər­rü­fa­tı Tex­ni­ku­mun­da mü­dir mü­a­vi­ni iş­lə­miş və tə­bi­ət­dən dərs de­yən ilk azər­bay­can­lı mü­əl­lim ol­muş­dur. O, 1926-cı il­də tex­ni­kum tə­lə­bə­lə­ri­ni Şa­ma­xı­ya, Çu­xur­yurd me­şə­si­nə təc­rü­bə keç­mək üçün apar­mış və ora­da ürək ça­tış­ma­maz­lı­ğı xəs­tə­li­yin­dən və­fat et­miş­dir.